Musa qasımov beynlxalq münasibtlr tarixi

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə
Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları

Муса-бек Касумов — революционер, архитектор и политический деятель

Муса-бек Хаджи Хамдуллаевич Касумов (1886–1935) — лезгинский революционер, архитектор, государственный и общественно-политический деятель. Заместитель председателя Совета народных комиссаров, председатель Совета народного хозяйства Азербайджана, председатель государственного планового комитета Азербайджанской ССР (1925–1930 гг.). Начальник управления архитектуры и планирования Ленинградского горсовета (1933–1935 гг.). Создатель и первый председатель общества «Союз архитекторов Ленинграда».

Уроженец села Касумкент Кюринского округа Дагестанской области.

Муса-бек Касумов в 1925–1930 годы был заместителем председателя Совета народных комиссаров, председателем Совета народного хозяйства Азербайджана, председателем государственного планового комитета Азербайджанской ССР. В 1930–1933 годы был начальником управления архитектуры и планирования Ленинградского горсовета, а в 1933–1935 годы создал Союз архитекторов Ленинграда, став его первым председателем. Муса-бек Хаджи Касумов, архитектор и государственный деятель, как бы сегодня сказали, «человек с активным общественным лицом». Однако свою неуемную энергию творца, в самом прямом смысле этого слова, он реализовал не у себя на малой родине, в Дагестане, а в Азербайджане и в Ленинграде в 20-х и 30-х годах прошлого века.

Слева направо: Муса-Бек Хаджи-Касумов, С.Я. Аллилуев (тесть Иосифа Сталина), Шитиков. 1923 год. Петроград. // Источник «Государственный центральный музей современной истории России».

Слева направо: Муса-Бек Хаджи-Касумов, С.Я. Аллилуев (тесть Иосифа Сталина), Шитиков. 1923 год. Петроград. // Источник «Государственный центральный музей современной истории России».

Большой жизненный путь прошел Касумов за свои 48 лет. Родившись в Южном Дагестане в семье мелкого чиновника, он в раннем детстве лишился отца и вместе с матерью и многочисленной семьей жил у дяди. Окончив Бакинское реальное училище, Касумов решил быть архитектором, к чему чувствовал большое призвание. Он поступает в Институт гражданских инженеров в Ленинграде. В вузе он вступает в подпольные революционные студенческие организации. С 4 курса его исключают как «политически неблагонадежного». Но это не убивает его любви и стремлений к архитектуре. Ведя уже постоянную революционную работу, он продолжает изучать памятники архитектуры, рисует и проектирует, работая у ряда архитекторов в Ленинграде и Баку.

На фото: Муса-бек Хаджи Касумов.
На фото: Муса-бек Хаджи Касумов.

В 1904 г. он становится членом Бакинского комитета РСДРП и дважды отбывает тюремное заключение. В своей подпольной работе Касумов неоднократно встречается с И.В. Сталиным. Революцию он встречает как вполне зрелый революционер и архитектор. Партия поручает ему ряд ответственных и руководящих работ. В 1918 г. он назначается комиссаром электростанций Петрограда. Затем работает председателем завкома Первой государственной электростанции и директором этой же станции. С 1921 по 1925 гг. М. Касумов работает председателем правления Электротока в Ленинграде, неоднократно докладывает непосредственно Ленину о перспективах и планах электрификации Ленинграда и области. С укреплением национальных республик партия посылает его в Азербайджан, где до 1930 г. он трудится на многих руководящих постах. В Азербайджане он знакомится с С.М. Кировым. В 1931 г. Касумов опять в Ленинграде, где он применяет свои силы и способности организатора вначале в Гипроземе, а с 1932 г. руководит архитектурно-планировочным отделом Ленсовета, избирается председателем Союза советских архитекторов и председателем Экспертного совета, реализуя идею превращения Ленинграда в образцовый социалистический город. Но богатая, яркая биография славного борца была бы неполной, если бы мы не указали на одну чрезвычайно характерную и ценную для него особенность. Выполняя все эти большие и сложные работы, Касумов продолжает по-прежнему любить архитектуру и занимается ею.

Лишь после революции по-настоящему разворачивается его архитектурное творчество. С большим трудом выбирая для этой работы время, Касумов успешно участвует в ряде архитектурных конкурсов. Он побеждает в конкурсе на первый вариант Волховстроя, получает первую премию в конкурсе на текстильную фабрику в Азербайджане и проектирует ряд жилых поселков и зданий. И все это делается урывками, после утомительной и сложной работы. Его работоспособность поражала более молодых и здоровых. Он упорно боролся со своей болезнью, отказываясь от предложений бросить все и серьезно лечиться. В последние годы жизни, несмотря на то, что работа в АПО, в союзе, в архитектурном комитете отнимала у него все время, он мечтал выкроить время, «тряхнуть стариной» и спроектировать и осуществить какое-либо сооружение. Касумов, пожалуй, и не замечал того огромного значения, которое имела его руководящая работа для всего архитектурного фронта Ленинграда. Не имея сам достаточных условий и времени для непосредственно творческой работы, за последние три-четыре года он много сделал для того, чтобы его коллеги творили в лучших условиях.

В 1932 г. он был душой и организатором единого союза советских архитекторов в Ленинграде, ведя непримиримую борьбу с остатками настроений обособленности и традиционного архитектурного сепаратизма. Будучи руководителем АПК и председателем Архитектурного комитета, он много энергии приложил для социалистической реконструкции Ленинграда. Его умение понимать и ценить человека способствовало тому, что вокруг него было много честных и преданных друзей и работников. Касумова, человека с большим сердцем, не стало в тот момент, когда многое из того, о чем он мечтал и за что боролся, уже претворяется в жизнь…».

На фото: Могила Муса-бека Хаджи Касумова.
На фото: Могила Муса-бека Хаджи Касумова.

Скончался лезгинский архитектор Муса-бек Хаджи Касумов в 1935 году. Был похоронен на так называемой «коммунистической площадке» Александро-Невской лавры в г. Санкт-Петербург.

В некрологе Н.Ф. Хомутецкого на смерть М. Касумова, опубликованном в журнале «Архитектура СССР» (№6 за 1935 год) говорится, что «…партия и архитектурный фронт нашей страны потеряли одного из лучших своих сынов, отдавшего все свои силы нашей социалистической родине». К этим словам из некролога Н. Хомутецкого добавим, что в правление Союза архитекторов Ленинграда вошли известные в городе специалисты – представители различных архитектурных течений: А.С. Никольский, Л.А. Ильин, Г.А. Симонов, другие ленинградские архитекторы, по 8 представителей от прежних «Общества архитекторов» (ЛОА) и «Общества архитекторов-художников» (ЛОАХ). Позже Ленинградское отделение было преобразовано в Ленинградскую организацию Союза архитекторов СССР, которую также возглавил Мусабек Хаджи Касумов. В годы Великой Отечественной войны семья М. Касумова находилась в блокадном Ленинграде. В живых осталась только его дочь Марьяна Мусабековна.

Musa qasımov beynlxalq münasibtlr tarixi

Musa Qasımov

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə
Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları

• İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə Ermənistanın Azərbaycana əsassız ərazi iddiaları irəli sürməsi və bunun nəticələri tarixşünaslığımızda ayrıca tədqiqat obyekti olmamışdır;

· müharibə başa çatdıqdan az sonra beynəlxalq münaqişələrdə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatında Güney Azərbaycan məsələsinin müzakirə edildiyi zaman erməni təşkilatları bir neçə istiqamətdə fəaliyyətə başladılar. Onlar Türkiyəyə ərazi iddiaları irəli sürdülər. Lakin bu iddialar puça çıxdıqda Azərbaycandan Dağlıq Qarabağı tələb etməyə başladılar. Ermənistan KP MK-nın katibi Arutunov ÜİK(b)P MK-ya məktub yazaraq, Dağlıq Qarabağ Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsinə baxmağı təklif etdi. Bu barədə ÜİK(b)P MK katibi Malenkov 1945-ci il 28 noyabr tarixdə Azərbaycan KP MK katibi Bağırova məktub yazdı. Bağırov 1945-ci il 10 dekabr tarixli 330 N-li cavab məktubu ilə bu iddiaları rədd edərək özünün əks təkliflərini irəli sürdü. Lakin sovet rəhbərliyi erməni rəsmi dairələrini avantürasının əleyhinə çıxdı. Belə olduqda erməni dairələri xaricdəki ermənilərin Ermənistana köçürülməsini tələb etməyə başladılar. Köçürülən ermənilərin yerləşdirmək üçün Ermənistanda tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlılar Sovet hakimiyyətinin qərarlarına uyğun olaraq Azərbaycana deportasiya edildilər.

· məruzədə yuxarıda göstərilən problemlər, Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi naziri Yemelyanovun 1946-cı il 24 avqust tarixli “DQMV–nin erməni ziyalılarının bəzi hissələri arasında mənfi əhval-ruhiyyə haqqında arayışı” və digər məsələlər arxiv materialları əsasında təhlil ediləcəkdir.

Муса Гасымов

MUSA QASIMOV
MAHİR ABDULLAYEV

Beynəlxalq münasibətlər tarixi
(XX əsr. II hissə. 1946-1999-cu illər)

tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi
redaktəsi ilə

Dərslik

Azərbaycan Respublikası
Təhsil
Nazirliyi Elmi-metodik şurası tarix
bюlməsinin 1999-cu il ___________
tarixi _______ saylı iclas protokolu ilə
təsdiq edilmişdir

1999
BAKI

İxtisas redaktoru: – Mahir İslam oğlu Abdullayev, tarix elmləri
namizədi, dosent

Rə’çilər: – İsmayıl Musayev, tarix elmləri doktoru, M.Ə.Rəsulzadə
adına BDU-nun Beynəlxalq münasibətlər və
Beynəlxalq jurnalistika kafedrasının professoru;

Həsən Əlibəyli, tarix elmləri doktoru, professor,
Azərbaycan Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər
kafedrasının müdiri;
Hikmət Rzayev, professor, Ali Diplomatiya
Kollecinin Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının
müdiri.

Qasımov M., Abdullayev M., Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr.
II hissə 1946-1999-cu illər). Dərslik. Bakı, Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 1999. – 450 s.

Kitab Ali məktəb tələbələri, magistrlər, aspirantlar, müəllimlər
və elmi işçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Dərslikdə 1946-1999-cu illərdə beynəlxalq münasibətlər tarixi
xronoloji arldıcıllıqla və problemlər üzrə izah edilir. Tədris
proqramına uyğun olaraq yazılmış dərs vəsaiti təkcə ali məktəblə bağlı
olan şəxslər üçün deyil, eyni zamanda beynəlxalq münasibətlər tarixi
ilə maraqlanan şəxslər üçün əhəmiyyətlidir.

Q ___________ 99
©
Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 1999

Bakı-1999
Mündəricat

I bölüm. Müharibədən sonrakı ilk illərdə beynəlxalq aləmdə baş verən
əsaslı dəyişikliklər. Soyuq müharibənin başlanması
. səh.

II bölüm. 50-ci illərdə beynəlxalq münasibətlərin başlıca inkişaf
meylləri . səh.

III bölüm. 60 -cı illərdə beynəlxalq münasibətlərin ümumi səciyyəsi.
. səh.

IV bölüm. Gərginliyin zəiflədilməsi illərində beynəlxalq münasibətlər.
. səh.

V bölüm. 1980-1990-cı illərdə beynəlxalq
münasibətlər. . səh.

VI bölüm. Soyuq müharibənin başa çatması. 1991-1999-cu illərdə
beynəlxalq münasibətlərin əsas
səciyyəsi. . səh.

VII bölüm. 1946-1990-cı illərdə Azərbaycanın beynəlxalq
münasibətlərdə iştirakı. . səh.

VIII bölüm. Azərbaycan Respublikası beynəlxalq münasibətlər
sistemində . səh.

VII B Ö L Ü M

1946-1990-cı illərdə Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərdə
iştirakı

Sovet dövründə Azərbaycan beynəlxalq huququn subyekti
olmamış, yalnız mərkəz vasitəsi ilə vahid dövlət daxilində beynəlxalq
əlaqələrdə iştirak etmişdir. Mərkəz Azərbaycanın xarici ölkələrlə
birbaşa siyasi və ticarət-iqtisadi əlaqələrinə imkan verməmişdir,
müharibədən sonrakı ilk onilliklərdə əsasən mədəni əlaqələr
saxlamasına icazə vermişdir. Lakin bu əlaqələr Moskvanın ciddi
nəzarətində və tabeliyində həyata keçirilmişdir. Siyasi əlaqələr əsasən
sosialist və inkişaf etməkdə olan ölkələrin kommunist və sosialist
partiyaları ilə saxlanılmışdır.
Azərbaycanın xarici ölkələrlə ticarət-iqtisadi əlaqələrinə
Mərkəz əsasən 60-cı illərdən başlayaraq tədricən icazə verməyə
başlamışdır. Respublikanın coğrafi-siyasi mövqeyi, iqtisadi, elmi-
texniki potensialı və sərvətləri onun beynəlxalq iqtisadi əlaqalərinin
maddi əsasını təşkil etmişdir.
Ayrı-ayrı dövlətlərin ərazisi çərçivəsindən kənara çıxan ictimai
istehsal əlaqələrinin xüsusi sahəsi olan beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər Azərbaycanda təsərrüfatın formalaşmasına, strukturuna
və inkişaf sürətinə fəal təsir göstərmişdir. Öz növbəsində bu iqtisadi
potensialın mənafeyi həmişə xarici ölkələrlə ticarət-iqtisadi əlaqələrin
inkişafını və təkmilləşdirilməsini tələb etmişdir.
Ümumittifaq əmək bölgüsü də Azərbaycanın beynəlxalq
iqtisadi əlaqələrinin maddi bazasının formalaşmasında müəyyən rol
oynamışdır. Azərbaycanın xarici ölkələrə ixracında xammal və
yanacaq, xüsusilə neft məhsulları üstünlük təşkil etdiyindən, uzun
müddət Azərbaycan köhnə neft avadanlıqları ilə quruda çıxartdığı