Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

3) coğrafiya təhsil sisteminin Avropa standartlarına uyğun təşkil edilməsidir.

Azərbaycan Respublikasının coğrafi mövqeyi

Qədim Azərbaycan torpağı Ön Asiyada yerləşir və Qafqaz dağlarının cənub-şərq hissəsindən Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqindəki dağlıq ərazilərə qədər olan sahələri əhatə edir. Onun sahəsi 200 min kvadrat km-dən artıqdır.

Azərbaycan bütövlükdə şimal yarımkürəsində yerləşir. İspaniya, Yunanıstan, Türkiyə, Çin, Koreya təqribən Azərbaycanla eyni coğrafi enlikdədir. Avropadan Orta və Şərqi Asiya ölkələrinə gedən bir sıra mühüm beynəlxalq əhəmiyyətli yollar Azərbaycan ərazisindən keçir.

Respublikanın ərazisi şimaldan cənuba 400 km, qərbdən şərqə isə 500 km məsafədə uzanır, 38°25′ – 41°55′, şimal enliklər və 44°50′ – 50°51′ şərq uzunluqları arasında yerləşir.

Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşərək, respublika unikal geosiyası və coğrafi mövqeyə malik olmaqla, qədim zamanlardan ta indiyədək dünyəvi iqtisadi və mədəni əlaqələr üçün öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.

Relyefi

Azərbaycan Respublikasının relyefi çox müxtəlifdir. Burada iki əsas relyef forması – düzənliklər və dağlar üstünlük təşkil edir.

Azərbaycan ərazisinin 60 faizə qədərini dağlıq ərazilər tutur. Respublikanın əsas geomorfoloji vahidləri olan Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz (Qarabağ yaylası ilə birlikdə) və Talış dağları Kür Araz ovalığını şimaldan, qərbdən və cənub-şərqdən əhatə edir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Araz çayının orta axımı və onu əhatə edən Zəngəzur və Dərələyəz sıra dağlarının hüdudlarında yerləşir.

Respublika ərazisinin orta yüksəkliyi 400 metrə qədərdir. Lakin Xəzərsahili ovalıq okean səviyyəsindən aşağıda (hazırda -26,5m) olduğu halda, ən yüksək zirvə olan Bazardüzünün hündürlüyü 4466 metrdir. Deməli, respublika ərazisində hündürlük fərqinin 4500 metrə yaxın olduğu aydın görünür.

Böyük Qafqaz özünün cənub şərq hissəsi ilə Azərbaycana məxsusdur. Burada iki dağ silsiləsi ayrılır: Bazardüzü zirvəsilə (4466 m) Baş və yaxud Suayrıcı, Şahdağ zirvəsilə (4243 m) Böyür (Yan) silsilələri. Cənub-şərqə doğru silsilələr 1000-700 m yüksəkliyədək tədricən alçalır. Böyük Qafqaz silsilələrini dağətəyi yerlər əhatə edir: şimal-qərbdə çöllük yayla, cənub-şərqdə – Qobustan, cənub-qərbdə Alazan-Həftəran və şimal-şərqdə – Qusar maili düzənliyi.

Dağlar əsas etibarilə nisbətən asanlıqla denudasiyaya məruz qalan yura və təbaşir dövrlərinin çökmə süxurlarından təşkil olunmuşdur. Dağətəyi yerlər üçün bedlendlər (Ceyrançöl, Acınohur düzü) və palçıq vulkanları (Qobustan, Abşeron) xarakterikdir. Qusar düzənliyi və Alazan-Həftəran vadisi dördüncü dövr yaşlı qalın çınqıl çöküntüsü qatından təşkil olunmuşdur.

Kiçik Qafqaz respublikanın cənub-qərb və qərb hissələrini tutmaqla, nisbətən az yüksəkliyə malik olmaqla bir sıra silsilə və yaylalardan ibarət mürəkkəb quruluşlu dağlıq ərazidir. Başlıca silsilələri – Murovdağ, Şahdağ və Zəngəzur silsilələridir. Qarabağ yaylası Murovdağın cənubundan başlayaraq Araz çayına qədər qövsvari şəkildə sönmüş vulkanların konusları və dördüncü dövr lavaları üzərində yerləşir. Kiçik Qafqaz yura və təbaşir yaşlı vulkanogen və çökmə süxurlardan təşkil olunmuşdur.

Talış dağları ölkənin cənub-şərq hissəsini tutur. Əsas etibarilə üçüncü dövr çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Talış dağları Kiçik Qafqaz dağlarından Elbrus (İran) dağlarına keçid həlqəsini təşkil edir və hündürlüyü 2477 metrə çatan üç əsas dağ silsiləsi və onların bir sıra qollarından ibarətdir.

Kür-Araz ovalığı Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağları arasındakı məkanı əhatə edir. Zaqafqaziyada ən iri dağarası çökəkliyi olmaqla, o, respublika ərazisinin mərkəzi hissəsini tutrur. Ovalıq Kür və Araz çayları ilə beş düzənliyə və ya düzə ayrılır: Şirvan, Qarabağ, Mil, Muğan və Salyan düzləri.

Abşeron yarımadasından şimala doğru Xəzər dənizi sahillərində Qusar maili düzənliyinə söykənən Samur-Dəvəçi ovalığı yerləşir. Abşeron yarımadasından cənuba doğru Talış dağlarının ətəkləri boyu Lənkəran ovalığının dar zolağı uzanır. Kür-Araz, Samur-Dəvəçi, Lənkəran ovalıqlarının, həmçinin Abşeron yarımadasının xeyli hissəsi dünya okeanının səviyyəsindən aşağıda yerləşir.

İqlimi

Azərbaycanın iqliminə ölkənin coğrafi mövqeyi, relyefi və Xəzər dənizi əsaslı təsir göstərir. Burada yarımsəhra və quru çöl, subtropik, mülayim və soyuq iqlimə rast gəlinir. Yer kürəsindəki 11 iqlim tipindən (V.V.Keppenə görə) 8-i burada olduğu müəyyən edilmişdir. Quru subtropik iqlim Kür-Araz ovalığı və Abşeron üçün xarakterikdir. Rütubətli subtropik iqlim yalnız Talış dağlarının cənubunda müşahidə edilir, dağətəyi ərazilər və Lənkəran ovalığı üçün səciyyəvidir. Mülayim iqlim Böyük və Kiçik Qafqazın əsasən meşələrlə örtülü yamaclarında müşahidə olunaraq, quru, mülayim-isti quru, mülayim-isti rütubətli və mülayim soyuq iqlimlərə ayrılır. Soyuq iqlim yüksək dağ silsilələrində, Böyük və Kiçik Qafqazın zirvələrində, alp və subalp çəmənlikləri qurşağında müşahidə edilir. Havanın orta illik temperaturu ovalıqlarda müsbət 15° C olduğu halda, yüksək dağlıq rayonlarda 0° C və daha aşağı dərəcəyə qədər dəyişir. İyulda aran rayonlarında 25-27° C, dağlıq rayonlarda 5° C təşkil edir. Mütləq maksimum 43° C olduğu halda, mütləq minimum -30° C-dək aşağı düşür. Bu yüksək rəqəmlər Naxçıvan çökəkliyində və yüksək dağlarda müşahidə edilir. Yağıntılar da ərazidə olduqca qeyri-bərabər paylanmışdır. İl ərzində Abşeron yarımadasında və Naxçıvan MR-nın arazətrafı zolağında daha (200 mm-dən) az yağmur düşür. Kür-Araz ovalığında yağıntıların miqdarı 200-300 mm, Kiçik Qafqazda və Böyük Qafqazın şimal-şərq yamaclarında 600-800 mm müşahidə edilib. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında 2000-2500 metr yüksəkliklərdə 1200-1300 mm-dək, ən çox yağıntı Lənkəran ovalığının cənubunda və Talış dağlarının ətəklərində 1200-1700 mm-ə çatır.

Hakim küləkləri şimal (Abşeron yarımadası), cənub-qərb (Kür-Araz ovalığı), qərb (Lənkəran ovalığı) istiqamətlidir.

Daxili suları

Respublikanın sıx çay şəbəkəsi, onun ərazisini sanki mavi hörümçək toru ilə örtmüşdür. Azərbaycan ərazisində irili-xırdalı 8400-ə yaxın çay vardır. Onlardan 850-si 5 km-dən artıq uzunluğa malikdir. Lakin uzunluğu 100 km-dən artıq olan çayların sayı cəmi 24-dür.

Kür və Araz çayları Qafqazın ən iri çayları olub, ölkənin başlıca suvarma və hidroelektrik enerjisi mənbələridir.

Kür çayı Türkiyə ərazisindəki Qızılgədik dağının şimal-şərq yamacından, 2740 m mütləq yüksəkliyə malik sahədən başlayır. O, Gürcüstan ərazisindən keçərək, Azərbaycan ərazisinə daxil olur. Kür-Araz ovalığı ilə axaraq Xəzər dənizinə qovuşur. Kür çayının ümumi uzunluğu 1515 km-dir, onun 906 km-i Azərbaycan Respublikası ərazisindədir. Hövzəsinin sahəsi 188 min kvadrat km-dir. Kür çayı üzərində Mingəçevir, Şəmkir və Yenikənd bəndləri və hidroelektrik stansiyaları inşa edilmiş, nəhəng su anbarları yaradılmışdır. Mingəçevir su anbarından çəkilmiş iri suvarma kanalları – Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan vasitəsilə Kür-Araz ovalığının torpaqları suvarılır.

Araz çayı Türkiyə ərazisində Bingöl silsiləsindən (2990 m) başlayır, Sabirabad şəhəri yaxınlığında (Suqovuşan kəndində) Kürlə qovuşur. Onun uzunluğu 1072 km, hövzəsinin sahəsi 102 min kvadrat km-dir.

Samur çayı Azərbaycanın şimal-şərqində ən iri çaydır. Dağıstan ərazisində 3600 m mütləq hündürlükdən başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Uzunluğu 216 km, hövzəsinin sahəsi 4,4 min kvadrat km-dir. Bundan başqa Qusarçay, Qudialçay, Vəlvələçay, Sumqayıtçay, Viləşçay, Lənkərançay və Astaraçay da Xəzər dənizinə tökülür.

Azərbaycanda külli miqdarda dağ çayları mövcuddur. Əksər çaylar qar və yağışların hesabına qidalanır. Mənbəyini Böyük Qafqazdan götürmüş Balakənçay, Talaçay, Katexçay, Kürmükçay, Kişçay və digər kiçik çaylar Alazan-Əyriçay vadisində Alazan və Əyriçaya qovuşurlar.

Başlanğıcını Kiçik Qafqazdan götürmüş Ağstafaçay, Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Şəmkirçay, Gəncəçay, Kürəkçay, Tərtərçay Kürə qovuşur, Həkəriçay, Oxçuçay və Naxçıvan MR ərazisindəki Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Giliançay, Ordubadçay Araza tökülür.

Azərbaycan Respublikası ərazisində 250-ə yaxın qidalanma və əmələgəlmə şəraitinə görə fərqlənən təbii şirin və şorsulu göl vardır. Onlardan buzlaq mənşəli Tufangölü, uçqun və sürüşmədən yaranan Göygölü, Maralgölü, Qaragölü, Batabatı və s., çay-dərə mənşəli Ağgöl, Sarısu, Mehman, Hacıqabul göllərini və ən iri şorsulu Acınohur, Böyükşor, Binəqədi və s. gölləri göstərmək olar.

Bitki örtüyü

Azərbaycan Respublikasının ərazisi zəngin floraya malikdir. Nisbətən böyük olmayan ərazidə dünyada rast gəlinən bütün bitki tiplərinin demək olar ki, hamısı respublikamızda yayılmışdır. Azərbaycanda bitən təxminən 4500 növ ali, sporlu çiçəkli bitkilər 125 dəstə 920 cinsdə birləşir. Növlərin ümumi sayına görə Azərbaycanın florası Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir. Respublikada rast gələn bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66%-ini təşkil edir. Qafqaz və başqa regionlarda geniş yayılmış bitki növləri ilə yanaşı Azərbaycanın florasında kifayət sayda yalnız Azərbaycan və onun nisbətən kiçik rayonları üçün xarakterik olan 240-a yaxın endemik bitki növləri də vardır.

Bitki örtüyünün yayılmasını regionun fiziki-coğrafi cəhətdən formalaşması, müasir torpaq iqlim şəraiti, şaquli zonalıq və bir sıra digər amillər də şərtləndirir. Belə ki, respublikanın ovalıq hissəsində 200 metrlik yüksəkliklərə kimi səhra və yarımsəhra bitki tipləri və su bataqlıq bitkiləri inkişaf etmişdir. Səhra tipli bitki qruplaşmalarına əsas etibarilə Xəzər sahilində, cənub-şərqi Şirvanda, Mil, Muğan və Şirvan düzlərində rast gəlinir. Torpağın duzluluğundan asılı olaraq burada qarasoran, şahsevdi, ətli, şoran, qışotu bitkiləri yayılmışdır. Yarımsəhra bitki örtüyü Şirvan, Səlyan, Muğan, Mil və Qarabağ çöllərində və eləcə də Ceyrançöl, Qobustan və Arazboyu düzənliklərdə geniş sahə tutur. Kür-Araz, Qobustan və Ceyrançöldə zonal formasiya olaraq yovşan yarımsəhrası sahə etibarilə üstünlük təşkil edir. Başqa formasiyalardan qarağan (Kür-Araz) və dəngiz (Qobustan, Naxçıvan) formasiyaları daha səciyyəvidir Yarımsəhralarda çox sayılan digər bitkilər: soğanaqlı qırtıcı, yapon tonqalotu, bərk quramat, şərq bozağı, çilingburnu, taxıl otları və bir sıra şoranlıq (çərən, şahsevdi, sarıbaş, qışotu və s.) otlarıdır. Bu sahələr üçün unikal olan tuqay meşələridir. Əsasən, Kür, Araz və Qabırrı çayları vadilərində yayılan meşələrin əsas ağacları palıd, ağcaqayın, göyrüş, söyüd və s. ibarətdir.

Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz dağətəyi düzənliklərində 200 m-dən 600-700 m, bəzən 1200 metrədək olan hündürlükdə əsasən bir və çoxillik kserofit bitkilər və kollar yayılmışdır. Daha yüksəkdə yuxarı sərhədi 1800-2200 metrlə məhdudlaşan sahələr meşələrdən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası ərazisinin ümumi sahəsi 86,6 milyon hektardır. Azərbaycan meşələrinin ümumi sahəsi isə 1213,7 min hektardır. Bundan meşə ilə örtülü sahə 989,5 min hektar təşkil etməklə, ümumi ərazinin 11,4% qədərədir. Hər adam başına təqribən 0,12 ha meşə sahəsi düşür ki, bu da ümumdünya miqyasında götürülən müvafiq orta rəqəmdən 4 dəfə (0,48 ha) azdır.

Azərbaycanda meşələr sahəcə az olsalar da növ zənginliyi ilə məşhurdur. Burada 435 növ ağac və kol bitir, onlardan da 70-i endemik növlərə aiddir. Bütün respublika ərazisi üçün enliyarpaqlı meşələr səciyyəvidir. Bu tip meşələr Böyük və Kiçik Qafqazın, Talış dağlarının alçaq və orta dağlıq hissələrində geniş yayılmışdır. Xüsusilə onlar 600-1600 m mütləq yüksəkliklərdə çox yerdə vahid qurşaq yaradır. Qalan sahələrdə talalar, dar zolaqlar şəklində saxlanılır.

Meşələr əsas üç ağac növlərindən – fıstıq, vələs və palıddan ibarətdir. Onlar bütün meşə örtüyünün 86,2 faizini təşkil edir. Bunlardan başqa ağcaqayın, qarağac, cökə, qızılağac, qovaq, yalanyarpaq, söyüd və s. enliyarpaqlı ağaclar bitir. İynəyarpaqlı meşələr respublika meşələrinin 1,7 faizini təşkil edir. Azərbaycanda təbii halda inkişaf edən 107 ağac növündən 7-si iynəyarpaqlı ağaclardır. Onlara Avropa qaracökəsi, Eldar şamı, qarmaqvari şam, çoxmeyvəli, ağır iyli qırmızı və uzungövdəli ardıc ağacları daxildir.

Azərbaycan Respublikası bir çox nadir və kol növlərinin Vətəni sayılır. Qaracökə üçüncü dövrün relikt bitkisi kimi meşələrin nadir incisidir. Bu ağac Böyük Qafqazın Cənub (Qəbələ rayonu), cənub-şərq (Pirqulu, Şamaxı rayonu) hissəsində yayılmışdır. Gecböyüyən, lakin uzunömürlü qaracökə heç vaxt geniş sahələri əhatə etməyib. Eldar şamının vətəni Azərbayjandır, yayılma arealı isə Jeyrançöl ön dağlığının Eldar oyuğu sahəsidir. Talış dağlarında bitən üçüncü dövrün relikt və nadir ağaclarından dəmirağac, Lənkəran akasiyası, şabalıdyarpaq palıd, azat, Qafqaz xurması, şümşad, yalanqoz, Hirkan ənciri, Hirkan ağcaqayını və s. təbiətin nadir inciləridir.

Heyvanlar aləmi

Azərbaycan özünəməxsus fauna kompleksi olan bir neçə zoocoğrafi əyalətlərin qovşağında yerləşir. Qonşu ərazilərdən – İrandan, Orta Asiyadan, Aralıq dənizi ölkələrindən olan bəzi heyvan növləri buradakı şəraitə uyğunlaşmış, respublikanın faunasını zənginləşdirmişdir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində təbii şəraitin müxtəlifliyi ilə əlaqədar onun heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir.

Respublika ərazisndə 97 növ məməli, 357 növ quş, 67 növ amfibii və reptili, 1 növ dəyirmiağız, 97 növ balıq, 15 mindən çox onurğasız heyvan növü məlumdur.

Düzənlik sahələrin faunası külli miqdarda məməlilər, sürünənlər, suda-quruda yaşayanlar və çoxsaylı oturaq və köçəri quşlarla təmsil olunub.

Burada məməlilərdən ceyrana, çöl donuzuna, canavara, tülküyə, porsuğa, qamışlıq pişiyinə, dovşana və s., sürünənlərdən – bataqlıq, Xəzər və Aralıq dənizi tısbağalarına, zolaqlı kəltənkələyə, adi və su koramalına, gürzəyə və s., suda-quruda yaşayanlardan – müxtəlif növ qurbağalara, quşlardan – qırqovula, kəkliyə, turaca, qartala, müxtəlif növ ördək və qazlara, harayçı və fısıldayan qu quşlarına, qaşqaldağa, sultan toyuğuna, vağlara, qarabatdaqlara, qıvrımlələk qutana və s. həşaratların bir çox növlərinə rast gəlinir.

Orta və yüksək dağlıq hissədə düzənlikdə rast gəlinən heyvanlardan başqa bu ərazilər üçün xarakterik sayılan Şərqi Qafqaz təkəsi, Qafqaz maralı, Qafqaz köpgəri, Avropa cüyürü, Qafqaz qonur ayısı, quşlardan toğlugötürən, berkut, Qafqaz şahini, Qafqaz tetrası, Qafqaz uları və s. fauna nümunələri məskunlaşmışdır.

Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”na 108 heyvan növü, o cümlədən 14 növ məməli, 36 növ quş, 13 növ amfibi və reptililər, 5 növ balıq və 40 növ həşərat daxil edilib.

Azərbaycanın faydalı qazıntıları

Respublikanın ərazisi üç növdən olan qazıntılarla, yəni həm filiz, həm qeyri-filiz, həm də yanacaq mənşəli faydalı qazıntılarla olduqca zəngindir.

Azərbaycan neft və qaz yataqları ilə məşhurdur. Respublika ərazisinin 2\3 hissəsi neft və qazla zəngindir. Ən çox neft və qaz yataqları Abşeron yarımadasında, Xəzər dənizinin şelf zonasında, Bakı və Abşeron arxipelaqlarındadır. Bundan başqa Cənub-Şərqi Şirvan, Mərkəzi Aran, Qobustan, Ceyrançöl, Acınohür, Siyəzən zonası neftlə zəngindir.

Dünyada məşhur olan Naftalan nefti əsasında bir sıra xəstəliklər müalicə olunur.

Respublikamızın qaz yataqları Qaradağ, Xəzər dənizinin şelf zonası, Bakı və Abşeron arxipelaqındadır. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz hissəsində filiz yataqları daha çoxdur. Burada dəmir, manqan, titan, xromit, mis, kobalt, polimetal, sürmə, qızıl, gümüş, moliben və s. yataqları mövcuddur. Ən iri dəmir filizi yatağı Daşkəsəndədir.

Qeyri-filiz faydalı qazıntılardan Qobustan, Abşeron, Tovuz əhəng daşları, Şahtaxtı (Naxçıvan MR), Kəlbəcər travetin daşları, Daşkəsən mərməri, Yuxarı Ağcakənd gipsi, Hacıvəli kvas qumları böyük təsərrüfat əhəmiyyəti kəsb edir.

Respublikada müxtəlif kimyəvi tərkibli mineral su ehtiyatları da vardır. Zənginliyinə görə Azərbaycan ərazisi “mineral sular muzeyi” adlandırılır. Kəlbəcər rayonundakı İstisu, Naxçıvan MR-dakı Badamlı, Sirab mineral suları respublikamızdan çox-çox uzaqlarda məşhurdur.

Abşeron yarımadasındakı Suraxanı və Şıx, Dəvəçi rayonundakı Qalaaltı, Culfa rayonundakı Turşsu müalicə əhəmiyyətinə görə fərqlənən mineral sulardır. Talış dağlarında, Böyük Qafqazın cənub və şimal-şərq yamaclarında isə termal bulaqlar çoxluq təşkil edir.

Xəzər dənizi

Dünyanın ən iri qapalı su hövzəsi – Xəzər Azərbaycan xalqının həyatında çox mühüm əhəmiyyət daşıyır və özünün fiziki-coğrafi göstəriciləri ilə unikaldır. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, Xəzər dənizinin flora və faunası endemik növlərlə zəngindir. Belə ki, qədimliyi ilə digər balıqlardan fərqlənən nərəkimilərin ehtiyatlarının 90 faizi bu dənizdə cəmləşmişdir.

Coğrafi landşaftın özünəməxsusluğu əlverişli rekrasion şərait yaratmışdır.

Dəniz meridian boyunça S latın hərfi şəkilində uzanmışdır, 47°17′ şimal enliyi və 36°33′ cənub uzunluğu koordinatları arasında yerləşmişdir. Meridian boyunca dənizin uzunluğu 1200 km-ə yaxındır, orta eni 310, ən böyük və ən kiçik enləri isə müvafiq olaraq 435 və 195 km-dir. Xəzər dənizinin səviyyəsi periodik olaraq dəyişdiyindən onun səthinin sahəsi və sularının həcmi dəyişkəndir. Hazırda dənizin səviyyəsi dünya okeanı səviyyəsindən -26,75 m aşağıdır. Dənizin bu səviyyəsində onun səthinin sahəsi 392600 km2, sularının həcmi isə 78648 km3-dir və bu həcm Yer kürəsindəki ümumi göl su ehtiyatlarının 44%-ni təşkil edir. Maksimal dərinliyi 1025 m-dir və bu baxımdan Dünya okeanının Qara, Baltik, Sarı dənizləri ilə müqayisə oluna bilər, Adriatik, Egey, Tiren, Sulu və digər dənizlərdən isə dərindir.

Akvatoriyanın Azərbaycan hissəsi dənizin orta və cənub hissələrini əhatə edir. Duzluluğuna görə Xəzər suları dünya okeanının sularından xeyli fərqlənir. Şimal hissədə suyun duzluğu 5-6, dənizin orta və cənub hissələrində 12,6-13,5 promille təşkil edir. Azərbaycanda mövcud olan 300-dək palçıq vulkanının 170-dən çoxu Xəzərin Azərbaycan sektorunda ada və sualtı vulkanlarını təşkil edir. Xüsusilə onlar Cənubi Xəzərdə daha çoxdur.

Təbii şəraitin unikallığı və rəngarəngliyi bir çox nadir fauna və flora növlərinin Xəzər dənizində bugünədək qalmasına səbəb olmuşdur.

Dənizin Azərbaycan akvatoriyasında 171 növ fitoplankton (yosun), 40 növ zooplankton, 258 növ fitdentos, 91 növ makrozoondentos və 14 fəsiləyə aid 80 növ və yarımnöv balıqlar məskunlaşmışdır.

Balıq növlərinin miqdarına görə karpkimilər üstünlük təşkil edir – 42 növ; xulkimilər – 31, siyənəkkimilər – 17, qızıl balıqkimilər – 2, nərəkimilər – 5 növdən ibarətdir. Xəzər ixtiofaunasının 4 cins, 31 növ və 45 yarımnövü endemikdir. Endemik növlərin əksəriyyəti orta Xəzərdə qeydə alınıb.

Təqribən 40 balıq növü və yarımnövü ov əhəmiyyəti daşıyır. Ümumi ixtiokütlənin əsas hissələrini kilkələr təşkil edir (80%), qalan hissə siyənəyin, kefalın, aterinanın, gümüşcənin və xul balığın payına düşür. Balıq növləri içərisində yox olmaq təhlükəsi altında olub, respublikanın “Qırmızı kitabı”na salınanlar: Xəzər ilanbalığı, alabalıq, Cənubi-Xəzər porusu (ağgözbalığı), çexon, dəniz sufu. Son illərdə nərə balıqlarının bütün növlərini (ağbalıq, kələmo-qayabalığı, nərə uzunburun balığın), Xəzər qızılbalığın, ağ qızılbalığın, xramulanın, şamayı balığının, şibrit və qarasolun sayı kəskin surətdə azalaraq, yox olmaq təhlükəsi altına düşmüşlər. Xəzərin su faunasında yeganə məməli heyvan Xəzər suitidir. O, mövcud suitilərin ən kiçiyidir. Xəzər suitinin populyasiyasının ölçüləri XX əsrin əvvəlinə 1,5 milyon fərddən 80-ci illərin sonuna 360-400 min fərdədək azalmışdır. 1993-cü ildə Xəzər suiti Qırmızı Siyahıya daxil edilmişdir.

Xəzər və sahilyanı zonanın müxtəlif biotiplərində 302 quş növü qeydə alınıb; onlardan 37-si su, 109-u suətrafı və 156-sı quru quşlarıdır.

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

etdirilməsində Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu və ali məktəb alimləri yaxından iştirak edirdilər.

Məktəb coğrafiyası fənnləri V-IX siniflərin hər birində xususi proqram və dərslik uzrə tədris edilir və metodiki

məsələləri həll olunurdu. Kecmiş Sovet ittifaqının Pedoqoji Akademiyasının gorkəmli metodist alimləri tərəfindən

yazılmış mukəmməl dərsliklər (1960-1980-ci illər) və tərtib olunan xəritələr Azərbaycan dilinə tərcumə edilib

muntəzəm olaraq məktəblərə catdırılırdı.

Sabit dərsliklərə əlavə olaraq azərbaycan dilinə tərcumə edilən «Coğrafiyanın yeni proqram uzrə oyrənilməsi»

(Bakı, 1974), «SSRİ-nin fiziki və iqtisadi coğrafiyasına dair metodiki vəsaitləri» (Bakı, 1981), «Materiklər

coğrafiyasına dair» (Bakı, 1988) və b. metodiki vəsaitlər muəllimlərə boyuk koməklik gostərirdi.

Respublikamızda coğrafiyanın tədrisi metodikası əsas sahə kimi həmişə diqqət mərkəzində durmuşdur. Uzun illər bu

sahədə işi və əməli fəaliyyəti olmuş M.Zulfuqarovun rəhbərliyi altında bir dəstə metodist alimlər yetişmişdir. Onlardan

N.N.Allahverdiyevi, B.Paşayevi, O.Alxasovu, M.Quliyevi, D.Ələsgərovu, H.Ağayevi, A.Qarayevi, N.Seyfullayevanı və b.

gostərmək olar. Bu alimlərin əsərləri, gundəlik fəaliyyəti məktəb coğrafiyasının metodikası qarşısında qoyulmuş cox ciddi

məsələlərin həllinə yonəldilmişdir.

Coğrafiyanın ali və orta məktəblərdə tədris olunmasında gundəlik və aylıq qəzet və jurnalların muntəzəm cap

edilməsi lazımdır. Bu baxımdan «Tarix, ictimaiyyət və coğrafiya tədrisi» metodiki məcmuənin nəşr edilməsi muəllimlərin

elmi-coğrafi və metodik inkişafı ucun xususi əhəmiyyət kəsb edirdi. Orta məktəb muəllimlərinin boyuk ehtiyacı olan bu

jurnalın hazırda nəşri dayandırılmışdır. Fəaliyyətdə olan «Azərbaycan muəllimi» qəzeti məktəblər ucun ən yeni məlumat

və rəsmi sənədlərin maarif ocaqlarına catdırılmasında muhum rol oynayır. Son illər «Araz» hazırlıq mərkəzinin muntəzəm

nəşr olunan «Zirvə» və Dovlət Tələbə Qəbul Komissiyasının «Abituriyent» jurnalında yuksək elmi-metodik səviyyəsi ilə

secilən numunə testləri, analitik məqalələr, sonuncuda isə həm də qəbul proqramları verilməyə başlanıbdır.

Uzun illərdən bəri alimlərimiz orta məktəblər ucun Azərbaycan coğrafiyası (fiziki və iqtisadi) dərslikləri və ali

məktəblər ucun isə butun istiqamətlərdə tələb olunan dərslik və tədris vəsaitləri yazılmasında yaxından iştirak

etmişlər, hazırda bu işi davam etdirirlər. Bunlardan orta məktəblər ucun əvvəllər cap olunmuş Q.K.Gulun

«Azərbaycan SSR-nin coğrafiyası» (1962), H.B.Əliyevin «Azərbaycan SSR-nin iqtisadi coğrafiyası» (1963),

B.Ə.Budaqov və E.F.Apoyev «Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası»nı – 8-9-cu siniflər (1991) gostərmək olar.

Ali məktəblər uzrə hazırlanan dərslik və tədris vəsaitləri coğrafiyanın daha geniş istiqamətlərini əhatə edir.

– fiziki coğrafiya uzrə – Q.K.Gulun redaktorluğu ilə «Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası» (1959),

– V.Kalesnik «Umumi yerşunaslıq» (Ş.B.Kərimovun tərcuməsi, 1968),

– M.A.Museyibov, B.A.Budaqov, N.Ş.Şirinov «Umumi Geomorfologiya» (1967, 1986),

– M.A.Museyibov «Azərbaycan SSR-nin landşaftı» (rus dilində, 1981),

– M.A.Museyibov, M.S.Cobanzadə, F.Ə.Əhmədov «Qitələrin fiziki coğrafiyası», I və II hissələr, 1974, 1976),

– M.S.Cobanzadə «Umumi yerşunaslığın əsasları» (1988), F.Milkov, N.Qvozdetski «SSRİ-nin fiziki

coğrafiyası» (R.H.Muğalovun tərcuməsi, 1990),

– M.A.Museyibov «Azərbaycanın fiziki coğrafiyası» (1998);

– Hidrometrologiya uzrə – N.A.Vəliyev, M.Ə.Məmmədov «Hidrologiya» (1982,1984),

– M.Ə.Məmmədov, N.Fətullayev «Təsərrufat fəaliyyətinin cayların rejiminə təsiri» (1992),

– İqtisadi və sosial coğrafiya uzrə – Ə.M.Hacızadə «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası» (1963),

– Ş.Y.Goycayski «Əhali coğrafiyası» (1979), Y.Q.Sauşkin «İqtisadi coğrafiyaya giriş» (Ə.M.Hacızadənin

tərcuməsi ilə, 1981),

– R.H.Məmmədov və O.S.Osmanov «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası. Rayonlar hissəsi» (1984, 1989),

– T.G.Həsənov «Coğrafiyanın tədqiqat metodları. İqtisadi coğrafiya hissəsi» (1990),

– N.N.Allahverdiyev «Azərbaycan SSR-nin iqtisadi və sosial coğrafiyası» (1991),

– Xarici olkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə – C.A.Məmmədov, H.B.Soltanova «İranın və Əfqanıstanın

coğrafiyası» (1989) və «Ərəb olkələrinin coğrafiyası» (1992).

– Ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə uzrə – R.B.Abdullayev «Azərbaycanın su

hovzələrinin muhafizəsi» (1987),

– Ş.Y.Goycaylı, N.K.Mikayılov, R.B.Abdullayev və b. «Ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli

– Geodeziya və kartoqrafiya uzrə – M.H.Əliyev «Geodeziya və topoqrafik rəsmxətt» (1961),

– R.X.Piriyev «Kartoqrafiya» (1975, 1964), Geodeziyanın əsasları və topoqrafiya (1994),

– M.H.Qocamanov, Z.A. Bağmanov «Geodeziya olculərinin riyazi hesablanması» (2000) və s.

Azərbaycanda ali təhsilli coğrafiyacı kadr hazırlığının həm ixtisas tərkibi və həm də coğrafiyası xeyli

genişləndirilmişdir. Əvvəllər təkcə Bakının ali məktəblərində coğrafiya ixtisasları uzrə kadr hazırlanırdısa, 80-ci

illərdən Naxcıvan, Lənkəran, Gəncə şəhərlərində də belə ixtisaslar yaradılmışdır.

1975-1980-ci illərdən etibarən muxtəlif təşkilatların yuksək ixtisaslı kadrlara olan tələbatının artması ilə bağlı olaraq

BDU-nun coğrafiya fakultəsində movcud coğrafiya ixtisasları ilə yanaşı hidrometeorologiya, okeanologiya, kartoqrafiya,

ətraf muhitin muhafizəsi (bu ixtisas hazırda respublikanın digər ali məktəblərində də yaradılıb) və 2000-2001-ci tədris

ilindən beynəlxalq turizm və sosial-xidmət təsərrufatı istiqamətində kadr hazırlanır. 1992-ci ildən respublikanın coğrafiya

tədrisində iki pilləli-bakalavr və magistr təhsil sisteminə kecilmişdir.

Azərbaycan Respublikası mustəqillik əldə etdikdən sonra qısa vaxt ərzində orta məktəblərdə coğrafiya tədrisi

sahəsində koklu dəyişikliklər aparıldı. Bu dəyişikliklər birinci novbədə olkəmizin mustəqilliyini coğrafiya təhsilində əks

etdirən yeni tədris proqram və dərsliklərin hazırlanmasın olmuşdur. Yeni tipli proqram və dərsliklərin tez muddətə

hazırlanması və nəşrinin təşkilində Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və onun nəzdində prof. M.A.Museyibovun

sədrliyi ilə fəaliyyət gostərən coğrafiya uzrə Metodiki Şura cox boyuk işlər gormuşdur.

Bu dovrun uğurlu işlərindən biri də orta məktəblərdə «Turk dunyası coğrafiyası» (XI sinif) kursunun tədrisinin təşkili

oldu. Qısa muddətdə prof. M.A.Museyibov, dos. V.Ə.Əfəndiyev və metodist muəllim N.Seyfullayevanın muəllifliyi ilə

«Turk dunyasının coğrafiyası» dərsliyi yazıldı. Orta məktəbin digər dərsliklərinin yazılmasında akad. B.Ə.Budaqov, prof.

Ə.C.Əyyubov, Ş.Y.Goycaylı, N.N.Allahverdiyev, dos. T.Gərayzadə, T.G.Həsənov, B.Paşayev, D.Ələsgərov, Y.Qəribov,

Ş.Pənahov, E.Əlizadə, M.Mirzoyev, N.Əyyubov və b. fəal iştirak etmişlər.

Məktəb coğrafiyası sahəsində qısa muddətdə gorulmuş bu boyuk quruculuq işləri fasiləsiz olaraq indi də davam

etdirilir. Proqramlar yeniləşdirilir, kohnə dərsliklər təkmilləşdirilir, azərbaycan və rus dillərində təkrar nəşri həyata

kecirilir. Yeni nəşrində başlıca diqqət əvvəlki dərsliklərin əksəriyyətində yol verilmiş noqsanlar, cox sozculuyun,

murəkkəb cumlə və fikirlərin, rəqəm aludəciliyinin və s. aradan qaldırılmasına yonəldilməlidir. Orta və xususilə ali

məktəblərdə coğrafiyanın tədrisinin yaxşılaşdırılması sahəsində də əsaslı işlər gorulməlidir. Bir cox hallarda, elə indinin

ozundə də ali məktəb tələbələri auditoriyalarda oxunan muhazirələrin passiv (statik) dinləyicilərinə cevrilirlər. Ona gorə

ali məktəblərin yeni metodikaya boyuk ehtiyacı vardır.

Məktəb coğrafiyasının inkişafında muhum əhəmiyyəti olan coğrafi atlas və xəritələrin latın əlifbası ilə azərbaycan

dilində capa hazırlanması sahəsində də fəal işlər aparılır. Artıq «Yarımkurələrin fiziki xəritəsi», «Dunyanın siyasi

xəritəsi, «Dunyanın iqlim xəritəsi», «Azərbaycan Respublikasının inzibati-ərazi bolgusu xəritəsi», «Yer qabığının

quruluşu», «Azərbaycan Respublikasının fiziki, oroqrafiya, geomorfologiya, torpaq xəritələri», «Azərbaycan

Respublikasının iqtisadi, sənaye, kənd təsərrufatı, nəqliyyat xəritələri» və b. cap olunmuş və bu iş indi də davam

etdirilir. Bu xəritələrin hazırlanmasında akad. B.Ə.Budaqovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu

və onun əməkdaşlarından İ.E.Mərdanovun, prof. Ə.C.Əyyubovun, B.T.Nəzirovanın və BDU-nun fiziki coğrafiya

kafedrasının mudiri prof. M.A.Museyibovun muəllifliyi və boyuk əməyi olmuşdur. Artıq daha iri həcmli atlas və

kontur xəritələr hazırlanması mərhələsinə kecilibdir və onların coxu capa təqdim edilibdir.

Kartoqrafiyanın bu zəngin məhsullarının keyfiyyətli cap edilib Azərbaycanın butun şəhər və kənd məktəblərinə

catdırılması gunun vacib məsələlərindən biridir.

Beləliklə, məktəb coğrafiyasının iki muhum istiqamətində: a) yeni proqram və dərsliklərin yaradılması; b)

məktəb xəritələrinin hazırlanması həyata kecirilməkdədir.

Bu muhum tədris sahəsində gələcəkdə başlıca məqsəd:

1) Orta və ali məktəb proqram və dərsliklərinin elmi-metodiki prinsiplərinin işlənməsi;

2) hər iki tədris mərhələsinin yeni metodikasının və tədris vəsaitlərinin hazırlanması;

3) coğrafiya təhsil sisteminin Avropa standartlarına uyğun təşkil edilməsidir.

Butun bu irimiqyaslı vəzifələrin həyata kecirilməsində respublika coğrafları, coğrafiya cəmiyyəti yaxından

iştirak etməlidir. Tədris metodikası ilə bağlı olan məsələlərin həllində isə Azərbaycan Dovlət Elmi-Tədqiqat

Pedaqogika, Azərbaycan Muəllimləri (kecmiş muəllim kadrlarının təkmilləşdirmə institutu) və Bakı Muəllimləri

Təkmilləşdirmə İnstitutlarının uzərinə muhum vəzifələr duşur.

Məktəb coğrafiyasının inkişafında yeni istiqamətlərdən biri də ali məktəblərə qəbul imtahanlarının test usulu ilə

aparılması və bu sistemdə coğrafiyaya geniş yer verilməsidir.

Hər il humanitar və iqtisadi, son illər isə bir cox ixtisasları uzrə qəbul imtahanlarında coğrafiyadan 30 suala

cavab vermək tələb olunur. Bu isə məktəb coğrafiyasının butun kurslarının dərindən oyrənilməsini tələb edir və

butovlukdə onun səviyyəsinə musbət təsir gostərir.

Test sual və proqramlarının, yeni tovsiyələrinin hazırlanmasında Tələbə Qəbulu uzrə Dovlət Komissiyası

yanında fəaliyyət gostərən ekspertlər qrupu və daimi seminar əhəmiyyətli işlər gorurlər.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının ali və orta məktəblərində coğrafiyanın tədrisinin yaxşılaşdırılması ucun

əlverişli şərait yaradılmışdır. Bu şəraitdən bacarıqla istifadə edərək onun tədrisini daimi təkmilləşdirmək və

dərinləşdirmək tələb olunur.

Xulasə əvəzi

Azərbaycan Respublikası coğrafiyasının tarixinə dair aparılan umumi tədqiqatları aşağıdakı kimi

– Azərbaycan coğrafiya elminin tarixi uzrə axtarışlar davam etdirilməlidir.

– Coğrafiya elminin qarşısında, xalq təsərrufatının ərazi təşkili, təbii ehtiyatlarla təmin olunması, əhalinin

məşğulluğu, sağlamlığı, təhlukəsizliyi, onun təchizatı və istirahətinin daha səmərəli qurulması problemləri uzrə

elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, vəzifəsi durur.

– Olkə təsərrufatının muasir tələblərini odəmək məqsədi ilə respublikanın təbii və antropogen landşaftlarının

daha dərindən oyrənilməsini davam etdirmək lazımdır.

– Coğrafiyanın butun sahələrində aerokosmik materiallardan və metodlardan geniş istifadə olunmalıdır.

– Landşaftın dinamikası, geokimyası, inkişaf proqnozları, onların qruplaşması və s. ən yeni metodlara tədqiq

– Gələcəkdə də Azərbaycanın və onun qonşu rayonlarının paleocoğrafi inkişafı tarixini oyrənmək zəruridir.

Faydalı qazıntıların axtarılmasında paleocoğrafi tədqiqatları daha da dərinləşdirmək, muasir tektonik hərəkətləri

yeni geofiziki və riyazi metodlarla oyrənmək lazımdır.

– Olkə təsərrufatının muxtəlif sahələrində iqlim potensialından səmərəli istifadə etmək ucun respublika iqlimini

oyrənmək tələb olunur. İqlim ehtiyatlarının, bioiqlim potensiallarının geniş miqyaslı tədqiqi və təcrubi cəhətdən

qiymətləndirilməsi kənd təsərrufatının gələcək inkişafı ucun boyuk əhəmiyyət kəsb edir.

– Aqroiqlim ehtiyatlarının aşkara cıxarılması və bazar iqtisadiyyatı şəraitində onlardan səmərəli istifadənin

təşkili fasiləsiz şəkildə oyrənilməlidir. İqlim dəyişmələrinin proqnozları hazırlanmalı, təhlukəli atmosfer

hadisələrinin muxtəlif muddətli proqnozlarının dəqiq metodikası işlənməlidir.

– Hidroloji hadisə və proseslərin təhlilində aerokosmik metodların tətbiqi genişləndirilməlidir.

– Respublika su ehtiyatlarından daha da səmərəli istifadə etmək ucun su hovzələrinin qorunmasına dair, su

daşqınları və sellərlə mubarizə, ekstremal halların qarşısını almaq, su anbarlarının muhafizəsi və qorunması,

suvarma şəbəkələrinin daha səmərəli təşkili kimi hidroloji tədqiqatları davam etdirmək lazımdır. Cay hovzələrinin,

xususən tranzit cayların ekosistemini qoruyub saxlamaq məqsədilə cayların ekoloji axımı uzrə tədqiqatlar

aparılmalıdır. Məcra prosesləri və sel-daşqın hadisələrinin oyrənilməsi əsaslı surətdə genişləndirilməlidir.

– Respublikanın təbii şəraitini və onun təbii ehtiyatlarını əks etdirən umumi respublika və ayrı-ayrı regionların

fiziki-coğrafiyası yeni mərhələdə daha onəmli yer tutmalıdır.

– İqtisadi və sosial coğrafiya elminin vəzifəsi başlıca diqqəti olkə təsərrufatının intensiv inkişafına komək edən

geniş tədqiqat işlərinin aparılmasına yonəltməkdir. Yerli ehtiyatları aşkara cıxarmaq, onları olkə təsərrufatının

istifadəsinə vermək sahəsindəki işləri davam etdirməlidir.

– Olkədə məhsuldar quvvələrin tarazlı (kompleksli) inkişafını, muxtəlif miqyaslı sahə və ərazi sistemlərinin

məqsədəuyğun təşkilini təmin edən tədqiqatlar lazımdır.

– Əhalinin və əmək ehtiyatlarının coğrafi cəhətdən oyrənilməsini davam etdirmək lazımdır. Kənd və şəhər

məskunlaşmasını yaxşılaşdırmaq, ətraf muhitin istehsala və insanların həyatına, fəaliyyətinə təsirini daha dəqiq

oyrənmək tələb olunur.

– İnsan ilə təbiət arasında munasibətlərin xarakterini oyrənmək və bu munasibətlərdən insanların xeyrinə

istifadə etmək istiqamətində aparılması lazım gəlir.

– İqtisadi əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına, respublikanın xarici və regional iqtisadi əlaqələrinin

səmərəliləşdirilməsinə, ərazi əmək bolgusunun duzgun təşkilinə daha cox fikir verilməlidir.

– Uzun muddət yaddan cıxmış sosial coğrafi tədqiqatları indi davam etdirmək zəruridir. İnsanların muxtəlif

təbii-coğrafi şəraitdə həyat tərzini, sağlamlığını, istirahətini və s. yaxşılaşdırmaq ucun ərazinin təbii-iqtisadi

imkanlarını aşkar etmək və onlardan istifadə yollarını oyrənmək.

– Bizə qonşu və yaxın olan xarici olkələri coğrafi cəhətdən oyrənmək, qonşuluq imkanlarından istifadə etməklə

bu olkələrlə iqtisadi və mədəni əlaqələrin yaranması imkanlarını muəyyənləşdirmək, regional və qlobal iqtisadi

inteqrasiyanın inkişafında coğrafiyanın potensialından intensiv istifadə etmək.

– Əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla Xəzərin kompleks tədqiqini genişləndirmək.

– Respublikanın və onun ayrı-ayrı rayonlarının kompleksli coğrafi xususiyyətlərini əks etdirən əsərlərinin sayını

– Bu tədqiqatları aparmaq ucun yeni, ən qabaqcıl metodlardan, coğrafi tədqiqatlarda komplekslilikdən, sistem

metodundan, ən yeni və ətraflı məlumat verən kosmik tədqiqatlardan geniş istifadə etməliyik. Komputerlər sistemi

və elektron hesablama maşınlarından istifadə edərək informasiya yığmaq və daha dəqiq tədqiqatlar aparmaq tələb

– Təsərrufatın, ekoloji muhitin butovlukdə cəmiyyətin oyrənilməsində coğrafiya elmlərinin inteqrasiyasını

Античная география. Под. ред. Боднарского- М. 1953

Анучин Д.Н. Географические работы – М.1954.

Баранский Н.Н. Становление Советской Экономической географии. Из-во. «Мысль», М.1980.

Берг Л.С. Очерки по истории русских географических открытии. М.-Л. 1949.

Витвер И.А. Историко-географическое введение в экономическую географию зарубежнего мира – М,

Геттнер А. География, ее история, сушность и методы – М, 1930.

К.Грегори. География и географы. М. 1988.

Гумболдт А. Картины природы – М, 1959.

Qumilyov L.N. Qədim Turklər, Bakı, 1993.

Дитмар А.Б. От Птоломейа до Колумба. М. «Мысль», 1989.

Джонстон Р.Дж. География и географы. М. 1987.

Дробижев В.З., Ковальченко И.Д., Муравьев А.В. Историческая география СССР. М. 1973.

Исаченко А.Г. Развитие географических идеи – М.1971.

Максаковский В.П. Историческая география. М. 1997.

Максаковский В.П. Географическая культура. Учебн.,М. 1998.

Магидович И.П., Магидович В.И. «Очерки по истории географических открытии». В пяти томах. М.

Мир географии – М. 1984.

Отечественные физико-географы и путешественники – М. 1959.

Саушкин Ю.Г. История и методология географической науки. Курс лекции – М. 1976.

Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. – М. 1972.

Экономическая география в СССР. История и современное развитие – М. 1987.

Энциклопедия. География М. «Аванта», 1997.

Ятунский В.К. Историческая география М. 1955.

Azərbaycan mənbələri

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 60 ildə: uğurlar, nailiyyətlər və perspektivlər. B. 1999.

Azərbaycan tarixi uzrə qaynaqlar. B. BDU-nun nəşriyyatı. 1989.

Budaqov B.Ə. Turk uluslarının yer adları – B. 1994.

Vəlixanlı N.M. IX-XII əsrlərdə ərəb coğrafiyaşunasları və səyyahları Azərbaycan haqqında. B. 1974.

Гейбуллайев Г.А. Топонимика Азербайджана – Б.1986.

Yaqub Mahmudov. Səyyahlar Azərbaycana gəlir. B. 1986.

Nurəddin Kərimov. Qırx il səyahətdə. B. 1977.

Fəridə Məmmədova. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. B. 1993.

Coğrafiya elmi 50 ildə. Akad. B.Ə.Budaqovun red. ilə – B. 1996.

Azərbaycanın Fiziki Coğrafiyası Sual və Cavabı

.Azərbaycan:
-Ən hündür nöqtəsi: Bazardüzü
-Ən alçaq nöqtəsi: Xəzərdənizi
-Şimal nöqtəsi:Quton dağ
-Cənub nöqtəsi:Astara çayı
-Qərb nöqtəsi:Çandar göl ( Sədərək)
-Şərq nöqtəsi:Neft daşları ( Şah dili)

74.Azərbaycanın Quru Sərhədləri:
-Ermənistan. Ən uzun sərhəddimiz Ermənistanladır. Qərb istiqamətində
-İran cənub istiqamətində
-Gürcüstan şimal qərb istiqamətində
-Rusiya şimal istiqamətində
-Türkiyə-cənub qərb istiqamətində

75. Azərbaycanın Dəniz sərhədləri:
1.Rusiya
2. İran
3. Qazaxıstan
4. Türkmənistan

76. Azərbaycanın Ən iri strukturları:
– Böyük Qafqaz dağları, Kiçik Qafqaz dağları ,Talış dağları və Kür-Araz ovalığı.

77.Böyük Qafqaz dağları:
-bir neçə silsilədən ibarətdir. Bunlardan ən hündürü Baş Qafqaz sıra dağları və yaxud Baş suayrıcı adlanır. Bu silsilədə Bazardüzü, Bazaryurd, Tufan, Qutondağ kimi hündür zirvələr var.
-Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında Qusar maili düzənliyi, Samur Dəvəçi ovalığı və Şollar düzü yerləşir.

78.Kiçik Qafqazın ən hündür zirvəsi :
-Əlyəz zirvəsidir.

79.Azərbaycanda Kiçik Qafqazın ən hündür zirvəsi:
-Murovdağm Gamışdağ zirvəsidir.

80.Kiçik Qafqaz dağlarıda bir neçə silsilədən ibarətdir:
-Murğuz, Şahdağ, Murovdağ, Zəngəzur Dərəlyəz. Kiçik Qafqazda Qarabağ vulkanik yaylası yerləşir. Naxçıvanda Orta Araz çökəkliyində Arazboyu düzənlik yerləşir.

81.Respublikamızın cənubunda :
-Talış dağları yerləşir. Talış dağları 3 silsilədən ibarətdir: Burovar, Peştəsər və Talış silsiləsi.

82. Talış dağları :
-Talış dağları ilə Xəzər dənizi arasında Lənkəran ovalığı yerləşir. Kür çayı ilə Araz çayı arasında Mil düzü yerləşir. Kürün sağ sahilində Muğan düzü yerləşir. Muğan düzündən Xəzərə tərəf qalan düzənlik Salyan düzü adlanır. Kürün sol sahilində Şirvan düzü və Küdrü-Şirvan düzü yerləşir.

TEKTONİK ZONALAR

83.Azərbaycan 5 tektonik zonaya ayırlır:
1. Böyük Qafqaz tektonik qalxması zonası. Bura Qobustan və Abşeron daxildir
2. Kiçik Qafqaz tektonik qalxması. Talış dağları bura daxildir.
3. Kür tektonik çökmə zonası. Bu zonaya Acınohur-Ceyrançöl və Kür-Araz ovalıqları daxildir.
4. Ön Qafqaz tektonik çökmə zonası. Qusar maili düzənliyi, Şollar düzü və Samur Dəvəçi ovalığı bu zonaya daxildir.
5. Araz tektonik çökmə zonası. Arazboyu düzənliyin bir hissəsi bura daxildir.Respublikamızın: dağlıq ərazilərində denudasiya prosesi gedir. Kür-Araz ovalığında və digər düzənliklərdə akkumlasiya prosesi gedir.
Qobustan və Abşeronda külək erroziyası daha güclüdür.
Sürüşmə prosesi dağlıq ərazilərdə baş verir.

GEOLOJİ QURLUŞU

84.Respublikamızda ən qədim süxurlar:
-Naxçıvanda Dərəlyəz silisəsində və Sədərək qalxmasındadır.

85.Azərbaycanda sahə etibarı ilə ən çox yayılan çöküntülər:
-Kaynozoy çöküntüləridir.

86.Azərbaycan Palçıq vulkanlarının çoxluğuna və böyüklüyünə görə:
-dünyada birinicidir. Palçıq vulkanları daha çox Abşeron və Qobustandadır.

FAYDALI QAZINTILARI

87.Neft-qaz ehtiyatları:
– Abşeron yarmadası ( Xəzərin şelf zonası, Bakı və Abşeron arxipelaqı adalarında), Mərkəzi Aran, Siyəzən, Ceyrançöl, Gəncə (Naftalan )

88.Neft yataqları:
-Azəri, Çıraq, Günəşli, Şalıdəniz, Qaradağ

89.Qaz yataqtarı:
– Şahdağ, Qaradağ, Mişovdağ, Gürgan, Zirə

90.Yanar şist ehtiyatları:
– İsmayıllı və Qobustan

91.Mis yataqları:
-Gədəbəy, Kəlbəcər, Naxçıvan

92.Polimetal yataqları:
-Naxçıvanda Gümüşlü, Ağdərədə Mehmana, Balakəndə Filizçay

93.Molibden yatağı:
-Ordubadda Paraqaçay

94.Qızıl yataqları:
– Kəlbəcər və Zəngilan

95.Civə yataqları:
-Kəlbəcər ( Şorbulaq və Ağyataq ) və Naxçıvan

96. Əhəngdaşı (kubik):
-Qobustan, Abşeron, Qazax, Tovuz, Ağdam

97.Travertin ehtiyatları:
Naxçıvan (Şahtaxtı) və Kəlbəcər

98.Mərmər:
-Daşkəsən və Naxçıvan

99.Mineral bulaqlar:
– Naxçıvan (Sirab, Badamlı ,Vayxur), Kəlbəcər (İstisu),
Dəvəçi (Qalaaltı), Şuşa (Turşsu, Şırlan), Qax (İlisu), Abşeron (Şıx, Suraxanı). Quba (Xaltan Xaşı, Cimi)

100.Daşkəsən:
-dəmir filiz ehtiyatı var.
-Daşkəsən “Azərbaycan Uralı” adlandırılır.Zəylik alunit ehtiyatına görə dünyada ikincidir.

İQLİM VƏ İQLİM TİPLƏRİ

101.Azərbaycanın iqlimi :
-Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq küləklərin, Kiçik Qafqaz dağları isə cənubdan gələn isti və quru küləklərin qarşısını alır. Xəzər iqlimi mülayimləşdirir.

102. Ən çox günəşli saatlar:
-Arazboyu düzənlikdədir.

103.Ən az günəşli saatlar:
-Lənkəran ovalığı və Şollar düzündədir.

104.Azərbaycanda mütləq maksimum temperatur:
-Culfada müşahidə olunub (+44).

105.Mütləq minimum temperatur :
-Böyük Qafqazın yüksək dağlığında olur (-42 -45)

106.Azərbaycan hansı iqlim qurşağında yerləşir?
– subtropik və mülayim

107.Respublikada:
-4 iqlim rayonu 9 iqlim tipi var.

108. İqlim rayonları bunlardır:
1.Yarımsəhra və quru çöl iqlimi
2.Mülayim isti iqlim
3.Soyuq iqliın
4.Dağ tundra iqlimi.
Soyuq iqlim Lənkəran və Aran vilayətində formalaşmır.

HAVA KÜTLƏLƏRİ VƏ YAĞINTILAR

109.Azərbayacana aşağıdakı hava kütlələri daxil olur:
1.Kontinental hava kütlələri. Bu zaman temperatur aşağı düşür.
2.Mülayim. Tempratur aşağı düşür.
3.Tropik.İ1 boyu cənubdan daxil olur. Hava isinir.
Xəzri küləkləri qışda əsdikdə havanın tempraturu aşağı düşür. Yayda əsdikdə isə havanı sərinləşdirir.
Gilavar küləkləri havanı isidir.

110.Ən az yağıntı :
-Abşeron yarmadasının cənubuna düşür.

111. Ən çox orta illik yağıntı :
-Talış dağlarının ətəklərinə düşür.

112.Ən çox yağıntı :
– Astaranın Gəgiran kəndinə düşür.
113.Abşeron, Kür-Araz ovalığı, Qobustan, Acınohur-Ceyrançöl, Arazboyu düzənlik, Samur-Dəvəçi ovalığına:
– yağıntı az düşür.

ÇAYLAR

114.Çayların hamısı:
-Xəzər hövzəsinə aiddir.

115.Azərbaycanın ən hündür şəlaləsi:
-Mucux şəlaləsidir (Oğuz rayonunda yerləşir).

116.Çaylar coğrafi yerləşməsinə görə 4 qrupa bölünür:
1.Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının çayları: Samur, Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay. Bu çaylar Xəzərə tökülür.
2.Abşeron-Qobustan çayları: Pirsaat, Ceyrankeçməz, Sumqayıtçay:
3.TaIış çayları: Bolqarçay, Viləşçay, Lənkərançay, Astaraçay.
4.Kürhövzəsinin çayları:
1.Naxçıvan çayları: Naxçıvançay, Ordubadçay, Gilançay, Əlincəçay. Araza tökülürlər.
2.Kiçik Qafqaz çayları: Ağstafaçay, Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay Şəmkirçay, Gəncəçay, Kürəkçay, Tərtər, Xaçıncaçay. Bu çaylar Kürün sağ qollarıdır.
3.Şirvan çayları: Əlicançay, Türyançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsuçay. Bu çaylar Kürün sol qollarıdır.
4.Kiçik Qafqaz çayları: Həkəri, Oxçuçay, Quruçay. Bu çaylar Araza axır
5. Böyük Qafqazın cənub yamacı çayları: Mazımçay, Balakənçay, Talaçay, Katexçay, Şinçay. Bu çaylar Kürün sol qollarıdır.

117.Kür çayı:
-Azərbaycanın ən uzun çayıdır ( 1515 km). Türkiyədən başlayır Gürcüstan keçərək Xəzərə tökülür. Respublikamızda gəmiçilik üçün yararlı yeganə çaydır. Kür çayı üzərində Mingəçevir, Varvara, Şəmkir, Yenikənd su anbarları tikilib

118.Kənardan mənbəyini götürən çaylar(tranzit):
-Kür, Araz, Samur, Qanıx Qabırrı ,Tovuzçay, Oxçuçay

119.Rejimi tənzimlənən çaylar:
-Kür, Araz, Tərtər, Ağstafa, Tovuzçay Sərhəd çayları: Samur, Araz, Qanıx, Qabırrı, Bolqarçay, Astaraçay Samur çayı birbaşa Xəzərə tökülür.

120.Respublikamızda ən iri göl:
Sarısu

121. Ən dərin göl:
-Göy göldür

122.Su anbarları:
-Ən böyüyü Mingəçevir su anbarıdır. Sahəsinə görə ikinci yeri Araz su qovşağı tutur. Araz üzərində Bəhramtəpə və Mil-Muğan su anbarları var. Kürün üzərində Şəmkir, Varvara, Yenikənd su anbarları var. Tərtərçay üzərində Sərsəng su anbarı var. Abşeron ərazisində Ceyranbatan su anbarı var.

123.Xəzər Dənizi:
Ən dərin yeri Lənkəran çökəkliyidir.
Limanları: Bakı, Həştərxan, Türkmənbaşı, Mahaçqala
Adaları:Bakı və Abşeron arxipelaqları,Çeçen, Tulen Yarımadalar: Abşeron, Buzaci, Manqustau, Türkmənbaşı Körfəzlər: Böyük və Kiçik Qızılağac, Bayıl buxtası, Türkmən Xəzərə tökülən çaylar: Volqa, Ural, Emba, Samur, Kür, Qızılüzən.
Xəzər dənizinə tökülən suyun 82%-i Volqa çayının payına düşür Xəzərin şimal hissəsi qışda donur.

124.Xəzərin 3 böyük problemi var:
-Səviyyə problemi
-Ekoloji problemi
-Bioloji problem

TORPAQ, BİTKİ VƏ MEŞƏ ÖRTÜYÜ

125.Harada sarı torpaqlar yayılıb?
– Lənkəranda. Bu torpaqlarda çay, limon, feyxoa, yəni sitrus meyvələri və tərəvəz bitkiləri becərilir.

126. Dağ qara torpaqları:
– Böyük Qafqazda (Şamaxı və İsmayıllı) yayılıb.

127.Düzənlik ərazilərin torpaqları:
– boz, boz-qonur, boz-çəmən və şoran torpaqlarıdır.

128.Şoran torpaqlar:
-Kür-Araz ovalığında daha geniş yayılıb.

129.Suvarma tətbiq edilən torpaqlar:
– boz, boz-çəmən. Suvarma tətbiq edilməyən torpaqlara dəmyə deyilir.

130.Endemik bitkilər xasdır:
-Naxçıvan və Talış dağları
131.Respublikamızın 11% ərazisini:
-meşə tutur.

132. Meşələrimiz əsasən 3 ağac növündən təşkil olunub:
1.Fıstıq
2.Palıd
3.Vələs

133.Kür çayı boyunca:
– tuqay meşələri çoxdur.

134.Azərbaycanda səhra:
-yoxdur

135.Ən çox çirklənmiş ərazilər:
-Abşeron yarmadası (neft), Daşkəsən(dağ mədən kombinant tullantıları)

136.Qoruqlar:
Qızılağac: heyvalar
Şirvan: ceyran
Qarayazı: tuqay meşəsi
Pirqulu: dağ meşə
Altıağac: dağ meşə
Qobustan: tarixi abidələr
Bəsitçay: şərq çinarı
Hirkan: relikt və endemiki bitkilər

FİZİKİ COĞRAFİ RAYONLAŞDIRMA

137.Azərbaycanda 5 fiziki-coğrafi vilayət var:
-Böyük Qafqaz
-Kiçik Qafqaz
-Kür-dağarası çökəkliyi
-Orta Araz
-Lənkəran

138.Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti:
-Samur-Dəvəçi fiziki-coğrafi rayonu
-Qonaqkənd fıziki-coğrafı rayonu
-Zaqatala-Lahıc fiziki-coğrafı rayonu
-Şamaxı (Dağlıq Şirvan) fiziki-coğrafi rayonu
-Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonu.

139.Kiçik Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti:
-Gəncə fiziki-coğrafi rayonu
-Qarabağ dağları fiziki-coğrafi rayonu
-Qarabağ vulkanik yaylası fıziki coğrafi rayonu
-Həkəri fıziki coğrafi rayonu

140.Orta Araz (Naxçıvan) fiziki-coğrafi vilayəti:
-Şərur-Ordubad fiziki-coğrafi rayonu
-Günnüt -Qapıcıq fiziki-coğrafi rayonu (Naxçıvan)

141.Lənkəran fıziki-coğrafi fiziki-coğrafi vilayəti:
-Lənkəran fiziki-coğrafi rayonu
-Talış dağları rayonu

142.Kür dağarası çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayəti:
-Acınohur-Ceyrançöl fiziki-coğrafi rayonu
-Qanıx-Əyriçay
-Qazax-Qarabağ
-Küdril-şirvan
-Arazboyu
-Kür-Araz

AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ COĞRAFİYASl AZƏRBAYCANIN ƏHALİSİ

143.Azərbaycan əhalisi:
-artımının ikinci tipinə aid edilir. SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycanda miqrasiya prosesi güclənmişdir. Əhalinin öz daimi yerindən başqa yerə köçməsi miqrasiya adlanır. Əhalinin öz ölkəsindən başqa ölkəyə getməsinə emiqrasiya adlanır. Ölkədən rus, erməni, yəhudi, ukraynalı və digərləri qismən getmişlər. Ermənistandan, Rusiyadan, Qazaxıstandan və digər Orta Asiya ölkələrindən xeyli miqdarda azərbaycanlı, ləzgi, məshəti türkləri gəlmişdir. Erməni təcavüzü nəticəsində Qarabağdan gələnlər əsasən Aran və Abşeronda məskunlaşmışlar. Ölkə əhalisinin 51%-ni qadınlar təşkil edir.
Azərbaycan çox millətli ölkədir. Əhalinin 90%-ni azərbaycanlılar təşkil edir. Ölkədə ruslar, ukraynalılar, ermənilər, kürdlər, ləzgilər, tatlar, talışlar, avarlar yəhudilər, məshəti türkləri yaşayırlar. Udinlər Qəbələ rayonunun Nic kəndində yaşayırlar. Əhalinin ən sıx olduğu ərazi Abşeron yarmadasıdır.

144.Əhalinin ən az sıxlığa malik əraziləri:
-Acınohur- Ceyrançöl.
Şəhər əhalisinin payının artmasına və onun genişlənməsinə urbanizasiya deyilir.

145.Azərbaycanda neçə şəhər var?
-69.Onlardan 14-ü respublika tabeliyindədir: Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir, Şirvan (Əlibayramlı), Lənkəran, Şəki, Yevlax, Naftalan, Xankəndi, Şuşa, Naxçıvan, Culfa, Ordubad.

XALQ İSTEHLAKI MALLARI

146.YUN MÜƏSSİSƏLƏRİ:
-Bakı, Gəncə, Yevlax. Yevlaxdakı yunun ilkin emalı fabriki Zaqafqaziyada ən böyüyüdür.

147.XALÇAÇILIQ:
-Gəncə qismən Bakı

148.İPƏKÇİLİK:
-Şəki, Xankəndi, Ordubad

149.REKREASİYA (turizm) ehtiyatları:
Xəzər dənizinin sahilləri (Nabran- Yalama, Zarat-Giləzi, Şimal Abşeron), Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax (Göygöl).

AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİ

150.Kənd təsərrüfatı bütün dünyada aşağıdakı 2 yolla inkişaf edir:
1.EKSTENSİV yol: bu zaman kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, əkin sahələrini genişləndirməklə və mal-qaranın sayı çoxaldılmaqla artırılır. Bu yol İOÖ-lər üçün səciyyəvidir.
2. İNTENSİV yol:bu zaman kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı əkin sahələri genişləndirmədən, mal-qaranın sayı artırılmadan, yeni daha məhsuldar toxum növlərinin, texnikanın, texnologiyanın, mineral gübrələrinin daha məhsuldar mal-qara növlərinin tətbiqi və yetişdirilməsi hesabına hər bir əkin sahəsinin və qaramalın məhsuldarlığının yüksəldilməsi yolu ilə çoxaldılmasıdır. Bu yol İEÖ- lər üçün səciyyəvidir.

ƏKİNÇİLİK

151.TAXILÇILIQ:
– Şəki, İsmayıllı, Şamaxı ,Ağcabədi, Cəlilabad, Sabirabad

152.ÇƏLTİKÇİLİK:
-LənkəranAstara

153.PAMBIQLIQ:
– Neftçala, Salyan, Biləsuvar, Sabirabad, Saatlı,İmişli, Beyləqan,Ağdam, Bərdə, Tərtər, Goranboy, Kürdəmir, Ucar, Göyçay, Ağsu

154.TÜTÜNÇÜLÜK:
-Şəki,Zaqatala,Naxçıvan

155.ÇAYÇILIQ:
– Lənkəran,Astara

156.TƏRƏVƏZÇİLİK:
-Tərəvəz istehsalına görə birinci yeri Lənkəran Astara (faraş tərəvəzçiliyi), ikinci yeri isə Quba-Xaçmaz (gecyetişən tərəvəz) tutur

157.BOSTAN BİTKİLƏRİ:
-Sabirabad, Saatlı, Zərdab, İmişli, Kürdəmir və Abşeronda (Zirə, Türkan)

158.KARTOFÇULUQ:
-Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir, Göygöl, Qusar

159.ÜZÜMÇÜLÜK:
-Abşeron, Tovuz ,Şəmkir, Qazax, Ağstafa, Ağdam, Füzuli, Cəlilabad, Şamaxı, Naxçıvan

160.MEYVƏÇİLİK:
-Quba Xaçmaz tumlu meyvələr, Şəki Zaqatala qərzəkli və ya qoz ləpəli, Kür-Araz-quru subtropik meyvələr, Lənkəran Astara sitrus meyvələr, Abşeron cənub meyvəçiliyi meyvələr, Naxçıvanda-çəyirdəkli meyvələr yetişdirilir

161.HEYVANDARLIQ:
-Yay otlaqları kimi dağlığın çəmənlikləri, qış otlaqları kimi Kür-Araz, Samur Dəvəçi ovalıqlarının, Acınohur-Ceyrançölün, Qobustanın, Şərur,Ordubad düzənliyinin otlaqlarından istifadə olunur.

162.BARAMAÇILIQ:
Barama istehsalına görə 1-ci yeri Aran, 2-ci yeri Şəki-Zaqatala tutur.

163.BALIQÇILIQ:
-Bu sənaye sahəsi Xəzər dənizinin və Kür çayının balıq ehtiyatlarına əsaslanır. Ən böyük balıq kombinatı Neftçala rayonundakı Bankə qəsəbəsindədir.

NƏQLİYYAT VƏ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏR

164.DƏMİRYOLU:
-Bakı-Rostov Bakı-Tbilisi-Batumi (xarici)

165.SU NƏQLİYYATI:
-Ən ucuz nəqliyyat növüdür. Bakı Türkmənbaşı, Aktau və Bektaş arasında dəmiryolu gəmi bərələri işləyir. Kür çayı mənsəbindən Yevlaxa qədər gəmiçilik üçün yararlıdır.

166.AEROPORTLAR:
-Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Qəbələ, Lənkəran, Zaqatala.

167.BORU KƏMƏR:
-Abşeron, Quba-Xaçmaz, Aran, Gəncə-Qazax iqtisadi coğrafi rayonları

168.NƏQLİYYAT QOVŞAQLARI :
-Müxtəlif nəqliyyat yollarının kəsişdiyi yerə deyilir. Bakı, Yevlax, Gəncə, Şirvan ən böyük nəqliyyat qovşaqlarıdır.

169.İpək yolu:
-Azərbaycandan keçir.

170.Ölkəmizin əsas ticarət tərəfdaşları:
– Türkiyə, Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna, Gürcüstan, İran, ABŞ, Böyük Britaniya, BƏƏ.

172.Azərbaycan bu məhsulları ixrac edir:
-neft və neft məhsulları, pambıq lifi, əlvan metallar, kimya sənayesi məhsulları, xalça, meyvə-tərəvəz, spirtli içkilər, tütün məmulatları, balıq.

173.Əsas idxal məhsulları:
– maşın və avadanlıqlar, meşə materialları, taxıl, elektronika sənaye məhsulları, un, buğda, sitrus bitkiləri, paltar.

İQTİSADİ COĞRAFİ RAYONLAŞDIRMA

174.Azərbaycanda :
-5 coğrafi rayon onların tərkibində isə 10 iqtisadi coğrafi rayon ayrılır:

175.I.Böyük Qafqaz coğrafi rayonu.
Onun daxilinə aşağıdakı iqtisadi coğrafi rayonlar ayrılır:
-1.ABŞERON İQTİSADİ COĞRAFİ RAYONU.
Tərkibi: Respublika tabeli Bakı və Sumqayıt şəhərləri, Abşeron və Xızı inzibati rayonları. Əhalinin sıxlığına görə 1-cidir. Əsas ixtisaslaşma sahəsi neft və təbii qaz hasilatı, neft-kimya, üzvi və sintez kimyası. Cənub meyvələri, üzüm və zeytun yetişdirilir. Qobustan və Altıağac qoruğu var. Abşeronda rekreasiya ehtiyatları var. Xarici ölkələrlə quru sərhədi yoxdur. Urbanizasiya səviyyəsinə, milli tərkibinin müxtəlifliyinə, işçi qüvvəsinin sayına görə iqtisadi coğrafi rayonlar arasında birinci yeri tutur. Xəzər dənizinə çıxışı var. Aeroport (Bakı) fəaliyyət göstərir. Ekoliji cəhətdən ən gərgin regionu sayılır
2.QUBA-XAÇMAZ iqtisadi coğrafi rayonu.
Tərkibi: Quba, Xaçmaz, Qusar, Şabran (Dəvəçi), Siyəzən inzibati rayonları. Respublika tabeli şəhər yoxdur. Meyvəçilik (tumlu) üzrə Respublikada birinci yeri tutur. Tərəvəzçilikdə isə (gec yetişən) ikinci yeri tutur. Siyəzəndə neft çıxarılır. Bakı-Novorosiysk neft kəməri buradan keçir. Xaltan, Xaşı, Qalaaltı kimi mineral bulaqlar var. Xəzər dənizinə çıxışı var. Xarici ölkə (Rusiya) İIə həmsərhəddi var. Aeroport yoxdur. Xaçmazda sərhəd keçid məntəqəsi var. Əhalinin milli tərkibi müxtəlifdir. Azərbaycanlarla yanaşı ləzgi, yəhudi, rus, tatlar da yaşayırlar. Azərbaycanın ən böyük rayonu olan Quba rayonu burada yerləşir
3.DAĞLIQ ŞİRVAN iqtisadi coğrafi rayonu.
Tərkibi: Şamaxı, İsmayıllı, Qobustan, Ağsu inzibati rayonları. Tərkibində Respublika tabeli şəhər yoxdur. Seysmik cəhətdən ən fəal zonadır. Heyvandarlıq, taxılçılıq, Üzümçülük üzrə ixtisaslaşıb. Şərabçılıq yaxşı inkişaf edib. İsmayıllı və Pirqulu qoruqları var. Xəzər dənizinə çıxışı yoxdur. Xarici ölkələrlə həmsərhəd deyil. Nəqliyyat qovşağı və aeroport yoxdur. Bakı-Qazax avtomobil yolu rayon iqtisadiyyatında böyük rol oynayır. Ən iri şəhəri Şamaxıdır. Lahıc qəsəbəsi memarlıq xüsusiyyətləri ilə seçilir və muzey qoruq elan edilmişdir.
4.ŞƏKİ-ZAQATALA iqtisadi coğrafi rayonu.
Tərkibi: Balakən, Zaqatala, Qax, Oğuz, Qəbələ və respublika tabeli Şəki şəhəri. Ən çox ərazisi meşələrlə örtülən iqtisadi rayondur. Tütünçülük üzrə 1- ci, meyvəçilik (qoz ləpəli və ya qərzəkli) və baramaçılıq Üzrə 2-ci yeri tutur. Şəkidə çəltikçilik var. Şəki Azərbaycanın ən böyük ipəkçilk sənaye mərkəzidir. Zaqatalada fındıqtəmizləmə zavodu var. Qəbələdə (Nic) və Oğuzda udinlər yaşayır. Xəzər dənizinə çıxışı yoxdur. Xarici ölkələrlə (Rusiya və Gürcüstan) həmsərhəddir. Balakəndə keçid məntəqəsi var. 2 aeroportu ( Zaqatala və Qəbələ) var. Əhalinin milli tərkibi müxtəlifdir. Azərbaycanlılarla yanaşı avar,ləzgi, gürcü, saxur və s. xalqların nümayəndələri də yaşayır. Yevlax-Balakən dəmir və avtomobil yolları həm rayondaxili, həm də xarici iqtisadi əlaqələrdə mühüm rol oynadı.

176.II.Kiçik Qafqaz coğrafi rayonu.
-5.GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ COĞRAFİ RAYONU. Tərkibi: Tovuz,Qazax,Ağstafa,Gədəbəy,Şəmkir,Daşkəsən, Göygöl (Xanlar), Samux, Goranboy inzibati rayonlar və Respublika tabeli Gəncə və Naftalan şəhərləri. Sənayenin inkişaf səviyyəsinə və şəhər əhalisinin sayına görə Abşerondan sonra 2-cidir.Burada qara və əlvan metallurgiya, inşaat sənayesi yaxşı inkişaf etmişdir. Şəmkir və Yenikənd su elektrik stansiyaları buradadır. Daşkəsəndə dəmir filizi, Zəylikdə alunit, Qazaxda bentonit gilləri çıxarılır. Gəncə əhalisinin sayına görə ölkənin 2-ci şəhəridir. İqtisadi rayon kartofçuluq və üzümçülük üzrə 1-ci yeri tutur. Goranboyda pambıqçılıq becərilir. Göygöl və Qarayazı qoruqları var. Böyük rekreasiya ehtiyatlarına malikdir. Bakı-Supsa, Bakı-Ceyhan, Bakı-Ərzurum kəmərləri buradan keçir. Xəzər dənizinə çıxışı yoxdur. Xarici ölkələrlə (Gürcüstan və Ermənistan) həmsərhəddir. Qazaxda keçid məntəqəsi var. Gəncədə aeroport var. Ermənistanın təcavüzünə məruz qalır. Kür çayı keçir. Bakı-Tbilisi dəmir və avtomobil yolları mühüm iqtisadi əhəmiyyətə malikdir.
6.KƏLBƏCƏR-LAÇIN iqtisadi coğrafi rayonu.
Tərkibi: Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı rayonları. Respublika tabeli şəhər yoxdur. Hazırda ərazisi tamamilə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdur. Rayon qoyunçuluq və dəmyə əkinçiliyi üzrə ixtisaslaşmışdır. Meşələri geniş sahə tutur. Qaragöl və Bəsitçay qoruları var. Filiz faydalı qazıntılarla zəngindir.Böyük rekreasiya ehtiyatlarına malikdir. Xarici ölkələrlə ( İran və Ermənistan) həmsərhəddir. Xəzər dənizinə çıxışı yoxdur. Aeroport yoxdur.
7.YUXARl QARABAĞ iqtisadi coğrafi rayonu.
Tərkibi: Ağdam, Tərtər, Xocalı, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayıl inzibati rayonlar Şuşa və Xankəndi Respublika tabeli şəhərləri. Rayon ərazisinin böyük əksəriyyəti Ermənistan tərəfindən işğal olunub. Üzümçülük, taxılçılıq, heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Mehmana polimetal, Şahbulaq əhəngdaşı yataqları var. Tərtərçayı üzərində Tərtər SES fəaliyyət göstərir. Qoruq yoxdur. Böyük rekreasiya ehtiyatlarına malikdir. İranla həmsərhəddir. Xəzərə çıxışı yoxdur.

177.III. ARAN coğrafi (iqtisadi coğrafi) rayonu:
-Tərkibi:Ağdaş, Ucar, Göyçay, Zərdab, Kürdəmir, Hacıqabul, Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, İmişli, Saatlı, Sabirabad, Biləsuvar, Salyan, Neftçala inzibati rayonları və respublika tabeli Mingəçevir, Şirvan (Əlİ Bayramlı), Yevlax şəhərləri. Neft çıxarılır. Azərbaycanda elektroenergetika sənayesi mərkəzidir. Mingəçevir və Varvara SES-lər buradadır. Pambıqçılığın mərkəzidir. Baramaçılıq üzrə 1-ci yeri tutur. Quru subtropik meyvələr və tərəvəz-bostan məhsulları yetişdirilir. Şoranlıqlar geniş yayılmışdı. Şirvan, Ağgöl, Türyançay qoruqları var. Kür qırağında tuqay meşələri var. Meşələr çox azdır. Bakı-Supsa, Bakı-Ceyhan, Bakı-Ərzurum kəmərləri keçir. Rekreasiaya ehtiyatları çox azdır. İranla həmsərhəddir. Biləsuvarda keçid məntəqəsi fəaliyyət göstərir. Xəzərə çıxışı var. Aeroport yoxdur. Yevlax və Şirvan nəqliyyat qovşaqlarıdır. Kür çayı keçir. Sahəsinə görə respublikada ən böyük, əhalisinin sayına görə ikinci iqtisadi rayondur.

178.IV.LƏNKƏRAN-ASTARA coğrafı (iqtisadi coğrafı) rayonu.
-Tərkibi:Cəlilabad, Masallı, Astara, Lerik, Yardımlı inzibati rayonları və Respublika tabeli Lənkəran şəhəri. Əhalinin sıxlığına görə 2-ci yerdədir. Hirkan və Qızılağac qoruqları var. Lerik və Yardımlı rayonlarını uzun ömürlülər diyarı adlandırırlar. Çay və sitrus meyvələri yetişdirilir. Tərəvəz (faraş) istehsalına görə 1-ci yerdədir. Tütünçülük inkişaf etmişdir. Böyük rekreasiya ehtiyatlarına malikdir. Xəzərə çıxışı var.İranla həmsərhəddir. Lənkəranda aeroport var. Astarada keçid məntəqəsi fəaliyyət göstərir. Milli tərkibi müxtəlifdir. Azərbaycanlılarla yanaşı talışlar da nıüəyyən faiz təşkil edir. Bakı-Astara dəmir və avtomobil yolları iqtisadi əlaqələrin inkişafında böyük rol oynayır.

179.V. NAXÇIVAN coğrafi (iqtisadi coğrafi) rayonu.
Tərkibi: Babək, Culfa, Sədərək, Şərur, Şahbuz, Kəngərli inzibati rayonları və Naxçıvan, Ordubad, Culfa Muxtar Respublika tabeli şəhərləri. Meşə demək olar ki, yoxdur. Tütünçülük inkişaf etmişdir. Meyvəçilik (çəyirdəkli), üzümçülük, baramaçılıq inkişaf etmişdir. Filiz faydalı qazıntılarla zəngindir. Burada Ağdərə və Gümüşlü polimetal, Parağaçay molibden, Nehrəm və Duzdağ xörək duzu, Şataxtı travertin yataqları vardır. Araz çayı üzərində Araz SES vardır. Badamlı, Vayxır, Sirab mineral suları var. Hər tərəfdən xarici ölkələrlə (Türkiyə, İran və Ermənistan) əhatə olunub. Araz çayı buradan keçir. Naxçıvanda aeroport var. Heç bir iqtisadi rayonla həmsərhəd deyil. Xəzərə çıxışı yoxdur. Sərhəd məntəqələri var.

180.Mərkəzi ilə uyğun olmayan rayonlar:
-Abşeron-Xırdalan, Qobustan-Mərəzə, Samux-Nəbiağah, Sədərək-Heydərabad.

181.Gəncədə 2 rayon var:
– Nizami və Kəpəz.

182.Bakının peyki :
-Sumqayıt şəhəridir.

183.Adları dəyişdirilən rayon və şəhərlər:
– Əlibayramlı-Şirvan, Dəvəçi-Şabran, Xanlar-Göygöl. Bakıda Əzibəyov-Xəzər.

184.Liman şəhərləri:
– Bakı, Nefçala, Salyan, Lənkəran.