Musiqi nzriyysinin esasları

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə 29 ildən sonra 12-13 may 2021-ci ildə “Xarıbülbül” musiqi festivalı ölkəmizin mədəniyyət paytaxtı Şuşanın əsrarəngiz Cıdır düzündə yenidən təşkil olundu.

Mədəniyyət

Azərbaycanın zəngin musiqi sənəti çoxəsrlik inkişaf tarixinə malikdir. Bu musiqi haqqında ilk məlumatlar arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən bir sıra abidələrdən, Qobustan (e.ə. XVIII-III minilliklər) və Gəmiqaya (e.ə. III-I minilliklər) qaya rəsmlərindən alınmışdır. “Kitabi Dədə Qorqud”da (VII əsr), Nizaminin, Füzulinin əsərlərində orta əsrlərin musiqi həyatı, musiqi janrları, musiqi alətləri barədə zəngin məlumat verilmişdir. Azərbaycanın Səfiəddin Urməvi (XIII əsr), Əbdülqadir Marağai (XIV əsr), Mirzəbəy (XVII əsr), Mir Möhsün Nəvvab (XIX əsr) kimi məşhur alimlərinin risalələrində orta əsr musiqi mədəniyyətinin, ifaçılığının yüksək inkişaf səviyyəsi açıqlanmış, Azərbaycan musiqisinin nəzəri problemləri işlənilmişdir.

İlk yazılı ədəbi abidəmiz olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında musiqi ilə bağlı bir sıra parçaların mövcudluğu, dastan boyunca müxtəlif musiqi alətlərinin adlarının çəkilməsi musiqimizin qədimliyinə əyani sübutdur.

İlk yazılı musiqi risalələrimiz isə XIII əsrə aiddir. XIII-XV əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqin musiqi-nəzəri fikrinin inkişafı məhz Azərbaycanın iki böyük alimi və musiqiçisi Səfiəddin Urməvi (1217-1294) və Əbdülqadir Marağainin (1353-1435) adları ilə bağlıdır. Urməvinin yazdığı “Kitab əl-Ədvar” və “Şərəfiyyə” risalələri Azərbaycanda musiqi elminin əsasını qoymuş və onun gələcək inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. O, musiqi elminə “Sistemçilik” məktəbinin yaradıcısı kimi, tabulaturanın banisi kimi daxil olmuşdur. Urməvinin yaratdığı musiqi sistemi, not cədvəli o dövrün ən kamil not sistemi və tabulaturası idi.

Marağaidən sonra yaranmış risalələrdə Şərq musiqi nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən bir çox mürəkkəb nəzəri problemlər artıq qoyulmamış və qismən qoyulmuşsa da, müxtəlif variantlarda əvvəlkilərin təkrarı olmuşdur. Bu risalələrin əsas dəyəri isə onların təcrübi əhəmiyyətində idi. Bu dövrün risalələrindən Marağainin kiçik oğlu Əbdüləziz Çələbinin “Nəqavətil Ədvar” risaləsini və onun oğlu Mahmud Çələbinin “Məqasid əl-Ədvar” əsərini göstərmək olar.

XVII əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda yaranmış maraqlı risalələrdən biri də Mirzə bəyin “Musiqi haqda” risaləsidir.

XIX yüzilin axırlarından etibarən Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində musiqi məclisləri, cəmiyyətləri, dərnəkləri təşkil olunur (Şamaxıda Mahmud Ağanın, Şuşada Xarrat Qulu Məhəmməd oğlunun, Mir Möhsün Nəvvabın, Bakıda Məşədi Məlik Mənsurovun). XIX yüzilin 80-ci illərində M.M.Nəvvab məşhur xanəndə Hacı Hüsü ilə birgə yaratdığı “Musiqiçilər məclisi”ndə musiqinin estetik problemləri, ifaçılıq, muğam sənəti müzakirə olunurdu. Məclisə məşhur xanəndə və sazəndələr Məşədi Cəmil Əmirov, İ.Abdullayev, S.Şuşinski, Sadıxcan və b. daxil idi. Şuşa vokal sənətinin görkəmli nümayəndələrindən Xarrat Qulunun tələbəsi Hacı Hüsü idi. O, muğamları bilən müsiqişünas və alim olmuş, bir sıra muğamları təkmilləşdirmiş, yeni muğamları yaratmışdır. Mirzə Sadıq Əsəd oğlu (Sadıqcan) XIX yüzilin böyük tar ustadı olmuş, tarı rekonstruksiya etmiş və müasir tarın yaradıcısı olmuşdur. Məşədi Zeynal, Məşədi Cəmil Əmirov, Şirin Axundov, Qurban Primov bu məktəbin davamçılarıdır.

Dünyada bir neçə şəhər var ki, musiqi onun hər daşına, qalasına, ab-havasına hopmuşdur. Belə şəhərlərdən Avstriyanın Vyana, İtaliyanın Neapol, Azərbaycanın da Şuşa şəhəridir. Hətta xalq arasında məşhur kəlam var ki, “Şuşada körpələr bələkdə belə muğam üstündə ağlarlar”.

Şuşa Qafqazın konservatoriyası təbirini və təyinini haqlı olaraq qazanmışdır. Şuşa Konservatoriyasının parlaq nümayəndələri dünyanın bütün qitələrində Azərbaycan musiqisini ləyaqətlə təmsil edərək ona şöhrət gətirmişlər. Şuşa Mir Möhsün Nəvvabın, Xarrat Qulunun, Hacı Hüsünün, Sadıxcanın, Məşədi İsinin, Əbdülbağı Zülalovun, Cabbar Qaryağdıoğlunun, Keçəci oğlu Məmmədin, Məşədi Məmməd Fərzəliyevin, İslam Abdullayevin, Seyid Şuşinskinin, Bülbülün, Zülfi Adıgözəlovun, Xan Şuşinskinin, Məşədi Cəmil Əmirovun, Qurban Pirimovun, bəstəkarlardan Üzeyir Hacıbəyovun, Zülfüqar Hacıbəyovun, Fikrət Əmirovun, Niyazinin, Əfrasiyab Bədəlbəylinin, Soltan Hacıbəyovun, Əşrəf Abbasovun, Süleyman Ələsgərovun, müğənni Rəşid Behbudovun vətənidir. Bu hələ Şuşa musiqiçilərinin tam siyahısı deyil.

XX yüzilin əvvəllərində ictimai-siyasi və mədəni yüksəliş şəraitində Ü.Hacıbəyov müasir Azərbaycan professional musiqi mədəniyyətinin əsasını qoydu və şifahi ənənəli milli sənətlə bəstəkar yaradıcılığının sintezini yaratdı. Bu da Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin fəal qarşılıqlı təsirinə səbəb oldu. 1908-ci ildə Ü.Hacıbəyov H.Z.Tağıyevin teatrında qoyduğu “Leyli və Məcnun” operası ilə təkcə Azərbaycan operasının deyil, bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin əsasını qoydu, muğam-opera janrının yaradıcısı oldu. Azərbaycan dinləyicisi üçün yeni janrın qavranılmasında çətinlik olacağını dərk edən Ü.Hacıbəyov Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasına və xalq musiqi janrlarına (muğam, mahnı, rəqs) müraciət etmiş, dövrün əhval-ruhiyyəsi, xalqın mənəvi tələbləri ilə səsləşən səhnə əsəri yaratmışdır.

Hacıbəyovun digər məşhur operettası “O olmasın, bu olsun” 1919-cu ildə Yaltada, ikinci dəfə 1956-cı ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ekranlaşdırılmışdır. Ü.Hacıbəyov Azərbaycanda musiqili komediya janrının da yaradıcısıdır. Sosial məişət mövzulu musiqi komediyalarında (“Ər və arvad”, 1910; “O olmasın, bu olsun”, 1911; “Arşın mal alan”, 1913) bəstəkar xalq mahnıları və rəqs musiqisinə əsaslanmışdır. Onun “Arşın mal alan” musiqili komediyası (1913-cü ildə tamaşaya qoyulub) xüsusilə geniş şöhrət qazanmışdır. Əsər ingilis, alman, Çin, ərəb, fars, polyak, Ukrayna, belorus, gürcü və s. (70 yaxın) dillərə tərcümə edilmiş, Moskva, İstanbul, Nyu-York, Paris, London, Tehran, Qahirə, Pekin, Berlin, Varşava, Sofiya, Budapeşt, Buxarest və s. yerlərdə, 120 teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuş, dəfələrlə ekranlaşdırılmışdır (1916-1917-ci illərdə Bakıda 30-cu illərdə ABŞ-da, 1945 və 1960-cı illərdə Sovet Azərbaycanında). Baş rolun ifaçısı müğənni Rəşid Behbudova (1915-1989) bu əsər dünya şöhrəti gətirmişdir.

XX əsrin 30-cu illəri Azərbaycan musiqisinin yeni yüksəliş dövrü kimi səciyyələnir. Bu illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası (1921), yeni ifaçılıq kollektivləri, simfonik orkestr (1920, hazırda Ü.Hacıbəyov ad. Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri), xor (1926), ilk notlu Xalq Çalğı Alətləri Orkestri (1931), rəqs ansamblı (1936), M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında cəmləşdirildi (1936), Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı (1934), Musiqili Komediya Teatrı (1938, hazırda Ş.Qurbanov adına), Xalq Yaradıcılığı evi (1939), Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdində Azərbaycan Xalq Musiqisini toplamaq və tədqiq etmək məqsədilə elmi-tədqiqat musiqi kabineti (1931) təşkil edildi.

20-ci illərdə R.M.Qlier Azərbaycan musiqi folklorundan geniş istifadə edərək “Aşıq Qərib” dastanı əsasında “Şahsənəm” (tamaşası 1927) operasını yazdı. Bu opera dünya musiqi mədəniyyəti nailiyyətlərindən bəhrələnməklə Azərbaycan xalq musiqisi nümunələri əsasında klassik opera yaradılması yolunda ilk təşəbbüs idi.

Ü.Hacıbəyov monumental xalq qəhrəmanlıq epopeyası olan “Koroğlu”nu (SSRİ Dövlət mükafatı, 1941) yaratdı. Yüksək sənətkarlığı və əsl mənada novatorluğu ilə fərqlənən bu operada milli ruh və psixoloji dərinlik öz əksini tapmışdır. Ü.Hacıbəyov “Koroğlu” operasında milli musiqinin janr, kompozisiya, məqam-intonasiya əsası ilə klassik opera sənətinin musiqi ifadə vasitələrinin bəstəkar xüsusiyyətlərinin üzvi vəhdətinə nail olmuş, milli opera sənətinin şah əsərini yaratmışdır. Koroğlu obrazını bu rolun klassik ifaçısı Bülbül yaratmışdır. O bu rolu 400 dəfədən artıq ifa etmişdir.

20-40-cı illərdə yeni bəstəkarlar nəsli — S.Rüstəmov, Ə. Bədəlbəyli, A.Zeynallı, Niyazi, Q.Qarayev, F.Əmirov, S.Hacıbəyov, C.Hacıyev və b. yaradıcılıq yoluna qədəm qoyur.

30-cu illərin əvvəllərində simfonik orkestr üçün (Ü.Hacıbəyov “Təntənəli marş”, M.Maqomayev “Azərbaycan çöllərində”, “Azad qadının rəqsi”, “Azərbaycan radio marşı RV-8”), xalq çalğı alətləri orkestri üçün (Ü.Hacıbəyov 1-ci və 2-ci fantaziyalar) əsərlər yazılır.

1941-1945 illər müharibəsində doğan qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik mövzusu mahnılarda, xalq çalğı alətləri üçün yazılmış əsərlərdə (Ü.Hacıbəyov, S.Rüstəmov), Q.Qarayev və C.Hacıyevin “Vətən” (1945; SSRİ Dövlət mükafatı, 1946) operasında, Q.Qarayev, C.Hacıyev və S.Hacıbəyovun Birinci simfoniyalarında (Azərbaycan musiqisində simfonik janrın ilk örnəkləridir) öz əksini tapmışdır. Niyazinin “Xosrov və Şirin” (1942) operası, Ü.Hacıbəyovun “Sənsiz” və “Sevgili canan” romans qəzəlləri də müharibə illərinin məhsuludur. Yeni qəzəl-romans janrının yaradıcısı Ü.Hacıbəyov bu əsərlərdə nitqi, şeiriyyatı yüksək sənətkarlıqla işləyərək musiqi dilinə çevirmiş, deklomasiya ilə kantilena tipli melodiyanın sintezini yaratmışdır. Böyük Vətən müharibəsi illərində kütləvi mahnı janrı dövrün tələblərinə uyğun xüsusi inkişaf yolu keçir.

Müharibədən sonrakı illərdə milli musiqi yeni yüksəliş dövrü keçirir. Azərbaycan musiqisi istər ölkəmizdə, istərsə də xaricdə böyük nüfuz qazanır.

Q.Qarayevin “Yeddi gözəl” baleti (1952, Nizaminin eyniadlı poeması üzrə, baletmeyster P.A.Qusev; Azərbaycan Opera və Balet Teatrı) Azərbaycan musiqisində yeni mərhələ oldu. “Yeddi gözəl” ilə Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuş, əsər balet janrının təkamülündə önəmli rol oynamışdır.

1958-ci ildə Q.Qarayevin “İldırımlı yollarla” (Lenin mükafatı, 1967; P.Abrahamsın eyniadlı romanı üzrə; baletmeyster K.M.Sergeyev) baleti Leninqrad Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyuldu. Bəstəkar baş qəhrəmanların faciəli sevgisini kəskin münaqişəyə qədər yüksəldərək mövzu etibarilə çağdaş tamaşa yaratmışdır. Əsər aydın musiqi konsepsiyası, parlaq xarakterləri, Güney Afrika musiqi folklorundan böyük sənətkarlıqla istifadə edilməsi ilə fərqlənir.

S.Hacıbəyov müasirlərimizin həyatından bəhs edən “Gülşən” (1950, SSRİ Dövlət mükafatı, 1952) baletini yazdı. F.Əmirovun “Gözün aydın” (1946), S.Rüstəmovun “Durna” (1947), S.Ələsgərovun “Ulduz” (1948) operettaları bu janrın örnəkləridir.

50-ci illərdə simfonik musiqi sahəsində xüsusi inkişaf oldu. Dövrün mühüm ictimai-siyasi mövzuları bəstəkarların müxtəlif səpkili simfonik əsərlərində öz ifadəsini tapır. F.Əmirov musiqi tarixində unikal simfonik muğam janrının yaradıcısı kimi məşhurdur. Bəstəkar muğamların məqam, mövzu və digər üslub xüsusiyyətlərini sənətkarcasına simfonik inkişafa uğratmışdır. Əmirov simfonizminə xas orkestr boyalarının əlvanlığı, janr rəngarəngliyi, obraz zənginliyi bu dövrdə yazılan əsərlərində öz əksini tapır.

C.Hacıyev simfonizmi obrazlarının dərin psixoloji fikir yönümü, musiqi inkişafının gərgin dramatizmi, melodikasının geniş epikliyi ilə fərqlənir. S.Hacıbəyovun simfonik yaradıcılığında (2-ci simfoniya; 1946) Böyük Vətən müharibəsi mövzusu dramatik planda açılmış, digər simfonik əsərlərinin musiqisi isə parlaq janr boyaları ilə aşılanmışdır.

C.Cahangirov vokal-simfonik əsərlər bəstələyir (“Arazın o tayında” 1949 poeması, SSRİ Dövlət mükafatı, 1950; “Füzuli” kantatası). “Arazın o tayında” vokal-simfonik poeması özündə həm simfonik, həm də kantata-oratorial musiqinin özəlliklərini toplayan yeni janr idi. Mahnı janrının yüksəlişi S.Rüstəmov, T.Quliyev, R.Hacıyev, C.Cahangirov, Q.Hüseynli, A.Rzayevanın yaradıcılığı ilə sıx bağlıdır. Bu dövrdə bir sıra kinofilmlərə və dram tamaşalarına musiqi bəstələnmiş, ifaçılıq sənəti geniş vüsət almışdı. 1957-ci ildə ilk Dövlət simli kvarteti (A.Əliyev, M.Tağıyev, R.Seyidzadə, S.Əliyev; tələbə və gənclərin 6-cı Ümumdünya festivalı beynəlxalq müsabiqəsinin (1957, Moskva) laureatı) yaradılır. SSRİ xalq artistləri F.Əhmədova (müğənni), L.Vəkilova (balerina), əməkdar incəsənət xadimi Ç.Hacıbəyov (dirijor) və b. ilə təmsil olunmuş yeni ifaçılar nəsli yetişir. 1956-cı ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının (1990 ildən Azərbaycan Bəstəkarlar və Musiqişünaslar İttifaqı) 1-ci qurultayı keçirilir.

60-80-ci illər Azərbaycan musiqisi yaşlı nəsil bəstəkarlarının yaradıcılıq fəallığı, yeni bəstəkar qüvvələrinin meydana gəlməsi, bütün janrlarda önəmli uğurlar qazanılması, beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi ilə seçilir.

Opera və balet Azərbaycan bəstəkarlarının çox müraciət etdikləri janrlara çevrilir. A.Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” (1961), F.Əmirovun “Nəsimi haqqında dastan” (1973; Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı, 1974), “Min bir gecə” (1979; SSRİ Dövlət mükafatı, 1980) baletləri geniş şöhrət qazanır.

Azərbaycan bəstəkarlarının simfonik və kamera musiqisi xaricdə geniş ifa edilməyə başlamışdır. F.Əmirovun “Şur” və “Kürd ovşarı”, Niyazinin “Rast” simfonik muğamları, Q.Qarayevin və Ü.Hacıbəyovun simfonik əsərləri bir sıra ölkələrdə səslənmiş və yüksək qiymətləndirilmişdir. 80-ci illərdə A.Məlikov, X.Mirzəzadə, A.Əlizadə, F.Əlizadə, F.Qarayev, C.Quliyev və başqalarının əsərləri Avropa, Amerika, Asiya şəhərlərində uğurla ifa edilmişdir. Azərbaycan ifaçıları tez-tez xarici ölkələrdə qastrollarda olurdular.

Xalq artistləri R.Behbudov, Niyazi, Z.Xanlarova, M.Maqomayev və b. geniş şöhrət qazanmışlar. Müğənnilər F.Qasımova (1977, İtaliya, 1-ci mükafat), X.Qasımova (1981, Afina, 1-ci mükafat; P.İ.Çaykovski ad. 8-ci Beynəlxalq müsabiqənin (1982, Moskva) 2-ci mükafatı), pianoçu F.Bədəlbəyli (1967, Qradets-Kralove, ÇSSR; 1968, Lissabon, Portuqaliya, 1-ci mükafat), gənc pianoçulardan M.Hüseynov, M.Adıgözəlzadə və b. müxtəlif müsabiqələrin laureatlarıdır. Bəstəkarlarımızın əsərlərini dinləyiciyə, tamaşaçıya çatdırmaqda, onları təbliğ etməkdə hal-hazırda fəaliyyətdə olan dirijorlarımızın — R.Abdullayevin, C.Cəfərovun, Y.Adıgözəlovun, T.Göyçayevin, G.İmanovanın, R.Mustafayevin, N.Əzimovun və b-nın əməyi danılmazdır.

Azərbaycan muğam ifaçılıq və el sənəti ənənələrinin qorunub saxlanılması və inkişafında xanəndələrdən xalq artistləri X.Şuşinski, R.Muradova, Ş.Ələkbərova, Ə.Əliyev, S.Qədimova, F.Mehrəliyeva, T.İsmayılova, A.Babayev, İ.Rzayev, əməkdar artistlər Z.Adıgözəlov, H.Hüseynov, Q.Rüstəmov, C.Əkbərov, A.Qasımov, tarzənlərdən xalq artistləri Ə.Bakıxanov, H.Məmmədov, B.Mənsurov, Ə.Quliyev, R.Quliyev, əməkdar artistlər Ə.Dadaşov, M.Muradov, F.Ələkbərov, kamançaçalanlardan xalq artisti H.Əliyev, əməkdar artistlər H.Mirzəliyev, T.Bakıxanov, Ş.Eyvazova, F.Dadaşov, nağaraçalan əməkdar artist Ç.Mehdiyev, qarmonçalanlardan Abutalıb (A.Yusifov), Kor Əhəd, Kərbəlayi Lətif, T.Dəmirov, A.İsrafilov, sazçalan Ə.Nəsibov və b-nın xidməti xüsusi qeyd olunmalıdır.

Azərbaycan estrada və caz musiqisi də uğurla inkişaf etmişdir. T.Quliyev, R.Hacıyev 1941-ci ildə yaranmış Azərbaycan Dövlət Caz Orkestri (bədii rəhbəri Niyazi, musiqi rəhbəri T.Quliyev) üçün əsərlər bəstələyirdilər. P.Rüstəmbəyov (saksafon), A.Bünyadzadə, D.Bağırbəyova və b. orkestrin ilk ifaçıları olmuşlar. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri (bədii rəhbəri R.Hacıyev), 1957-ci ildə “Biz Bakıdanıq” estrada ansamblı, 1960-cı ildə Azərbaycan Televiziya və Radiosunun Estrada Orkestri (bədii rəhbəri və dirijoru T.Əhmədov), 60-cı illərdə “Qaya” kvarteti (sonralar vokal-instrumental ansamlı, bədii rəhbəri əməkdar artisti T.Mirzəyev), 1966-cı ildə Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrı (bədii rəhbər və solist R.Behbudov), 1975-ci ildə Azərbaycan Dövlət Estrada-Simfonik Orkestri (solisti və bədii rəhbəri M.Maqomayev) yaranmış və Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Müharibədən sonrakı illərdə estrada sənətinin bədii səviyyəsinin yüksəlməsinə opera müğənnilərinin (R.Atakişiyev, L.İmanov) təsiri olmuşdur. R.Behbudov və M.Maqomayevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir.

Xalq artistləri Ş.Ələkbərova, G.Məmmədov, M.Babayev, F.Kərimova, E.Rəhimova, Y.Rzazadə, O.Ağayev, İ.Quliyeva, əməkdar artist A.Qəniyev, eləcə də H.Hadıyev, A.İslamzadə və b. estrada mahnılarının təbliğində fəal xidmət göstərmişlər.

Azərbaycan caz musiqisinin inkişafında bəstəkar və pianoçu V.Mustafazadənin müstəsna rolu olmuşdur. V.Mustafazadə təşkil etdiyi “Sevil” və “Muğam” ansambllarının rəhbəri olmuş, 8-ci Beynəlxalq caz müsabiqəsində (Monte-Karlo, 1978) 1-ci mükafata layiq görülmüşdür. R.Babayev, V.Sadıqov, A.Hüseynov, C.Zeynallı, Ə.Mustafazadə və başqa ifaçılar da Caz sənətinin inkişafına öz töhfələrini vermişlər.

Bunların sırasında V.Adıgözəlovun “Qarabağ şikəstəsi” və “Qəm karvanı” (1999) oratoriyaları, T.Bakıxanovun “Qarabağ harayı” (2001) simfoniyası, A.Əlizadənin “Ana torpaq” (1993) odası, N.Məmmədovun Xocalı hadisələrinə həsr edilmiş 7-ci simfoniyası (1998), R.Mustafayevin “Haqq səninlədir, Azərbaycan” (1992) kantatası, H.Xanməmmədovun “Əlimdə sazım ağlar” xalq çalğı alətləri üçün poeması (1991,Qarabağ şəhidlərinə həsr), S.İbrahimovanın “Vətən şəhidləri” (1990) kantatası, tar və simli orkestr üçün “Sənin üçün darıxıram, Şuşam” (1999) və b. xüsusi yer tutur.

2002-ci ildə A.Əlizadənin A.Dümanın əsəri əsasında “Qafqaza səyahət” baletinin ilk tamaşası oldu. Bu illərdə T.Bakıxanovun “Xeyir və şər” (1990) birpərdəli baleti , H.Məmmədovun “Şeyx Sənan”, O.Zülfüqarovun “Əlibaba və 40 quldur” (1990) baleti yazılmışdır.

Müstəqillik dövründə Azərbaycan bəstəkarlarının xaricdə müxtəlif musiqi festivallarında, beynəlxalq müsabiqələrdə, dünyanın mötəbər mədəniyyət, musiqi layihələrində iştirak etmək, Azərbaycan musiqisini dünyada təmsil edib, onu bir daha tanıtdırmaq imkanları genişlənir. A.Məlikovun, V.Adıgözəlovun, X.Mirzəzadənin, A.Əlizadənin, T.Bakıxanovun, F.Qarayevin, İ.Hacıbəyovun, F.Əlizadənin, C.Quliyevin, E.Dadaşovanın, R.Həsənovanın, Q.Məmmədovun, F.Hüseynovun əsərləri Türkiyədə, Norveçdə, Hollandiyada, Kiprdə, ABŞ-da, İsveçrədə, Almaniyada, Tailandda və b. ölkələrdə səslənmiş, nüfuzlu müsabiqələrin qalibləri olmuşlar. Türkiyədə A.Məlikovun (7 saylı simfoniyası), V.Adıgözəlovun (“Çanaqqala” oratoriyası), Kiprdə T.Bakıxanovun (“Quzey Kipr fəsilləri”, “Quzey Kipr suitası”) və başqalarının əsərlərinin premyeraları keçirilmişdir. Hollandiyada F.Qarayevin (“Xütbə, Muğam, Surə”, “Babil qiyaməti”), F.Əlizadənin (“İlğım”), R.Həsənovanın (“Səma”) əsərləri ifa edilmişdir. “İpək yolu” layihəsində F.Əlizadə (“Dərviş”), və C.Quliyevin (“Karvan”) iştirakı uğurla nəticələnmişdir. F.Hüseynov UNESCO və Yaponiyanın keçirdiyi müsabiqənin (“Zamana səyahət” simfonik orkestri üçün Konsert) qalibi olmuş, BMT-nin mükafatına (“Qoy dünyada sülh olsun” oratoriyası) layiq görülmüşdür.

1999-cu ildə mahir muğam ifaçısı A.Qasımov muğam sənətinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi yolunda nailiyyətlərinə görə UNESCO -nun qızıl medalı ilə təltif edilmişdir. Fransada keçirilən Beynəlxalq festivalda Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin (bədii rəhbər və dirijor, xalq artisti R.Abdullayev) ifasında Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev və F.Əmirovun əsərləri uğurla ifa edilmişdir. Almaniyada “Ekspo-2000” Beynəlxalq sərgisində Azərbaycan Dövlət Kamera Orkestrinin, Dövlət Mahnı Teatrının, Dövlət Rəqs Ansamblının və bir qrup incəsənət xadimlərinin parlaq çıxışı da bu çağın musiqi həyatının diqqət mərkəzində olmuşdur.

2003-cü ildə V.Adıgözəlovun Azərbaycan şairəsi Natəvana həsr edilmiş “Xan qızı Natəvan” (2003, dekabr) operasının premyerası oldu. Görkəmli bəstəkarımızın bu əsəri milli operanın inkişaf tarixində layiqli yerini tutdu.

2006-cı ildə Bakıda dünya şöhrətli musiqiçi Mstislav Rostropoviçin təşəbbüsü ilə Şostakoviç Festivalı keçirilmişdir. Festival dahi rus bəstəkarının anadan olmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuşdur. 2007-ci ildə İtaliyada “Vela festival” “Klassik Ariano” festivalında Azərbaycan Dövlət Simfonik orkestrinin (bədii rəhbər və dirijor, xalq artisti R.Abdullayev) ifasında Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev və F.Əmirovun əsərləri uğurla ifa edilmişdir. 2007-ci ildə Bakıda Vokalçıların Bülbül adına Dördüncü Beynəlxalq Müsabiqəsi keçirilmişdir. Bu mötəbər müsabiqədə Rusiyadan, Ukraynadan, Gürcüstandan, Belarusiyadan, Türkiyədən, Özbəkistandan, Qazaxıstandan 70 vokalçı iştirak edirdi. 2007-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə Bakıda Birinci Beynəlxalq Mstislav Rostropoviç Festivalı keçirilmişdir. Festival çərçivəsində Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında bəstəkar Firəngiz Əlizadənin “Qarabağnamə” operasının premyerası böyük müvəffəqiyyətlə keçmişdir. 2007-ci ildə F.Əlizadə UNESCO-nun “Dünyanın artisti” adına layiq görülmüşdür.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə 29 ildən sonra 12-13 may 2021-ci ildə “Xarıbülbül” musiqi festivalı ölkəmizin mədəniyyət paytaxtı Şuşanın əsrarəngiz Cıdır düzündə yenidən təşkil olundu.

Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə keçirilən festivalın ilk günündə ölkəmizdə yaşayan müxtəlif xalqların musiqi yaradıcılığı “Azərbaycan musiqisində multikulturalizm” mövzusunda təqdim edilib. Ölkəmizin müxtəlif bölgələrində yaşayan ayrı-ayrı xalqların musiqi qrupları və ifaçıları öz çıxışları ilə Azərbaycanın millətindən, dinindən asılı olmayaraq hər bir kəsin vahid Vətəni olduğunu, hər bir vətəndaşın da bu torpaq uğrunda yaşadığı ideyasını çatdırıb.

Musiqi nzriyysinin esasları

Musiqi ədəbiyyatı

Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ətraflı tədqiqi xalqın zəngin tarixinin , bütövlükdə mədəniyyətinin öyrənilməsi deməkdir . Xalqımız əsrlər boyu zəngin maddi və mənəvi mədəniyyət yaratmışdır .

Ötən yüzillikdə Azərbaycan bütün Şərq aləmində ilk opera yaratdı , teatr və dramaturgiyamız yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu . Əsası Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin istedadlı nümayəndələri öz dəyərli əs ərləri ilə musiqi sənətimizi həm respublikamızda , həm də xarici ölkələrdə məharətlə nümayiş etdirdilər .

Ali və orta ixtisas musiqi məktəblərində incəsənətimizin bu mühüm sahəsinin öyrədilməsi yolunda son illər uğurlu addımlar atılır , araşdırmalar aparılır , yeni dərsliklər yaradılır . Bu baxımdan ” Adiloğlu ” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmiş ” Azərbaycan musiqi ədəbiyyatı ” ikihissəli dərsliyin çapı təqdirəlayiqdir .

Yeni nəşrin birinci hissəsinin müəllifi Solmaz Qasımovadır . Təqdim olunmuş musiqi ədəbiyyatı dərsliyi Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi proqram əsasında hazırlanıb . Burada Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinin əsas inkişaf mərhələlərinin şərhi və qısa icmalı verilib . Dərslikdə görkəmli bəstəkarlar – Ü. Hacıbəylinin , M.Maqomayevin , Ə. Bədəlbəylinin , A. Zeynallının , Q.Qarayevin , F. Əmirovun , C. Hacıyevin həyat və yaradıcılıqları işıqlandırılıb . Müəllif Azərbaycan şifahi musiqi mədəniyyətinin janrlarına da toxunaraq mahnı , rəqs , muğam , zərbi-muğamlar , eləcə də aşıq sənətindən söz açır .

” Azərbaycan musiqi ədəbiyyatı ” dərsliyinin ikinci hissəsinin müəllifi Zemfira Abdullayevadır . Bu nəşrdə də XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ümumi şərhi verilib və Niyazi , S. Hacıbəyov , C.Cahangirov , A. Məlikov , V. Adıgözəlov , X. Mirzəzadə , S. Rüstəmov , T.Quliyev və R. Hacıyevin həyat və yaradıcılıqları monoqrafik prinsip əsasında təqdim olunub . Müəllif göstərir ki , XX əsri Azərbaycan incəsənəti tarixində yeni yüksəliş dövrü kimi səciyyələndirmək olar . Çünki məhz bu əsrdə hər iki dərslikdə adları qeyd olunan sənətkarlar təkcə Azərbaycan incəsənətinə deyil , ümumilikdə bəşər mədəniyyətin ə böyük töhfələr veriblər .

Hər iki dərsliyin redaktoru fəlsəfə elmləri doktoru , əməkdar incəsənət xadimi , professor Gülnaz Abdullazadədir .

Azərbaycan.- 2010.- 25 may.- S. � 14.

MUSİQİ SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI TARIXI

MUSQ SNTNN NKAFI TARIXIAzrbaycann zngin musiqi snti oxsrlik inkiaf tarixin malikdir. Bu musiqi haqqnda ilk mlumatlar arxeoloji qazntlar zaman ld ediln bir sra abidlrdn, Qobustan (e.. XVIII-III minilliklr) v Gmiqaya (e.. III-I minilliklr) qaya rsmlrindn alnmdr. “Kitabi – Dd Qorqud”da (VII yzil), Nizaminin, Fzulinin srlrind orta srlrin musiqi hyat, musiqi janrlar, musiqi altlri bard zngin mlumat verilmidir. Azrbaycann Sfiddin Urmvi (XIII sr), bdlqadir Maraai (XIV sr), Mirzby (XVII sr), Mir Mhsn Nvvab (XIX sr) kimi mhur alimlrinin risallrind orta sr musiqi mdniyytinin, ifalnn yksk inkiaf sviyysi aqlanm, Azrbaycan musiqisinin nzri problemlri ilnilmidir.lk yazl dbi abidmiz olan “Kitabi-Dd Qorqud” dastannda musiqi il bal bir sra paralarn mvcudluu, dastan boyunca mxtlif musiqi altlrinin adlarnn kilmsi msiqimizin qdimliyin yani sbutdur.

Mir Mhsun Nvvab Qarabai

lk yazl musiqi risallrimiz is XIII sr aiddir. XIII-XV srlrd Yaxn v Orta rqin musiqi-nzri fikrinin inkiaf mhz Azrbaycann iki byk alimi v musiqiisi Sfiddin Urmvi (1217-1294) v bdulqadir Maraainin (1353-1435) adlar il baldr. Urmvinin yazd “Kitab l-dvar” v “rfiyy” risallri Azrbaycanda musiqi elminin sasn qoymu v onun glck inkiaf n zmin yaratmdr. O, musiqi elmin “Sistemilik” mktbinin yaradcs kimi, tabulaturann banisi kimi daxil olmudur. Urmvinin yaratd musiqi sistemi, not cdvli o dvrn n kamil not sistemi v tabulaturas idi.Maraaidn sonra yaranm risallrd rq musiqi nzriyysinin sasn tkil edn bir ox mrkkb nzri problemlr artq qoyulmam v qismn qoyulmusa da mxtlif variantlarda vvlkilrin tkrar olmudur. Bu risallrin sas dyri is onlarn tcrbi hmiyytind idi. Bu dvrn risallrindn Maraainin kiik olu bdlziz lbinin “Nqavtil dvar” risalsini v onun olu Mahmud lbinin “Mqasid l-dvar” srini gstrmk olar.XVII srin vvllrind Cnubi Azrbaycanda yaranm maraql risallrdn biri d Mirz byin “Musiqi haqda” risalsidir.

Mirz Sadq (Sadqcan)

XIX yzilin axrlarndan etibarn Azrbaycann bir sra hrlrind musiqi mclislri, cmiyytlri, drnklri tkil olunur (amaxda Mahmud Aann, uada Xarrat Qulu Mhmmd olunun, Mir Mhsn Nvvabn, Bakda Mdi Mlik Mnsurovun). XIX yzilin 80-ci illrind M.M.Nvvab mhur xannd Hac Hs il birg yaratd “Musiqiilr mclisi”nd musiqinin estetik problemlri, ifalq, muam snti mzakir olunurdu. Mclis mhur xannd v sazndlr Mdi Cmil mirov, .Abdullayev, S.uinski, Sadxcan v b. daxil idi. ua vokal sntinin grkmli nmayndlrindn Xarrat Qulunun tlbsi Hac Hs idi. O, muamlar biln msiqinas v alim olmu, bir sra muamlar tkmilldirmi, yeni muamlar yaratmdr. Mirz Sadq sd olu (Sadqcan) XIX yzilin byk tar ustad olmu, tar rekonstruksiya etmi v masir tarn yaradcs olmudur. Mdi Zeynal Mdi cmil mirov, irin Axundov, Qurban Primov bu mktbin davamlardr.

Dnyada bir ne hr var ki, musiqi onun hr dana, qalasna, ab-havasna hopmudur. Bel hrlrdn Avstriyann Vyana, taliyann Neapol, Azrbaycann da Qarabann ua hridir. Htta xalq arasnda mhur klam var ki, “uada krplr blkd bel muam stnd alarlar”.ua Qafqaznn konservatoriyas tbirini v tyinini haql olaraq qazanmdr. ua konservatoriyasnn parlaq nmayndlri dnyann btn qitlrind Azrbaycan musiqisini lyaqtl tmsil edrk ona hrt gtirmilr.

Cabbar Qaryad olu

ua – Mir Mhsn Nvvabn, Xarrat Qulunun, Hac Hsnn, Sadxcann, Mdi sinin, bdlba Zlalovun, Cabbar Qaryadolunun, Keci olu Mmmdin, Mdi Mmmd Frzliyevin, slam Abdullayevin, Seyid uinskinin, Blbln, Zlfi Adgzlovun, Xan uinskinin, Mdi Cmil mirovun, Qurban Pirimovun, bstkarlardan zeyir Hacbyovun, Zlfqar Hacbyovun, Fikrt mirovun, Niyazinin, frasiyab Bdlbylinin, Soltan Hacbyovun, rf Abbasovun, Sleyman lsgrovun, mnni Rid Behbudovun vtnidir. Bu hl ua musiqiilrinin tam siyahs deyil.XX yzilin vvllrind ictimai-siyasi v mdni yksli raitind .Hacbyov masir Azrbaycan professional musiqi mdniyytinin sasn qoydu v ifahi nnli milli sntl bstkar yaradclnn sintezini yaratd. Bu da rq a Qrb mdniyytlrinin fal qarlql tsirin sbb oldu. 1908-ci ild .Hacbyov H.Z.Tayevin teatrnda qoyduu “Leyli v Mcnun” operas il tkc Azrbaycan operasnn deyil, btn mslman rqind opera sntinin sasn qoydu, muam-opera janrnn yaradcs oldu. Azrbaycan dinlyicisi n yeni janrn qavranlmasnda tinlik olacan drk edn .Hacbyov Fzulinin “Leyli v Mcnun” poemasna v xalq musiqi janrlarna (muam, mahn, rqs) mracit etmi, dvrn hval-ruhiyysi, xalqn mnvi tlblri il ssln shn sri yaratmdr.

.Hacbyov Azrbaycanda musiqili komediya janrnn da yaradcsdr. Sosial mit mvzulu musiqi komediyalarnda (“r v arvad”, 1910; “O olmasn, bu olsun”, 1911; “Arn mal alan”, 1913) bstkar xalq mahnlar v rqs musiqisin saslanmdr. Onun “Arn mal alan” musiqili komediyas (1913-c ild tamaaya qoyulub) xsusil geni hrt qazanmdr. sr ingilis, alman, in, rb, fars, polyak, ukrayna, belorus, grc v s. (70 yaxn) dillr trcm edilmi, Moskva, stambul, Nyu-York, Paris, London, Tehran, Qahir, Pekin, Berlin, Varava, Sofiya, Budapet, Buxarest v s. yerlrd, 120 teatrn shnsind tamaaya qoyulmu, dflrl ekranladrlmdr (1916-1917-ci illrd Bakda 30-cu illrd AB-da, 1945 v 1960-c illrd Sovet Azrbaycannda). Ba rolun ifas mnni Rid Behbudova (1915-1989) bu sr dnya hrti gtirmidir. SSR-nin xalq artisti R.Behbudov xalq v bstkar mahnlarnn, F.mirovun “Sevil” operasndan Bala rolunun vzsiz ifas idi. O, hm d “Mahn” teatrnn yaradcs v rhbri olmudur.Hacbyovun digr mhur operettas “O olmasn bu olsun” 1919-cu ild Yaltada, ikinci df 1956-c ild “Azrbaycanfilm” kinostudiyasnda ekranladrlmdr.XX srin 30-cu illri Azrbaycan musiqisinin yeni yksli dvri kimi sciyylnir. Bu illrd Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas (1921), yeni ifalq kollektivlri, simfonik orkestr (1920, hazrda .Hacbyov ad. Azrbaycan Dvlt Simfonik Orkestri), xor (1926), ilk notlu Xalq al Altlri Orkestri (1931), rqs ansambl (1936), M.Maqomayev ad. Azrbaycan Dvlt Filormoniyasnda cmldirildi (1936), Azrbaycan Bstkarlar ttifaq (1934), Musiqili Komediya Teatr (1938, hazrda .Qurbanov ad.), Xalq Yaradcl evi (1939), Azrbaycan Dvlt Konservatoriyas nzdind Azrbaycan Xalq Musiqisini toplamaq v tdqiq etmk mqsdil elmi-tdqiqat musiqi kabineti (1931) tkil edildi.

20-ci illrd R.M.Qlier Azrbaycan musiqi folklorundan geni istifad edrk “Aq Qrib” dastan sasnda “ahsnm” (tamaas 1927) operasn yazd. Bu opera dnya musiqi mdniyyti nailiyytlrindn bhrlnmkl Azrbaycan xalq musiqisi nmunlri sasnda klassik opera yaradlmas yolunda ilk tbbs idi..Hacbyov monumental xalq qhrmanlq epopeyas olan “Korolu”nu (SSR Dvlt mkafat, 1941) yaratd. Yksk sntkarl v sl mnada novatorluu il frqlnn bu operada milli ruh v psixoloji drinlik z ksini tapmdr. .Hacbyov “Korolu” operasnda milli musiqinin janr, kompozisiya, mqam-intonasiya sas il klassik opera sntinin musiqi ifad vasitlrinin bstkar xsusiyytlrinin zvi vhdtin nail olmu, milli opera sntinin ah srini yaratmdr. “Korolu” operasnda xalqn obrazn ks etdirn monumental xalq shnlri, sas qhrmanlarn oxchtli xasiyytnamlri zvi kild srin dramturji xttin hrlmdr. Korolu obrazn bu rolun klassik ifas Blbl yaratmdr. O, bu rolu 400 dfdn artq ifa etmidir.

Blbl (Murtuza Mmmdov)

20-40-c illrd yeni bstkarlar nsli – S.Rstmov, . Bdlbyli, A.Zeynall, Niyazi, Q.Qarayev, F.mirov, S.Hajbyov, J.Hajyev v b. yaradjlq yoluna qdm qoyur.30-cu illrin vvllrind simfonik orkestr n (.Hacbyov “Tntnli mar”, M.Maqomayev “Azrbaycan llrind”, “Azad qadnn rqsi”, “Azrbaycan radio mar RV-8”), xalq al altlri orkestri n (.Hacbyov 1-ci v 2-ci fantaziyalar) srlr yazlr.1941-1945 illr mharibsind doan qhrmanlq v vtnprvrlik mvzusu mahnlarda, xalq al altlri n yazlm srlrd (.Hacbyov, S.Rstmov), Q.Qarayev v C.Hacyevin “Vtn” (1945; SSR Dvlt mkafat, 1946) operasnda, Q.Qarayev, C.Hacyev v S.Hacbyovun Birinci simfoniyalarnda (Azrbaycan musiqisiqisind simfonik janrn ilk rnklridir) z ksini tapmdr. Niyazinin “Xosrov v irin” (1942) operas, .Hacbyovun “Snsiz” v “Sevgili canan” romans qzllri d mharib illrinin mhsuludur. Yeni qzl-romans janrnn yaradcs .Hacbyov bu srlrd nitqi, eriyyat yksk sntkarlqla ilyrk musiqi dilin evirmi, deklomasiya il kantilena tipli melodiyann sintezini yaratmdr. Byk Vtn mharibsi illrind ktlvi mahn janr dvrn tlblrin uyun xsusi inkiaf yolu keir.Mharibdn sonrak illrd milli musiqi yeni yksli dvr keirir. Azrbaycan musiqisi istr lkmizd, istrs d xaricd byk nfuz qazanr.Q.Qarayevin “Yeddi gzl” baleti (1952, Nizaminin eyni adl poemas zr, baletmeyster P.A.Qusev; Azrbaycan Opera v Balet Teatr) Azrbaycan musiqisind yeni mrhl oldu. “Yeddi gzl” il Azrbaycan balet sntind yeni musiqi dramaturgiyasnn sas qoyulmu, sr balet janrnn tkamlnd nmli rol oynamdr.

1958 ild Q.Qarayevin “ldrml yollarla” (Lenin mkafat, 1967; P.Abrahamsn eyniadl roman zr; baletmeyster K.M.Sergeyev) baleti Leninqrad Opera v Balet Teatrnda tamaaya qoyuldu. Bstkar ba qhrmanlarn facili sevgisini kskin mnaqiy qdr yksldrk mvzu etibaril ada, musiqi hllin gr zgn tamaa yaratmdr. sr aydn musiqi konsepsiyas, parlaq xarakterlri, Gney Afrika musiqi folklorundan byk sntkarlqla istifad edilmsi il frqlnir.S.Hacbyov masirlrimizin hyatndan bhs edn “Gln” (1950, SSR Dvlt mkafat, 1952) baletini yazd. F.mirovun “Gzn aydn” (1946), S.Rstmovun “Durna” (1947), S.lsgrovun “Ulduz” (1948) operettalar bu janrn rnklridir.50-ci illrd simfonik musiqi sahsind xsusi inkiaf qeyd edilir. Dvrn mhm ictimai-siyasi mvzular bstkarlarn mxtlif spgili simfonik srlrind z ifadsini tapr. F.mirov musiqi tarixind unikal simfonik muam janrnn yaradcs kimi mhurdur. Bstkar muamlarn mqam, mvzu v digr slub xsusiyytlrini sntkarcasna simfonik inkiafa uratmdr. mirov simfonizmin xas orkestr boyalarnn lvanl, janr rngarngliyi, obraz znginliyi bu dvrd yazlan srlrind z ifadsini tapr.

C.Hacyev simfonizmi obrazlarnn drin psixoloji fikir ynm, musiqi inkiafnn grgin dramatizmi, melodikasnn geni epikliyi il frqlnir. S.Hacbyovun simfonik yaradclnda (2-ci simfoniya; 1946) Byk Vtn mharibsi mvzusu dramatik planda alm, digr simfonik srlrinin musiqisi is parlaq janr boyalar il alanmdr.C.Cahangirov vokal-simfonik srlr bstlyir (“Arazn o taynda” 1949 poemas, SSR Dvlt mkafat, 1950; “Fzuli” kantatas). “Arazn o taynda” vokal-simfonik poemas znd hm simfonik, hm d kantata-oratorial musiqinin zlliklrini toplayan yeni janr idi. Mahn janrnn ykslii S.Rstmov, T.Quliyev, R.Hacyev, C.Cahangirov, Q.Hseynli, A.Rzayevann yaradcl il sx baldr. Bu dvrd bir sra kinofilmlr v dram tamaalarna musiqi bstlnmi, ifalq snti geni vst almd. 1957-ci ild ilk Dvlt simli kvarteti [A.liyev, M.Tayev, R.Seyidzad, S.liyev; tlb v gnclrin 6-c mumdnya festival beynlxalq msabiqsinin (1957, Moskva) laureat] yaradlr. SSR xalq artistlri F.hmdova (mnni), L.Vkilova (balerina), mkdar incsnt xadimi .Hacbyov (dirijor) v b. il tmsil olunmu yeni ifalar nsli yetiir. 1956 ild Azrbaycan Bstkarlar ttifaqnn (1990 ildn Azrbaycan Bstkarlar v Musiqinaslar ttifaq) 1-ci qurultay keirilir.

60-80-ci illr Azrbaycan musiqisi yal nsil bstkarlarnn yaradclq fall, yeni bstkar qvvlrinin meydana glmsi, btn janrlarda nmli uurlar qazanlmas, beynlxalq laqlrin genilnmsi il seilir.Opera v balet Azrbaycan bstkarlarnn ox mracit etdiklri janrlara evrilir. A.Mlikovun “Mhbbt fsansi” (1961), F.mirovun “Nsimi haqqnda dastan” (1973; Azrbaycan SSR Dvlt mkafat, 1974), “Min bir gec” (1979; SSR Dvlt mkafat, 1980) baletlri geni hrt qazanr.Azrbaycan bstkarlarnn simfonik v kamera musiqisi xaricd geni ifa edilmy balamdr. F.mirovun “ur” v “Krd ovar”, Niyazinin “Rast” simfonik muamlar, Q.Qarayevin v .Hacbyovun simfonik srlri bir sra lklrd sslnmi v yksk qiymtlndirilmidir. 80-ci illrd A.Mlikov, X.Mirzzad, A.lizad, F.lizad, F.Qarayev, C.Quliyev v baqalarnn srlri Avropa, Amerika, Asiya hrlrind uurla ifa edilmidir. Azrbaycan ifalar tez-tez xarici lklrd qastrollarda olurlar.

Xalq artistlri R.Behbudov, Niyazi, Z.Xanlarova, M.Maqomayev v b. geni hrt qazanmlar. Mnnilr F.Qasmova (1977, taliya, 1-ci mkafat), X.Qasmova (1981, Afina, 1-ci mkafat; P..aykovski ad. 8-ci Beynlxalq msabiqnin (1982, Moskva) 2-ci mkafat), pianou F.Bdlbyli (1967, Qradets-Kralove, SSR; 1968, Lissabon, Portuqaliya, 1-ci mkafat), gnc pianoulardan M.Hseynov, M.Adgzlzad v b. mxtlif msabiqlrin laureatlardr. Bstkarlarmzn srlrini dinlyiciy, tamaaya atdrmaqda, onlar tbli etmkd hal-hazrda faliyytd olan dirijorlarmzn – R.Abdullayevin, C.Cfrovun, Y.Adgzlovun, T.Gyayevin, G.manovann, R.Mustafayevin, N.zimovun v b. myi gstrilmlidir.Azrbaycan muam ifalq v el snti nnlrinin qorunub saxlanlmas v inkiafnda xanndlrdn xalq artistlri X.uuinski, R.Muradova, .lkbrova, .liyev, S.Qdimova, F.Mehrliyeva, T.smaylova, A.Babayev, .Rzayev, mkdar artistlr Z.Adgzlov, H.Hseynov, Q.Rstmov, C.kbrov, A.Qasmov, tarznlrdn xalq artistlri .Bakxanov, H.Mmmdov, B.Mnsurov, .Quliyev, R.Quliyev, mkdar artistlr .Dadaov, M.Muradov, F.lkbrov, kamanaalanlardan xalq artisti H.liyev, mkdar artistlr H.Mirzliyev, T.Bakxanov, .Eyvazova, F.Dadaov, naaraalan mkdar artist .Mehdiyev, qarmonalanlardan Abutalb (A.Yusifov), Kor hd, Krblayi Ltif, T.Dmirov, A.srafilov, sazalan .Nsibov v b.-nn xidmti xsusi qeyd olunmaldr.

Azrbaycan estrada v caz musiqisi d uurla inkiaf edir. T.Quliyev, R.Hacyev 1941-ci ild yaranm Azrbaycan Dvlt caz Orkestri (bdii rhbri Niyazi, musiqi rhbri T.Quliyev) n srlr bstlyirdilr. P.Rstmbyov (saksafon), A.Bnyadzad, D.Barbyova v b. orkestrin ilk ifalar olmular. 1956-c ild Azrbaycan Dvlt Estrada Orkestri (bdii rhbri R.Hacyev), 1957-ci ild “Biz Bakdanq” estrada ansambl, 1960-c ild Azrbaycan Televiziya v Radiosunun Estrada Orkestri (bdii rhbri v dirijoru T.hmdov), 60-c illrd “Qaya” kvarteti (sonralar vokal-instrumental ansaml, bdii rhbri mkdar artisti T.Mirzyev), 1966-c ild Azrbaycan Dvlt Mahn Teatr (bdii rhbr v solist R.Behbudov), 1975-ci ild Azrbaycan Dvlt Estrada-Simfonik Orkestri (solisti v bdii rhbri M.Maqomayev) yaranm v Azrbaycan estrada sntinin inkiafnda mhm rol oynamlar. Mharibdn sonrak illrd estrada sntinin bdii sviyysinin ykslmsin opera mnnilrinin (R.Atakiiyev, L.manov) tsiri olmudur. R.Behbudov v M.Maqomayevin yaradcl estrada sntini znginldirmidir.Xalq artistlri .lkbrova, G.Mmmdov, M.Babayev, F.Krimova, E.Rhimova, Y.Rzazad, O.Aayev, .Quliyeva, mkdar artist A.Qniyev, elc d H.Hadyev, A.slamzad v b. estrada mahnlarnn tbliind fal xidmt gstrmilr.

Azrbaycan caz musiqisinin inkiafnda bstkar v pianou V.Mustafazadnin mstsna rolu olmudur. V.Mustafazad tkil etdiyi “Sevil” v “Muam” ansambllarnn rhbri olmu, 8-ci Beynlxalq caz msabiqsind (Monte-Karlo, 1978) 1-ci mkafata layiq grlmdr. R.Babayev, V.Sadqov, A.Hseynov, C.Zeynall, .Mustafazad v baqa caz ifalar da tannmlar.lknin hazrk siyasi durumu, daim mharib thlksi, Vtni trnnm edn, Vtni mdafiy aran Qaraba mharibsin hsr ediln srlr bstkar yaradclnn mhm hisssini tkil edir.Bunlarn srasnda V.Adgzlovun “Qaraba ikstsi” v “Qm karvan” (1999) oratoriyalar, T.Bakxanovun “Qaraba haray” (2001) simfoniyas, A.lizadnin “Ana torpaq” (1993) odas, N.Mmmdovun Xocal hadislrin hsr edilmi 7-ci simfoniyas (1998), R.Mustafayevin “Haqq sninldir, Azrbaycan” (1992) kantatas, H.Xanmmmdovun “limd sazm alar” xalq al altlri n poemas (1991,Qaraba hidlrin hsr), S.brahimovann “Vtn hidlri” (1990) kantatas, tar v simli orkestr n “Snin n darxram, uam” (1999) v b. xsusi yer tutur.2002-ci ild A.lizadnin A.Dmann sri sasnda “Qafqaza syaht” baletinin ilk tamaas oldu. Bu illrd T.Bakxanovun “Xeyir v r” (1990) birprdli baleti (1990), H.Mmmdovun “eyx Snan”, O.Zlfqarovun “libaba v 40 quldur” (1990) baleti yazlmdr.Mstqillik dvrnd Azrbaycan bstkarlarnn xaricd mxtlif musiqi festivallarnda, beynlxalq msabiqlrd, dnyann mtbr mdniyyt, musiqi layihlrind itirak etmk, Azrbaycan msiqisini dnyada tmsil edib, onu bir daha tantdrmaq imkanlar genilnir.A.Mlikovun, V.Adgzlovun, X.Mirzzadnin, A.lizadnin, T.Bakxanovun, F.Qarayevin, .Hacbyovun, F.lizadnin, C.Quliyevin, E.Dadaovann, R.Hsnovann, Q.Mmmdovun, F.Hseynovun, srlri Trkiyd, Norvecd, Hollandiyada, Kiprd, AB-da, sverd, Almaniyada, Tailandda v b. lklrd sslnmi, nfuzlu msabiqlrin qaliblri olmular. Trkiyd A.Mlikovun (7 sayl simfoniyas), V.Adgzlovun (“anaqqala” oratoriyas), Kiprd T.Bakxanovun (“Gzey Kipr fsillri”, “Gzey Kipr sitas”) v baqalarnn srlrinin premyeralar keirilmidir. Hollandiyada F.Qarayevin (“Xtb, Muam, Sur”, “Babil qiyamti” 2000), F.lizadnin (“lm”), R.Hsnovann (“Sma”) srlri ifa edilmidir. “pk yolu” layihsind F.lizad (“Drvi”), v C.Quliyevin (“Karvan”) itirak uurla nticlnmidir. F.Hseynov YUNESKO v Yaponiyann keirdiyi msabiqnin (“Zamana syaht” simfonik orkestri n Konsert) qalibi olmu, BMT-nin mkafatna (“Qoy dnyada slh olsun” oratoriyas) layiq grlmdr.1999-cu ild mahir muam ifas A.Qasmov muam sntinin inkiaf v tkmilldirilmsi yolunda nailiyytlrin gr YUNESKO-nun qzl medal il tltif edilmidir. Fransada keiriln Beynlxalq festivalda Azrbaycan Dvlt Simfonik orkestrinin (bdii rhbr v dirijor, xalq artisti R.Abdullayev) ifasnda .Hacbyov, Q.Qarayev v F.mirovun srlri uurla ifa edilmidir. Almaniyada “Ekspo – 2000” Beynlxalq srgisind Azrbaycan Dvlt Kamera orkestrinin, Dvlt Mahn Teatrnn, Dvlt Rqs Ansamblnn v bir qrup incsnt xadimlrinin parlaq x da bu an musiqi hyatnn diqqt mrkzind olmudur.2003-c ild V.Adgzlovun Azrbaycan airsi Natvana hsr edilmi “Xan qz Natvan” (2003, dekabr) operasnn premyeras oldu. Grkmli bstkarmzn bu sri milli operann inkiaf tarixind layiqli yerini tutdu.2006-c ild Bakda dnya hrtli musiqii Mstislav Rostropoviin tbbs il ostakovi Festival keirilmidir. Festival dahi rus bstkarnn anadan olmasnn 100 illik yubileyin hsr olunmudur. 2007-ci ild taliyada Vela festival Klassik Ariano festivalnda Azrbaycan Dvlt Simfonik orkestrinin (bdii rhbr v diricor, xalq artisti R.Abdullayev) ifasnda .Hacbyov, Q.Qarayev v F.mirovun srlri uurla ifa edilmidir. 2007-ci ild Bakda Vokallarn Blbl adna Drdnc Beynlxalq Msabiqsi keirilmidir. Bu mtbr msabiqd Rusiyadan, Ukraynadan, Grcstandan, Belarusiyadan, Trkiydn, zbkistandan, Qazaxstandan 70 vokal itirak edirdi. 2007-ci ild Heydr liyev Fondunun tkilatl il Bakda Birinci Beynlxalq Mstislav Rostropovi Festival keirilmidir. Festival rivsind Azrbaycan Dvlt Opera v Balet Teatrnda bstkar Firngiz lizadnin Qarabanam operasnn premyeras byk mvffqiyytl kemidir. 2007-ci ild F.lizad Yuneskonun Dnyann artisti adna layiq grlmdr.Zngin Azrbaycan musiqisi bu gn znn yeni dvrn yaayr. Biz ondan yeni byk qlblr, gzl srlr v parlaq istedadlar gzlyirik.