Nadir şah əfşar

Воцарившись, Надир объявил государственной религией суннизм вместо шиизма, так как имел в виду завоевать суннитские государства. Присоединив к своему войску храбрых кочевых разбойников-бахтияров, Надир вторгся в Афганистан (1737). В течение года был взят Кандагар и другие места; несколько афганских племен составили ядро войска Надир-шаха.

Надир-шах

Надир-шах Афшар (перс. نادر شاه — Nâdir Šâh, азерб. Nadir Şah Əfşar ), известный также как Надир Кули Бек (перс. نادر قلی بیگ — Nâdir Qoli Beg) (22 октября 1688 — 19 июня 1747) —шах Ирана (1736—47) и основатель тюркской династии Афшаридов. Создал империю с границами от Кавказа до реки Инд.

Ранние годы

Надир-шах родился в Хорасане. Отец его, принадлежавший к племени Кырклы афшаров туркоманoв [1] [2] , занимался шитьем бараньих кожухов. В восемнадцать лет Надир-кули, так его называли в юности, со своей матерью был угнан в рабство узбеками Хорезма. Вскоре он бежал из неволи и вернулся в Хорасан, где в течение нескольких лет служил в ополчениях разных ханов. Два раза Надир-кули становился атаманом разбойничьей шайки. Вскоре его имя стало известно всему Хорасану и влиятельные ханы искали его покровительства, откупая от грабежей свои владения за большие деньги. Во время службы у известного хана Бабул-бека похитил его дочь и женился на ней. От этого брака родился сын Риза-кули.

Армия и возрастание власти

Государство Сефевидов испытывало тяжелые времена. Повсеместно вспыхивали восстания, недовольство политикой шаха привело к объединению усилий суннитской оппозиции в лице афганских, курдских и турецких племен. Вождь афганских племен Махмуд отправился с войском в Исфаган, в 1722 году овладел городом и низверг последнего сефевидского правителя Хусейна. Так началась недолгая эпоха “афганского” правления Персией.

Узнав о подвигах Надир-кули, его дядя, живший в Келате пригласил его изгнать афганцев, занимавшихся в городе разбоем. Надир-кули принял предложение и в короткий срок навел порядок в городе. Затем Надир-кули совершил дерзкий набег на Мешхед и отбил священный шиитский город у захвативших его систанцев. После этого имя Надира приобрело широкую известность во всей стране. Обрадованный успехами Надир-кули, дядя стал уговаривать его оставить постыдное ремесло разбойника и приняться за освобождение отечества от иноземцев:

Только этим путем можно надеяться получить прощение от шаха за все совершенные злодеяния, в противном случае тебя рано или поздно ждет позорная смерть. [3]

В 1726 году он прибыл со своей дружиной в 3000 человек в Мазандаран, где собирал армию для борьбы с афганцами молодой шах Тахмасп II. Надир-кули испросил прощения у законного сефевидского шаха Ирана Тахмаспа II, унаследовавшего власть в отдельных провинциях, предлагая свою помощь для изгнания из Ирана афганцев, считавшихся непобедимыми. Шах принял его очень благосклонно и пригласил Надир-кули к себе на службу, и вскоре Надир-кули по поручению Тахмаспа двинулся к Астрабаду. По пути следования, в Фарнабаде, он внезапно напал на туркмен и наголову разгромил их, затем овладел Астрабадом и отбил всю захваченную врагом добычу. В благодарность шах пожаловал ему титул султана и звание губернатора Мазандарана и Хорасана. В 1729 году войско Надир-кули одолело афганцев в битве при Дамгане и оттеснило их в Афганистан.

Новая афганская династия не могла долго продержаться. Сефевидский принц Тахмасп бежал в Мазендаран; его войско под предводительством кызылбашского турка Надира обратили в бегство афганцев (1730). Однако на престол вступил не Сефевид, слишком доверчивый, а его полководец; казалось, что Персия уже не может существовать без турков. [4]

Он убил своего дядю, коменданта крепости Келат, присоединил келатское войско к своему и в течение двух лет (1729—1730) положил конец жестокому семилетнему афганскому игу. Тахмасп, опасаясь усиления Надира, приказал было ему прекратить военные действия, но Надир подступил к резиденции шаха и принудил его предоставить Надиру огромную власть в государстве. Тахмасп отдал ему четыре лучших области: Хорасан, Мазендеран, Систан и Керман; Надир велел вычеканить для Хорасана монету со своим собственным именем.

Едва дав отдохнуть своему войску, Надир-шах двинулся на северо-запад, против турок, в руках которых находились до этого времени весь Азербайджан и лучшая часть Ирака. Надир победоносно дошёл до Армении, но в войну вмешался сам Тахмасп и своими неумелыми действиями не только потерял все приобретения Надира, но принуждён был уступить туркам ещё добавочную часть Персии.

Надир постарался вызвать всеобщее негодование против унизительного договора с «презренными еретиками» (то есть суннитами), низверг Тахмаспа (1732), посадил на престол малолетнего Аббаса III и объявил себя регентом.

Царь Персии

Могила Надир-шаха в Мешхеде

Возобновившаяся война с турками сперва была неудачна, но затем в 1733 году Надир собрал новое войско и продолжал войну с турками на Кавказе. По мирному договору 1735 года к Персии отошли Армения и Грузия. В 1736 году на сьезде в городе Суговушан (нынешний Сабирабад) Надира «избирают» шахом, а 1740 году Надир-шах отсылает юного шаха Аббаса III к отцу, которого вскоре умерщвляют вместе с Тахмаспом [5] .

Воцарившись, Надир объявил государственной религией суннизм вместо шиизма, так как имел в виду завоевать суннитские государства. Присоединив к своему войску храбрых кочевых разбойников-бахтияров, Надир вторгся в Афганистан (1737). В течение года был взят Кандагар и другие места; несколько афганских племен составили ядро войска Надир-шаха.

Поход на Индию

Овладев Кабулом, Надир-шах послал письмо в Дели великому моголу Мохаммед-шаху, с просьбой не принимать в Индию афганских изгнанников. Просьба не была уважена, и в 1738 году Надир вступил в Индию и быстро покорив всё на пути, разбил войско Империи Великих Моголов близ Дели (у Карпала).

8 марта 1739 года Надир-шах вступил в Дели; через три дня там произошло восстание, и Надир-шах, ожесточившись, велел солдатам вырезать всех жителей, а город сжечь; резня продолжалась от восхода солнца до полудня. Через несколько дней блистательно была отпразднована свадьба сына Надир-шаха с дочерью великого могола.

В мае Надир-шах отправился назад в Персию, взяв все деньги и драгоценности могола (в том числе знаменитый павлиний трон, сделанный из драгоценных камней) и главных богачей Индии; с отдалённых провинций Индии он велел взыскать в свою пользу подати и недоимки, а его хищные сборщики вымогали у жителей, путём пыток, вчетверо и впятеро больше, чем Надир-шах назначил.

После индийского похода

Миниатюра с изображением Надир-шаха, 1769 год.

По возвращении Надир-шах простил жителям Персии налоги на будущие три года. Усмирив восстание в новоприобретённой провинции Синд, он в 1740 году отправился в Туркестан. Бухарский хан Абуль-Фейз уступил Надир-шаху земли до Амударьи и выдал свою дочь за его племянника. После сильного сопротивления разбит был хивинский хан Ильберз и вместо него водворён Тагыр-хан (двоюродный брат Абуль-Фейза).

В 1735 году Надир заключил мир с Россией, по которому она вывела свои войска из прикаспийских земель. Признание Россией власти Надира над Дербентом и Дагестаном принесло местному населению новые тяготы. Дербент оказался во власти Ирана. Воспользовавшись этим, Надир заключил выгодный для себя мирный договор с Турцией в Эрзеруме в 1736 году. Согласно условиям договора Турция обязалась возвратить все территории, принадлежащие Ирану до 1722 года.Добившись этого от Турции, он в этом же 1736 году созвал в Муганской степи всеобщий «Курултай» (собрание) всех феодальных владетелей Ирана и подчиненных ханств с заранее подобранным составом, где объявил себя шахом Ирана.

Зимой 1740 года Надир-шах занялся благоустройством своей любимой крепости Келат, свёз туда свои драгоценности и думал вести в этом неприступном месте спокойную жизнь, но сперва предпринял поход в Дагестан. Обострение отношений России с Турцией и ухудшение ее внутреннего международного положения после смерти Петра I привели к заключению ряда русско-иранских договоров, направленных против Турции, одним из главных условий которых была уступка Ирану Дербента и прикаспийских областей. После этого он начал военные действия на Западе, в частности, в Джаро-Белоканах, а потом и в Дагестане, принесшие огромные бедствия и страдания народам Дагестана в целом, в особенности — Южного Дагестана и Дербента, которые оказали героическое сопротивление многочисленному войску Надир-шаха.

В 1736 году резидент И.Кулашкин сообщал своему правительству: «Как и в Дербенте, учинилось, что обыватели, не вытерпя намедни присланного туда испаханского беглярбега, не токмо ему учинились непослушные, но ево самого великим бесчестием таскали по улицам и били смертным боем. И дербентскому командиру правления отказали». Спустя некоторое время восстание в Дербенте было жестоко подавлено. Мурад-Али-хан по приказу Надир-шаха был казнен, а на его место был назначен Наджеф-султан. Отзвуком этих событий служит легенда о жестокости Надир-шаха, при взятии города велевшего вырвать защитникам Дербента по одному глазу, которые якобы были захоронены под каменным столбом во дворе Джума-мечети.

Иранские власти не ограничились казнью Мурад-Али-хана и зверствами, учиненными ими в Дербенте, а в наказание и в целях предупреждения новых волнений из Дербента насильственно переселили 100 семей вглубь империи Надир-шаха в Хамадан. Судя по сообщениям русского консула от 23 мая 1737 года Надир-шах хотел выслать дербентцев в Хорасан и переселить в Дербент население из глубинных областей Ирана. Положение населения, которое было под властью иранских чиновников, все больше ухудшалось. «Поборы, — говорится в одном из документов того времени,- с обывателей по-прежнему с крайним изнурением продолжаются, и деньги непрестанно в лагерь отправляет, отчего все подданные день ото дня в разорение приходят». Голод, дороговизна и произвол шахских властей поднимали население Дербента и ханств на борьбу, которая была тесно связана с общей борьбой народов Дагестана и Закавказья против иранского господства. Надир-шах вновь решил послать карательные отряды в области, охваченные народными волнениями. Один из карательных отрядов под командованием своего брата, Ибрагим-хана, он отправил в Дербент, где население никак не хотело примириться с иранским господством. Вся территория, подвластная Ирану, бурлила восстаниями народных масс, они раз за разом громили в сражениях иранские войска. В одной из битв между повстанцами и войсками Ибрагим-хана шахские войска потерпели сокрушительное поражение.

Поражение шахских войск в Южном Дагестане весьма дорого обошлось Ирану, поскольку вместе с Ибрагим-ханом в битве погибли и многие военачальники «до двенадцати персон», знатные ханы, султаны, а из 32-тысячной иранской армии спаслось бегством до восьми тысяч человек. Персы потеряли всю свою артиллерию, состоявшую из 30 пушек. Летом 1741 года со 100-тысячной армией Надир-шах вторгся в Дагестан. На своем пути завоеватели встречали упорное сопротивление горцев, на что Надир-шах отвечал зверствами.

Озлобленный упорством дагестанцев, он уничтожил первые попавшиеся 14 аулов «обратив в бегство более трех тысяч лезгин» (в данном случае, аулы табасаранцев на Табасаранской возвышенности вблизи Дербента, остатки которых осели в горных обществах Северного Табасарана). Но чем больше враг свирепствовал, тем больше возрастало сопротивление горцев.

Армия шла двумя колоннами, одна через Дербент, Кайтаг и шамхальство Тарковское в Джунгутай — столицу Мехтулинского ханства, другая — основная, под руководством самого шаха из Кабалы через Шах-Даг, Могу-дере в столицу Сурхай-хана — Гази-Кумух. Но «в это время горцы готовились к продолжительной войне». И никто в горах Дагестана, кроме нескольких предводителей некоторых обществ, не собирался «удостоиться целования порога (Надира)». Да же те, кто явились, несмотря на изъявление покорности, помогать «миродержцу», не собирались. Все народы Дагестана, табасаранцы и рутулы были полны решимости бороться с врагом. Уже по ходу движения в горы Дагестана Надир-шаху пришлось изменить маршрут, «так как бунт и мятеж начали люди Табасарана и Рутула», перекрывшие путь «победоносного войска».

Практически весь этот год не прекращался отпор захватчикам. Так целых три дня длилась битва в Табасаране. «Битва длилась целый день» и, по признанию Мухаммад-Казима, историка Надир-шаха, закончилась отступлением иранских войск. На следующий день сражение возобновилось. И вновь табасараны окружили и каждый раз, когда стреляли, повергали в прах не менее трехсот-четырехсот человек». И спаслись каратели только благодаря пришедшим на подмогу отряду правителя Грузии Хан-Джана и наступившей ночи. На третий день “со всех сторон Дагестана пришло много воинов на помощь табасаранцам… «гора, склоны её и вся земля были полны табасаранскими стрелами», так что «они (кизилбаши) удивлялись мужеству и жажде к победе победоносного племени». Тут пришлось включиться в бой самому Надир-шаху во главе огромного войска, и только тогда горцы вынуждены были оставить свои позиции. Но сражение в Табасаране этим не закончилось.

Через некоторое время противники встретились возле селения Дюбек, что в современном Табасаранском районе. Здесь «табасараны заняли вершины и склоны той горы со всех сторон и преградили путь для движения, перекрыли проходы». И при Дюбеке «в течение двух часов примерно восемнадцать тысяч человек (кизилбашей) покинули этот неспокойный мир». И они отступили. Узнав об этой неудаче, «мирозавоеватель велел связать руки и сбросить с горы командующего иранскими войсками» и еще четырех пятисотников и предводителя за то, что «не оказали помощь в сражении».

Надир-шах продолжал наступать в горы, преодолевая ожесточенное сопротивление дагестанцев. На этом этапе борьбы против шахских войск еще не весь Дагестан был объединен.

Воевали преимущественно народы Южного, Юго-Восточного и Центрального Дагестана. «И как бы горцы отчаянно, самоотверженно ни боролись, нанося персидским войскам чувствительные удары, сделать больше они не могли и не в силах были задержать, а тем более опрокинуть шахскую армаду». Пройдя горы «и пустые деревни, ибо все жители из них выбрались», Надир-шах вступил в Лакию. С боями отступали поредевшие отряды Сурхай-хана.

На подступах к Гази-Кумуху состоялось еще одно сражение. Оно носило, скорее, отвлекающий характер, потому что по поручению хана его сыновья Муртаза-Али-бек и Мухаммад-бек отправились в Андалал и далее в Аварию поднимать на борьбу с персами весь запад Дагестана, который до сей поры практически не принимал участия в войне против завоевателей. На эту помощь Сурхай-хан имел все основания рассчитывать.

“Как только стал заниматься делами, он (Сурхай) созвал всеобщий съезд (оьмуми мажлис) представителей Дагестана и стал дружить со всеми. Он взял со всех слово, что в случае войны они будут помогать друг другу. Они поклялись ему в том, что сдержат данное слово. И записал плату. И они бывали довольными, поскольку своевременно выдавал им указанную плату. Отправляя сыновей в Аварию, Сурхай отдал им достаточную сумму для набора дополнительного ополчения, их экипировки, снабжения и подготовки к предстоящему сражению. Кроме того, они и сами составляли внушительную силу — конница, численность которой превышала пять тысяч воинов. Сыновья были снабжены письмами к «Акушинскому обществу и Хунзахскому нуцалу, а также к Андалалским джамаатам и андоцехским союзам сельских общин».

В сентябре произошла битва в Аймакинском ущелье. Здесь войско под командованием одного из военачальников Надир-шаха Лютф-Али оказалось в ловушке: с трех сторон их окружали скалы, а с четвертой — войска Ахмад-хана Мехтулинского. И несмотря на численное преимущество, персы, не имея возможности развернуться и подключить все силы в бой, не были в состоянии оказывать сколько-нибудь серьезное сопротивление. В битве участвовали и отряды хунзахского нуцала. О безуспешной военной экспедиции И.Калушкин сообщает в реляции от 21 сентября 1741 года.

«Горцы, возглавляемые Ахмад-ханом Мехтулинским, учинили им настоящую резню». «Большая часть 20-тысячной армии была истреблена». От 4-тысячного отряда Хайдар-бека уцелело только 500 человек. А от 6-тысячного отряда в живых осталось всего 600 человек. «Победителям досталось очень много трофеев: 19 пушек, много боеприпасов и весь обоз».

Затем произошла битва у подножия Турчидага. К началу битвы гора была взята в полукольцо объединенными войсками горцев. Лакские селения Канар, Ури, Мукар, Палицма, Камакал, андалалские селения Бухты, Мегеб, Согратль, Обох, Чох стали центрами скопления отрядов горцев. В Согратле располагался координационный центр объединенных войск, который возглавлял Муртаза-Али-бек. Детально проанализировав сведения памятников устного народного творчества, известный кавказовед Л.Лавров пришел к выводу, что заключительную часть борьбы с Надир-шахом и общее руководство горскими отрядами осуществлял сын Сурхай-хана Муртаза-Али-бек. Пять дней продолжалось сражение, в котором Надир-шах потерпел сокрушительное поражение. Отступали его войска «и таким ускорительным маршем, который по справедливости за побег причесть можно», сообщал в реляции из Дербента от 28 сентября 1741 года И.Калушкин. По отступающим непрерывно наносились удары и «иногда шаха так жестоко били, что его самого принуждали троекратно к обороне назад оборачиватца».

Потери были огромны, по окончании похода от 52 тысяч осталось не более 27 тысяч, «между которых весьма много хворых и раненых, и все в гнусном состоянии содержатся». По другим данным, шахские войска потеряли 30 тысяч человек, более 33 тысяч лошадей и верблюдов, 79 пушек, большую часть вооружения и снаряжения. По пути горцы несколько раз догоняли их и наносили удары. Надир отступал через Кукмадагский перевал. За перевалом в местности Гундривалу Муртаза-Али-бек настиг арьергард кизилбашей, нанес ещё один удар. А шах добрался до Дербента «с половиной войска», «лишившись казны, имущества и почти всех вьючных животных».

Осенью 1741 года Надир-шах потерпел страшное поражение в Андалале, потеряв более 20 тысяч воинов, он бежал. Кампания 1741—1743 годов против повстанцев Южного Дагестана дорого обошлась иранскому государству. Характеризуя состояние Ирана в эти годы, Братищев в письме к канцлеру Александру Черкасскому указывал, что в продолжение двух лет шах не смог справиться с местным населением, которое «к защищению своему имело только ружье и саблю, но лишь вконец разорил свое государство, подорвал свои сбродные силы. Благодаря его суровости и жестокости народ обнищал».

Из-за жестокой эксплуатации населения, увеличения размера налогов, насильственной мобилизации в армии почти во всех уголках государства Надир-шаха вспыхивали все новые и новые вооруженные восстания в Дербентском ханстве и в Ширване. Бои с завоевателями происходили и в районе Самура, при Дарвахе, в Кайтаге, Кумыкии, Мехтулинском ханстве.

Оказывая завоевателям отпор, перед лицом опасности иноземного порабощения, дагестанские горцы стали объединяться, чтобы дать отпор армии Надир-шаха, который отступил к Дербенту. Надир-шах не оставлял мысли покорить Дагестан. Для этого он занялся возведением укреплений и сторожевых башен, создал в районе Дербента военный лагерь, который получил название «Иран хараб» или «Гибель Ирана». Дербент же он превратил в свою резиденцию, где и построил дворец. Отсюда он посылал карательные отряды в Табасаран, Кайтаг, Аварию и другие места Дагестана. В 1745 году дагестанские повстанцы во главе с уцмием Кайтага Ахмед-ханом при помощи «60 тысячного отряда табасаранов» разбили шахские войска под Дербентом.

Надир-шах стал собирать новые силы для похода на Дагестан, но в результате заговора был убит 9 мая 1747 года. Через некоторое время Дербентское ханство добилось независимости от центрального шахского правительства.

Захватнические войны со стороны Ирана очень неблагоприятно отразились на состоянии экономики всего Дагестана и особенно Дербентского ханства. Пострадало не только земледелие в сельской местности, но и ремесленное производство и торговля в городах. (1741). Одним из важнейших предприятий Надир-шаха была попытка создания флота в Персидском заливе и Каспийском море, которая осталась не завершённой [6] .

Упадок и смерть

В Надир-шахе развилась болезненная подозрительность: он увидел в этом покушении дело своего старшего сына — Риза-Кули, которого в 1743 году ослепил. Раскаяние и упрёки совести довели Надира до умоисступления. Были казнены 50 вельмож, присутствовавших при ослеплении (по словам Надир-шаха, они должны были, видя намерение шаха, предложить свою жизнь для спасения очей наследника), и с той поры началась эпоха беспрерывных зверств и казней.

Последовавшая трёхлетняя война с турками из-за Басры, Багдада и Мосула была удачна для Надир-шаха, но внутри государства росла против него ненависть. Шах стал скрягой, стал выжимать из населения последние соки, взыскал и прощённые трёхлетние подати; в то же время он с особенной жестокостью преследовал и повсюду казнил ревностных шиитов. Последовал ряд восстаний, за которые сплошные казни постигали целые города; жители укрывались в пустынях и пещерах.

Наконец, когда Надир-шах решил истребить в своём войске всех персов, был осуществлен заговор, и в 1747 году Надир-шах был убит одним из военачальников Салех-беем. Новоизбранный шах Алий (племянник Надир-шаха) объявил в манифесте, что Надир-шах был убит по его приказанию.

При написании этой статьи использовался материал из Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (1890—1907).

Примечания

1. ↑Iranica. NĀDER SHAH: «Born in November 1688 into a humble pastoral family, then at its winter camp in Darra Gaz in the mountains north of Mashad, Nāder belonged to a group of the Qirqlu branch of the Afšār (q.v.) Turkmen. Beginning in the 16th century, the Safavids had settled groups of Afšārs in northern Khorasan to defend Mashad against Uzbek incursions. »
2. ↑Britannica: Afshārid Turkmen: «Nādr, an Afshārid Turkmen from northern Khorāsān, was eventually able to reunite Iran,»
3. ↑К. Рыжов. Все монархи мира. Мусульманский Восток XV-XX вв. — М.: Вече, 2004. — ISBN 5-9533-0384-X
4. ↑Г. Гельмольт. История человечества. Всемирная история. Третий том. Перевод В. В. Бартольда — С-Петербург:КТ “Просвещение, 1903. — стр. 364
5. ↑Мирза Адигезаль-бек. Карабаг-наме. Баку:АН Азерб.ССР, 1950
6. ↑Риза Шабани Краткая история Ирана. — СПб: Петербургское востоковедение, 2002. — С. 209. — ISBN 978-5-85803-380-6, УДК 297, ББК Э383-4

Ссылки

• Michael Axworthy, The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant 348 pages Publisher: I.B. Tauris 26 July 2006 ISBN 1-85043-706-8 (англ.)
• Malcolm, «Hist. de Perse» (III, 49—165; на стр. 65 указаны источники для истории Н.).
• Nadir Shah’s portrait
• History of Iran: Afsharid Dynasty (Nader Shah)
• Biography of Nadir Shah Afshar «The Persian Napoleon
• Nader Shah Mausoleum and Museum
• Nader Shah
• История Дагестана. Хронология» В.Гаджиева и С.Мусаева.

Nadir şah əfşar

Hazırda “Azərbaycan tarixçisi” adını daşıyanların əksəriyyəti SSRİ dövrünün Azərbaycan tarixşünaslığında olduğu kimi, Nadir şah Əfşarın Azərbaycandan Osmanlı və çar Rusiyasının qoşunlarını çıxardaraq Turan mərkəzli vahid Azərbaycan vilayətini yaratmasını “İran işğalçılığı” kimi dəyərləndirirlər. Bizcə, Nadir şahın Azərbaycanı ələ keçirməsini “İran hakimiyyətinin bərpası” anlamında yozub onun bu addımını “işğalçılıq” kimi qələmə vermək doğru deyildir. Əgər məsələni bu cür qoysaq, o zaman Şirvana səfər edən Şah İsmayıl da, Təbrizi tutan Baharlı Qara Yusif də, Şirvanşah İbrahim xan da, Şimali Azərbaycanı rus-erməni birləşmələrindən xilas etməyə gəlmiş Osmanlı komandanı Nuru Paşa da işğalçıdırlar. Bu cür düşüncə tamamilə yanlışdır. Nadir şah Əfşar üçün Azərbaycan, Xorasan və digər Turan elləri eyni dərəcədə doğma idi; o bu ölkələrin yeganə Türk hökmdarı idi. Bu anlamda bu günə qədər Azərbaycan tarixşünaslığının Əfşarlar dövlətinə və Nadir şah Əfşarın fəaliyyətinə doğru qiymət verə bilməməsi böyük yanlışlıqlardan biridir. Öncəlliklə, rəsmi tarixşünaslığımızda Nadir şahın milli əməllərini “İran hökmranlığı” adına yazaraq onun işğalçı kimi təqdim edilməsi yolverilməz, bağışlanmaz haldır. Akademik Ramiz Mehdiyev də “Nadir şah Əfşar: diplomatik yazışmalar” kitabına yazdığı ön sözdə açıq şəkildə ifadə edir ki, SSRİ dövründə hakim ideologiyanın sifarişi ilə formalaşan tarixşünaslıq konsepsiyasından qurtulmaq lazımdır. Onun fikrincə, SSRİ dövründə yazılmış tarixin əksinə olaraq Nadir şahın qurduğu imperiya tariximizin parlaq səhifəsi olmaqla yanaşı, onun bir Azərbaycan türkü olması tarixi həqiqətdir. Ümumiyyətlə, akademik tarixi qaynaqlara istinadən Əfşarların Azərbaycan və türklüklə bağlı olmasını dəfələrlə vurğulamışdır.

Ramiz Mehdiyevin qeyd etməsi ki, bu məsələylə bağlı Azərbaycan tarixşünaslğında müsbət yöndə dəyişikliklər müşahidə olunur, ancaq bizcə qismən bu doğru olsa da, əsasən SSRİ dönəmində olduğu kimi, hazırda bəzi “Azərbaycan tarixçiləri” Nadir şahın vahid Azərbaycan vilayətini yaratmasını və digər ideyalarını hələ də “müstəmləkəçilik hissi” altında yozurlar. Özəlliklə, antiƏfşar, antiTürk düşüncələrin akademik ya da dövlət statuslu tarix kitablarında öz əksini tapması çox düşündürücüdür. Məsələn, Nadir şahın vahid Azərbaycan ideyası AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun yeddi cildlik “Azərbaycan tarixi”nin 3-cü cildində işğalçılıq kimi qiymətləndirilmişdir: “Nadir şah Azərbaycandan getməzdən öncə özünü mümkün ola biləcək üsyanlardan qorumaq məqsədilə burada əvvəllər mövcud olan inzibati-ərazi bölgüsünü ləğv etdi”. Eyni düşüncələr Fuad Əliyev və Urfan Həsənovun “İrəvan xanlığı”, Firidun Əsədovun “Nadir şah Əfşar” adlı kitablarında da təkrarlanmışdır. Hətta, F.Əsədov bir qədər də dərinə gedərək SSRİ dövrünün müstəmləkəçilik ənənəsinin “layiqli davamçısı” kimi, Nadir şah Əfşarı fars mənşəli quldur, “azərbaycanlılar üçün şeytan tərəfindən yaranan vücud” kimi qələmə vermişdir.

Ümumiyyətlə müstəqillik dönəmində nəşr olunmuş bu üç kitabda Nadir şah Azərbaycanı işğal edən, onu soyub-talayan yadelli “İran hökmdarı” kimi əsasən aşağılanmışdır. Halbuki Nadir şah Əfşarın Azərbaycan ərazisini Osmanlı və çar Rusiyası qoşunlarından azad etdikdən sonra və yeni imperiyanı qurar-qurmaz (1736) Təbriz mərkəzli Azərbaycan vilayətini qurması Turan-Türk tarixində çox önəmli əhəmiyyətə malikdir. Hər halda Nadir şahın Səfəvilər dövründə Azərbaycan ərazisindəki Şirvan (Şamaxı, Şəki, Dərbənd və b.), Qarabağ (Gəncə, Bərdə, Qazax və b.), Azərbaycan (Təbriz, Maku, Ərdəbil, Urmiya, Ərdəbil və b.), Çuxursəd bəylərbəyliklərini (İrəvan, Naçxıvan və b.) ləvğ edib vahid Azərbaycan vilayətini yaratması birbaşa Azərbaycanın bütövlüyü və statusunun artmasıyla bağlı idi. Bununla da artıq Azərbaycan ərazisindəki bütün bəylərbəyliklər ləğv edilmiş, onların yerini yalnız Təbriz mərkəzli Azərbaycan tutmuşdur ki, onun da başçılığına Nadir şahın qardaşı İbrahim xan təyin olunmuşdu. Paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan vilayətinin tərkibinə isə Dərbənd, Xoy, İrəvan, Culfa, Maku, Ərdəbil, Gəncə, Naxçıvan, Zəncan, Həmədan, Lənkəran, Astara, Bakı və başqa yerlər aid idilər.

Deməli, Nadir şahın vahid Azərbaycan vilayəti yaratması baş verə biləcək üsyanlardan çox Azərbaycanın nüfuzunun, siyasi çəkisinin artmasına və bütövlüyünə hesablanmış bir addım idi. Bununla da, əvvəllər daha çox Təbriz və ətrafına Azərbaycan deyildiyi halda, Nadir şahın əmrindən sonra “tarixi-coğrafi Azərbaycan” Azərbaycan vilayəti adı altında rəsmilşədirildi. Ayrı-ayrı xanlıqlar, bəyliklər də Azərbaycan sərdarına tabe edildi. Bununla da, Nadir şah Azərbaycanın rəsmi hüdudlarını, paytaxtını və mövqeyini bəlirlədi. Bu anlamda Nadir şahın Azərbaycan Türk xalqının tarixində çox mühüm yer tutmasını görürük. Çünki Nadir şah Əfşara qədər Azərbaycan daha çox Təbriz və ətrafına aid edilirdi. Yalnız ayrı-ayrı tarixçilərin (Y. Həməvi, Məsudi, Təbəri və b.) əsərlərində Azərbaycan tarixi-coğrafi anlamda Dərbəndən Qəzvinə, Bakıdan Ərzurumadək ərazilərə şamil edilirdisə, Nadir şah Azərbaycan vilayətini yaratmaqla tarixi-coğrafi Azərbaycana siyasi və milli bir status vermiş oldu.

Nadir şahın yeni qurduğu Türk Əfşarlar dövlətində Azərbaycana bu qədər böyük önəm verməsi təsadüfi deyildir. Çünki Nadir şah Əfşar Azərbaycanı Türk Əfşarlar dövlətinin şah damarı, mərkəzi hesab edirdi. Məhz buna görədir ki, o, Azərbaycanın hər bir qarışı üçün daima savaşmışdır. Ən önəmlisi, Nadir şah yeni Türk Əfşarlar dövlətinin qurulmasını və özünün şah elan olunmasını Azərbaycanda-Muğanda qurultay keçirərək bəyan etmişdir. Bəzi Azərbaycan tarixçiləri nə qədər bunu görməzdən gəlsələr ya da başqa mənalara yozsalar da, Nadir şah üçün Əfşar Türk dövlətində Azərbaycanın özəl bir yerə malik olması həqiqətdir.

Azərbaycan yeni bir status almasıyla əhəmiyyəti daha da artmış, bölgədə önəmli yer tutmağa başlamışdır. Belə ki, digər ərazilər ona tabe etdirildiyi üçün “Azərbaycan” kəliməsi tarixi-coğrafi anlamdan birmənalı şəkildə uzaqlaşaraq milli məfkurəvi mahiyyət daşımağa qədəm qoymuşdur. Əgər Səfəvilər dönəmində Azərbaycanla yanaşı, ən azı üç – Şirvan, Qarabağ və Çuxursəd bəylərbəylikləri var idisə, onlar da Qəzvinə, ya da İsfahana bağlıydılarsa, Əfşarlar dönəmində buna son qoyuldu. Bu o demək idi ki, Azərbaycan yeni bir status alır, bu statusa görə bu ərazilərdə baş verən dəyişikliklərin mərkəzində də Azərbaycan və onun paytaxtı Təbriz dayanırdı. Bizcə, Nadir şah bu addımıyla müəyyən qədər Səfəvi Türk dövlətinin ilk dövrlərinə qayıdırdı.

Azərbaycan vilayəti qurulduqdan sonra onun ayrı-ayrı ərazilərinə hakim təyin olunanlar artıq Təbrizdən müəyyənləşirdi. Bununla da Nadir şah Azərbaycanın Əfşarlar dövləti içində statusunu xeyli dərcədə artırmış oldu. Sadəcə, Nadir şahın faciəli ölümündən sonra Təbrizə bağlı olan bir çox Azərbaycan Türk xanları Adil xan Əfşarın dövründə özlərinin müstəqilliyini elan etməyə başladılar.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan tarixçiləri dünya taixçilərinə istinad edərək Almaniyanı birləşdirən Bismarkdan ağızdolusu danışır və yazırlar. Ancaq dünya tarixində Bismarkdan da önəmli yer tutan Nadir şah yalnız Azərbaycanı və süquta uğrayan Səfəvi Türk İmperiyasını xilas etmədi, eyni zamanda Asiyanın sonuncu fateh kimi, hətta əski Turanın böyük bir hissəsini hakimiyyəti altına aldı. Bu baxımdan Nadir şah yalnız Azərbaycan Türk oğlu deyil, eyni zamanda Türk-Turan övladıdır. Məhz Nadir şahın dövründə Turanın mərkəzi olan Azərbaycan Səfəvilərin başlanğıcdakı nüfuzunu geri döndü və Türk Əfşarlar dövlətinin əsas mərkəzlərindən biri oldu. Bununla da Səfəvilərin son dönəmlərində unudulmaqda olan Azərbaycan və Azərbaycan türkləri Nadir şahın sayəsində yeni dirilişlə paytaxtı Təbriz olan Bütöv Azərbaycan ideyasını mənimsədilər. Dogrudur, Nadir şah Azərbaycanla, Türk Əfşarlar dövlətiylə bağlı ideyalarının çoxunu reallaşdıra bilmədi. Ancaq bütün hallarda Nadir şahdan, ümumiyyətlə Əfşarlardan başlayaraq Təbriz mərkəzli bütöv Azərbaycan milli ideayası şüurlarda iz saldı. Bəlkə də, Nadir şah Əfşar yeni imperiyasının tərkibində vahid Azərbaycan vilayətini qurmasaydı, sonralar Azərbaycan milli ideyası da meydana çıxmayacaq, M.Ə.Rəsulzadə də 1918-ci ildə yeni Türk Cümhuriyyəti qurularkən “Azərbaycan” adında bu qədər israr etməyəcəkdi. Bu anlamda Azərbaycanın dirilişində və yaşamasında Nadir şahın böyük pay sahibi olmasına inanırıq.

1747-ci ildə Nadir şahın faciəli qətli bir tərəfdən Türk Birliyinin gerçəkləşməsini zərbə altında qoysa da, digər tərəfdən Turanın mərkəzi olan Azərbaycanın parçalanmasının başlanğıcı oldu. Əslində Azərbaycanın parçalanması ideyası faktiki olaraq Türk Birliyi ideyasının – Turanın gerçəkləşməsini bir qədər də gecikdirmiş oldu. Türk (Azərbaycan) aydını, ünlü milli şairimiz Mirzə Ələkbər Sabir də 1907-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalında nəşr olunan “Fəxriyyə” şeirində Nadir şahın qətlində sünni və şiə məzhəblərinin aradan qaldırılmasının əleyhdarlarının mühüm rol oynadğını açıq şəkildə yazırdı:

Nadir bu iki xəstəliyi (sünni və şiə məzhəblərini-F.Ə.) tutdu nəzərdə,
İstərdi əlac eyləyə bu qorxulu dərdə,
Bu məqsəd ilə əzm edərək girdi nəbərdə,
Məqtulən onun nəşini qoyduq quru yerdə.

Sabirin bu sözləri açıq şəkildə ona işarədir ki, Nadir şahın öz qohumları tərəfindən vəzifə, can qorxusu ya da başqa bir amilə görə öldürülməsi tamamilə cəfəngiyyatdır. Nadir şahı qətlə yetirənlər fars şiəçi mollalar, massonlar bir sözlə türk düşmənləri olmuşlar.

Böyük Türk aydını, Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də 1919-cu ildə “Azərbaycan” qəzetində (28 aprel 1919) nəşr olunan “Azərbaycan və İran” məqaləsində haqlı olaraq yazırdı ki, Nadir şah ilk öncə, məzhəb qovğalarının aradan qaldırılması, bu anlamda Türk birliyi ideyasının qurbanı olmuşdu: “Nadir şahın fikir ittihadını zənn edərsəm “Nadir şah” əsərini təmsil edən azərbaycanlılar yalnız tərvic degil, tətbiq də etmişlərdir. Yalnız oğlunun gözü müqabilində çıxaracağı batmanlarla göz təhdidi ilə degil, eyni zamanda da məəttəəssüb və dar mollalara qarşı işlətdiyi siyasətə qurban olan Nadirin fikrini – məzhəb qovğalarının aradan qaldırılmasını – qövldən-felə gətirənlər yenə “ətraki-müsəlmani-Qafqaz”dır” (Qafqazın müsəlman türkləridir-F.Ə.)”.

Bu bir gerçəkdir ki, Nadir şahın Əfşarın faciəli qətli başladığı bir çox milli islahatları yarımçıq qoymuş, özəlliklə Təbriz mərkəzli vahid Azərbaycan ideyası tam gerçəkləşə bilməmişdir. Hər halda, onun faciəli qətlindən sonra ortaya çıxan Azərbaycan Türk xanlıqlarının əksəriyyəti onun bu ideyasını yaşatmaq əvəzinə əsasən bir-birləriylə müharibə aparmışlar. Doğrudur, bəzi xanlıqlar (Quba, Qarabağ vəb.) birləşməyi arzulamışr, bunun üçün müəyyən savaşlar da vermişlər. Ancaq onlar bütövlükdə vahid Azərbaycan məsələsinə şəxsi maraqlarını tamamilə bir kənara qoyub fədakarlıqla, yəni var gücləriylə mücadilə etmədilər.

Hətta, Quzey Azərbaycan Türk Xanlıqlarının əksəriyyəti vahid Azərbaycan və Qacar Türk dövlət uğrunda müharibə aparan, bu anlamda Nadir şah Əfşarın ideyalarını davam etdirən Ağa Məhəmməd şah Qacar və Abbas Mirzənin ətrafında belə birləşməkdən imtina etdilər. Bu bir gerçəkdir ki, Təbrizə tabe olmaq istəməyən Quzey Azərbaycan Türk Xanlıqlarını (Qarabağ, Quba, Şəki, Şamaxı vəb.) Ağa Məhəmməd şah Qacar dəfələrlə uyarmış, onları yenidən Qacarlar və vahid Azərbaycan ətrafında birləşməyə çağırmışdır. Həmin quzey xanlıqları arasından da daha çox Gəncə və Bakı xanları vahid Azərbaycan ideyasını dəstəkləmişlər. Digər xanlıqlar çar Rusiyası və Qacarlar arasında manevr etməklə müstəqilliklərini saxlaya biləcəklərini ümid etdikləri halda, zaman-zaman təklənərək Moskvanın vassallarına, daha sonra isə tamamilə müstəmləkəsinə çevrildilər.

Azərbaycanın şimal hissəsinin çar Rusiyasının müstəmləkəsi halına gəlməsində bir tərəfdən çar Rusiyasının da fitnəkarlıqlarıyla Quzey Azərbaycan Türk Xanlıqlarının (Qarabağ, Gəncə, Quba, Şəki, Şamaxı vəb.) öz aralarında birlik nümayiş etdirə bilməmələri ya da Qacarlara tabe olmamaları, digər tərəfdən Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşada faciəli ölümü həlledici rol oynamışdır. Özəlliklə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşada faciəli ölümüylə Nadir şahın başlatdığı Təbriz mərkəzli Azərbaycan, eyni zamanda vahid Türk dövləti ətrafında birləşmə ideyaları bir daha yenidən yarımçıq qalmış oldu. Bizcə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın aqibəti Nadir şah Əfşar kimi olmasaydı, Azərbaycanın şimal hissəsinin çar Rusiyası tərəfindən işğalı böyük ölçüdə baş tutmayacaqdı. Ancaq Nadir şah Əfşarın (1747) ardınca Ağa Məhəmməd şah Qacarın (1797) da faciləi qətli 1813-cü Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələriylə Azərbaycanın şimal hissəsinin çar Rusiyası tərəfindən işğalına, təxminən 100 il sonra isə 1925-ci ildə Türk Qacarların devirilib onların yerinə fars Pəhləvilərin gətirilməsinə səbəb olmuşdur.

NADİR ŞAH ƏFŞAR

Nadir xan 1723-cü ildən sonra Osmanlıların tutduğu əraziləri boşaltmağı tələb etdi. Osmanlıların rədd cavabı müharibəyə səbəb oldu. 1733-cü ilin yanvarında Nadir xan Bağdad yaxınlığında Osmanlıları ağır məğlubiyyətə uğratdıqda Osmanlı qoşun komandanı Əhməd paşa sülh müqaviləsi imzaladı. Bağdad müqaviləsinə görə Osmanlı son on ildə (1723-1732) tutduğu əraziləri tərk etməli idi.

1734-cü ildə Şirvan da Osmanlılardan azad edildi. Osmanlıların Şirvandakı vassalı Surxay xan Qazıqumuğa qaçdı. Oradan Gəncəyə gedən Nadir xan 4 aydan sonra onu da Osmanlılardın aldı.

Nadir xan rus ordusunun Xəzəryanı bölgələrdən çıxarılmasını tələb etdi. Rusiya olnun tələbləri ilə razılaşdı. Bu zaman Gəncəyə gələn rus çarının nümayəndəsi X.Qolitsin qızılbaşlar üçün əziz bir gündə – martın 21-i 1735 – ci ildə Nadir xanla müqavilə imzalandı. Gəncə müqaviləsinə görə ruslar Xəzəryanı vilayətləri tamamilə tərk etməli idi. Bu hadisədən sonra Teymuraz Qaxet varlıları və din xadimlrindən ibarət bir məiyyətlə Nadir xanın hüzuruna getdi. Nadir xan ona xeyli qızılbaş döyüşçüsü qoşaraq Car qiyamçılarına qarşı göndərdi. Bunu eşidən Osmanlı qoşunu Qara ağacdan çəkilərək Tiflisə çəkildi. Carlıların qiyamı yatırıldıqdan sonra Nadir xan Teymurazı İrəvanə – öz yanına çağırdı.Sonra isə Nadir xan onu özü ilə birlikdə Osmanlıdan azad etdiyi Tiflisə apardı.

1735-ci ilin iyununda Üçməzzinin şimal-şərqində Osmanlıları tam məğlub edən Nadir, Osmanlıları ilin sonuna kimi bütün Cənubi Qafqazdan qovdu. Kartlinin və Qaxetin bütün xristian feodalları Nadir xana xərac tabe olduqlarını bildirdilər.

1736-cı ilin martında Suqovuşan qurultay (mənbələrdə Böyük Gənəşmə) toplandı. Mənbələrin verdiyi məlumata görə qurultay üzvlərinə öz doğma Azərbaycan türkcəsində müraciət edən Nadir xan gündəlikdə iki məsələnin – yeni şah seçkisinin və Azərbaycan türklərinin Cəfəri məzhəbinə keçməsinin durduğunu bildirdi. Nadir şah elan edildi. Nadir şahın xan elan edilməsi ilə Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Anadolu və Azərbaycan türkləri arasında məzhəb ayrılığı məsələsini aradan qaldırmaq məqsədilə Nadir şah 1517- ci ildən İslam xəlifəsi hesab edilən Osmanlı sultanının yanına elçilər göndərərək Cəfəriliyi sünnülüyün 4-cü qolu kimi təsdiq etməyi xahiş etdi.Lakin xudpəsənd Osmanlı sultanı Azərbaycan hökmdarının bu xoş məramını rədd etdi. Muğan qurultayında Nadirin şah elan edilməsinə qarşı çıxan Ziyadoğlular adı ilə məşhur olan Gəncə xanları Qarabağın 32-lər, Kəbirli və Cavanşir tayfaları Xorasana sürgün edildilər. Qarabağ məliklikləri Gəncə bəylərbəyliyinə tabe edildi. Nadir şah Şirvan, Qarabağ, Çuxursəd və Təbriz bəylərbəyliklərini birləşdirərək, Azərbaycan adı altında vahid inzibati bölgü yaratdı.

Bu bölgünün mərkəzi Təbriz, hakimi isə Nadir şahın qardaşı İbrahim xan oldu. Vəzifələri seçilənlər arasında əfşar-türk tayfalarından olanlar üstünlük təşkil edirdi. Nadir şah hakimiyyətinin ilk dövründə vergi toplanması işini qaydaya salmaq üçün yeni vəzifə bölgüsü apardı. Nəticədə dövlətin gəliri xeyli artdı. Şahın əmri ilə rəiyyətin də hərbi qulluğa çağrılmasına başlanıldı.

Nadir Əfşarın Muğanda tacqoyma mərasimində iştirak etmiş bütün vassalları kimi Teymuraz da valilik etdiyi Qaxetə döndü. Tiflis xanı Əlimirzə Teymurazın özünü həddindən artıq iddialı aparmasından narahat olaraq, 1737 – ci ilin yayında onu Qoridə həbs etdirdi və yenidən Nadir şahın yanına göndərtdirdi. Nadir şah Qəndəhara yürüşü zamanı Teymurazı da özü ilə götürdü. Qəndəharı tutandan sonra Nadir şah Teymurazdan qızını və oğlunu onun yanına göndərməsini tələb etdi. Teymuraz qızı Qatevanı və oğlu İraklini Qəndəhara – Nadir şahın yanına çağırdı. Qatevanı qardaşı oğlu Əliqulu xanla evləndirən Nadir şah, İraklini isə özü ilə Hindistana yürüşə apardı.

Nadir şahın ölkədə olmamasından istifadə edən narazı qüvvələr Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində qiyam qaldırdılar. Dağıstandan kömək alan üsyançılara Xəlil və Divanə İbrahim başçılıq edirdi. Üsyanı yatırmağa gələn Nadir şahın qardaşı İbrahim xan öldürüldü. Mənbələrin yazdığına görə İbrahim xan dincələrkən ləzgi casusları onu tanımış və ehtiyatsız davranan Azərbaycan bəylərbəyini uzaqdan tüfəng gülləsi ilə qətlə yetirmişdilər. Şahın oğlu Rızaqulu Mirzə ləzgilərin qiyamını yatırmaq üçün əvvəl Əmiraslan xanı, sonra Mirzə Şəfi xanı göndərdi. Qiyamlar yatırılırdı. Lakin XVIII əsrin 40-cı illərində Azərbaycanın şimal-şərqində qiyamlar o qədər gücləndi ki, Hindistan səfərindən zəfərlə qayıdan Nadir şah qiyamçılara qarşı yürüşə özü başçılıq etdi. 1741-ci ildə Ərdəbilə gələn Nadir şah Teymurazı yanına çağırdı və ona ordu verərək XVII yüzilliyin sonlarında Cara yerləşmiş ləzgilərin qiyamını yatırtmağı tapşırdı. Ləzgilərin qiyamını yatırdan Nadir şah onların əsir tutulan qadınlarını əylənmələri üçün qızılbaş döyüşçülərinə payladı. Bundan sonra dərbənd keçidini daha da möhkəmləndirən Nadir şah burada qulluq edən Borçalı atlılarını və Kartli döyüşçülərini evlərinə buraxdı. Gürcülərə başçılıq edən Givi Amilaxvara isə vəkil rütbəsi verildi. Lakin Givi Qaxetə gəldikdən sonra Teymuraza Nadir şaha qarşı çıxmağı tövsiyə etdi.Teymurazdan rədd cavabı alan Givi bu dəfə Tiflis xanı Əlimrzəyə guya Teymurazın şaha qarşı çıxmaq istədiyini bildirdi. Dağıstana – ləzgilər üzərinə yürüşə hazırlaşan Tiflis xanı Qaxet valisindən Tiflisə gələrək onunla birlikdə yürüşə getməsini əmr etdi. Lakin Teymuraz, xana Qaxetə gəldikdən sonra onunla birlikdə hərəkət edəcəyini bildirdi. Bundan qəzəblənən Əlimirzə xan ordu göndərərək Saqareconu tutdu və Nadir şaha Teymurazın xəyanət etdiyini bildirdi. Teymuraz Nadir şahın mərdliyinə sığınaraq özü onun yanına – Dərbəndə getdi. Teymurazın bu hərəkətini bəyənən Nadir şah Teymurazdan arvadı Tamarı da Dərbəndə gətirməyi əmr etdi. Onları bir neçə gün yanında saxlayan Nadir şah Teymurazla arvadı Tamara bahalı hədiyyələrlə yenidən Qaxetə yola saldı. Dağıstandan keçən Teymuraz Telaviyə gəldi. Nadir şahın Mosul və Bağdad ətrafında Osmanlı ilə yenidən toqquşduğunu eşidən Astrabad, Şiraz və ləzgilər tərəfindən qızışdırılan şamaxılılar mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırdılar.

Özünü Səfəvi şahı Sultan Hüseynin oğlu kimi qələmə verən yalançı şahzadə I Sam Mirzə Qazıqumuxlu Surxay xanın köməyi ilə Yeni Şamaxını tutdu. Nadir şahın oğlu Nəsrullah Mirzə başda olmaqla qızılbaş qoşunu Kür çayı sahilində ləzgiləri haqladı və son nəfərinə qədər qırdı. Nəsrullah Mirzə yalançı şahzadənin burnunu və qulaqlarını kəsdirmişdi.

1743-cü ilin son rübündən etibarən mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyama Ərdəbildən Şirvana gəlmiş növbti yalançı şahzadə – II Sam Mirzə başçılıq etməyə başladı. Ona Qazıqumuxlu Surxay xanın oğlu Məhəmməd xan kömək edirdi. Bu zaman Osmanlılarla vuruşan Nadir şah Osmanlılarla sülh bağlayıb diqqəti Azərbaycandakı üsyanları yatırmağa yönəltdi. Nəhayət onun oğlu Nəsrullah Mirzənin qoşunu 1743-cü ilin noyabrında Ağsu yaxınlığında Şahbağı adlı yerdəki döyüşdə II Sam Mirzəni məğlub etdi. Məhəmməd xan Dağıstana, II Sam Mirzə isə Qaxetə qaçdı. II Sam Mirzəni həbs edən Qaxet valisi Teymuraz onu Bərdəyə – Nəsrullah Mirzənin düşərgəsinə göndərdi. 1743-cü ilin dekabrında II Sam Mirzənin bir gözünü çıxartdıran Nəsrullah Mirzə onu eşşəyə mindirərək, Qarsa göndərdi ki, «orada meydana çıxan yalançı «qardaşı» Səfi Mirzə ilə görüşsün». Lakin II Sam Mirzə yolda öldü.

Nadir şah göstərdiyi xidmətə görə Ararvi vilayətini də Teymurazın idəarəçiliyinə verdi və onu «dövlət – şərik» titulu ilə təltifləndirdi. 1744-cü ildə Borçalıya soxulmaq istəyən Ahıska paşası Usubun darmadağın edilməsində Teymurazın oğlu,Nadir şahın yetirməsi olən İrakli qızılbaşlara misilsiz xidmətlər göstərdi. Yuxarıda adını çəkdiyimiz Givi Amilaxvar Osmanlının köməyinə arxalanaraq Nadir şahın vassalı olan Teymuraza və onun oğlu İrakliyə qarşı çıxdı. 1744-cü ildə qızılbaş ordusu tərəfindən Suram qalasında mühasirəyə alınan Givi təslim oldu. Göstərdikləri xidmətlərinə görə Nadir şah Teymurazı Kartliyə, onun oğlu İraklini isə Qaxetə hakim təyin etdi.