AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
В жизни он не смог сломить сопротивление своих оппонентов. Однако впоследствии его соотечественники добились того, что наш народ сегодня пользуется латинской графикой.
Nadir məmmədli alınma terminlər
AZƏRBAYCAN MİLLİ                  ELMLƏR AKADEMİYASI
HUMANİTAR ELMLƏR BÖLMƏSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ                  ELMLƏR AKADEMİYASI
HUMANİTAR ELMLƏR BÖLMƏSİ –>
- Ana səhifə
- Haqqımızda
- Xəbərlər
- Bütün xəbərlər
- Konfranslar, iclaslar
- Mühüm hadisələr
- Görüşlər
- Yeni nəşrlər
- Müsahibələr, çıxışlar
- Yubileylər
- Maraqlı məlumatlar
Alınma terminlər problemi VƏ YA NADİR MƏMMƏDLİNİN “AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ ALINMA TERMİNLƏR” KİTABI HAQQINDA
İyl 20, 2017 | 10:25 / Müsahibələr, çıxışlarOxunub 3769 dəfə
Akademik Nizami Cəfərov Professor Nadir Məmmədlinin “Azərbaycan dilində alınma terminlər” monoqrafiyası, hər şeydən əvvəl, ona görə dəyərlidir ki, birincisi, Azərbaycan dilçiliyində bu sahədə aparılmış araşdırmaların, qazanılmış təcrübənin ən mühüm uğurlarını özündə ehtiva edir; ikincisi, mövzuya münasibətdə onun (terminologiyanın) ümumnəzəri, metodoloji problemləri səviyyəsinə yüksəlir və nəhayət, artıq demək olar ki, uzun illər apardığı həm praktik lüğətçilik, həm də nəzəri tədqiqatların bilavasitə yekunu kimi müəllif mövqeyini sistemli şəkildə nümayiş etdirir. Əlbəttə, “alınma terminlər”dən bəhs edərkən əsas məsələlərdən birincisi “alınma söz”, ikincisi isə “termin” anlayışlarını müasir elmi-intellektual, analitik-funksional təfəkkür mövqeyindən dəqiqləşdirməkdən ibarətdir ki, fikrimizcə, monoqrafiyanın “Giriş”ində müəllif buna kifayət qədər nail olmaqla yanaşı, öz müvafiq interpretasiyalarını bütün əsər boyu daha da inkişaf etdirərək zənginləşdirə bilmişdir. Hər bir dilin terminologiyasının formalaşması tarixinin həmin dilin elmi üslubunun təşəkkülü tarixinin üzvi tərkib hissəsi olması barədəki ümumelmi təsəvvür, prinsip etibarilə, ciddi mübahisə doğurmasa da, elmi təfəkkürün digər təfəkkür formaları, məsələn, bədii, publisistik və s. ilə müqayisədə daha çox ümumbəşəri xarakter daşıması, haqqında söhbət gedən təsəvvürü, ilk növbədə, o baxımdan şübhə altına alır ki, bu və ya digər dilin daşıyıcıları üçün elmi- intellektual təfəkkür, heç də həmin dilin miqyası ilə məhdudlaşmayıb, çox hallarda onun hüdudlarından kənara çıxaraq, bir növ, transmilli məzmuna malik olduğundan terminologiyanın ümumbəşəriliyi ilə elmi üslubun milliliyi arasında müəyyən ziddiyyət və ya diskomfort mövcuddur. Azərbaycan dilinin XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmağa başlayan, təxminən XX əsrin ortalarına doğru həm humanitar- ictimai, həm təbiət, həm də texniki elmlər üzrə kifayət qədər diferensial bir səviyyədə təzahür edən elmi üslubunun istər türk, istər Şərq, istərsə də Qərb mənşəli əsas terminoloji materialının, yaxud bazasının daha əvvəllərdən Azərbaycan elmi-intellektual təfəkkürünün istifadəsində olduğunu göstərən xeyli mənbələr mövcuddur ki, onların meydana çıxdığı tarix və ya tarixlərlə Azərbaycan dilinin elmi üslubunun təşəkkül tarixi arasında müəyyən fərq olduğunu etiraf etməmək mümkün deyil. Lakin fakt faktlığında qalır ki, terminologiya yalnız o zaman bir dilin kontekstində onun linqvistik əlaməti olaraq təhlilə cəlb edilə bilər ki, həmin dilin elmi üslubunun az-çox stabil faktına- materialına çevrilmiş olsun. Elmi təfəkkürün ümumdünya miqyası aldığı və ya universallaşdığı XIX əsrin əvvəllərindən etibarən elə bir xalq təsəvvür etmək mümkün deyil ki, onun dilinin elmi üslubunda leksik alınmalar ya olmasın, ya da əksər hallarda üstünlük təşkil etməsin. Çünki dünya xalqlarının, demək olar ki, əksəriyyətinin təfəkkürü kimi dili də elmi anlayışı (və termini) ümumi tarixi mənbələrdən alır ki, buraya Qərb mədəniyyəti üçün yunan, latın, Şərq mədəniyyəti üçünsə eyni zamanda ərəb, müəyyən qədər isə fars mənbələri daxildir. Azərbaycan dilinə gəldikdə isə Şərq və Qərb mənşəli terminologiyanın funksional paralelliyinin mövcudluğu nəinki elmi üslubun, hətta milli elmi təfəkkürün təbiətinə, yaxud tipologiyasına təsir edəcək bir səviyyədədir. Monoqrafiyanın birinci fəsli ərəb və fars, ikinci fəsli rus, üçüncü fəsli Avropa mənşəli alınma terminlərə həsr olunmuşdur. Dördüncü fəsil isə hər üç mənşə və ya mənbədən gələn terminoloji leksikanın azərbaycandilli təfəkkür kontekstində mənimsənilməsi prosesindən və ya texnologiyalarından bəhs edir ki, fikrimizcə, həm nəzəri, həm də praktik baxımdan çox aktualdır. Nadir Məmmədlinin monoqrafiyasında mövzu ilə ya birbaşa, ya da dolayısı ilə bağlı araşdırılan problemləri xülasə etsək, təxminən aşağıdakı mənzərə alınar: 1) ərəb və fars mənşəli terminlər – bu terminlərin Azərbaycan dilində funksional tarixi mövqeyi və XX əsrin 20-ci ilərindən etibarən həmin mövqeyə elmi-nəzəri, eləcə də ideoloji münasibət; xüsusilə ərəb mənşəli terminlərin elmi üslubun müxtəlif sahələri üzrə işlənmə dairəsi; ərəb və fars mənşəli terminlərin fonoqrafik “milliləşmə”si və ya assimilyasiya-unifikasiyası; Avropa dillərindən alınmış ərəb və fars mənşəli terminlərin spesifikası və həmin terminlərin “hərəkət trafektoriyası”; Azərbaycan dilində işlənən ərəb və fars mənşəli terminlərin struktur və semantik interpretasiyası və s. 2) rus mənşəli terminlər – bu alınmaların Azərbaycan dilindəki xüsusilə bilinqvizmdən irəli gələn spesifikası; rus mənşəli terminlərlə rus dili vasitəsilə keçən Avropa mənşəli terminlərin fərqləndirilməsi; rusizm və sovetizmlər; rus mənşəli terminlərin Azərbaycan dilindəki əhatə dairəsi; həmin alınmaların semasiologiyası və s. 3) Avropa mənşəli terminlər – bu terminlərin müxtəlif prinsiplərlə təsnifatı; internasional terminologiya problemi; Avropa mənşəli terminlərin Azərbaycan dilində funksional yayılma sahələri; həmin terminlərin geneoloji təsnifi; termin-elementlər və onların semantik funksiyaları və s. 4) dilxarici və dildaxili amillər – terminalmanın sosiolinqvistikası; alınma terminlərin mənimsənilməsi məsələləri və s. Bu ümumi mənzərə, başqa sözlə, əsərin sxemi, hələ məzmun- mündərəcəsinə o qədər də dərindən müdaxilə etmədən öz-özlüyündə, aparılan araşdırmaların ciddi intellektual- metodoloji struktura, yaxud modelə əsaslandığını göstərir. Və həmin əsaslılıq, bir tərəfdən, müəllifin elmi təfəkkürünün konseptuallığını nümayiş etdirirsə, digər tərəfdən, monoqrafiyanın akademik dilçilik mühitində adekvat dərk olunmasını, bu cür hallar üçün heç də az səciyyəvi olmayan pərakəndə, yaxud ziddiyyətli mülahizəçilikdən, artıq təfərrüatdan qaçılmasını təmin edir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dili türk dillərindən biri olmaqla ümumtürkcənin təbii diferensiasiyasının məhsuludur. Və heç bir şübhə yoxdur ki, Azərbaycan dilində işlənən ərəb, yaxud fars mənşəli sözlər, eləcə də terminlər ümumtürkcədən gəlməklə bütün türk dilləri üçün bu və ya digər dərəcədə xarakterikdir. Lakin Azərbaycan xalqı (və dili) o türk xalqlarındandır (və dillərindəndir) ki, ərəb müsəlman dünyası ilə daha çox bağlı olduğundan milli elmi- mədəni təfəkkür, ümumən dünyagörüşü həmin dünyanın bilavasitə tərkib hissəsi kimi çıxış etmişdir. Türk dilləri tarixinin görkəmli tədqiqatçısı Prof. Dr. Əhməd Cəfəroğlu Səlcuq türklərinin, demək olar ki, bütün müsəlman dünyasına hakim olduqları XI- XIII əsrlərdə öz saraylarında ərəb, fars dillərinə türkcədən daha çox önəm verdiklərini “naxələflik” kimi qınayır.
AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Texniki tələblər:
TİMES NEW ROMAN şrifti ilə, 12 ölçüdə, 1 intervalla, həcmi 10 səhifəyə qədər, 1-ci səhifənin yuxarı sağ küncündə I sətirdə müəllifin adı, atasının adı, soyadı, II sətirdə iş yeri , vəzifəsi, III sətirdə e-mail və tel. nömrəsi göstərilir, məqalənin başlanğıcından sonra üç dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) 5-6 açar söz, sonda isə, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı və məqalənin dilindən asılı olaraq, iki dildə (5 sətirdən artıq olmamaq şərti ilə) xülasə verilməlidir.Məqalə çap olunmuş və electron (RW disk) variantda təqdim olunmalıdır.
Qeyd: Məqalədə qrammatik, üslubi və imla (orfoqrafik) səhvlərə görə müəllif məsuliyyət daşıyır.
Redaksiya heyətiMÜNDƏRİCAT
F.Y.Veysəlli. M.F.Axundzadə və əlifba məsələsi 3N.B.Məmmədli. M.F.Axundov yaradıcılığında alınma terminlər 13
İ.Y.Cəfərsoy. Sinay dağında alban yazısı 23
Ф.А.Гусейнов. Гипотетические взгляды на
эволюцию языка с точки зрения природы языковой способности 32
Ç.M.Qaraşarlı. Етруск мятнляринин тцрк дилляри ясасында дцзэцн тяръцмяси
мейарлары 39
N.F.Seyidəliyev. B.B.Əhmədov.(1935-2012) 53
B.B.Məhərrəmli. Türk dillərində əvəzlik köklərində fonoloji və semantik
transformasiyalar 55
A.E.Ələkbərova. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin dilində felin növ
kateqoriyası 64
E. Ə.Şükürlü. “Balik” topoformanti və bu sözlə düzələn türk şəhər adları 73
Y.M.Cəfərov . Yeni onomastik vahidlər – domen adları 80
T. R. İsmayilova. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafinda Füzuli mərhələsi 90
İ.K.Məmmədova. M.F.Axundzadənin əlifba layihəsi 95
N.Ə.Əliyeva. Struktur sintaksisdə fel qovşağı məsələsi 103
N.M.Hacıyeva. Komiklik yaratmada fonetik üslubi cəhətlər 113
R.X.Rəcəbova. Frazeoloji vahidlərin dildə ifadəsi 122
Ş.Q.Qasımova. Elan və bildirişlərin struktur-semantik xüsusiyyətləri 128
M. B.Əsgərov. Sözün yaranması və mənimsənilməsi prosesi dil
və dərketmənin minimal vahidlərinin modulyatoru kimi 134
З. М.Алиева . Взаимосвязь философских и языковых категорий 142
G.B.Paşayeva. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində terminlərin rolu 155
R.M.Nəsirova. Morfoloji qoşulma mofoloji üsulun xüsusi bir növü kimi 162
P.Fərrox. Söz birləşməsinə semantik-qrammatik baxış 169
N.Ə.Xəlifəzadə . «Ошафраненный» поэт 176
F.Y.VEYSƏLLİ
M.F.AXUNDZADƏ VƏ ƏLİFBA MƏSƏLƏSI *
Açar sözlər: əlifba, fonoqrafik yazı, sillabik yazı, islahatKey words: alphabet, fonoqrafic writing, syllabic writing, reform
Ключевые слова: алфавит, фонографическое письмо, силлабическое письмо, реформа
Azərbaycanda elmi-fəlsəfi və bədii-linqvistik fikrin formalaşmasında və inkişafında görkəmli maarifpərvər xadim M.Ş.Vazeh (1792-1852) və M.F.Axundzadənin (1812-1878) xidmətləri misilsizdir. Düzdür, nə M. Şəfi, nə də M.Fətəli Azərbaycan dili və dilçiliyi haqqında ayrıca kitab yazmayıb. Lakin birincinin dilimizin tədrisi və özəllikləri haqqında söylədiklərini üç il ərzində Azərbaycan dilini öyrətdiyi alman professor F.fon Bodenştedtin kitablarından əldə etdiyimiz məlumatlar 1 , ikincinin isə əlifba ilə bağlı çabaları 2 bunu söyləməyə əsas verir ki, onlar bizim dilçiliyimizin ilk pionerləri olublar. Dili bilməyən və duymayan adam, onu dərindən başa düşə bilməyən nə yaxşı müəllim ola bilər, nə də əlifba islahatçısı. F. fon Bodenştedt öz kitabında müəllimi M.Şəfini son dərəcə istedadlı, erudisiyalı və orijinal bir insan kimi səciyyələndirir, onun geniş dünyagörüşünə malik olduğunu xüsusi qeyd edir. F.fon Bodenştedt dil seçiminə toxunaraq yazır ki, o, Qafqazda ən geniş yayılmış Azərbaycan dilini ona görə seçmişdi ki, bu dil Qafqazda ümumi bir dil idi, onu çox tez öyrənmək olardı 3 . F.fon Bodenştedt həm də yazır ki, həftədə 3 dəfə dil dərslərinə onunla bərabər iki nəfər digər avropalı da gəlirdi. F.fon Bodenştedt eyni zamanda qeyd edirdi ki, Azərbaycan dili M.Şəfi üçün təkcə gündəlik ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də o, tamam başqa düşüncə tərzinə malik Avropa intelligensiyasına şərq mədənityyətini aşılamaq üçün mühüm alətdir. M.Şəfi özünün rəhbərlik etdiyi “Müdriklik divanı”nda bədahətən şeirlər deyərdi, F.Bodenştedt isə onları yazıb dəftərinə köçürərdi, sonradan alman dilinə çevirib Almaniyada çap etdirərdi. Professor F.fon Bodenştedt həmin kitabın 30-cu səhifəsində yazırdı ki, M.Şəfi təkcə şeir deməklə kifayətlənmirdi, həm də o şeirlərin semantik və poetik təhlilini verirdi. Təəssüf ki, nə o şeirlər, nə də onların linqvistik təhlilini əks etdirən yazılı materiallar öz dilimizdə gəlib bizə çatmayıb. Ancaq onun bir çox dilləri mükəmməl bilməsini və mətnləri məharətlə təhlil etməsini bizim həmyerlimizi böyük filosof və şair adlandıran F.fon Bodenştedtin əsərindən bilirik. Eyni zamanda biz Eçmiadzindən qayıdandan sonra F.fon Bodenştedtə M.Şəfinin bağışladığı “Müdrikliyin açarı” („Schlüssel zur Weisheit») bağlamasının taleyindən indiyə qədər xəbərsizik. Bunları özü ilə Almaniyaya aparan F.fon Bodenştedt bu haqda öz trilogiyasının 45-ci səhifəsində yazır.Azərbaycan xalqının digər mütəfəkkiri, dramaturqu və maarifçisi M.F.Axundzadə xalqımızın tarixinə ilk orijinal komediyalar müəllifi, filosof, romançı kimi daxil olmaqla yanaşı, həm də latın əlifbasının ideoloqu və islahatçısı kimi daxil olmuşdur 4 . M.Fətəlinin oğlu Rəşidin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”, (I, 2-ci hissə, Bakı, 1925) kitabının müəllifi F. bəy Köçərliyə bildirdiyinə görə, M.Fətəli Gəncədə olarkən M.Şəfilə tanış olur və M.Şəfi onun dünyəvi dünyagörüşünə, Avropa mədəniyyətinə üz çevirməkdə həlledici rol oynadığını xüsusi olaraq vurğulayır 5 . Elə F. fon Bodenştedt də yazır ki, M.Fətəli 1840-cı ildə Tbilisidə qəza məktəbinə şərq dilləri üzrə müəllimlik işinə düzəlməsində ona köməklik göstərmişdir. 1863-cü ildə M.Fətəli İstambula gedir və ərəb əlifbasının sadələşdirilməsi haqqında layihəsini sultana təqdim edir. Bu barədə o, ərəb dilində yazdığı kitabında söhbət açır. Ancaq Ə.Cəfəroğlunun yazdığına görə, o kitab hələ də tapılmayıb 6 . Bu məktubda nə layihə, nə də şərhlər vardır. Ona görə də Ə.Cəfəroğlu qeyd edir ki, M.Fətəlinin təklif etdiyi əlifba layihəsinin əsl mənzərəsi hələ də aydınlaşmamış qalır (s.334). O da məlumdur ki, M.Fətəli ömrünün sonuna qədər əlifba islahatı ideyasından imtina etməmişdir, lakin onun müraciətləri Türkiyədə və İranda özünə tərəfdar tapmamışdır. Düzdür, o, sonralar ilkin ərəb sillabik əlifbasının islahatı ideyasından əl çəkir və bütövlükdə latın fonoqrafik əlifbasına keçmək qərarına gəlir. Özü də o bu əlifbaya sivilizasiya məsələsi kimi baxır, öz seçimini onunla əsaslandırır ki, latın qrafikalı əlifba islam dünyasında Avropa mədəniyyətini tezləşdirəcək, şərq xalqlarının daha tez və asanlıqla maariflənməsinə və savadlanmasına kömək edəcəkdir. Eyni zamanda latın qrafikalı əlifbanın qəbul edilməsini M.Fətəlinin əleyhdarları öz qədim mədəniyyətindən qoparılıb xristianlığın ağuşuna verilməsində bir vasitə kimi görürdü.
M.Fətəlinin qatı əleyhdarı kimi tanınan Ə. Süavi “Müxbir” qəzetinin 1867-ci il 47-ci sayında “Xəttimizin islahı” adlı məqaləsində iddia edirdi ki, dəyişikliyə qalsa, bütün xalqların işlətdiyi yazı sistemlərində islahat lüzumuna əsla şübhə ola bilməz. O, yunanlarda, fransızlarda, ingilislərdə və s. əlifba problemlərinin olduğuna nümunə gətirirdi və bildirirdi ki, əlifbada dəyişiklik xalqı yaddaşsızlıq azarına yoluxdurar və xalq öz tarixinin müəyyən kəsimindən məhrum olar. Ə.Süavi əlifba islahatına eyhamla işarə edərək yazırdı ki, “məsələyə dair yazılan islah təkliflərini istanbulluların yazması lazım gəlir” 7 . Bu məqalə ilə M.Fətəli dostu, İranın Parisdəki səfiri Mirzə Yusif xan vasitəsilə tanış olmuşdu və ona tutarlı cavab yazaraq Londona “Müxbirin” redaksiyasına göndərmişdi. Lakin qəzetin nəşri dayandırıldığından cavab çap olunmamışdı. M.Yusif xanın 1869-cu ildə M.Fətəliyə yazdığı məktubdan bəlli olur ki, M.Fətəlinin tənqidi yazısı Ə.Süaviyə çatıb. M.Yusif xan yazırdı: “Süavi əfəndi əlifba və Sizin tənqid barəsində bir söz demədi. Sizinlə razılaşıb sakit oturdu. Onun “Müxbir” qəzeti daha çıxmır. İndi elmi kitablar çap edir. Həqiqətən bilikli gəncdir. Lakin əlifba məsələsində onun da fikri başqalarının fikri kimi əyri gedir”. V.Quliyev bunları dərindən təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, əlifba islahatı ilə bağlı məsələ ictimailəşdi və bu da M.Fətəli ideyalarının geniş yayılması üçün əlverişli şərait yaradırdı. Əlifba islhatının qızğın tərəfdarı M.Yusif xan bunu təsdiqləyərək M.Fətəliyə yazırdı ki, əlifba islahatı ilə bağlı İstanbulda çıxan “Tərəqqi” qəzetində çoxlu yazı dərc olunur. Londonda çıxan “Hürriyyət” qəzeti də islahata geniş yer ayırır. Ə.Süavinin məsələyə bələd olmamasını, özündən müştəbehliyini, nihilizmini və ədasını qəti şəkildə rədd edərək M.Fətəli yazırdı: “İndi Süavi əfəndi istəyir ki, biz uşaqlarımızı oxutmaq üçün “Gülüstan”, “Bustan”, Hafizin divanını və başqa dərs kitablarını da Quran kimi fəthə, zəmmə, tənvin, mədd, təşdid, cəzm, vəqf (hərfüstü və hərfaltı işarələr) əlamətləri ilə dolduraq və əlifbamızda olmayan bəzi saitləri bildirmək üçün hətta hərflərin üstünə 1,2,3,4,5 kimi həndəsi rəqəmlər qoyaq.” 8
M.Fətəli qəti şəkildə öz ideyasını müdafiə edərək bildirirdi ki, Süavi əfəndi zamin ola bilməz ki, onun irəli sürdüyü dəyişikliklər uşaqlarımızın qəzet oxuya bilməsini tezləşdirəcək. Ona görə də Ə.Süavinin gös-tərdiyi yazı qaydaları qəbulolunmazdır. “Süavi əfəndinin təklif etdiyi üsul islahat deyil, bir çətinliyin üzərinə başqa çətinliyin əlavə olunmasıdır.” M.Fətəlinin əlifba islahatı köklü və radikal şəkildə ərəb əlifbasından imtina edib latın qrafikalı əlifbaya keçməyi tələb edirdi. Bununla bağlı M.Fətəli yazırdı ki, yeni əlifba qəbul olunandan sonra köhnə irsi tədricən yeni qrafikaya köçürəcək, bununla da işsiz alimlər üçün gözəl bir iş olacaq və elm sahəsində böyük bir hərəkat başlayacaq. Yeni əsərlər yaranacaq və yeni aləm qurulacaqdır.
M.Fətəli 1857-ci ilin sentyabrında “Ərəbcə, farsca və türkcədən ibarət olan islam dillərinin yeni əlifbası” adlı layihəni tamamlayır, ardınca isə ömrünün son günlərinə qədər bu layihənin həyata keçməsi üçün yorulmadan çalışmışdır. Özü də onun əlifba uğrunda mübarizəsi üç mərhələdən ibarət olmuşdur.
Birinci mərhələdə o, ərəb əlifbasının təkmilləşdirilməsini təklif edirdi. Qrafemlərin altında və üstündə qoyulan nöqtələrdən imtina, sözdə hər bir saitin öz qrafik işarəsinin olması onun bu mərhələdəki fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Məlum olduğu kimi, ərəb dilində yalnız samitlər işarələnir və saitlərin yazıda gəstərilməsinə ehtiyac qalmır. Yəni yazıda fonoloji prinsipin gözlənilməməsi əsas götürülürdü.
İkinci mərhələdə bu prinsip daha da təkmilləşirilir, hər fonemin yazıda öz işarəsinin olması və onların ayrı yazılışı tövsiyyə olunurdu. Bu da mövqeyindən asılı olmayaraq dilin hər bir foneminin eyni cür yazılması demək idi. Bunlar göstərir ki, M.Fətəli kortəbii də olsa fonoqrafik yazının mahiyyəini və üstünlüyünü dərk edirdi. Ona görə də o, bu yazı sistemini ərəb əlifbasında reallaşdırmq istəyirdi. Bu prinsip əlifbanın son dərəcə təkmilləşdirilməsi, başqa sözlə, ərəb əlifbasında istifadə olunan 120 işarənin 4 dəfə azaldılması demək idi.
Beləliklə, əlifba sahəsində çabaları onu vadar etdi ki, ümumiyyətlə ərəb əlifbasından tam imtina etsin və bütövlükdə latın əlifbasına keçid uğrunda mübarizəyə qalxsın. Bu da M.Fətəlinin əlifba sahəsində fəaliyyətinin 3-cü mərhələsini təşkil edilir. Bu mərhələdə o nəinki hər bir fonemin yazıda ayrıca işarəsinin olmasını israr edirdi, həm də yazı işinin tam şəkildə yeniləşməsini irəli sürürdü ki, bu da ərəbdən fərqli olaraq soldan sağa yazmaq demək idi. Bunun fizioloji, psixoloji və linqvistik əsasları vardır. Yazı soldan başlayanda kağız üzərində yazılanı izləmək, gözlə müşahidə etmək imkanı yaranır. İnsanın danışıq mərkəzinin beynin sol yarımkürəsində yerləşməsi bunu zəruri edən psixoloji amillərdən biridir. Soldan sağa yazarkən insan yazdığı anda özünə nəzarət edə bilir. M.Fətəli bununla bağlı əsl fonetist və fonoloq kimi belə deyirdi: “Soldan sağa yazılıb oxunan, sözlərin tərkibindəki bütün saitlərin samitlərin sırasına daxil edilən və bütün nöqtələrdən imtina edilən alfabeti əlifbadan başqa heç bir xəttin hərflərini qəbul etmirəm və heç bir zaman da qəbul etməyəcəyəm.”
M.Fətəli əlifba uğrunda mübarizəsində qələbə qazanmaq üçün o zaman üç imperiyaya qarşı vuruşurdu. Onlardan fars və türk dövlətləri ərəb, Rusiya isə kirill əlifbasından istifadə edirdi. Osmanlı imperatorluğu və fars İran dövləti ənənəni qırmaq istəməzdi. Ruslar isə nə o zaman, nə də indi latın qrafikasının üstünlüyünü başa düşə bilmirlər. Buna baxmayaraq M.Fətəli bütün vasitələrdən istifadə edərək məqsədinə çatmaq istəyirdi. 1857-ci ilin sentyabrın 23-də Qafqaz canişinliyinin yüksək rütbəli canişini K.F.Lelliyə təqdim etdiyi yazılı məruzədə razılıq əsasında əlifba layihəsini öz hökümətinə çatdırmaq üçün İranın Tiflis konsulluğuna verdiyini bildirirdi. Noyabrın 12-də isə Qafqaz canişinin razılığı ilə layihəsini Osmanlı dövlətinin ali divanına vermək məqsədilə Rusiyanın Konsontinopoldakı (İstanbuldakı) səlahiyyətli nazirinə göndərilməsini xahiş edirdi.
M.Fətəli hər cür vasitələrdən istifadə edərək əlifba layihəsinin qəbul olunmasına çalışırdı. O dövrdə şərqşünaslıq sahəsində çalışan alimlərə, o cümlədən alman əsilli, S.Peterbrq Asiya muzeyinin direktoru B.A.Dorna (1806-1885) M.Fətəli məktub göndərir. 1860-cı il fevralın 20-də M.Fətəliyə yazdığı cavab məktubunda Dorn M.Fətəlini böyük zəka sahibi adlandırır, lakin əlifbanın qəbulunda çətinliklər olacağını bildirir. Bu çətinliklər təkcə müsalman aləmindən deyil, həm də Avropa şərqşünaslarından gələcək, çünki onlar ərəb qrafikasında yazılmış əsərlərinin dövriyyədən çıxacağından narahat olacaqlar və ona görə də bu işə razılıq verməyəcəklər. Rus alimlərinin məsələyə mənfi münasibətini başa düşdüyündən layihənin Rus Akademiyasında müzakirəsini M.Fətəli israr etmir.
Ciddi maraq doğuran məsələlrdən biri də M.Fətəlinin M.Kazımbəyə (1802-1870) məktubudur. M.Fətəli öz məşhur həmyerlisinə yazırdı: “Son zamanlar islam əlifbasının ərəb, fars və türk dillərinin yazılış və oxunmasındakı nöqsanları müşahidə edərək həmin dillərin öyrənilməsini asanlaşdırmağı lazım bildim. Peterburqda şöhrət sahibi cənabınızdan başqa mənim ürəyimdəkilərdən lazımınca xəbər tuta bilən və əlifba islahının xeyirli nəticələrindən tam başı çıxan başqa şəxs təsəvvürümə gəlmədyindən mənə yəqin olmuşdur ki, həmin kitabçanı (layihəni-F.V.) şöhrət sahibi cənabınızın mütaliəsinə verəcəklər. Buna görə də ümid edirəm ki, cənabınız daim sizi şöhrətləndirən təbii insaf və fitri hüsni-əqidənizə əsasən bu məsələ haqqında ancaq həqiqəti söyləyəcəksiniz” 9 . V.Quliyev yazır ki, M.Kazımbəy M.Fətəlinin əlifba islahatını ciddiyə almamışdır.
İranın Paris səfiri Mirzə Yusif xan əlifba məsələsində M.Fətəli ilə həmfikir olmuş, 6 oktyabr 1860-cı il tarixdə M.Fətəliyə yazdığı məktubda o, göstərir ki, layihəni M.Kazımbəyə vermiş, o isə əvəzində söz vermişdi ki, çox yaxşı bir məqalə yazacaq.
O zaman M.Fətəli Paris, London və Vyanada da özünə tərəfdarlar toplamağa çalışsa da, hətta bunu Qafqaz canişininin razılığı ilə bu ölkələrdəki rus diplomatik nümayəndələri vasitəsilə edirdi ki, Rusiyanın təşəbbüsü bəyəndiyini göstərsin, ancaq bir nəticə hasil olmadı.
Onun mübarizəsinə köməklik edənlər də olmuşdu. 1863-cü ildə Osmanlı Cəmiyyəti Elmiyyəsində onun layihəsi müzakirəyə çıxarıldı. O, Qafqaz canşini böyük knyazdan bütün xərclərin ödənməsi şərtilə 3 aylığa İstanbula ezamiyyə icazəsi alır. Rus səfirinin tərcüməçisi vasitəsilə layihəni Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi Fuad Paşaya təqdim edir. Lakin M.Fətəlinin təklifi qəbul olunmur, İranın İstanbuldakı naziri Mirzə Hüseyn xanın təsirindən dolayı yazırdı ki, İstanbul alimləri və nazirləri onun fikrini qəbul etməyə razılıq vermədilər. İranın İstanbuldakı səlahiyyətli naziri Mirzə Hüseyn xanın M.Fətəliyə ədavəti də osmanlıların onun fikirlərilə razılaşmamalarına qüvvət verdi”. Layihəni qəbul etməsə də, onun ( rus dövlətinin – F.V.) könlünü almaq üçün Osmanlı dövləti M.Fətəlini hökumət mükafatı-dördüncü dərəcəli Məcidiyyə ordenilə təltif etdi.
M.Fətəli o zaman İran və Türkiyə hakimiyyət dairələrinin iradəsini sındıra bilmədisə də, özündən sonrakı həmvətənləri Həsən bəy Zərdabi, M.A.Şaxtaxtılı, C.Ünsizadə, Firudin bəy Köçərli və başqa ziyalılar onun əlifba haqqında ideyalarını qızğın müdafiə etdilər. Bunun da nəticəsi olaraq xalqımız bu böyük maarifçi filosof M.Fətəlinin ideyalarını bir neçə cəhddən sonra nəhayət 1992-ci ildə həyata keçirdərək birdəfəlik latın qrafikalı əlifbaya keçdi.
Ədəbiyyat
Veysəlli F. Mirzə Şəfi Vazeh: yozmalar və faktlar, Bakı, 2010.Cəfəroğlu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı. BSU, 2008.
Veysəlli F. Göstərilən əsəri, s.55.
Cəfəroğlu Ə. Göstərilən əsəri, s.325.
Yenə orada, s.327.
Yenə orada, s.333-337.
Quliyev V. M.Fətəli və Əli Süavi: bir mübahisənin tarixçəsi. 525-ci qəzet, Bakı, 23 iyun 2012, s.24-25
Sitat V. Quliyevin məqaləsindən götürülüb.
Quliyev V. Göstərilən əsəri, s.24.
Ф.ВейсяллиМ.Ф. Ахундзаде и проблема алфавита
(Резюме)
Первый драматург, основоположник жанра романа в Азербайджане и философ М.Ф.Ахундзаде всю жизнь боролся за проведение реформы алфавита. На начальном этапе он выступал за радикальную реформу арабского алфавита. Позже он окончательно отвернулся от этой идеи и ратовал за переход к латинице.В жизни он не смог сломить сопротивление своих оппонентов. Однако впоследствии его соотечественники добились того, что наш народ сегодня пользуется латинской графикой.
M.F.Akhundzadeh and problem of alphabet
(Summary)
This article deals wifa the problems of latin grafics in Azerbaiyan. He tryed at the beginning to reform an arabic syllabic grafics. Then he intersfad that the arabic grafics is unaivelobel for Azerbaiyan language. He began to make her reform only into latin grafics.
NADİR MƏMMƏDLİM.F.AXUNDOV YARADICILIĞINDA
Nadir məmmədli alınma terminlər
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində
1. Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. IV hissə, Bakı, “Maarif”, 1972, s.476.
2. Abdullayev Kamal. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, “Maarif”, 1998, s.308.
3. «Açıq söz» qəzeti (Azərb. dilində), 18 yanvar 1917-ci il.
4. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi. Bakı, 1973, s.305.
5. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, Azərb. EA-nın nəşri, 1964, s.479.
6. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II c., Bakı, Elm, 1980, s.576.
7. Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri. Bakı, Azərb. EA-nın nəşri, 1955, s.255.
8. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 1 c., Bakı, 1976.
9. Babaxanov N. Mesxet türkləri kimdir?, “Kommunist” qəzeti, 2 mart 1990-ci il.
10. Bahaəddin Ögəl. Böyük Hun imperiyası. Bakı, “Gənclik”, 1998, s.407.
11. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı, «Maarif», 1978, s. 176.
12. Behbudov S.M. Zəngilan rayonu şivələrində isim düzəldən şəkilçilər. – Azərbaycan dilçiliyi məsələləri. Məqalələr məcmuəsi. Bakı, Azərb. EA-nın nəşri, 1967, s.172-178.
13. Budaqova Z., Hacıyev T. Azərbaycan dili. Bakı, Elm, 1992, s.200.
14. Budaqova Z. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə. Bakı, Azərb. SSR EA nəşriyatı, 1967, s.222.
15. Kitabi Dədə Qorqud. Azərnəşr, Bədii ədəbiyyat şöbəsi., Bakı-1939, 179 s.
16. Dəmirçizadə Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, APİ-nin nəşri, 1959, s.157.
17. Eyvazova R. Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər. Bakı, Elm, 1995, s.244.
18. Eyvazova R. «Sak» mənşəli adlar haqqında. Filologiya məsələləri. I. Nəzəriyyə və metodika. Bakı, 1994, s.58-60.
19. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 27 oktyabr 1989-cu il.
20. Əhmədov T. El-obamızın adları. Bakı, «Gənclik», 1984, s.124.
21. Əhmədov Tofiq. Azərbaycan toponimiyasının əsasları. Bakı, Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1997, s. 312.
22. Əlibəyzadə Elməddin. Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi (İslamaqədərki dövr), Bakı, “Gənclik”, 1998, s.524.
23. Əlibəyzadə E. Mesxeti türkləri. “Elm” qəzeti, 29 iyul 1989-cu il.
24. Ənsarov Əlipasa. Ahıska türkləri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996, s.56.
25. Əsgərov Hüseyn. Azərbaycan dilində zərgərlik leksikası. Nam. dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 1995, s.35.
26. Əzizov Elbrus. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Bakı, Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1999, s.354.
27. Hacılı Asif. Qəribəm bu vətəndə (Axısqa türklərinin etnik mədəniyyəti), Bakı, “Gənclik”, 1992, s.216.
28. Hacıyev Asif. “Gəl, dönəlim o yerlərə arkadaş. “Ulduz” jurnalı, 1989, № 7, s.69-72.
29. Hacıyev T.İ. Vəliyev K.N. Azərbaycan dili tarixi. Bakı, «Maarif», 1983, s.187.
30. Hacıyev Tofiq, Əzizov Elbrus. Buntürklər kimdir? “Ulduz” jurnalı, 1989, № 2, s.89.
31. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, «Maarif», 1978, s.319.
32. Xasıyev Zirəddin. Tovuzun toponimik dünyası. Bakı, «Sabah», 1997, s.112.
33. Xeyriyyə Süleymanoğlu Yenisoy. Tarix boyunca Slavyan – Türk dil əlaqələri. Nam. diss., avtoreferatı, Bakı, 1996, s.31.
34. Xəlilov Buludxan. Fellərin ilkin kökləri. Bakı, 1998, s.222.
35. Xəlilov Ə.Ə. Bağlayıcı. – Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Elm, 1980, s.439-446.
36. Kazımov İsmayıl. Axısqa türklərinin dili. Bakı, Elm, 1999, s.278.
37. Kazımov Q.Ş. Yazıçı və dil. Bakı, APİ-nin nəşri, 1975, s.228.
38. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, “Yazıçı”, 1988, s.265.
39. Qasımlı Məhərrəm. Bizim ellər yerindəmi. Bakı, Azərbay-can Dövlət Nəşriyyatı, 1993, s.74.
40. Qəhrəmansoy Mahar. Gürcü-Azərbaycan dil paralelləri. Bakı, «Təbib» nəşriyyatı, 1992, s.164.
41. Quliyev H.K. Qoşma və köməkçi adlar. – Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Elm, 1980, s.407-416.
42. Qumilyov Lev. Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993, s.536.
43. Qurbanov Şamil. Məhsəti türkləri. (I məqalə). “Vətən eşqi” qəzeti. 10 aprel 1992-ci il.
44. Qurbanov Şamil. Məhsəti türkləri. (II məqalə). “Vətən eşqi” qəzeti. aprel, may 1992-ci il.
45. Qurbanov Şamil. Məhsəti türkləri (tarixi-xronoloji oçerk). – «Vətən eşqi» qəzeti, 3 mart 1992-ci il.
46. Lomsadze Ş. «Bizim tarixin ən ağrılı səhifələri». «Kommunist» qəzeti, 27 iyun 1989-cu il.
47. «Mesxet türklərinin dili tədqiq edilir», «Həyat» qəzeti, 23 aprel 1991-ci il. (Azərinformun məlumatı).
48. «Mesxet türklərinin dili tədqiq edilir», «Vətən eşqi» qəzeti, 3 iyul 1992-ci il.
49. Məmmədli Nadir. Alınma terminlər. Bakı, Elm, 1997, s.314.
50. Məmmədov Teymur. “Tarix təkəri”nin izi ilə. “Azərbaycan” jurnalı, 1988, N 1, s.153-154.
51. Məmmədov Yunis. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. Bakı, APİ-nin nəşri, 1979, s.113.
52. Məmmədov Yunis. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. Bakı, APİ-nin nəşri, 1981, s.110.
53. Mirzəliyeva M.M. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 1996, s.42.
54. Mirzəzadə Hadi. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı, «Azərtədrisnəşr», 1962, s.372.
55. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Dərslik, işlənilmiş və əlavələr edilmiş 2-ci nəşri. Bakı, Azərbaycan Dövlət Universitetinin nəşri, 1990, s. 376.
56. Musayev Mehman. Oğuz qrupu türk dillərində mübtəda budaq cümləsi. – Azərbaycan EA-nın xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1985, № 2, s.76-80.
57. Musayev M.M. Türk dillərində tabeli mürəkkəb cümlə. Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 1994, s.64.
58. Nemanzadə Ömər Faiq. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1983, s.150.
59. Nemanzadə Ömər Faiq. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1992, s.241.
60. Paşayev A. Türk mənşəli erməni antroponimləri haqqında. AOP, VII, Bakı, 1999, s.8-11.
61. Rəcəbov Əbülfəz, Məmmədov Yunis. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, «Yazıçı», 1993, s.400.
62. Rəhimov Mirzə. Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi. Bakı, Azərb. EA nəşri, 1965, s.266.
63. Rusca-Azərbaycanca lüğət, III cild, R-Ə, Bakı, Elm, 1978, s.555.
64. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1965, s.320.
65. Seyidov M. Azərbaycanlıların milli soykökü. Bakı, Elm, 1985, s.289.
66. Şirəliyev M.Ş. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, Azərb. EA-nın nəşri, 1968, s.306.
67. Şükürlü Əlisa. Qədim türk abidələrinin dili. Bakı, “Maarif”, 1993, s.336.
68. Təqvim: Ahıska türklərinin sürgün yılı. 55. (1944-1999).
69. Tütünnikov Vadim. Mesxetiya türkləri kimlərdir? «Dialoq» jurnalı, №1, 1989, s.14-15.
70. “Vətən eşqi” qəzeti, (Axısqa türklərinin dilində), 1991, 1992.
71. Voroşil Q. Qafqaz Albaniyası. Bakı, “Öyrətmən” nəşriyya-tı, 1993, s.104.
72. Yusifov M. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası. Bakı, Elm, 1984, s.152.
73. Zeynalov Fərhad. Türkologiyanın əsasları. Bakı, “Maarif”, 1981, s.347.
74. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Adlar. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1974, s.142.
75. Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası, Fellər. Bakı, ADU nəşriyyatı, 1975, s.132.
Rus dilində
76. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма-Ата, 1971, 121 с.
77. Акбаев Ш.Х. Сравнительно-исторический метод в тюркологии и генезисе балкарского цоканья. “СТ”, 1971, № 2, с. 98-104.
78. Алиев Ф. Очерки по лексике турок Казахыстана. Алма-Ата, 1978, 98 с.
79. Алиев Х. Тюркские по происхождению этнооронимы юго-восточных районов Грузии. Баку, АКД, 1992, 29 с.
80. Алияров С.С. Об этногенезе Азербайджанского народа. – К проблеме этногенеза Азербайджанского народа. Баку, “Элм”, 1984, с. 3-44.
81. Аристова Т.Ф. Из истории возникновения современных курдских селений в Закафказье. “Советская энциклопедия”, Москва, 1962, №2, с. 20-23.
82. Асамутдинова М. Названия одежды и её частей в узбекском языке. Ташкент, АКД, 1969, 20 с.
83. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата, 1989, 192 с.
84. Векилов А.П. Турецкая диалектология. Часть 1, Изд-во Ленинградского Университета, 1973, 113 с.
85. Баскаков Н.А. Тюркские языки. М., Изд-во «Восточная литература». 1960, 242 с.
86. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., «Высшая школа», 1969, 383 с.
87. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика и структура тюркских языков. М., 1975, 274 с.
88. Баскаков А.Н. Типы односоставных предложений в современном литературном турецком языке. – Односоставные предложения в восточных языках. М., Изд-во “Наука”, 1976, с. 6-24.
89. Баскаков А.Н. Предложения в современном турецкем языке, М., Изд-во “Наука”, 1984, 200 с.
90. Баскаков Н.А. Тюркская лексика в “Слове о полку Игорове”, Москва, “Наука”, 1985, 207 с.
91. Бартольд В.В. Сочинения. Том 2, часть 1, Москва, “Наука”, 1963, 266 с.
92. Бугай Н.Ф., Гонов А.М. Кавказ: Народы в эшелонах (20-60-е годы), Москва, «Инсан», 1998, 368 с.
93. Будагов Б.А., Гейбуллаев Г.А. Толковый словарь азербайджанских населенных пунктов Армении. Баку, 1998, 312с.
94. Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. т. I, СПб., 1869, 1150 с.
95. Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарски наречий т. I, В 2-х томах, 1960, 819 с.
96. Векилов А.П. Турецкая диалектология. Часть 1, Изд-во Ленинградского Университета, 1973, 113 с.
97. Вопросы исторического развития лексики тюркских языков. М., Изд-во “Восточной литературы”, 1960, 27 с.
98. Гагаузского-русско-молдавский словарь. М., Изд-во “Советская энциклопедия”, 1973, 664 с.
99. Гаджиев Т.И. Джебраильский говор азербайджанского языка. Баку, АКД, 1962, 17 с.
100. Гадло А.В. Этническая история Северного Кавказа (V-X вв.). Л., Изд-во ЛГУ, 1979, 216 с.
101. Гейбуллаев Г.А. Топонимия Азербайджана (Историко-этнографические исследования). Баку, “Элм”, 1986, 192 с.
102. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. Баку, “Элм”, 1991, 549 с.
103. Горгиджанидзе П. История Грузии. Перевод Р.К.Кикнадзе и В.С.Путуридзе. Тбилиси, 1990, 363 с.
104. Гузев В.Г. Староосманский язык. М., Наука, 1979, 95 с.
105. Гукасян В.Л. Об Азербайджанско-грузинских языковых контактах. “СТ”, 1980, N 4, с. 20-33.
106. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., «Наука», 1967, 500 с.
107. Джавахшивили И.А. Экономическая история Грузии. т. I, Тбилиси, 1930, 250 с.
108. Джалилов Сабирджан. Особенности склонения имен существительных в месхетском диалекте турецкого языка. Изв. АН Груз ССР, сер. Инст. яз. и лит-ры, 1982, № 1 с.122-128.
109. Джангидзе В.Т. Дманский говор казахского диалекта азербайджанского языка. Баку, Изд-во Академии Наук Аз. ССР, 1965, 154 с.
110. Джангидзе В.Т. Различные рефлексы сагырнуна в турецком и азербайджанском языках. ТТГУ, № 116, V серия, Востоковедения, Тбилиси, 1965, с. 265.
111. Джафаров Ю. Гунны и Азербайджан. Баку, «Элм», 1985, 124 с.
112. Джикия С.С. К названию месяцев в месхетском диалекте турецкого языка. «Вопросы тюркологии», Баку, 1971, с. 116-122.
113. Джикия С.С. К образованию повелительного наклонения в турецких диалектах Восточной Анатолии. Сообщения АН ГССР, т. V, № 2, Тбилиси, 1944, с. 831-839. (на груз. языке, резюме на русском языке).
114. Джикия С.С. К происхождению слова “Lazut”. Сообщения АН Груз. ССР. т. 4, Тбилиси, 1944, с. 227-235.
115. Джикия С.С. Об одном морфологическом явлении в ахалцихском наречии анатолийского языка. ТГУ, т. VI, Тбилиси, 1937, с. 115-122.
116. Джикия С. Турецкая хрестоматия. Выпуск I, Тбилиси, Издательство “Ганатлеба”, 1965, 176 с.
117. Джуаншериани Джуаншер. Жизнь Вахтанга Горгасала. Перевод Цулая Г.В. Тбилиси, 1986, прим. 39.
118. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М., Л., «Наука», 1948, 276 с.
119. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. М., Изд-во “Восточной литературы”, 1962, 607 с.
120. Древнетюркский словарь. Л., «Наука», 1969, 672 с.
121. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М., 1971, 107 с.
122. Иззатов М. Лишенные родины. «Вятян ешги» гязети, 2 август 1992-ъи ил.
123. История Туркменской ССР. т. I, кн. I, Ашхабад, 1957, 270 с.
124. Источники Грузинских летописей. Три хроники. Перевод Такайшвили Е.С. «Сборник материалов для олписания летописей и племен Кавказа». вып. ХХVIII, Тифлись, 1900, с. 1-5.
125. Калякина Т.Г. Порядок слов в простом предложении гагаузского языка. М., 1955, 186 с.
126. Караимско-русско-польский словарь. М., «Рус. яз.», 1974, 688 с.
127. Каракалпакско-русский словарь. М., ГИС, 1958, 892 с.
128. Картлис Цховреба. т. 1. Тбилиси, 1955. (на груз. языке), 85 с.
129. Карцев Ю.С. Заметки о курдах. Тифлис, 1896, 73 с.
130. Климов Г.Я. Этимологический словарь картвельских языков. М., Изд-во Академии наук СССР, 1964, 304 с.
131. Кобзев В.П. Непольные предложения присоединительного типа в современном русском литературном языке. Ленинград, АКД, 1966, 19 с.
132. Кобычев В.П. Некоторые вопросы этногенеза и ранней этнической истории народов Кавказа: финно-угры на Кавказе. “Кавказский этнографический сборник”, М., 1989, вып. IX, с. 10-18.
133. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М., Л., Изд-во Академии наук СССР, 1956, 569 с.
134. Кудимова В.Н. Структурно-семантическая соотносительность польных и непольных предложения в современном русском языке. Киев, АКД, 1980, 21 с.
135. Летопись Картли. Перевод Цулая Г.В. Тбилиси, 1982, 126 с.
136. Марр Н.Я., Марр Ю.Н. Заметки о турецком языке окрестностей Абастумани. М.-Л., Изд-во. Академии Наук СССР, 1937, с. 27-31.
137. Марр Н.Я. Грамматика чомского (лазского) языка, Тифлис, 1910, 240 с.
138. Мамедов Х. Населенные пункты в “Дафтари-муфассали-аяляти-Тифлис”. «Азярбайъан филолоэийасы мясяляляри», Баку, 1984, выпуск 2, с. 156-163.
139. Мамбетов Г.Х. Материальная культура сельского населения Кабардино-Балкарии (вторая половина ХIХ-60-е годы ХХ века), Нальчик,1971, 259 с.
140. Марр Н.Я. Толкование Песни Песней. СПб. 1901, с. 1-12.
141. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М., Л., Изд-во Академии наук СССР, 1951, 108 с.
142. Махмутова Л.П. Опыт исследования тюркских диалектов: Мишарский диалект татарского языка. Москва, “Hаука” 1978, 272 с.
143. Меликшвили Г.А. К истории древней Грузии. Тбилиси, Изд-во Акад. Наук Груз. ССР, 1959, 507 с.
144. Менгалива Г. Сакарский диалект туркменского языка. Ашхабад, АКД, 1964, 21 s.
145. Мерперт Н.Я. Авары в Восточной Европе. – Очерки истории СССР. М., Изд-во Академии наук СССР, 1958, с. 569-586.
146. Моисей Хоренский. История Армении. Пер. Н.О.Эмина. М., 1993, 342 с.
147. Мровели Леонти. Жизнь картлийских царей. Пер. Г.В.Цулая. М., 1979, 132 с.
148. Мусаев К.М. Лексике тюркских языков в сравнительном освещении, М., “Наука”, 1975, 358 с.
149. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М., Л., Изд-во Академии Наук СССР 1959, 111 с.
150. Народы Кавказа. “Этнографические очерки”. т. II. М., 1962, 263 с.
151. Никонов В.А. Введение в топонимику. М., “Наука”, 1965, 179 с.
152. Никонов В.А. Личные имена современных уйгуров. – Тюркская ономастика. Казахзской ССР, Алма-Ата, Изд-во “Наука”, 1984, с. 192-203.
153. Осипов А.Г. Основные напрвления изменений в самосознании и культуры ахалцихских (месхетинских) турок (20-е гг. XIX, 90-е гг. XX в.). Москва, АКД, 1993, 23 с.
154. Отаров И.М. К этимологии некоторых названия пищи в Карачаево-Балкарском языке.- Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата, “Ылым”, 1990, с. 127-133.
155. Отаров И.М. Профессиональная лексика карачаево-балкарского языка. Книжное издательство «Эльбрус», Нальчик, 1978, 108 с.
156. Пагиров Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказского края. Издания Кавказского Военно-Топографического Отдела. Тифлис, 1913, 64 с.
157. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. т. III, М., 1959, с. 2509-3858.
158. Персидско-русский словарь. т. I-II, М., Изд-во «Советская энциклопедия», 1970, т. 1 805 с., т. 2 929 с.
159. Пигулевская Н.В. Культура сирийцев в средние века. Наука, 1979, 248 с.
160. Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и морфология. М., «Наука», 1978, 298 с.
161. Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Ленинград, 1969, 282 с.
162. Преображенский А.Г. Этимологический словарь русского языка. т. I-II, М., ГИС, 1959, т. 1 718 с., т. 2 1284 с.
163. Проблемы этимологии тюркских языков. Алма-Ата, “Ылым”, 1990, 395 с.
164. Раджабов А. Язык Орхоно-енисейских памятников. Баку,АКД, 1966, 22 с.
165. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. т. I, М., Изд-во «Вост. лит.», 1963, 968 с.
166. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. т. III, ч. 2‚ 1963, 1261 с.
167. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. М., 1956, 208 с.
168. Самойлович А.Н. Названию дней неделия у турецких народов. “Яветический сборник”, т. II, № 2, 1923, с. 100-104.
169. Сарваров Ю. Подлости и лижемерие удел изменников. «Вятян ешги» гязети, 3 март 1992-ъи ил.
170. Современный татарский литературный язык. Лексикология. Фонетика, Морфология. М., 1969, 347 с.
171. Толковый словарь русского языка. Под ред. Д.Н.Ушакова. т. IV, М., 1940, – 924 с.
172. Турецко-русский словарь. М., 1977, 604 с.
173. Турки-месхетинцы: долгий путь к реабилитации. Сборник документов. Составитель Бугай Н.Ф. Москва, 1994, 160 с.
174. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Перевод с немецкого и дополнения О.Н.Трубачева. 2-е изд. М., «Прогресс», 1986, 672 с.
175. Хабичев М. Карачаево-балкарское именное словообразование (опыт сравнительно – исторического изучения), Черкесск, 1971, 189 с.
176. Хасанов Б. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1976, 216 с.
177. Царевич Вахушти. География Грузии. Перевод Джанашвили М.Г. Тифлис, 1904, 107 с.
178. Чичуров И.С. Византийские исторические сочинения: «Хронография Феофана», «Бревиарий» Никифора. Текст и перевод. М., 1980, 212 с.
179. Шенгелия Н. Сельджуки и Грузия в XI веке. Тбилиси, «Мецнереба», 1968, 437 с. (текст на груз. яз.).
180. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. М., “Наука”, 1986, 152 с.
181. Шипова Е.Н. Словарь тюркизмов в русском языке. Алма-Ата, 1976, 301 с.
182. Ширалиев М.Ш. Диалекты и говоры Азербайджанского языка. Баку, “Элм”, 1983, 197 с.
183. Ширалиев М.Ш. О творительном падеже. «СТ», 1980 № 6, с. 20-22.
184. Шор Р.И. К вопросу о яветическо-турецком языковом смешении. ДАН-В, 1930, с. 43-44.
185. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М., Л., Издательство Академии Наук СССР, 1962, 266 с.
186. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Имя), Л., “Наука”, Ленинградское отделение, 1977, 191 с.
187. Юнусов Ариф. Ахыскинские (Месхетинские) турки: Дважды депортированный народ. «Центральная Азия и Кавказ», № 1-2, 1999, с. 161-172.
188. Юнусов Ариф. Месхетинские турки: Дважды депортированный народ. Баку 2000, 164 с.
İngilis dilində
189. Brosset M. Historie de la Georgie. II, Partie, 1851, 203 r.
190. David Marşhal Lang. Armenia Çradle of çivilization. London, 1970, 103p.
191. Meskhetian Turks. Solution and Human Seçurity. The Forçed Migration Projeçts of the Open Sosiety İnstitute, 1998, 88 p.
192. Yunusof Arif. Meskhetian Turks: twije deported people.Baku, 2000, 92r.
193. Peter B. Qolden. Khazar Studies (An Historijo-Phmologijal Inquiru into the origin of the Khazars) Volumel, Budapest, 1980, 188 r.
Türk dilində
194. Avşar Z., Solak F., Yorulmaz F. Yeni Bir Yüzyılın Eşiğinde Türkiye ve Türk Sümhuriyyetleri. Ankara, 1994, 226 s.
195. Avsar B.Z., Tunjalp Z.S. Ahiska Turkleri. Ankara, 1994, 80 s.
196. Azərbayçan Türk Kültür Derqisi. 268. Ankara, 1989, s. 13-17.
197. Ahiska turkleri. Nazirlayan: Kiyas Aslan. Ankara, 1995, 87 s.
198. Ahmet B. Erçilasun. Kars ili ağızları Ses Bilgisi. Ankara, 1983, 221 s.
199. Ahmet B. Erçilasun. Meshet türkleri hakkında. Türk kültürü. Sayı 315, Vıl XXVII, Temmuz, 1989, s. 389-390.
200. Deny c.Türk dili qrammatikası. Ankara, 1960, 603 s.
201. Divanü Lügat-it-türk. “Terçümesi”. Çilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985, 366 s.
202. Divanü Lügat-it-türk. “Terçümesi”. Çilt III, Geviren Besim Atalay, Baskı: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985, 452 s.
203. Dogru A.M. Yukari Kur Boylarının Yeradları üzerinde Bir Araştırma. “Türk dünyası Araştırmaları”, İstanbul, 1985, s. 137-142.
204. Zeyrek V. Dünden bugüne: Ahiska Türklügü. Frankfurt, 1995, 36 s.
205. Zeki A., Togan V. Türkiye-Türkistan tarihi. 1942-1947. İstanbul, 178 s.
206. Kırzıoğlu M.Fahrettin. Kars tarihi, Ankara, 1960, 205 s.
207. Kırzioğlu Fahretin. Gürcüstan‘da Eski-Türk inanç ve Geleneklerin izleri. I Uluslararası Türk Folklor Kongresi Vildirileri. İstanbul, 23-30, VI.1975, s. 141-166.
208. Kırzıoğlu F.M. Yuxari-Kur ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara, 1992, 58 s.
209. Madanov H., Musin c. Ulı Dala Tarihi. Almatı, 1994, 157 s.
210. Miziev İ. Merkezi Qafqaz‘ın Etnik Tarihinin köklerine doğru (terç.: S.Eliyarlı, M.Abdulla). İstanbul, 1993, 93 s.
211. Mustafa Kalkan. Ahısqa Türklerinin menşei ve tarihi gelişim seyirleri. Biliq. Sayı 7, 1998, s. 160-170.
212. Çaferoğlu A. Anadolu agızlarındakı metathese gelişmesi. Türk dili araştırmaları yıllığı. Bülleten. Ankara, 1955, s. 1-7.
Türkmən dilində
213. Anannurov A. Türkmen nakıllarında ve atalar sözünde xabarın düşüp qalışı. İzv. AN TSSR. Ser. obh. nauk, 1954, № 4, s. 87-91.
214. Türkmən dilinin sözlüqi. Aşqabat, 1962, 393 s.
Ərəb dilində
215. Al-Balazuri. Kitab futux al-buldan. Kair, 1957 (ərəb dilində).
webmaster:CahidKaz ı mov
Используются технологии uCoz
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.