Logo position: relative;. icon position: absolute; width: 50px; top: 0; left: 185px; ->

2. Kamal Kılıçdaroğlu (4.4%)

Neft gəLİRLƏRİ

1994-cü ildən bəri Azərbaycanda neft sənayesində xarici tərəfdaşlarla birgə aparılan uğurlu işlərin nəticəsi kimi, ölkəmizə böyük miqdarda neft gəlirləri daxil olmağa başlayıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xəzər-2006 Neft və Qaz sərgisinin açılışında bəyan etdi ki, növbəti 20 ildə Azərbaycanın neft və qaz layihələrindən əldə etdiyi gəlirlər 140 milyard ABŞ dollarından artıq olacaq. 2006-cı ildən başlayaraq bu gəlirlərin həcminin dəfələrlə artması gözlənilir. (BP Azərbaycan şirkətinin Prezidenti Deyvid Vudvordun qeyd etdiyi kimi, neftin bir barelinin qiyməti 60 ABŞ dolları olacağı təqdirdə, Azərbaycan neft layihələrinin reallaşmasından 2006-cı ildə 3 milyard ABŞ dolları, növbəti 3 ildə isə hər il əvvəlki illə müqayisədə təxminən iki dəfə artıq gəlir əldə edəcək və 2009-cu ildə Azərbaycanın neft layihələrindən əldə etdiyi gəlir bu ilki ÜDM-dən 2-3 dəfə çox olacaq.) İri həcmdə neft gəlirləri Azərbaycan üçün parlaq inkişaf imkanları açır, amma bunun üçün böyük neft gəlirlərinin yarada biləcəyi iqtisadi və sosial riskləri hökmən irəlicədən həll etmək lazımdır.

Hal-hazırda ölkəmizdə ən çox müzakirə olunan məsələlər neft pullarını necə və hara xərcləməklə bağlı olan məsələlərdir: 1) qeyri-neft istehsal sahələrini necə inkişaf etdirib rəqabətqabiliyyətliliyini təmin etməli; 2) neft gəlirlərindən bütün əhali təbəqələrinin faydalanmasını necə təmin etməli; 3) “neft qarğışından” necə xilas olmalı.
Bir sıra ölkələrdə bu məsələlərin ən optimal həlli neft fondu yaratmaq hesab edilir.

Neft fondunu yaratmaq və düzgün idarə etməklə aşağıda sadalanan problemlərin həllinə nail olmaq mümkündür:

• Milli valyutanın real mübadilə məzənnəsinin kəskin artmasının qarşısını almaq
• Fiskal intizamı qoruyub saxlamaq
• Gələcək nəsillər üçün yığım
• Fiskal stabilizasiya

• Yığım fondu: təbii sərvətlərin istismarından əldə edilən gəlirləri yığıb gələcək istifadəyə saxlamaq üçün
• Stabilizasiya fondu: təbii sərvətlərin istismarından dövlətin əldə etdiyi gəlirlərin stabilləşdirilməsi üçün.

Azərbaycan Dövlət Neft Fondu əsasən yığım məqsədilə yaradılan bir fonddur. Azərbaycanda Dövlət Neft Fondunun yaradılması çox düzgün və vaxtında atılmış bir addım idi. Hökumət ARDNF-nun yaradılması və onun vəsaitlərindən istifadə edilməsi istiqamətdə həm institusional, həm də proqram xarakterli bir sıra uğurlu işlər görüb. Hazırda, ADNF həm tədqiqatçılar, həm də iqtisadi siyasətlə məşğul olanlar tərəfindən ən düzgün tərtib edilmiş bir neft fondu kimi misal gətirilir. Amma bütün yığım fondları kimi ARDNF qarşısında da belə bir problem dayanır: artan neft gəlirləri fonunda əhali öz gəlirlərinin də eyni sürətlə artmasını görmək istəyir, bu isə öz növbəsində neft fondunun yığım fəlsəfəsi ilə uyğun gəlmir.

Neft gəlirlərinin necə və hara xərclənməsi barədə gedən müzakirələrdə, QHT-lər və ictimai-siyasi qüvvələr də fəal iştirak edirlər. Bu çox arzuolunan bir haldır. Amma, təssüf ki, əksər hallarda bu müzakirələr siyasi dividendlər əldə etmək məqsədilə aparılır və konkret təkliflər əvəzinə populist siyasi şüarlar səsləndirilir. AAA təşkilatı kimi biz heç bir siyasi xətt yürütmürük və bizim əsas məqsədimiz təşkilatımızın üzvlərinin dünyanın qabaqcıl universitetlərindən, şirkət və təşkilatlarından əldə etdikləri bilik və təcrübədən istifadə edərək, hökumətimizə uğurlu iqtisadi siyasət aparmaqda yardımçı olmaqdır.
Azərbaycanda neft gəlirlərinin istifadəsində üç mühüm məsələni fərqləndirmək lazımdır:

1. Neft gəlirlərinin hansı hissəsinin indi istehlak üçün xərclənib, hansı hissəsinin isə gələcək nəsillər üçün yığılıb saxlanması
2. Neft gəlirlərinin qeyri-istehlak üçün xərclənən hissəsinin hansı layihələr üçün istifadə edilməsi
3. Neft gəlirlərinin isitifadə edildiyi layihələrdə xərclərin səmərəli və şəffaf şəkildə istifadə edilməsi

İndi isə bu məsələlərin hər üçünü ayrı-ayrılıqda araşdıraq:

1. Nə qədər indi xərcləməli, nə qədər gələcək nəsillərə saxlamalı?

Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatları sonsuz deyil: 2005-ci ilin sonuna olan məlumata əsasən Azərbaycanın təsdiq olunmuş neft ehtiyatı 7 milyard barel, qaz ehtiyatı isə 1,38 trilyon kubmetrdən bir az artıqdır (BP şirkətinin 2005-ci ilin sonuna olan məlumatı: Statistical Review of World Energy 2005 ). Hazırkı hasılat planlarına əsasən demək olar ki, mövcud təsdiq olunmuş ehtiyatlar ancaq 2-3 növbəti onillik ərzində tükənəcək.

Ona görə də neft gəlirlərindən elə isitifadə edilməlidir ki, həm indiki nəsilin, həm də gələcək nəsillərin rifahı yüksək şəkildə təmin edilsin. Bu səbəbdən hər il dəqiq müəyyən edilməlidir ki, neft gəlirlərinin hansı hissəsi xərclənməli, hansı hissəsi isə gələcək üçün yığılmalıdır. Burada əsas prinsip nəsillərarası istehlakın optimallaşdırılması olmalıdır. Son vaxtlar bəzi Azərbaycanlı iqtisadçılar (parlamentdə və hökumətdə təmsil olunan iqtisadçılar) neft gəlirlərinin 75%-nin cari istehlak üçün xərclənib, 25%-nin isə yığılmasının tərəfdarı olduqlarını bildirirlər. Fikrimizcə bu məsələyə qeyri ciddi yanaşmadır, belə ki, neft gəlirlərinin çox böyük hissəsinin xərclənməsi aşağıdakı ciddi problemlərə gətirib çıxarar:

• “Holland Xəstəliyi”. Neft gəlirlərinin böyük hissəsinin qısa müddətdə Azərbaycanda xərclənməsi Azərbaycan iqtisadiyyatında “Holland Xəstəliyi”nin kəskin meydana çıxıb şiddətlənməsinə səbəb olar:
  • milli valyutanın real mübadilə məzənnəsi daha da güclənər
  • xarici ticarətdə iştirak edən qeyri-neft istehsal sahələri daha da tənəzzülə uğrayar
  • xarici ticarətdə iştirak etməyən istehsal sahələri daha da güclənərək ölkənin gələcək iqtisadi təhlükəsizliyini kölgə altına alar

  Xərclər Effekti

  Xərclər Effekti, təbii sərvətlərin ixracından əldə edilən gəlirlərin əsasən ölkə daxilində xərclənməsi halında baş verir. İxrac gəlirlərinin ölkə daxilində xərclənməsi birbaşa olaraq xarici valyutaların yerli valyutaya çevirməsi ilə baş verir. Bu isə yerli valyutaya tələbi artırdığı üçün onun dəyərini də artırmış olur.

  Yerli valyutanın yüksək məzənnəsi isə o deməkdir ki, yerli məhsullar beynəlxalq bazarda bahalaşır və xaricdə istehsal olunmuş məhsullar daxili bazarda ucuzlaşır. Nəticə etibarilə, xarici ticarətdə iştirak edə bilən malların istehsalı azalır və ölkəyə idxal artır.

  İnkişaf etmiş ölkələrdə, məzənnənin dəyər qazanması adətən xarici ticarətdə iştirak edən malların istehsalını azaldır. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təbii sərvətlər ixracından gələn gəlirlərin kəskin artması dövründə onların yaxsı inkişaf etmiş digər sənaye istehsalı çox az olur. Amma, “Holland Xəstəliyi” belə ölkələr üçün vacib ixrac sahəsi olan kənd təsərrüfatına da mənfi təsir edir. Əlavə olaraq, bu fenomen ən azından subsidyalarsız fəaliyyət göstərə bilən istehsal sənayesinin inkişafına böyük əngəl ola bilər.

  Resursların Hərəkəti Effekti
  Bu effekt o zaman baş verir ki, iqtisadiyyatda bum sektoru (neft sektoru) çoxlu miqdarda digər məhsullar və xidmətlər tələb edir ki, bu da bütün sahələrdə həmin məhsulların qiymətini və onların istesalında istifadə olunan istehsal amillərinin qiymətini qaldırır.

  Yuxarıda izah olunan məzənnə effektinə oxşar olaraq, ümumi vəziyyət qeyri resurs sektorunda istehsal edilən məhsulların qiymətinin qalxması və onların beyləlxalq reqabətliliyini azalması ilə nəticələnir.

  Amma belə bir fakt da mövcuddur ki, “Holland Xəstəliyinin” bu təzahürü neft bumu ilə xarakterizə olunan inkişaf edən ölkələrdə o qədər də güclü deyil. Bu onunla izah edilir ki, inkişaf edən ölkələrdə neft layihələri yerli mal və xidmətlərin təchizatçıları ilə az əlaqədə olurlar. Neft sektoru o qədər də məşğulluq yaratmadığından, nəticə etibarilə ölkədə əməyin qiyməti qalxmır. Buna baxmayaraq neft sektorunun inkişafı mütəxəssislərə (mühəndislər), və infrasturuktur qurmaq üçün tikinti materiallarına tələbi artıra bilər.

  İndi isə Azərbaycan iqtisadiyyatına nəzər salaq. Aşağıdakı cədvəl 1994 cü və 2020 ci illərdə Azərbaycanın dövlət büdcəsinin qeyri neft gəlirləri və xərclərinin dinamikasını göstərir.

  Şəkil 2.
  İndi isə Azərbaycanın valyuta bazarında manatın nominal olaraq əsas ticarət partnyoru ölkələrin valyutalarına nisbətən effektiv məzənnəsinin dinamikasına nəzər yetirək.

  Göründüyü kimi üzən valyuta məzənnəsi sistemində tələb-təklif əsasında formalaşan manatın nominal effektiv məzənnəsi əsas ixrac partnyoru olan ölkələrin valyutalarına nisbətdə möhkəmlənmişdir. Aşağıdakı cədvəl isə istehlak qiymətlərinin artım faizini göstərir. Cədvəldən göründüyü kimi 2003-cü ilin sonuna qədər inflyasiya əvvəlki ilə nisbətən 2% ətrafında dəyişmişdir. Amma bu dövrdən sonra yəni 2003 cü ilin sonuna və 2004 ilin əvvəllərində Milli Bankın manatın təklifini artırması nəticəsində bazarda inflaysiya daha da artıq olmuşdur. İstehlak qiymətləri indeksi 2005 ci ilin ikinci yarısında 11.5%-lə maksimum həddə çataraq həmin ilin sonuna 9.5% olmuşdur.

  Şəkil 4.
  Manatın nominal effektiv məzənnəsinin qısa müüdətdə ucuzlaşmasından sonra 2005 ci ilin ortalarında yenidən bahalaşmağa başlamışdır. Bunun səbəbi isə artıq xarici valyutanın təklifinin daha da artması nəticəsində baş vermişdir. Manatın nominal effektiv məzənnəsinin artması isə “Holland Xəstəliyinin” xərclər effektinə uyğun gəlir. Amma nominal effektiv məzənnənin artması hələ ölkənin dünya bazarında rəqabət qabiliyyətinin tam göstəricisi deyildir. Ölkənin dünya bazarında rəqabət qabiliyyətinin əsas göstəricisi real effektiv məzənnədir ki bu da nominal effektiv məzənnənin ölkədə və dünyada olan inflyasiyaya uyğunlaşdırılmasıdır. Yəni ölkədə olan inflyasiya manatı digər valyutalara nisbətən real olaraq bahalaşdırdığı halda digər ölkələrdə olan inflyasiya isə manatı digər valyutalara nisbətən real olaraq ucuzlaşdırır. İndi isə manatın real effektiv məzənnəsinin dinamikasına nəzər yetirək.

  Cədvədən göründüyü kimi manatın real effektiv məzənnəsinin nominal effektiv məzənnənin bahalaşması dövründə, digər valyutalara nisbətdə ucuzlaşmasının səbəbi isə dünyada, yəni Azərbaycanın əsas ticarət partnyoru olduğu ölkələrdə olan inflyasiyanın Azərbaycanda olan inflyasiyadan böyük olması ilə izah edilir. Amma 2003 cü ilin sonu və 2004 cü ilin əvvəlində baş verən iflyasiya Azərbaycanın əsas ticarət partnyoru olduğu ölkələrdə olan inflyasiyanı üstələmiş və manatı real olaraq bahalaşdırmışdır. Bu da son nəticədə Azərbaycanın dünya bazarında rəqabət qabiliyyətini müəyyən edir. 2003 cü ilin sonundan başlayan bu bahalaşma həm nominal olaraq həm də real olaraq baş vermişdir.

  Son nəticədə manatın real effektiv məzənnəsinin ixraca təsirini müəyyənləşdirək. Yuxarıdakı grafik ixracin struktur dinamikasınıı göstərir. İxrac neft sektoruna və qeyri neft sektoruna bölünmüşdür. Gördüyümüz kimi hər il ixrac artmaqdadır. Birinci xətt ixrac xəttidir ki o da hər il artır. Bu xəttdən aşağıdakı xətt isə neft ixracının həcmini göstərir. Neft ixracının həcmi ümumi ixracla birgə artdığı halda qeyri neft istehsalı sabit bir trendlə hərəkət etməkdədir. 2005-ci ilin II rübündə ildə qeyri-neft ixracı 195 milyon ABŞ dolları olduğu halda bu rəqəm 2005-ci ilin İİİ rübündə 10 % azalaraq 174 milyon ABŞ dolları olmuşdur və həmin rəqəm 2005-ci ilin İV rübündə ildə 15 % azalaraq 146 milyon dollara düşmüşdür. Elə bunu da 2004-cü ilin sonunda və 2005-ci ilin əvvəllərində ölkədə baş verən inflyasiya nəticəsində manatın əsas ixrac partnyorları ölkələrinin valyutalarına nisbətdə real bahalaşmasının nəticəsi kimi izah etmək olar.

  Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki artıq neft gəlirləri elə bir həcmdə iqtisadiyyata daxil olmağa başlayıb ki, onu idarə etməyin çətinlikləri asta-asta üzə çıxır:

  • Neft gəlirlərinin böyük hissəsinin indi xərclənməsi (əsasən də istehlak məqəsədilə) Azərbaycan iqtisadiyyatını gələcəkdə neftin qiymətindən kəskin asılı vziyyətdə qoyar
  • Neft gəlirlərinin böyük hissəsinin indi xərclənməsi iqtisadi islahatların aparılmasının vacibliyindən diqqəti yayındırar, fiskal, vergi və mübadilə məzənnəsi siyasəti sahələrində bir arxayınçılığa gətirib çıxarar ki, bu da Azərbaycanın qlobal miqyasda rəqabət apara bilən iqtisadiyyat qurması niyyətini puç edər.
  • Neft gəlirlərinin əksər hissəsinin indi xərclənməsi, nəsillərarası ədalət baxımından düzgün olmazdı – gələcək nəsillərə ancaq korlanmış ətraf mühit və lazımsız, paslanmış infrastruktur qalar (neft sənayemizin indiki müstəqillik dövrümüzə qədərki vəziyyəti buna misaldır)
  • Harrod-Balassa-Samuelson effektinin mənfi təsiri (ümumi qiymət səviyyəsinin və istehsal amilləri qiymətlərinin sürətlə artması səbəbindən) orta və uzun müddətdə qeyri-neft istehsal sahələrinə ciddi ziyan vura bilər

  Yuxarıda sadalananları nəzərə alaraq, təklif edirik ki, neft gəlirlərinə “göydəndüşmə” gəlirlər kimi baxaraq, həmin pulları əsasən ölkənin insan kapitalının artırılması, yığım, bir qismini isə ölkənin iqtisadi gücünü artırmağa xidmət edən iri infrastruktur layihələri üçün sərf edilməsi məqsədəuyğun olardı. Xərc-yığım bölgüsü indi bəzilərinin barmaqhesabı təklif etdiyi kimi 75-25 deyil, bele bir prinsipə əsasən aparılmalıdır ki, Azərbaycanın neft gəlirləri həm indiki, həm də gələcək nəsillərin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə və rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyatın qurulmasına sərf edilməlidir.

  Neft gəlirlərinin yığım üçün olan hissəsini isə, yüksək gəlir gətirmək məqsədilə yerli və xarici fond idarəçilərinə həvalə etmək olar. Bu yolla həmçinin Azərbaycanı gələcəkdə güclü regional maliyyə xidmətləri mərkəzinə çevirmək mümkündür.

  Neft pullarının hara xərclənməsi məsələsi ən mürəkkəb məsələlərdən biridir və bu məsələdə edilə biləcək səhv, vətəndaşlarımızın Azərbaycanın parlaq gələcəyi ilə bağlı ümidlərinin puça çıxması demək olardı. Səhvə yol verməmək və xərclənən neft pullarının səmərəli istifadəsi üçün, fikrimizcə aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

  • Mütəxəssisləri cəlb edərək qabaqcıl dünya təcrübəsindən öyrənməklə qısa müddətdə Azərbaycanın Ümumi İnkişaf Konsepsiyası hazırlanmalıdır
  • Azərbaycan Prezidenti yanında, bu Konsepsiyanın ardıcıl və uğurla həyata keçirilməsinə nəzarət edəcək İnkişaf Əlaqələndirmə Şurası yaradılmalıdır
  • Neft pullarının xərclənməsində Dövlətin və Özəl Sektorun rolları dəqiq müəyyən edilməlidir
    • Dövlət əsasən mikro- və makroiqtisadi əlverişli mühitin yaradılması və iri vacib infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi ilə məşğul olur
    • Özəl Sektor isə yaradılımış əlverişli rəqabət və açıq iqtisadiyyat mühitinə öyrəşib inkişaf etməlidirlər
    1. İnsan kapitalının inkişafına
    2. İri infrastruktur layihələrinə
    3. Ölkədə münbit mikroiqtisadi mühitin yaradılmasına

    Fikrimizcə, neft pullarının inkişaf üçün xərclənməsi, ölkəmizin coğrafi şəraiti (regionda yeri, təbii ehtiyatları və iqlim şəraiti), iqtisadi inkişaf səviyyəsi, sosial sahədəki vəziyyət, iqtisadi, siyasi və sosial institutların hazırkı inkişaf səviyyəsini nəzərə alaraq aşağıdakı istiqamətərdə istifadə edilməsı çox məqsədəuyğun olardı:

    • Yüksək ixtisaslı idarəetmə və texniki rəhbər kadrların hazırlanmasına
    • Neft-kimya sənayesinin elmi-texniki bazasının müasirləşdirilməsinə
    • Azərbaycanın neft-kimya sənayesinin texnoloji baxımdan müasirləşdirilməsinə
    • Azərbaycanın neft maşınqayırması sənayesinin müasirləşdirilməsinə və ixrac qabiliyyətinin artırılmasına
    • Regional neft sənayesi üçün tikinti və quraşdırma mərkəzinə çevrilməsinə
    • Azərbaycanın tədricən digər regionlarda neft istehsaı edən ölkəyə çevrilməsinə
    • Kimya sənayesinin regional kənd təsərrüfatı üçün gübrələr istehsal etməsinə
    • Plastik əmtəələrin müasir texnologiyaya əsasən istehsalı üçün lazımi şəraitin yaradılmasına
    • Azərbaycanın gələcək əsas iqtisadi inkişaf istiqamətlərinə uyğun olan sahələrdə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin dünyanın qabaqcıl təhsil müəssisələrində hazırlanmasına
    • Azərbaycanda təhsil müəssisələrinin müsair tələblərə cavab verən mühəndis-texniki mütəxəssisləri hazırlamasına
    • Müxtəlif sənaye sahələri üçün yüksək ixtisaslı işçilər yetişdirən ixtisaslaşdırılmış peşə təhsili ocaqlarının yaradılmasına
    • Təhsil müəssisələrinin təmirinə və maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə
    • Təhsil kreditləri sisteminin yaradılmasına

    Şəkil 8. Azərbaycanın Təhsil və Səhiyyə xərclərinin müqayisəli təhlili

    • Xəstəliklə mübarizə almağa yönələn səhiyyə sistemindən, xəstəliklərin qarşısını almağa yönələn səhiyyə sisteminə keçilməsinə
    • Səhiyyə sahəsində idarəetmə mütəxəssislərinin yetişdirilməsinə
    • Ölkədə səhiyyə infrastrukturunun müasirləşdirilməsinə
    • Tibbi sığorta sisteminin realist əsaslarla qurulmasına
    • Regional əhəmiyyətli əczaçılıq və gigiyena sənayesinin təşəkkül tapmasına
    • Regional neft-qaz tranzitində Azərbaycanın rolunu gücləndirən infrastruktur layihələrinə
    • Mal və xidmətlər, informasiya nəqlində Azərbaycanı regional mərkəzə çevirə biləcək infrastrukturun gecikmədən yaradılmasına
    • Biznes xidmətləri sektorunun yaradılıb inkişaf etdirilməsinə
    • Mikromaliyyələşmənin geniş tətbiqinə
    • Maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsinə
    • Kəndli sahibkarların ixraca daha yaxından qoşulmasına kömək üçün təhsil və biznes xidmətlərinin təşkilinə
    • Dünyadakı qabaqcıl aqrotəcrübənin Azərbaycana gətirilməsi işinin səmərəli təşkilinə
    • Qida və Yüngül sənaye sahələrinin inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradəlmasına

    6. Turizmin inkişafına:

    • Ölkədə turizmin inkişafı üçün vacib olan infrastrukturun müasirləşdirilməsi və ya yaradılmasına
      • Aviasiya nəqliyyatı infrastrukturu
      • Avtomobil nəqliyyatı infrastrukturu
      • Dəmiryolu nəqliyyatı infrstrukturu
      • Energetika infrastrukturu
      • Poçt və rabitə infrastrukturu

      7. Gələcəyin texnologiyalarının Azərbaycanda istehsalının təşəkkül tapmasına və Azərbaycanın qlobal biznes xidmətləri bazarına yaxından qoşulmasına

      • Elektron sənayesinin inkişafına
      • Biotexnologiya sənayesinin inkişafına
      • İKT istehsalı mərkəzlərinin yaradılmasına
      • Lazımi mütəxəssislərin hazırlanmasına
      • Müvafiq infrastrukturun yaradılmasına
      1. İqtisadi və insan inkişafı ilə bərabər dayanıqlı inkişafın digər mühüm amili olan Ekoloji balansın qurunub saxlanmasına
      • Yerli və regional ekoloji layihələrin maliyyələşdirilməsinə

      Yuxarıda sadaladıqlarımız ancaq ümumi sahələrdir və bu sahələrin prioritetləşdirilməsi və inkişafı üçün konkret dövlət proqramlarının hazırlanmasına ehtiyac var.

      1. Neft Pullarının Xərclənməsinə Necə Nəzarət Etməli?

      Neft pullarının xərclənməsinə nəzarət ilə büdcə vəsaitinin xərclənməsinə nəzarət arasında fərq qoymaq düzgün deyil: belə ki, bu vəsaitlərin hər ikisi ictimai vəsaitlərdir və onlara nəzarət mexanizmləri də eyni olmalıdır. Təəssüflər olsun ki, bir çox keçid ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da ictimai vəsaitlərin xərclənməsinə nəzarət mexanizmi mükəmməl deyil.

      Neft pullarının və digər ictimai vəsaitlərin xərclənməsinə nəzarəti gücləndirmək və Neft Fondundan ayrılan vəsaitlərin xərclənməsinin səmərəliliyini təmin etmək üçün aşağıda sadalanan tədbirləri təklif edirik:

      • Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının neft pullarının xərclənməsinə nəzarət işinə daha yaxından cəlb edilməsi
      • Mətbuatın neft pullarının xərclənməsinə nəzarəti üçün aşkarlıq şəraitinin yaradılması
      • Neft pullarının xərclənməsinin birbaşa təsir etdiyi icmaların nəzarət işinə qoşulmasına imkan yaradılması
      • Müvafiq dövlət orqanları və müstəqil beynəlxalq audit təşkilatları tərəfindən müntəzəm audit və yoxlamaların keçirilməsi və nəticələrin geniş ictimaiyyətə mətbuat və hesabatlar vasitəsilə açıqlanması
      • Ölkə xaricindən kənarda saxlanılan neft pullarının kimə, hansı şərtlərlə idarəyə verilməsi və nəticələr barədə müntəzəm məlumatların dərci

      Biz inanırıq ki, neft pulları Azərbaycanın uzunmüddətli iqtisadi tərəqqisində və qüdrətli ölkəyə çüvrilməsində effektiv bir vasitə rolunu oynayacaq. Azərbaycanın uzunmüddətli iqtisadi inkişafının elmi-texniki bazasının yaradılması, indiki və gələcək nəsillərin həyat səviyyəsinin daimi olaraq yüksəldilməsi, ölkədə siyasi demokratiyanın dönməz şəkildə bərqarar edilməsi və Azərbaycanın regionda və dünyada nümunə götürüləcək bir ölkəyə çevrilməsi üçün, neft gəlirləri böyük imkanlar açır. Bir məsələni heç zaman yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, ölkələrin qloballaşan dünyada rəqabətqabiliyyətli və müstəqil qalmalari üçün əsas amil insan amili olaraq qalacaq və inanırıq ki, ölkəmizin neft gəlirləri məhz rəqabətqabiliyyətli Azərbaycan qurulması məqsədi üçün istifadə ediləcək. Azərbaycanın Amerika Məzunları Cəmiyyəti bu şərəfli vəzifənin həyata keçirilməsində uyğun qaydada iştirak edib öz köməyini gösətərməyə daim hazırdır!

      Neft fəlsəfəsi

      Musa Quliyev

      Tarix: 9 Oktyabr 2019 08:30

      Yazar: Nərmin Əkbərli

      Xəbər xətti

      Nazirin bu fotosu müzakirələrə səbəb oldu

      Estoniyada Ukraynanın 600 hərbçisi təlim keçdi

      Qızıl mədəninə silahlı hücum: 9 çinli öldürüldü

      Cinayət törətməkdə şübhəli bilinən 102 nəfər saxlanıldı

      390-cı gün: Rusiyanın itkiləri açıqlandı

      Ərdoğan NK-nı yenidən toplayır: Kritik məsələlər.

      Bayden Netanyahu ilə danışdı: İrandan gələn təhdidlər.

      Neft həftəyə bu qiymətlə başladı

      “İsa” adlı iranlıdan narkotik alan Mingəçevir sakini tutuldu

      NATO bu hərbi təlimlə Putinə aydın mesaj verdi

      Ceyhun Bayramov Brüsselə getdi

      Mehriban Əliyeva Azərbaycan xalqını təbrik etdi

      Bilgen: İran Qarabağda təxribata hazırlaşır, sübutlar var!

      Ermənilər Zəngilanı atəşə tutdu: Hərbçimiz yaralandı

      Britaniyanın xüsusi təyinatlıları tükənir – Rayment

      Çin çox praqmatikdir, bu addımı atmayacaq – Kiyev

      Hədəf Türkiyəni parçalamaqdır – Sensasion plan

      Kosova ilə heç bir sənəd imzalamayacam – Vuçiç

      Tehranda hava limanının anqarı uçdu: yaralılar var

      Ermənistan Ukraynadakı separatçılara “yardım” apardı

      Gürcüstanın bu bölgəsində karantin elan olundu

      Putin: Ukrayna ilə bağlı danışıqlara hazırıq!

      Novruzu qarşılayan Bakının gecə görüntüləri – Foto

      Aparıcı efirdə huşunu itirdi – Foto

      İçərişəhərdə təntənəli bayram tonqalı qalandı – Foto

      Rus qırıcısı “Bayraqdar”a hücum etdi, bacarmadı – Video

      Bu gün Novruz bayramıdır

      Cəlilabadda “Mersedes” aşdı, yaralılar var

      Güləşçimiz erməniyə məğlub oldu və. – Video

      19 Mart 23:52

      Putin Krımı itirəcəyi ilə barışıb – Arestoviç

      19 Mart 23:41

      1. Rəcəb Tayyib Ərdoğan

      2. Kamal Kılıçdaroğlu

      3. Məhərrəm İncə

      4. Doğu Perinçək

      1. Rəcəb Tayyib Ərdoğan (88.1%)

      2. Kamal Kılıçdaroğlu (4.4%)

      3. Məhərrəm İncə (6.2%)

      4. Doğu Perinçək (1.3%)

      İstifadə qaydaları Müəllif hüquqları qorunur. Məlumatdan istifadə etdikdə istinad mütləqdir. Məlumat internet səhifələrində istifadə edildikdə müvafiq keçidin qoyulması mütləqdir.

      Bizimlə əlaqə Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu, S.S.Axundov küçəsi 31/23
      (+994 12) 464-61-74, 464-61-75, 464-61-76
      [email protected]
      Reklam üçün: [email protected]

      Neft: xususiyatlari, tuzilishi, turlari, olinishi, ishlatilishi

      The Neft asosan er osti muhitida joylashgan va asosan so’zma-so’z “tosh moyi” degan ma’noni anglatuvchi, asosan tosh “tosh” yoki “tosh” ma’nolarini anglatuvchi lotincha “petra” dan kelib chiqqan, organik tabiatning moddasi va “oleum” lotincha so’zdir. “moy” degan ma’noni anglatadi.

      Shuning uchun bu uglevodorodlar ajralib turadigan bir necha organik molekulalarning guruhlaridan tashkil topgan qorong’u, yog’li aralashma, eng engil kimyoviy va yoqilg’i sanoati tomonidan eng yuqori baholanadi.

      Ossuriya va Bobilda neft taxminan 6000 yil davomida ishlatilgan bo’lib, ularning aholisi uni g’isht yopishtirish uchun bitumdan foydalanib, uni Furot yaqinidagi bitum shaklida neft maydonlarida yig’ishgan. Shuning uchun u ko’plab bilvosita foydalanishlardan biridan iborat edi.

      Yog’ning birinchi distillashini 9-asrda kerosin olish uchun ishlatgan alembikani ixtiro qilgan fors donishmandlari Al-raziyga tegishli. Ming yildan ko’proq vaqt o’tgach, ushbu moddaning har biri o’ziga xos xususiyatlari, tarkibi va qo’llanilishiga ega bo’lgan yana ko’plab distillatlarga bo’linishi mumkinligi aniqlandi.

      1859 yilda Edvin Dreyk AQShning Pensilvaniya shtatida birinchi neft qudug’ini burg’ilashga erishdi va neft sanoatini tug’dirdi. O’sha paytdan boshlab 21-asrning o’rtalariga qadar xalqlarning energetik ehtiyojlarini ta’minlash uchun “qora oltin” ni qondirish uchun izlash boshlandi.

      Yog ‘sovutgichlar, samolyotlar, avtomobillar va boshqalarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan ko’plab hosilalarni, shu jumladan aksariyat plastmassalarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo’lib xizmat qildi. Biroq, dengiz ekotizimiga plastikning dahshatli ta’siri biologik parchalanadigan plastmassalarni sintez qilish uchun qayta tiklanadigan va ekologik toza manbalarni izlashga turtki bo’ldi.

      Yog ‘xususiyatlari

      Jismoniy

      Yog ‘o’zgaruvchan rangdagi suyuqlikdir va qora yoki qora jigarrang bo’lishi mumkin. Shuningdek, u sarg’ish yoki sarg’ish yoki sarg’ish rangga ega bo’lishi mumkin, uning rangi kimyoviy tarkibi bilan bog’liq.

      U er yuzi yoki ko’llar yoki dengizlar tubida joylashgan, shuning uchun uni qazib olish uchun burg’ulash tartibini o’tkazish kerak.

      Neft tarkibida yuzlab komponentlar (uglevodorodlar) mavjud bo’lib, ular fraksiyonel distillash texnikasi yordamida olinadi. Bu uglevodorodlarni va boshqa tarkibiy qismlarni ularning qaynash haroratlari farqiga qarab ajratilishini hosil qiladi.

      Uni tashkil etadigan uglevodorodlar suyuq, gaz yoki qattiq bo’lishi mumkin. Masalan: metan, etan, propan va butan kabi kam uglerodli uglevodorodlar gazsimon. Ayni paytda, pentan va og’irroq uglevodorodlar suyuq yoki yog’li qattiq moddalar bo’lishi mumkin.

      Kimyoviy

      Neft – bu qadimgi dengizlar tubiga yotqizilgan fitoplankton, zooplankton va suv o’tlari kabi o’lik organizmlardan kelib chiqqan qazilma yoqilg’i. Keyinchalik ular cho’kindi jinslarni hosil qilgan cho’kindi jinslar bilan qoplangan.

      Ushbu jinslar geologik havzani tuzgan. U erda millionlab yillar davomida yuqori harorat va bosimga duchor bo’lgan organik materiallar, bakteriyalarning parchalanishidan tashqari, kelib chiqqan uglevodorodlar va boshqa millionlab birikmalar.

      Yog ‘quyidagi kimyoviy tarkibga ega: uglerod 83 dan 85% gacha, vodorod 10 dan 14% gacha, azot 0,1 dan 2% gacha, kislorod 0,05 dan 1,5% gacha va oltingugurt 0,05 dan 6% gacha. Ushbu tarkib neftning geografik joylashuviga, shuningdek uning turi va erigan og’ir metallarning miqdoriga juda bog’liq.

      Neftning kimyoviy tuzilishi

      Yog ‘ko’plab organik birikmalarning aralashmasidir, ularning aksariyati uglevodorodlardir. Shuning uchun ular uglerod skeletlari bo’lgan va vodorod atomlari bilan bog’langan molekulalardir. Shu bilan birga, biz kislorod, azot va oltingugurtli heteroatomlarni ham topamiz, neftni boyitadigan boshqa turdagi birikmalarni birlashtiramiz.

      Shunday qilib, ushbu molekulalarning kimyoviy tuzilishi juda xilma-xil bo’lishi mumkin. Masalan: parafinlar va izoparafinlar to’yingan uglevodorodlardan iborat, olefinlar esa bitta qo’shaloq aloqaga ega. Bizda tsikloheksan va dekalin kabi tsiklik, ammo to’yingan molekulalar bo’lgan naftenlar ham mavjud.

      Tsiklik tuzilishga ega bo’lgan birikmalar qatoriga aromatik turlar ham kiradi: naftalin, antrasen, benzol, toluol, fenantren va boshqalar.

      Neftda qatronlar va asfalten deb nomlangan qutbli makromolekulalarning ba’zi oilalari mavjud, ikkinchisi quyuq rang va yuqori yopishqoqlik uchun javobgardir. Xuddi shu tarzda, bizda ko’plab og’ir metallar tuzoqqa tushadigan petroporfirinlar mavjud.

      Shunday qilib, neft tarkibida kichik tuzilishga ega molekulalar, chiziqli, tarmoqlangan, to’yinmagan zanjirlar, aromatik halqalar, konjuge tizimlar va hattoki uglerodli arxipelaglarga o’xshash halqalar konglomerati mavjud.

      Qanday qilib moy olasiz?

      Neft konlari yoki neftning geologik havzalari er qa’rida joylashgan, shuning uchun neft olish qiyin va qimmat jarayondir. Neft olish ikki bosqichga bo’linishi mumkin: razvedka va burg’ulash-qazib olish.

      Qidiruv

      Qidiruv – bu neft konlarini joylashtirishga imkon beradigan tegishli tekshiruvni amalga oshirish. Ushbu tadqiqot konlarni ekspluatatsiya qilish rentabelligini ko’rsatadigan geologik, geofizik, geokimyoviy, seysmografik va qidiruv burg’ulash ishlariga asoslangan.

      Qidiruv ishlari uch bosqichda amalga oshiriladi:

      • Geologik tadqiqotlar asosida va sun’iy yo’ldosh fotosuratlari yordamida geologik xaritalarni tayyorlash.
      • Neftni ekspluatatsiya qilish uchun mos sharoitlarni yaratadigan qiziqish doiralarini aniqlash.
      • Ishlatiladigan neft konlari mavjudligini tasdiqlash uchun qidiruv burg’ulash ishlarini olib borish.

      Burg’ilash-qazib olish

      Burg’ulash uskunalari taxminan 50 m balandlikdagi po’lat minoradan iborat bo’lib, uning vazifasi burg’ulash moslamasini tushirish va ko’tarishdir.

      Burg’ulash vositasi burg’ulash uchi yoki trepan bilan tugaydigan metall korpusdir. Relyefga qarab, bitda toshlarni yorish tishlari, maydalangan toshlarni ajratish uchun pichoqlar va relyef orqali teshish uchun olmoslar bo’ladi.

      Bit soatiga 35 dan 600 sm gacha burg’ulashi mumkin, chunki u dvigatel tomonidan boshqariladi. Burg’ilash paytida quduq devoriga mustahkamlik berish va bitni yangilashga intiladigan suv, loy va kimyoviy moddalardan iborat burg’ulash loyi AOK qilinadi.

      Burg’ilash ishlari davom etar ekan, ularning har biri quduq korpusini tashkil etuvchi 12 m naychalar joylashtirilgan, ularning maqsadi quduq devorlarining qulashiga yo’l qo’ymaslikdir.

      Geologik havzaga yoki neft koniga etib borgach, neft uning tashqi bosimi bilan ko’tariladi. Ammo bosim pasayganda, chuqur qazib olish nasosini qo’yish kerak: bu nasoslar neft konlarini aniqlaydigan rokklardir.

      Yog ‘turlari

      Yog ‘turlari uning zichligi, oltingugurt miqdori va tarkibi kabi mezonlarga asoslanib aniqlangan. Xuddi shunday, ular kelib chiqishiga qarab tasniflanishi mumkin.

      Uning zichligiga ko’ra

      API (Amerika neft instituti) neft zichligini belgilash uchun mos yozuvlar atamasi sifatida ishlatiladi, bu ma’lumotni suv havzasi (1000 kg / m) asosida aniqlanadi. 3 ).

      Shunday qilib, bizda neft yoki xomashyo bor:

      • Engil: API> 31.1º (870 kg / m dan kam) 3 ).
      • O’rta: API 31.1º dan 23.3º gacha (870 dan 920 kg / m gacha) 3 ).
      • Og’ir: API 23,3º dan 10º gacha (920 dan 1000 kg / m gacha) 3 ).
      • Qo’shimcha og’irlik: API 1000 kg / m) 3 ).

      O’lchov shunday yaratilganki, yengil kema yuqori API qiymatiga ega, og’ir kema esa past API qiymatga ega.

      Oltingugurt tarkibiga ko’ra

      Yog ‘tarkibidagi eng muhim aralashmalardan biri oltingugurtdir, shuning uchun ham xom moylar tarkibidagi oltingugurt tarkibiga qarab quyidagicha tasniflanadi:

      • Shirin xomashyo: 0,5% oltingugurt.
      • Kislota xomashyosi: 2% dan ortiq oltingugurt.

      Uning tarkibiga ko’ra

      Yog’ni quyidagi tarkibiga ko’ra tasniflash mumkin:

      Parafin asosidagi moylar

      To’yingan yoki parafinli uglevodorodlarning ustunligi mavjud.

      Asfalt yoki naften asosli moylar

      Etilen va dietilen, tsiklik (naften) va benzol yoki aromatik uglevodorodlar ustunlik qiladi.

      Aralashtirilgan asosiy yog’lar

      Uning tarkibiga uglevodorodlarning har qanday turi kiradi.

      Uning kelib chiqishiga ko’ra (xom ma’lumotnoma)

      Xom moylar qatorida bizda quyidagilar mavjud:

      Brent

      Bu Norvegiya va Shotlandiyaning ingliz mintaqasi orasidagi Shimoliy dengizdagi konlardan kelib chiqadi.

      G’arbiy Texas Intermediate (WTI)

      Bu Qo’shma Shtatlarda ishlab chiqarilgan eng engil moy.

      OPEK savatchasi

      Bu neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti tomonidan ishlab chiqarilgan xom neft aralashmasi. Ushbu xom neft oldingilariga qaraganda og’irroq.

      Tapis (Malayziya)

      Bu juda engil moy.

      Neft hosilalari

      Fraksiyonel distillashning katta qismi yoqilg’idan iborat bo’lib, ular umumiy neft hosilalarining 86 foizini tashkil qiladi.

      Neft yoqilg’ilari dizel va boshqa tegishli kimyoviy moddalarda, masalan, reaktiv va og’ir yog’li yoqilg’ida mavjud.

      Yog ‘yoqilg’idan tashqari, boshqa muhim türevlere ega, shu jumladan: asfalt, tom tomiri, kerosin mumi, moylash materiallari, mikrokristalli mum, tozalangan bitum, neft kokslari va neftni ifloslantiruvchi oltingugurt.

      Neftni qayta ishlash zavodlari sanoatda ishlatiladigan oltingugurt bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari, ular yuvish vositalari, kerosinlar, erituvchilar va boshqa neft-kimyo mahsulotlarini ishlab chiqaradi.

      Ikkinchisi neft tarkibidagi kimyoviy birikmalar bo’lib, ular qayta ishlash uchun neft-kimyo sanoatiga o’tkaziladi. Petrokimyoviy moddalarga olefinlar kiradi.

      Olefinlarga etilen, propilen va butadien kiradi. Etilen glikol etilendan ishlab chiqariladi, bu poliester tolalari va qatronlarni olish, shuningdek, etil spirtini sintez qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Olefinlardan tashqari, aromatik petrokimyoviy moddalar ham mavjud.

      Yog ‘ishlatadi

      Yoqilg’i

      Benzin, kerosinning ayrim variantlari va dizel yoqilg’i transport vositalarida, oziq-ovqat mahsulotlarida, sanoat mahsulotlari va uskunalarida, ichimlik suvida va boshqalarda yoqilg’i sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, propan kabi gazlar uylarda va sanoat korxonalarida yonish jarayonlarida qo’llaniladi.

      Benzin – uglerod miqdori 4 dan 12 gacha bo’lgan uglevodorodlar aralashmasi bo’lgan eng yuqori darajada ishlab chiqariladigan neft hosilasi, u 40 dan 200 ºC gacha bo’lgan harorat oralig’ida fraksiyonel distillash bilan ishlab chiqariladi. Bu dizel, kerosin, plastmassa va boshqa ko’plab narsalar bilan birga yog’ning eng sevimli mahsulotidir.

      Plastmassalar

      Plastmassalar neft hosilalaridan, masalan, olefinlardan tayyorlanadi. Ularga bir nechta kimyoviy birikmalar kiradi: ular orasida etilen, propilen va butadien mavjud bo’lib, ular polietilen, polipropilen va polibutadien kabi polimerlarni sintez qilish uchun uchta muhim monomerni tashkil qiladi va boshqalar.

      Etilen polyester tolalar va qatronlar olish uchun xom ashyo hisoblanadi. Polyester mato ishlab chiqarishda, korroziyaga chidamli uskunalar va kanallarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

      Ayni paytda, etilen diklorid vinil xlorid sintezi uchun ishlatiladi. Vinil xlorid polivinilxlorid (PVX), qoplamada ishlatiladigan plastmassa, ichimlik suvi quvurlari va quvurlar va boshqalarni ishlab chiqarish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

      Propilen polipropilen plastmassa ishlab chiqarishda ishlatiladi, oziq-ovqat va tibbiy mahsulotlar uchun qadoqlashda keng qo’llaniladi.

      Butadien esa gilam tolalari, qog’oz qoplamasi va plastik quvurlar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

      Benzol, toluol va ksilen (BTX) xushbo’y kimyoviy moddalari polimerlar va plastmassalarga aylanadi. Shuningdek, neylon, termoplastik, neft hosilalaridan tayyorlanadi.

      Yog ‘moylari

      Neft metallurgik mexanik komponentlar orasidagi ishqalanishni kamaytiradigan va shu bilan ularning ishlash muddatini oshiradigan transport vositalari va transport vositalarining dvigatellari uchun yog’larning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ayni paytda, vazelin – bu shaxsiy parvarishlashda ishlatiladigan moylash materialidir.

      Og’ir yog’li hosilalar

      Asfalt xiyobonlar va yo’llarni asfaltlashda ishlatiladigan aglomerat hosil qiladi. Pitch va smola tomni gidroizolyatsiya qilishda ishlatiladigan kompleksni hosil qiladi. Neft koksidan qattiq yoqilg’i olish uchun foydalaniladi. Parafin mumi esa sham va mum ranglarini tayyorlashda ishlatiladi.

      Boshqalar

      Yog ‘yupqaroq, erituvchi moddalar, etil spirt, aspirin, lab bo’yog’i, bo’yoqlar, saqich, neylon külotlu çoraplar va taytalar, quyosh panellari, ko’z qovoqlari, laklar, butilkalar singari bo’yoqlarni olish yoki ishlab chiqarish uchun ishlatilgan. plastmassalar, yuvish vositalari, hasharotlar va qo’ziqorinlar.

      Shuningdek, akril, izopropil spirti, sintetik kauchuk, sovun, o’g’itlar, dorilar, taxta materiallari, yozuv disklari va lentalari, tozalangan bitum va boshqalarni ishlab chiqarish imkonini berdi.

      Adabiyotlar

      1. Grem Solomons TW, Kreyg B. Frayl. (2011). Organik kimyo. (10 th nashr.). Wiley Plus.
      2. Keri F. (2008). Organik kimyo. (Oltinchi nashr). Mc Graw Hill.
      3. Morrison va Boyd. (1987). Organik kimyo. (Beshinchi nashr). Addison-Uesli Iberoamerikana.
      4. Vikipediya. (2020). Neft. Qayta tiklandi: en.wikipedia.org
      5. Turgeon A. & Morse E. (05.10.2018). Neft. Qayta tiklandi: nationalgeographic.org
      6. Jozef P. Riva. (2020). Neft. Britannica entsiklopediyasi. Qayta tiklandi: britannica.com
      7. PDVSA. (s.f.). Qidiruv. [PDF]. Qayta tiklandi: pdvsa.com
      8. Jeremi Xsu. (2012 yil, 16-noyabr). Yog’dan 7 ta hayratlanarli foydalanish. Olib tashlandi: livescience.com
      9. Elsevier B.V. (2020). Neft. ScienceDirect. Qayta tiklandi: scomachirect.com
      10. YPF. (s.f.). An’anaviy qazib olish. Qayta tiklandi: ypf.com

      Related posts:

      1. 10 cu sinif cografiya dersliyi pdf
      2. Afaq məsud azadlıq
      3. Beynəlxalq huquq derslik
      4. Hacı zeynalabdin tağıyev