Neftlə

прил. геол. нефтепромысловый. Neft-mədən maşınqayırma zavodu завод нефтепромыслового машиностроения, neft-mədən geologiyası нефтепромысловая геология, neft-mədən avadanlığı нефтепромысловое оборудование

Neftlə çirklənmiş torpaqlar

Neftlə çirklənmiş torpaqlar – neftin, qazın çıxarılması, nəqli və emalı nəticəsində münbit torpaq qatı neftli tullantılarla çirklənmiş, pozulmuş və basdırılmış neft mədən yerləridir. Neftli tullantılarla çirklənmiş yerlər ən çox buruq ətrafı istismar meydançalarında rast gəlinir və burada geniş ərazini əhatə edir.

Mündəricat

• 1 Neftlə çirklənmiş torpaqların profilinin genetik morfologiyası
• 2 Neftlə çirklənmiş torpaqların fitomeliorasiya üsulu ilə bərpası
• 3 Fitomeliorasiyanın tarixi
• 4 Fitomeliorasiyanın əhəmiyyəti
• 5 Mənbə
• 6 İstinadlar
• 7 Xarici keçidlər
• 8 Həmçinin bax

Neftlə çirklənmiş torpaqların profilinin genetik morfologiyası

Neft mədəni yerlərində neft yataqlarının istismarı zamanı torpaqların səthinə uzun müddət ərzində tökülən neft və neftli axar suların torpaqların səthində toplanması və profil çatlar üzrə aşağıya doğru miqrasiyası ilə neftlə çirklənmiş torpaqlara məxsus profilin morfologiyasıdır.

Torpaqların səthinə tökülən neft kütləsi torpaq səthinin kələ-kötür olduğu üçün üfuqi istiqamətdə axını ləngiyir və nəticədə torpağın səthində müəyyən zaman ərzində və müəyyən qalınlıqda aşağıdakı sxem üzrə örtük əmələ gəlir.

Digər tərəfdən torpağın səthinə tökülən neft kütləsinin çox hissəsini torpaqların profilində aşağıya hərəkət etməklə neftogen torpaq profilinin formalaşmasına səbəb olur [1] .

Neftlə çirklənmiş torpaqların fitomeliorasiya üsulu ilə bərpası

Fitоmeliоrasiya – bitki örtüyünün köməyi ilə ixtiyarı ərazinin təbii şəraitinin köklü dəyişdirilməsi üçün tətbiq оlunan tədbirlər sistemidir

Fitomeliorasiyanın tarixi

Bu istiqamətdə həyata keçirilən işlər nəticəsində ərazinin tоrpaq, iqlimi, hidrоlоji, biоlоji şəraiti yaxşılaşdırılmaqla, bütöv fiziki-cоğrafi kоmpleksə müsbət təsir göstərmək mümkündür. Təbii şəraitə biоlоji təsir göstərməklə оnda baş verən xоşagəlməz halların qarşısını almaq istiqamətində ilk elmi tədqiqatların aparılmasında V.V. Dоkuçaevin, P.A. Kоstiçevin, A.I. Vоyeykоvun, K.A. Timuryazevin və başqalarının böyük rоlu оlmuşdur. XIX əsrin оrtalarına kimi Azərbaycanın əksər bölgələrində təbii landşaft kоmpleksi özünün ilkin antrоpоgendən əvvəlki fоrmalarında mövcud оlmuşdur. Xüsusən dağ və düzən ərazilərdəki meşə örtüyü, yay və qış оtlaqları təbii-tarixi strukturlarını qоruyub saxlamışdır. XIX əsrin sоnlarında neft sənayesinin və təsərrüfatın digər sahələrinin surətili inkişafı şоsse və dəmir yоllarının, bоru kəmərlərinin çəkilişi və başqa işlərlə əlaqədar ölkənin təbii şəraitində ciddi pоzuntulara səbəb оlmuşdur. Böyük sahələrdə meşələrin qırılması, küləklərin fəaliyyətini artırmış, tоrpağın su rejiminin pisləşdirmiş, оnun səthindən buxarlanmanı artırmış, erоziya hadisəsini gücləndirmişdir. H.Zərdabi 1875-ci ildə «Kaspi» qəzetində dərc etdirdiyi məqalədə yazırdı ki, meşələrin amansızcasına məhv edilməsi tоrpaq erоziyasına, quraqlığa və məhsul qıtlığına səbəb оlur. О, qeyd edirdi ki, hələ XIX əsrin əvvəllərində Kür çayının hər iki sahili sıx meşələrlə örtülü idi, bu meşələr ətraf düzlərin iqliminə müsbət təsir göstərirdi. Lakin ağaca оlan ehtiyacın artması ilə əlaqədar оlaraq, bu meşələrin xeyli hissəsi məhv edilmişdir. H. Zərdabidən 21 il sоnra F.Engels «Meymunun insane çevrilməsi prоsesində əməyin rоlu» əsərində yazırdı: «Əkin yeri əldə etmək üçün Mezоpоtaniyada, Yunanıstanda, Kiçik Asiyada və başqa yerlərdə meşələri qırıb, ağacları kökündən çıxaran adamların heç yuxusuna da gəlmirdi ki, bu hərəkətləri ilə оnlar həmin ölkələrin indiki, viranəliyinin əsasını qоymuşlar, çünki bu yerlərin meşələrini yоx etməklə bərabər, rütubətin tоplandığı və qaldığı mərkəzləri də yоx etmişlər». XX əsrin sоnralarında xarici ölkələrdə aparılan tədqiqatlar (Ayzenştat B, 1972; Qeyqer R, 1986; Cunningham S.D., Lel C.R., 1975: Trapp S., Karlsоn U, 2001 və b.) tоrpaq və suların üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən təmizlənməsində fitоmeliоrasiyasının müsbət rоlunu göstərmişlər. Bu istiqamətdə aparılmış tədqiqatlarda (Carmen E.P., 1998; Lel K., De-Mоra S. 1999; Muratоva S.P, 2003 və b.) neftlə çirkli tоrpaqlarda karbоhidrоgenlərinin deqradasiya sürətinin artırılmasında bitki örtüyünün əhəmiyyəti qeyd оlunur. N.M. Ismayılоvun (2007) tədqiqatları tоrpaqda qalıq karbоhidrоgenlərin miqdarı 1-3% оlduqda fitоmeliоrasiya tədbirlərinin səmərəliyini göstərir. Neftlə çirklənmiş ərazilərdə fitоmeliоrativ tədbir kimi neftə qarşı davamlı оlan çоx illik оtlar əkmək sahədə həyata keçirilən aqrоtexniki və meliоrativ tədbirlər hesabına bitki örtüyünün şəraitə uyğunlaşdırmaq məsləhət görülür (Q.Ş. Yaqubоv, V.A. Əhmədоv, 1999). Bu kоnteksdə rekultivasiya tədbirləri Kanadada, Rusiyada, Nоvreçdə və digər ölkələrdə tətbiq edilməkdir. Azərbaycanda neftlə çirklənmiş ərazilərdə fitоmeliоrasiya tədbirləri tətbiq оlunarkən bir sıra əlavələr edilir. Sahədə neft tullantılarının parçalanmasını sürətləndirən hidrо-aqrоmeliоrativ tədbirlər həyata keçirilir. Abşerоn şəraitində neftlə çirklənmiş tоrpaqların fitоmeliоrasiyası üçün zeytun, söyüd, əncir ağacı və digər çоxillik əkmələrdən istifadə оlunması məqsəduyğun sayılır. Beləliklə, neftdə çirklənmiş tоrpaqların fitоmeliоrasiyası, quraqlıq rayоnlarda qalоfit və kserоfit bitkilər əkməklə tipik-zоnal biоtların bərpası, tоrpağın məhsuldarlığının artırılması və neftlə çirklənmiş ərazidə ətraf mühitin kökündən yaxşılaşdırılması üçün güclü və alternativi оlmayan vasitə hesab edilir. Fitоmeliоrasiya üsulu, texnоgen çirklənmiş tоrpaqların təmizlənməsi, tоrpağın məhsuldarlığının ekоlоji bərpası və ətraf mühitin оptimallaşdırılmasının yeni və perspektivli texnоlоgiyasıdır. Neft sənayesi müəssisələrinin ətraf mühitin qоrunması sahəsindəki fəaliyyətlərində effektli fitоmeliоrasiya metоdlarından istifadə etmələri zəruridir. Bu işlər ilk növbədə, hidrо və aqrоmeliоrativ tədbirlər fоnunda həyata keçirilməlidir. Elmi müəssisələr isə təbii zоnalar kəsiyində fitоmeliоrasiyasının nəzəri əsaslarının təkmilləşməsinə, resurs və enerji iqtisadi texnоlоgiyasının hazırlanmasına diqqət yetirməlidirlər. Müxtəlif elmi müəssisələr tərəfindən aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, neftlə çirklənmiş tоrpaqların fitоmeliоrasiya ilə təmizlənməsində dənli və paxlalılar fəsiləsinə daxil оlan bitkilərdən istifadə оlunması daha əlverişlidir. Neftlə çiklənmiş tоrpaqların fitоmeliоrasiyası (ekоlоji baxımdan ixtisaslaşdırılmış bitkilərin köməkliyi ilə remediasiya) sabit inkişaf edən texnоlоgiyadır və effektli оlmaqla bərabər neftlə çirklənmiş tоrpaqların bərpası üçün geniş yayılmış texniki və ənənəvi metоdlarına nisbətən ucuz başa gəldiyindən əlverişlidir. Fitоmeliоrasiyada çirklənmiş tоrpaqların bitkilərdən istifadə etməklə təmizlənməsi ətraf mühitdə bitkilər və mikrооrqanizmlər arasında təbii tarazlıq yaradan mahiyyət etibarı ilə ekоlоji üsul hesab оlunur. Fitоmeliоrasiya tətbiq edilməsi оnunla səciyyəvidir ki, bitkilərin geniş sahəni əhatə edən kök sistemi yaranır və kök zоnasında mikrоblar kоlоniyası yığılır, tezliklə kök sistemini dövrələyən mikrоblar ekssudat yaradaraq bilavasitə rizоbakterial qatın fəaliyyətinə tоxunur.

Fitomeliorasiyanın əhəmiyyəti

Fitоmeliоrasiya benzin, dizel yanacağı və digər neft karbоhidratları da daxil оlmaqla bir sıra təhlükəli tullantıları daha tez və sərfəli təmizləyir. Sahədə aparılan fitоmeliоrasiya tədbirləri aşağıdakılara səbəb оlur:

1. Bitkinin çürük qalıqları və köklərin rizоbakterial xüsusiyyəti çirkli tоrpaq qatını stimulyasiya edir, buradakı оksigen rejiminə təsir göstərir.
2. Absоrbsiyanın və ya evapоtranspirasiyanın genişlənməsi nəticəsində bitkilərin kök zоnasına çirkləndiricilərin nəql edilməsi yavaşıyır.
3. Sоnradan yaranacaq metоbоlizmin, buxarlanan su kütləsinin bir hissəsinin bitkilər tərəfindən udulması, çirkləndirici maddələrin reaksiya yоlu ilə daha effektli parçalanmasına səbəb оlur. Bu halda mikrооrqanizm destruktоrların maksimal kоnsentrasiyası birbaşa bitkinin kökləri zоnasında yaranır. Bu zaman bitki mikrооrqanizmləri kök sistemini ekssudatları ilə (şəkər, spirt, üzvi turşular və s.) təmin edir, mikrооrqanizmlər isə çirkləndirici maddələrin parçalanmasında katalizatоr оlan indusibel fermentlər törədərək tоrpağın təmizlənmə qabiliyyətini artırır. Fitоmeliоrasiyada əsas rоl bitkilərin üzərinə düşür. Bitkilər tоrpaqdan (və ya qrunt sularından) çirklənmiş maddələri udur və kökaltı sahədə cəmləşdirir, suyu isə buxarlandırır. Bitkilər, həmçinin transpirasiya prоsesində uçan neft karbоhidrоgen fraksiyalarını, tоrpaqdan atmоsferə verir.

Mahiyyət etibarı ilə fitоmeliоrasiya tоrpağın təbii bərpa edilməsi müddətlərinin aralıq dövrü оlaraq, insanlar tərəfindən çirklənmiş sahələrin təbii bərpasında istifadə edilən bir prоsesdir. Fitоmeliоrasiya ətraf mühitin, mikrооrqanizmlərin və bitkilərin təbii sinerqid qarşılıqlı əlaqələrindən asılı оlub geniş mühəndisi-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb etmir. Təmizlənən sahələrdə müvafiq mikrооrqanizm mühitinin yaradılması və ya aqrоtexniki və aqrоmeliоrativ tədbirlərin (şumlama, suvarma gübrələrin verilməsi və s.) tətbiqi zamanı insanların müdaxiləsi təbii deqradasiyaya səbəb оla bilər. Lakin ekоlоji baxımdan bu, ərazidə təhlükəli pоzuntu yarada bilməz. Neftlə çirklənmiş tоrpaqlarda fitоmeliоrasiyası işlərinin həcmi bitki növünün seçilməsi, aqrоtexniki və meliоrativ tədbirləri rayоnun təbii xüsusiyyətlərindən asılı оlaraq müəyyənləşdirməklə təyin edilir.

• H. ASLANОV S. SƏFƏRLI. Azərbaycanın neftlə çirklənmiş torpaqları, оnların rekultivasiyası və mənimsənilməsi. Bakı, 2008.

İstinadlar

1. ↑ Qəribov Q.Ş. Azərbaycan respublikasının texnogen-pozulmuş torpaqlarının tədqiqi, genetik xüsusiyyətləri və onların rekulvitasiya yolları, Bakı 2003

Xarici keçidlər

• AZƏRBAYCANIN NEFTLƏ ÇİRKLƏNMİŞ TОRPAQLARI, оnların rekultivasiyası və mənimsənilməsi

Həmçinin bax

September 23, 2021
Ən son məqalələr

NGC 3345

NGC 3347

NGC 3347A

NGC 3347B

NGC 3349

NGC 335

NGC 3350

NGC 3351

NGC 3353

NGC 3356

Ən çox oxunan

Qroninqen (əyalət)

Qrossmeyster

Qrotefend

Qrotska icması

Qroznı Beynəlxalq Hava Limanı

neftlə, çirklənmiş, torpaqlar, neftin, qazın, çıxarılması, nəqli, emalı, nəticəsində, münbit, torpaq, qatı, neftli, tullantılarla, çirklənmiş, pozulmuş, basdırılmış, neft, mədən, yerləridir, neftli, tullantılarla, çirklənmiş, yerlər, çox, buruq, ətrafı, istism. Neftle cirklenmis torpaqlar neftin qazin cixarilmasi neqli ve emali neticesinde munbit torpaq qati neftli tullantilarla cirklenmis pozulmus ve basdirilmis neft meden yerleridir Neftli tullantilarla cirklenmis yerler en cox buruq etrafi istismar meydancalarinda rast gelinir ve burada genis erazini ehate edir Mundericat 1 Neftle cirklenmis torpaqlarin profilinin genetik morfologiyasi 2 Neftle cirklenmis torpaqlarin fitomeliorasiya usulu ile berpasi 3 Fitomeliorasiyanin tarixi 4 Fitomeliorasiyanin ehemiyyeti 5 Menbe 6 Istinadlar 7 Xarici kecidler 8 Hemcinin baxNeftle cirklenmis torpaqlarin profilinin genetik morfologiyasi RedakteNeft medeni yerlerinde neft yataqlarinin istismari zamani torpaqlarin sethine uzun muddet erzinde tokulen neft ve neftli axar sularin torpaqlarin sethinde toplanmasi ve profil catlar uzre asagiya dogru miqrasiyasi ile neftle cirklenmis torpaqlara mexsus profilin morfologiyasidir Torpaqlarin sethine tokulen neft kutlesi torpaq sethinin kele kotur oldugu ucun ufuqi istiqametde axini lengiyir ve neticede torpagin sethinde mueyyen zaman erzinde ve mueyyen qalinliqda asagidaki sxem uzre ortuk emele gelir Mazutlasmis bitumlasma takirlasmis bitum Diger terefden torpagin sethine tokulen neft kutlesinin cox hissesini torpaqlarin profilinde asagiya hereket etmekle neftogen torpaq profilinin formalasmasina sebeb olur 1 Neftle cirklenmis torpaqlarin fitomeliorasiya usulu ile berpasi RedakteFitomeliorasiya bitki ortuyunun komeyi ile ixtiyari erazinin tebii seraitinin koklu deyisdirilmesi ucun tetbiq olunan tedbirler sistemidirFitomeliorasiyanin tarixi RedakteBu istiqametde heyata kecirilen isler neticesinde erazinin torpaq iqlimi hidroloji bioloji seraiti yaxsilasdirilmaqla butov fiziki cografi komplekse musbet tesir gostermek mumkundur Tebii seraite bioloji tesir gostermekle onda bas veren xosagelmez hallarin qarsisini almaq istiqametinde ilk elmi tedqiqatlarin aparilmasinda V V Dokucaevin P A Kosticevin A I Voyeykovun K A Timuryazevin ve basqalarinin boyuk rolu olmusdur XIX esrin ortalarina kimi Azerbaycanin ekser bolgelerinde tebii landsaft kompleksi ozunun ilkin antropogenden evvelki formalarinda movcud olmusdur Xususen dag ve duzen erazilerdeki mese ortuyu yay ve qis otlaqlari tebii tarixi strukturlarini qoruyub saxlamisdir XIX esrin sonlarinda neft senayesinin ve teserrufatin diger sahelerinin suretili inkisafi sosse ve demir yollarinin boru kemerlerinin cekilisi ve basqa islerle elaqedar olkenin tebii seraitinde ciddi pozuntulara sebeb olmusdur Boyuk sahelerde meselerin qirilmasi kuleklerin fealiyyetini artirmis torpagin su rejiminin pislesdirmis onun sethinden buxarlanmani artirmis eroziya hadisesini guclendirmisdir H Zerdabi 1875 ci ilde Kaspi qezetinde derc etdirdiyi meqalede yazirdi ki meselerin amansizcasina mehv edilmesi torpaq eroziyasina quraqliga ve mehsul qitligina sebeb olur O qeyd edirdi ki hele XIX esrin evvellerinde Kur cayinin her iki sahili six meselerle ortulu idi bu meseler etraf duzlerin iqlimine musbet tesir gosterirdi Lakin agaca olan ehtiyacin artmasi ile elaqedar olaraq bu meselerin xeyli hissesi mehv edilmisdir H Zerdabiden 21 il sonra F Engels Meymunun insane cevrilmesi prosesinde emeyin rolu eserinde yazirdi Ekin yeri elde etmek ucun Mezopotaniyada Yunanistanda Kicik Asiyada ve basqa yerlerde meseleri qirib agaclari kokunden cixaran adamlarin hec yuxusuna da gelmirdi ki bu hereketleri ile onlar hemin olkelerin indiki viraneliyinin esasini qoymuslar cunki bu yerlerin meselerini yox etmekle beraber rutubetin toplandigi ve qaldigi merkezleri de yox etmisler XX esrin sonralarinda xarici olkelerde aparilan tedqiqatlar Ayzenstat B 1972 Qeyqer R 1986 Cunningham S D Lel C R 1975 Trapp S Karlson U 2001 ve b torpaq ve sularin uzvi ve qeyri uzvi maddelerden temizlenmesinde fitomeliorasiyasinin musbet rolunu gostermisler Bu istiqametde aparilmis tedqiqatlarda Carmen E P 1998 Lel K De Mora S 1999 Muratova S P 2003 ve b neftle cirkli torpaqlarda karbohidrogenlerinin deqradasiya suretinin artirilmasinda bitki ortuyunun ehemiyyeti qeyd olunur N M Ismayilovun 2007 tedqiqatlari torpaqda qaliq karbohidrogenlerin miqdari 1 3 olduqda fitomeliorasiya tedbirlerinin semereliyini gosterir Neftle cirklenmis erazilerde fitomeliorativ tedbir kimi nefte qarsi davamli olan cox illik otlar ekmek sahede heyata kecirilen aqrotexniki ve meliorativ tedbirler hesabina bitki ortuyunun seraite uygunlasdirmaq meslehet gorulur Q S Yaqubov V A Ehmedov 1999 Bu konteksde rekultivasiya tedbirleri Kanadada Rusiyada Novrecde ve diger olkelerde tetbiq edilmekdir Azerbaycanda neftle cirklenmis erazilerde fitomeliorasiya tedbirleri tetbiq olunarken bir sira elaveler edilir Sahede neft tullantilarinin parcalanmasini suretlendiren hidro aqromeliorativ tedbirler heyata kecirilir Abseron seraitinde neftle cirklenmis torpaqlarin fitomeliorasiyasi ucun zeytun soyud encir agaci ve diger coxillik ekmelerden istifade olunmasi meqseduygun sayilir Belelikle neftde cirklenmis torpaqlarin fitomeliorasiyasi quraqliq rayonlarda qalofit ve kserofit bitkiler ekmekle tipik zonal biotlarin berpasi torpagin mehsuldarliginin artirilmasi ve neftle cirklenmis erazide etraf muhitin kokunden yaxsilasdirilmasi ucun guclu ve alternativi olmayan vasite hesab edilir Fitomeliorasiya usulu texnogen cirklenmis torpaqlarin temizlenmesi torpagin mehsuldarliginin ekoloji berpasi ve etraf muhitin optimallasdirilmasinin yeni ve perspektivli texnologiyasidir Neft senayesi muessiselerinin etraf muhitin qorunmasi sahesindeki fealiyyetlerinde effektli fitomeliorasiya metodlarindan istifade etmeleri zeruridir Bu isler ilk novbede hidro ve aqromeliorativ tedbirler fonunda heyata kecirilmelidir Elmi muessiseler ise tebii zonalar kesiyinde fitomeliorasiyasinin nezeri esaslarinin tekmillesmesine resurs ve enerji iqtisadi texnologiyasinin hazirlanmasina diqqet yetirmelidirler Muxtelif elmi muessiseler terefinden aparilmis tedqiqatlar gosterir ki neftle cirklenmis torpaqlarin fitomeliorasiya ile temizlenmesinde denli ve paxlalilar fesilesine daxil olan bitkilerden istifade olunmasi daha elverislidir Neftle ciklenmis torpaqlarin fitomeliorasiyasi ekoloji baximdan ixtisaslasdirilmis bitkilerin komekliyi ile remediasiya sabit inkisaf eden texnologiyadir ve effektli olmaqla beraber neftle cirklenmis torpaqlarin berpasi ucun genis yayilmis texniki ve enenevi metodlarina nisbeten ucuz basa geldiyinden elverislidir Fitomeliorasiyada cirklenmis torpaqlarin bitkilerden istifade etmekle temizlenmesi etraf muhitde bitkiler ve mikroorqanizmler arasinda tebii tarazliq yaradan mahiyyet etibari ile ekoloji usul hesab olunur Fitomeliorasiya tetbiq edilmesi onunla seciyyevidir ki bitkilerin genis saheni ehate eden kok sistemi yaranir ve kok zonasinda mikroblar koloniyasi yigilir tezlikle kok sistemini dovreleyen mikroblar ekssudat yaradaraq bilavasite rizobakterial qatin fealiyyetine toxunur Fitomeliorasiyanin ehemiyyeti RedakteFitomeliorasiya benzin dizel yanacagi ve diger neft karbohidratlari da daxil olmaqla bir sira tehlukeli tullantilari daha tez ve serfeli temizleyir Sahede aparilan fitomeliorasiya tedbirleri asagidakilara sebeb olur Bitkinin curuk qaliqlari ve koklerin rizobakterial xususiyyeti cirkli torpaq qatini stimulyasiya edir buradaki oksigen rejimine tesir gosterir Absorbsiyanin ve ya evapotranspirasiyanin genislenmesi neticesinde bitkilerin kok zonasina cirklendiricilerin neql edilmesi yavasiyir Sonradan yaranacaq metobolizmin buxarlanan su kutlesinin bir hissesinin bitkiler terefinden udulmasi cirklendirici maddelerin reaksiya yolu ile daha effektli parcalanmasina sebeb olur Bu halda mikroorqanizm destruktorlarin maksimal konsentrasiyasi birbasa bitkinin kokleri zonasinda yaranir Bu zaman bitki mikroorqanizmleri kok sistemini ekssudatlari ile seker spirt uzvi tursular ve s temin edir mikroorqanizmler ise cirklendirici maddelerin parcalanmasinda katalizator olan indusibel fermentler torederek torpagin temizlenme qabiliyyetini artirir Fitomeliorasiyada esas rol bitkilerin uzerine dusur Bitkiler torpaqdan ve ya qrunt sularindan cirklenmis maddeleri udur ve kokalti sahede cemlesdirir suyu ise buxarlandirir Bitkiler hemcinin transpirasiya prosesinde ucan neft karbohidrogen fraksiyalarini torpaqdan atmosfere verir Mahiyyet etibari ile fitomeliorasiya torpagin tebii berpa edilmesi muddetlerinin araliq dovru olaraq insanlar terefinden cirklenmis sahelerin tebii berpasinda istifade edilen bir prosesdir Fitomeliorasiya etraf muhitin mikroorqanizmlerin ve bitkilerin tebii sinerqid qarsiliqli elaqelerinden asili olub genis muhendisi texniki tedbirlerin heyata kecirilmesini teleb etmir Temizlenen sahelerde muvafiq mikroorqanizm muhitinin yaradilmasi ve ya aqrotexniki ve aqromeliorativ tedbirlerin sumlama suvarma gubrelerin verilmesi ve s tetbiqi zamani insanlarin mudaxilesi tebii deqradasiyaya sebeb ola biler Lakin ekoloji baximdan bu erazide tehlukeli pozuntu yarada bilmez Neftle cirklenmis torpaqlarda fitomeliorasiyasi islerinin hecmi bitki novunun secilmesi aqrotexniki ve meliorativ tedbirleri rayonun tebii xususiyyetlerinden asili olaraq mueyyenlesdirmekle teyin edilir Menbe RedakteH ASLANOV S SEFERLI Azerbaycanin neftle cirklenmis torpaqlari onlarin rekultivasiyasi ve menimsenilmesi Baki 2008 Istinadlar Redakte Qeribov Q S Azerbaycan respublikasinin texnogen pozulmus torpaqlarinin tedqiqi genetik xususiyyetleri ve onlarin rekulvitasiya yollari Baki 2003Xarici kecidler RedakteAZERBAYCANIN NEFTLE CIRKLENMIS TORPAQLARI onlarin rekultivasiyasi ve menimsenilmesiHemcinin bax RedakteMazutlu bitumlu slamMenbe https az wikipedia org w index php title Neftle cirklenmis torpaqlar amp oldid 5262599, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

neft

сущ. нефть (минеральное жидкое маслянистое вещество, обычно тёмно-коричневого или черного цвета, употребляемое в качестве топлива, а также как сырьё для получения различных продуктов – бензина, керосина, парафина и т.д.). Neft hasilatı добыча нефти, neft ehtiyatları запасы нефти, neft yataqları залежи нефти, neft kəşfiyyatı разведка нефти, neft ixracı экспорт нефти, neft idxalı импорт нефти, neft istehlakçısı потребитель нефти

прил. нефтяной:
1. относящийся к нефти, свойственный нефти. Neft iyi нефтяной запах

2. содержащий в себе нефть. Neft yataqları нефтяные месторождения, геол. neft gölləri нефтяные озёра, neft bulağı нефтяной источник

3. добываемый из нефти. Neft qazları нефтяные газы, neft turşuları нефтяные кислоты

4. действующий при помощи нефти, работающий на нефти. Neft mühərriki нефтяной двигатель, neft ocağı нефтяная печь

5. относящийся к добыче нефти. Neft sənayesi нефтяная промышленность; neft quyusu нефтяная скважина

6. изучающий нефть, её добычу и обработку. Neft laboratoriyası нефтяная лаборатория; ağ neft керосин (горючая жидкость, получаемая перегонкой нефти); neft məhsulları нефтепродукты, neft kəməri нефтепровод, геол. neft təzahürü нефтепроявление, neft mədəni нефтепромысел, neftlə doyma нефтенасыщение, neft anbarı нефтехранилище

прил. геол. нефтепромысловый. Neft-mədən maşınqayırma zavodu завод нефтепромыслового машиностроения, neft-mədən geologiyası нефтепромысловая геология, neft-mədən avadanlığı нефтепромысловое оборудование

1) нефть; 2) нефтяной.

прил. геол. нефтегазовый. Neft-qaz sənayesi нефтегазовая промышленность, neft-qaz yataqı нефтегазовая залежь, neft-qaz kəşfiyyatı нефтегазовая разведка, neft-qaz təzahürü нефтегазопроявление

прил. нефтегазодобывающий. Neft-qazçıxarma sənayesi нефтегазодобывающая промышленность
прил. нефтестойкий
прил. ненефтяной. İqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru ненефтяной сектор экономики

1) место для спанья со спальными принадлежностями. Təmiz yataq чистая постель, isti yataq тёплая постель, rahat yataq удобная постель, yumşaq yataq мягкая постель, yatağı hazırlamaq приготовить постель, yataqa düşmək слечь в постель (заболеть), yataqdan qalxmaq вставать с постели, yataqa uzandırmaq уложить в постель, yataqa uzanmaq ложиться, лечь в постель, yataqda uzanmaq лежать в постели, yatağının yanında (böyründə) oturmaq сидеть возле (у, около) постели кого-л.

2) спальные принадлежности. Yatağı yığışdırmaq убрать постель
2. овчарня, загон для стада овец
3. лежбище (место, где залегают морские звери)

4. залежь, месторождение полезных ископаемых. Zəngin neft yataqları богатые нефтяные месторождения, neft yataqları kəşf etmək открыть нефтяные месторождения, faydalı qazıntılar yatağı месторождения полезных ископаемых, yataqları açma вскрытие месторождений, yataqların istismarı эксплуатация месторождений, neft-qaz yataqları нефтегазовые месторождения, yataq layları пласты залежи

5. русло, ложе (углубление в почве, по которому течёт водный поток). Çay yatağı ложе (русло) реки, buzlaq yatağı ледниковое ложе, okean yatağı ложе океана

6. ложбина (длинная впадина на земной поверхности, неглубокий овраг)
7. мед. влагалище. Damarlar yatağı влагалище сосудов
8. тех. подшипник. Yataq içini tökmə заливка подшипника
1. спальный. Yataq otağı спальная комната (спальня), yataq paltarı спальное бельё

2. постельный. Yataq dəyişəyi постельное бельё, yataq rejimi постельный режим; yataq taxtabitisi постельный клоп

3. русловый
4. ложбинный. Yataq gölləri геогр. ложбинные озёра
5. тех. подшипниковый. Yataq poladı подшипниковая сталь

6. анат. влагалищный. Yataq qişası влагалищная оболочка; yataq xorası мед. пролежень (омертвение кожных покровов вследствие долгого неподвижного лежания)

◊ ölüm yatağında (ayağında) olmaq быть на смертном одре; yatağa döşənmək, yataqda qalmaq быть прикованным к постели

1
сущ. эмаль:
1. стекловидная масса, непрозрачная разновидность глазури. Rəngli emal цветная эмаль
2. мед. , с то мат. блестящее вещество, покрывающее наружную часть зуба. Diş emalı зубная эмаль
3. разг. эмалевая краска
прил. эмалевый
2

1. обработка (выделка, отделка в процессе изготовления). Ağac emalı обработка древесины, emal üsulları способы обработки, təzyiqlə emal обработка давлением, emal keyfiyyəti качество обработки, poladın emalı обработка стали; emal etmək обрабатывать, обработать (подвергать, подвергнуть выделке, отделке в процессе изготовления); emal olunma qabiliyyati обрабатываемость

2. переработка. Neft emalı переработка нефти; neft emalı zavodu нефтеперерабатывающий завод, ağac emalı kombinatı деревообрабатывающий комбинат

1) обладающий большой физической силой. Güclü adam сильный человек, güclü qol (əl) сильная рука
2) имеющий твёрдый, волевой характер. Güclü iradə сильная воля

3) обладающий властью, влиянием, могущественный. Güclü düşmən сильный враг, güclü hakimiyyət сильная власть

4. значительный по степени проявления. Güclü külək сильный ветер, güclü hisslər сильные чувства, güclü müqavimət сильное сопротивление

5) значительный по своему воздействию. Güclü əsər сильное произведение, güclü film сильный фильм, güclü dəlil сильное доказательство

6) хорошо знающий свое дело, способный, умелый. Güclü riyaziyyatçı сильный математик, güclü müəllim сильный учитель, güclü oyunçu сильный игрок

1) с сильным оснащением, с большими производственными возможностями. Güclü zavod мощный завод, güclü neft sənayesi мощная нефтяная промышленность

2) имеющий большую мощность. Güclü mühərrik мощный двигатель, güclü dəzgah мощный станок
3) массивный (о пласте, слое чего-л.). Güclü neft yataqları мощные нефтяные залежи
нареч. сильно. Güclü səslənir сильно звучит; güclü tərəfi kimin, nəyin сильная сторона кого, чего
1. результат, конечный итог. Hasilini görərik увидим результат
2. следствие (то, что вытекает, следует из чего-л.). Bunun hasilində вследствие этого
3. мат. произведение (результат умножения). Üç vuruğun hasili произведение трех множителей
4. добыча, производство. Neft hasili добыча нефти

5. плод (как результат, порождение чего-л.). Ağır əməyin hasili плод тяжелого труда, uzun axtarışların hasili плод долгих поисков; hasil eləmək (etmək):

1) получать, получить. Təcrübə hasil etmək получить опыт
2) добывать, добыть. Neft hasil etmək добывать нефть

3) производить, произвести; вырабатывать, выработать. Elektrik enerjisi hasil etmək вырабатывать элктроэнергию; hasil olmaq:

1) получаться, получиться. Heç bir nəticə hasil olmadı ничего не получилось, никакого результата не получилось

2) совершаться, совершиться, осуществляться, осуществиться. Çoxdankı arzusu hasil oldu осуществилась его давнишняя мечта

3) возникать, возникнуть. Böyük narazılıq hasil oldu возникло большое недоразумение; hasilə gəlmək созревать, созреть. Yaxşı məhsul hasilə gəldi созрел хороший урожай; hasilə gətirmək:

1) производить, произвести

2) разг. готовить, подготовить. Yaxşı mütəxəssislər hasilə gətirmək подготовить хороших специалистов; hasilə çatmaq достигать, достигнуть, достичь совершеннолетия, повзрослеть, вырасти; qənaət hasil etmək приходить, прийти к какому-л. заключению, выводу

◊ nə hasil kimdən какой толк от кого
1) руда, минерал; 2) рудник, копи, горные промысла. neft mədəni нефтяной промысел.
прил. светлый, светлой окраски. Açıqrəngli neft məhsulları светлые нефтепродукты
1

1. устраивать, удовлетворять кого. Belə iqlim məni açır такой климат по мне (по моему вкусу, меня устраивает)

2. нравиться, быть приятным кому-л. Bu məsələ məni açır это дело мне нравится (по мне); məkələnin axırı məni açmır конец статьи мне не нравится

3. kimə идти, быть к лицу кому. Bu paltar səni açır это платье тебе идёт (тебе к лицу)
4. kimi радовать, обрадовать кого, быть по душе кому. Bu xəbər məni açdı эта весть обрадовала меня
2
1. открывать, открыть:
1) распахивать. Qovluğu açmaq открыть папку
2) размыкать (что-л. сомкнутое). Ağzını açmaq открыть рот
3) положить начало существованию чего-л. Uşaq bağçası açmaq открыть детский сад

4) устанавливать существование, наличие чего-л. (путём изучения, поисков и т.д.). Yeni neft yataqları açmaq (aşkar etmək) открыть новые залежи нефти

5) делать, сделать досягаемым. Yeni üfüqlər açmaq открыть новые горизонты
6) начинать, начать что-л. Navigasiyanı açmaq открыть навигацию, sezonu açmaq открыть сезон
2. раскрывать, раскрыть:
1) разворачивать, развернуть. Çətiri açmaq раскрыть зонт
2) освобождать, освободить от упаковки. Banderolu açmaq раскрыть бандероль

3) обнаруживать, делать известным, объяснять что-л. тайное, неизвестное. Məsələnin mahiyyətini açmaq раскрыть существо дела, sirri açmaq раскрыть тайну (секрет)

3. отпирать, отпереть. Qıfılı açmaq открыть замок
4. отцеплять, отцепить. Sancağı açmaq отцепить булавку

5. распрягать, распрячь (освободить от упряжки); отпрягать, отпрячь. Atları (qoşqudan) açmaq распрягать лошадей

6. отвязывать, отвязать:
1) освобождать от привязи (о животных). Buzovu açmaq отвязать телёнка, qayığı açmaq отвязать лодку
2) развязывая, отделять (верёвку, шнур и т.п. )
7. развязывать, развязать:
1) разъединять концы чего-л. связанного. Qalstuku açmaq развязать галстук
2) освобождать от упаковки. Tayı açmaq развязать тюк

8. разматывать, размотать (распутывать, снимать намотанное). Dolağı açmaq размотать обмотку, yumağı (kələfi) açmaq размотать клубок

9. расплетать, расплести (что-л. свитое, сплетённое). Hörükləri açmaq расплести косу
10. распутывать, распутать (разматывать, размотать что-л. спутанное). Düyünü açmaq распутать узел

11. раскутывать, раскутать, освобождать от чего-л. закутывающего). Uşağı (bələkdən) açmaq раскутать ребёнка

12. отвёртывать, отворачивать, отвернуть:
1) вращая по винтовой резьбе, отвинчивать. Gaykanı açmaq отвернуть гайку
2) разворачивая, открывать. Qapı sürgüsünü açmaq отвернуть щеколду
13. отвинчивать, отвинтить; откручивать, открутить. Vintləri açmaq отвинчивать винтики
14. раскручивать, раскрутить. Kəndiri açmaq раскрутить верёвку, sapı açmaq раскрутить нитку
15. разжимать, разжать. Barmaqlarını açmaq разжать пальцы

16. пробивать, пробить; прорубать, прорубить (делать проход при помощи каких-л. инструментов). Deşik açmaq пробить отверстие, yol açmaq пробить дорогу, tunel açmaq прорубить туннель

17. вскрывать, вскрыть. Məktubu açmaq вскрыть письмо

18. откупоривать, откупорить. Butulkanı açmaq откупоривать бутылку, konserv bankasını açmaq откупорить консервную банку

19. расстёгивать, расстегнуть; отстёгивать, отстегнуть. Paltonun yaxasını açmaq расстегнуть ворот пальто, köynəyin düymələrini açmaq расстегнуть пуговицы рубашки

20. разворачивать, развернуть:
1) раскатывая что-л., расправлять что-л. свёрнутое, скатанное. Xəritəni açmaq развернуть карту

2) освобождать от обёртки. Konfetin kağızını açmaq развернуть конфету, bağlamanı açmaq развернуть свёрток

21. обнажать, обнажить:
1) оставлять нагим, освобождать от покрова. Başını açmaq обнажить голову
2) перен. оставлять незащищённым. Sol cinahı açmaq обнажить левый фланг
22. раздвигать, раздвинуть. Stolu açmaq раздвинуть стол
23. пускать, пустить. Arxdan su açmaq пустить воду из арыка, bağa su açmaq пустить воду в сад

24. распускаться, распуститься (о почках, цветках). Ağaclar yarpaq açdı на деревьях распустились листья, qızılgül açdı роза распустилась

1) начать говорить
2) распустить язык; əl açmaq просить подаяния; ayaq açmaq
1) начать ходить
2) hara повадиться ходить куда; könlünü açmaq kimin развеселить кого; süfrə açmaq
1) расстелить скатерть

2) накрыть стол; yeni səhifə açmaq nədə открыть новую страницу в чём, stol açmaq устроить угощение; yol açmaq открыть дорогу; gözünü açmaq kimin открыть глаза кому (на что); açıb ağartmaq предавать, предать огласке; açıb göstərmək раскрывать, раскрыть, показывать, показать что-л.; açıb tökmək высказать всё, что накопилось на душе; Amerika açmaq открывать Америку (объявить о том, что всем давно известно)

1
прил. белый

1. белого цвета. Ağ bulud белое облако, ağ qaz белый гусь, ağ ayı белый медведь, ağ kif белая плесень, ağ qovaq белый тополь, ağ durna белый журавль, ağ söyüd белая ива, ağ kauçuk белый каучук, ağ şanı белый шаны (сорт белого винограда), ağ qızıl белое золото (хлопок), ağ olimpiada белая олимпиада (зимняя олимпиада)

2. светлый. Ağ çaxır белое вино, ağ gilabı белая глина (употребляемая для стирки), ağ çörək белый хлеб

3. чистый. Ağ səhifə белая страница, ağ vərəq белый лист
4. светлокожий. Ağ irq белая раса
1. бязь, полотно
2. во множ. числе: ağlar белые:
1) шашки или шахматные фигуры светлого цвета в отличие от чёрных

2) представители белой расы; ağ boya белила, ağ balıq севрюга, ağ titə бельмо, ağ neft керосин, ağ pıtraq лопушник, ağ suzanbağı водяная лилия, ağ dovşan заяц беляк, ağ turp редька, ağ şam пихта, yumurtanın ağı белок, ağ yel суховей

◊ ağ gün ağlamaq kimə делать, сделать что-л. для благополучия кого-л.; ağ günə çıxmaq дожить до счастливых дней; ağa qara demək белое называть чёрным, говорить неправду; ağ gün görməmək не видеть счастья, ağı qaradan seçə bilməmək не разбираться в плохом и хорошем; saçına ağ düşmək седеть, поседеть

2
в сочетании со вспом. глаг. olmaq. Ağ olmaq kimə возражать, не подчиняться кому

◊ üzünə ağ olmaq kimin не соблюдать приличия в отношениях со старшими, дерзить; ağ eləmək переборщить, переходить, перейти границы в отношениях с кем-л.

3
сущ. клин между штанинами брюк (кальсон)
4
прил. белый (контрреволюционный). Ağ qvardiya белая гвардия
в знач. сущ. во мн. ч. : ağlar белые
1

1. воспламеняться, воспламениться, зажечься, загореться. Neft və benzin tez alışır нефть и бензин легко воспламеняются, ocaq alışdı костёр загорелся, pəncərələrdə işıqlar alışdı загорелись огни в окнах

2. вспыхивать, вспыхнуть:
1) внезапно разгореться ярким пламенем
2) внезапно сильно покраснеть
2
глаг. kimə, nəyə:

1. привыкать, привыкнуть. Gərək buna alışasan нужно к этому привыкнуть, soyuğa alışmaq привыкать к холоду

2. свыкаться, свыкнуться. Uzun müddət bu fikrə alışa bilmirdim я долго не мог свыкнуться с этой мыслью

3. сживаться, сжиться, уживаться, ужиться. Qonşulara alışmaq ужиться с соседями
4. обжиться. Kəndə alışmaq обжиться в деревне
5. вживаться, вжиться. Öz roluna alışmaq вжиться в свою роль

1. склад; амбар; закром. Zavod anbarı заводской склад, silah anbarı склад оружия (арсенал, цейхгауз), ərzaq anbarı продуктовый склад, taxılı anbarlara boşaltdılar зерно (хлеб) ссыпали в закрома

2. кладовая, кладовка
3. погреб. Buz anbarı погреб со льдом
4. хранилище. Qədim kitablar anbarı хранилище старинных книг
5. трюм (на корабле). Gəminin anbarında в трюме корабля
6. сарай; tərəvəz anbarı зернохранилище, su anbarı водохранилище, neft anbarı нефтехранилище

1. складской. Anbar damı складское помещение, anbar sənədləri складские документы, anbar təsərrüfatı складское хозяйство

2. амбарный. Anbar qapıları амбарные двери, anbar zərərvericiləri амбарные вредители
3. трюмный. Anbar arakəsməsi трюмные перегородки

◊ bir anbar много, целый склад чего-л.; anbara (anbarlara) vurmaq накоплять, накопить для дальнейшей реализации

1. искать, поискать:

1) стараться найти, обнаружить кого-л., что-л. Tanışını axtarmaq искать знакомого, yolu axtarmaq искать дорогу, neft axtarmaq искать нефть, xəritədə axtarmaq искать на карте, yerdə axtarmaq искать на полу, hər yeri axtarmaq искать везде, əbəs yerə axtarmaq искать напрасно

2) подбирать, подыскивать кого-л., что-л. İş axtarmaq искать работу, lazımi söz axtarmaq искать нужное слово, özünə köməkçi axtarmaq искать себе помощника, yer axtarmaq искать место, mənzil axtarmaq искать квартиру, çox axtarmaq долго искать

3) добиваться чего-л., стремиться к чему-л. Həqiqəti axtarmaq искать правду, bəhanə axtarmaq искать предлог, fürsət axtarmaq искать случай (случая), səadət axtarmaq искать счастья, dinclik axtarmaq искать покоя, ədalət axtarmaq искать справедливости

2. обыскивать, обыскать. Ciblərini axtarmaq обыскать карманы
3. разы скивать. Qatili axtarmaq разыскивать убийцу; axtarıb tapmaq: 1. разыскать; 2. изыскать

◊ yollar axtarmaq искать пути; gözləri ilə axtarmaq kimi, nəyi искать глазами кого, что; düzünü axtarsan признаться, по правде говоря; çıxış yolu axtarmaq искать выход из положения; dava axtarmaq искать ссоры

◊ axtaran tapar кто ищет, тот найдёт

сущ. бак (большой, обычно цилиндрический, сосуд для жидкостей). Su bakı бак для воды, neft bakları нефтяные баки, benzin bakı бензиновый бак (бензобак)

прил. экон. забалансовый. Balansdankənar ehtiyatlar забалансовые запасы, balansdankənar neft ehtiyatı геол. забалансовый запас нефти

См. также в других словарях:

• NEFT — yağı. Çam gibi bazı ağaçlardan çıkarılan, tutuşabilen bir yağdır ve boyacılıkta vesair sanayide kullanılır NEFT < (NEFİT) Çömleğin kaynayıp taşması ve içinde yemeğin kuruması. * Galeyan … Yeni Lügat Türkçe Sözlük
• neft — neft·gil; … English syllables
• neft — is., kim., Far. neft 1) Organik maddelerin ayrışmasından oluşan tutuşur sıvıların birçoğu 2) Çoğunlukla boyacılıkta kullanılan, petrol türevlerinden bir çeşit mineral yağ, neft yağı Birleşik Sözler neft yağı … Çağatay Osmanlı Sözlük
• neft — is. Yanacaq kimi işlədilən, habelə bir çox müxtəlif məhsullar (benzin, vazelin, parafin və s.) almaq üçün xammal kimi istifadə olunan, adətən tünd qəhvəyi və ya qara rəngli yağlı mineral maye. Ağ neft – yanacaq kimi istifadə olunan təmizlənmiş… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• Neft Daslari — Neft Daşları (russisch Нефтяные Камни/Neftjanyje Kamni) ist eine Bohrinsel in Aserbaidschan. Sie wurde ab 1947 als weltweit erste Bohrinsel von der damaligen Sowjetunion auf Stelzen im Kaspischen Meer angelegt mit einem Abstand von 50 km zur… … Deutsch Wikipedia
• Neft Daşları — (russisch Нефтяные Камни/Neftjanyje Kamni) ist eine Bohrinsel in Aserbaidschan. Sie wurde ab 1948 als weltweit erste Bohrinsel von der damaligen Sowjetunion auf Stelzen im Kaspischen Meer angelegt mit einem Abstand von 45 km zur Küste. Zur… … Deutsch Wikipedia
• Neft-gil — Neft gil, eine Abart des Ozokerits (s. d.) … Meyers Großes Konversations-Lexikon
• Neft Daşları — Coordinates: 40°19′N 50°35′E / 40.317°N 50.583°E / 40.317; 50.583 … Wikipedia
• Neft-Chala — Infobox Settlement official name =Neft Chala native name = pushpin pushpin mapsize =300 subdivision type = Country subdivision name = flag|Azerbaijan subdivision type1 = Rayon subdivision name1 =Salyan leader title = leader name = established… … Wikipedia
• neft yağı — is., kim. Neft … Çağatay Osmanlı Sözlük
• Neft-gil — Dieser Artikel wurde aufgrund von formalen Mängeln an Gestaltung bzw. Form und/oder inhaltlichen Mängeln auf der Qualitätssicherungsseite des WikiProjekts Minerale eingetragen. Dies geschieht, um die Qualität der Artikel aus dem Themengebiet… … Deutsch Wikipedia

Neft necə yaranır?

Təbiətin ən böyük sirlərindən biri də neftin və qazın yaranmasıdır. Hər gün milyardlarla insan bu təbii sərvətlərdən istifadə edir. Neft və təbii qaz bizim üçün yalnız işıq, istilik vasitəsi deyil, istifadə etdiyimiz hər bir əşyanın hazırlanmasında onların müəyyən rolu var. Ancaq həyatımız üçün bu qədər əhəmiyyətli olan neft və qaz sərvətlərinin əmələ gəlməsinin tam şəkildə elmi izahı hələ də tam başa çatmayıb. Alimlər əsrlərdən bəridir bu istiqamətdə araşdırmalar aparırlar. Onların gəldikləri nəticələr müxtəlifdir. Bu gün onları ümumiləşdirərək neftin yaranması barədə irəli sürülən fikirləri elmi cəhətdən iki əsas hissəyə ayırırlar. Birincisi neftin üzvi yolla – heyvan və bitki qalıqlarından (biogen), ikincisi isə mineral əsasında (abiogen), yəni neftin təbiətdə qeyri-üzvi birləşmələrlə sintezi ilə yaranmasıdır.
Fərqli düşüncələr, müxtəlif rəylər zaman-zaman elmi mübahisələrə səbəb olub. Amma alimlərin əksəriyyəti bu qənaətdədir ki, neftin və təbii qazın yaranması prosesi milyon illər boyu davam edib. Mütəxəssislər neftin yaranmasını müxtəlif mərhələlərə ayırırlar. Qədimlərdən 1760-cı ilədək olan dövrü əhatə edən birinci mərhələdə neftin yaranması ilə bağlı müxtəlif fikirlər meydana çıxıb. Birinci nəzəriyyə 950-ci ildə ərəb alimi İh-van-əs-Səfa tərəfindən irəli sürülüb. O yazırdı: «Su və hava atəş təsiri altında yetişir və alovlu kükürdü və su civəsini yaradır. Bu ikincidərəcəli elementlər müxtəlif torpaq miqdarı ilə qarışır və temperaturdan asılı olaraq yerin içində yerləşən mineralları, o cümlədən neft kimi bituminoz substansiyasını yaradırlar. Buna görə onların yüksək havası var və neft sıxılır, tez alışır».

Bir başqa alim – italyan alimi P.S.Bekkone XVII əsrdə ingilis alimi V.Çarmetona istinad edərək, kəhrəba və qırın (bitumların) mənşəyinin eyni olduğunu və neftin yerdən gələn vulkanik güclərdən və kükürddən əmələ gəldiyini qeyd edirdi. XVII əsrin axırında fransız alimi Lemerenin elmi işlərinin mühakiməsinə əsasən, neftin kəhrəbanın təbii distilləsi nəticəsində yaranması fikri formalaşdı. Daş kömür bu distillənin qalığıdır. Lemere özü isə neftin yaranmasının bitumun distilləsi nəticəsində baş verdiyini düşünürdü. XVIII əsrin əvvəllərində alman alimi Henkel qeyd edirdi ki, neft heyvan və bitkilərin qalıqlarından yaranır. 1739-cu ildə alman əsilli rus akademiki İ.Veybrext neftlə bağlı fikirləri ümumiləşdirdi. O, neftin – dəniz suyunun qoyduğu islahedilmiş yanar duzlardan ibarət olduğunu diqqətə çatdırdı. «Bitkilərin yağlı hissələrinin xassələrinin neft yağına yaxın olması» tədqiqat zamanı əsaslandırıldı. Buna istinadən belə fikir meydana çıxdı: «Ola bilər bütün bitkilərin alovlu və yağlı hissələri bitkilərin yerin təkindən çəkdikləri neftdən yaranır». Mütəxəssislər bu fikrin daha çox qəbul olunduğunu diqqətə çatdırırlar. 1750-ci ildə alman alimi Şpilman yazırdı ki, neft bitkilərdən, əsasən küknar ağacından yaranır. Fransa Elmlər Akademiyasının üzvü, kimyaçı P.J.Maker 1758-ci ildə bitumların bitki yağlarının və turşuların qarşılıqlı təsiri nəticəsində yarandığını bildirdi.
Mütəxəssislər 1761-1859-cu illəri əhatə edən ikinci mərhələdə neftin üzvi yaranması nəzəriyyəsinin əsasını M.V.Lomonosovun qoyduğunu yazırlar. XVIII yüzilliyin ortalarında rus alimi neftin daş kömürdən üzvi yolla yarandığını bildirdi: «Yerin təkində yaranan daş kömürdən yeraltı hərarətin gücünə boz və qara rəngli yağlar üzə çıxır. …müxtəlif növ yanar mayelərin və bərk quru maddələrin yaranması baş verir (mahiyyətcə bu daş yağ, maye qatran, neftdir). Onlar (tərkibinin) təmizliyi ilə fərqlənir, lakin bir mənbədən törəyirlər». XIX əsrdə neftin mənşəyi haqqında əsasən M.V.Lomonosovun fikirləri qəbul olundu.
Üçüncü mərhələdə, yəni 1860-1931-ci illərdə bir sıra maraqlı fikirlər meydana çıxdı. Alman alimi Karl Enqler Abşeronda çıxan neftin təbiətini və əmələ gəlməsini öyrənmək məqsədilə 1885-ci ildə Bakıya gəldi. Onun 1888-ci ildə dərc etdirdiyi neftin üzvi maddələrdən əmələ gəlməsi nəzəriyyəsi sonrakı analoji nəzəriyyələrin əsası oldu. Bu nəzəriyyə bir növ D.Mendeleyev və digərləri tərəfindən irəli sürülmüş neftin mineral maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinə zidd idi.
1867-ci ilədək neftin üzvi yaranmasının tərəfdarı olan D.Mendeleyev 1877-ci ildə onun mineral yaranması fərziyyəsini inkişaf etdirdi. Sonrakı illərdə neftin qeyri-üzvi yaranmasının müxtəlif ehtimalları irəli sürüldü.
D.Mendeleyev Bakıda olarkən alman əsilli rus alimi G.Abixdən neft yataqlarının çox zaman ərazi cəhətdən yer qabığının xüsusi tipli çatlarında – çökmələrində yerləşdiyini öyrənir və bunda fikirlərinin sübutunu görür.
Mütəxəssislərin fikrincə, dördüncü mərhələdə – 1932-1950-ci illərdə əsasən akademik İ.M.Qubkinin «Neft elmi haqqında» adlı kitabı 1932-ci ildə nəşr ediləndən sonra, ardınca gələn mərhələdə böyük miqdarda dəniz hövzələrinin çöküntülərindən yığılmış üzvi maddələrdən neftin yaranmasına dair fərziyyə hökmranlıq edirdi.
Beşinci mərhələni – 1951-ci ildən indiki dövrədək olan mərhələni isə alimlər cəsarətlə neftin üzvi maddələrdən yaranması nəzəriyyəsinin təşəkkül tapması dövrü adlandırırlar. Bu mərhələnin 1950-ci ildən, məhz sovet və amerikalı alimlər tərəfindən müasir çöküntülərdə karbohidrogen tapıldığı ildən başladığını nəzərə çatdırırlar. Amerikalı tədqiqatçılar P.V.Smitin rəhbərliyi altında Meksika körfəzində, Sakit okeanın Kaliforniyaya yaxın hissəsində və bir neçə şirin sulu hövzələrdə yerləşən müasir çöküntülərdə karbohidrogenlər aşkar etdilər. Sonrakı tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, müasir çöküntülərdəki karbohidrogenlər neftdən çox fərqlənir. Bu tədqiqatların olduqca əhəmiyyətli olduğunu söyləyən mütəxəssislər səbəbini belə izah edirlər: Əvvəla, onlar karbohidrogenlərin bitki və heyvanların qalıqları olan çöküntülərdən əmələ gəlməsini göstərdilər və bununla neftin əmələ gəlməsi üçün hansı üzvi maddənin ilk sayıla bilər sualı haqqında təxminən 200 il ərzində davam edən müzakirələrə müvəqqəti son qoyuldu. İkincisi, məlum oldu ki, neft və qazın yaranma prosesi demək olar ki, istənilən su hövzəsi çöküntülərində inkişaf edə bilər və bunun üçün hansısa qeyri-adi şərait tələb olunmur.

Dünyanın ən zəngin neft və qaz yataqlarına malik hissələrindən biri də Azərbaycandır. Ona görə də bu ölkəyə ta qədim zamanlardan bu sahənin tədqiqatçıları diqqət göstərib, müxtəlif ölkələrdən olan böyük alimlər yollarını Azərbaycandan salıblar. Bu gün respublikamızın özündə başqa sahələrdə olduğu kimi, neft sahəsində də bacarıqlı alimlər az deyil. Onların araşdırması üçün isə Azərbaycanın böyük neft tarixi var.
Yer kürəsindəki 800 palçıq vulkanının da çoxu Azərbaycanda yerləşir. Onlar mənşəcə neft və təbii qaz yataqları ilə əlaqədardır. Ona görə də neftin və təbii qazın tədqiqatı ilə məşğul olan alimlərin diqqət göstərdiyi sahələrdən biri də palçıq vulkanlarıdır. Azərbaycanda palçıq vulkanlarının yerləşdiyi sahələrdə – Lökbatan, Neft Daşları, Qaradağ, Mişovdağ və digər yerlərdə zəngin neft və qaz-kondensant yataqları aşkar edilib. Onların içində Lökbatan palçıq vulkanı fəallığı və yerləşdiyi yerin neft-qazlılıq strukturları ilə sıx əlaqədə olmasıyla fərqlənir. Mütəxəssislər burada vulkanın mütəmadi olaraq öz fəaliyyətini büruzə verdiyini nəzərə çatdırırlar.
Alimlər onu da qeyd edirlər ki, məhsuldar qatın neftli layları uzun müddət aşınmaya məruz qalmalarına baxmayaraq, öz neftlilik əlamətlərini bu günə kimi saxlayırlar. Məlumdur ki, təbiətin nadir geoloji muzeyi olan Qırməki dərəsində dərinliyi 30-50 metr olan əllə qazılmış iri diametrli, ağzı açıq iki neft quyusu ölkəmizin neft sənayesinin tarixini öyrənmək baxımından maraqlıdır. Min illərdir şölələnən Qırməki dərəsinin yaxınlığında yerləşən Qırməki palçıq vulkanı və Yanardağın alovları təbiətsevənlər üçün əvəzolunmaz geoloji muzey sayılır.
Azərbaycanda, Binəqədi ərazisində olan, dördüncü dövrə aid heyvanat qəbiristanlığı da böyük marağa səbəb olub.
1938-ci ildə Binəqədi qəsəbəsi yaxınlığında qır (bitum) axtaran zaman Azərbaycan Sənaye İnstitutunun tələbəsi, geoloq A.Məstanzadə ibtidai heyvanlara aid sümüklər tapdı. Burada 50 minə yaxın heyvanat aləminə məxsus sümük aşkar edildi. Mütəxəssislərin fikrincə, Binəqədidəki dördüncü dövrə aid heyvanat və bitki aləminin qalıqları o zaman Azərbaycanın bu hissəsinin flora və faunası, eləcə də burada neftin mövcud olması barədə məlumat verir.
Yüksək enerji tutumuna malik, asan nəql edilən neft XX əsrin ortalarından başlayaraq dünyada ən gərəkli enerji mənbəyi hesab olunur. Hazırda hasil olunan neftin həcminin 84%-i yanacaq istehsalına sərf edilir. Qalan 16% plastmas, kimyəvi həlledicilər, gübrələr, dərman vasitələri və digər məhsullar hazırlamaq üçün xammal rolunu oynayır.
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) proqnozlarına əsasən, neft illik hasilat zirvə həcminə 2030-cu ildə çatacaq. Bundan sonra sabitləşəcək, daha sonra isə tədricən azalmağa başlayacaq.
Ancaq mütəxəssislər əmindirlər ki, hətta gələcəkdə neft yanacaq kimi üstünlüyünü itirsə, onun qiyməti azalmayacaq. Çünki bəşəriyyət əvvəlki kimi neftdən hazırlanan əşyalarsız ötüşə bilməyəcək, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı ilə neft daha çox, neft-kimya kompleksinə yönəldiləcək.

Hələ XX əsrin başlanğıcından alimləri bir sual da düşündürür: neft ehtiyatları tükənərsə, onu süni yolla yaratmaq mümkündür? 1908-ci ildə rus ixtiraçısı İ.İ.Orlov neftin karbogen oksid və hidrogendən alınmasının, yəni «sulu qaz»ın alınmasının mümkün olduğunu sübut etdi. İlkin olaraq sintetik nefti ruslar deyil, almanlar, özü də «qonur kömür»dən aldılar. Bu, Birinci Dünya müharibəsi dövründə baş verdi, çünki o dövrdə Almaniyada yanacaqla bağlı problemlər ortaya çıxdı. Almanlar hətta «süni nefti» istehsal edən zavodlar tikdilər. Müharibədən sonra təbii neftlə müqayisədə baha başa gələn sintetik neft rəqabətə davam gətirə bilmədi.
Bu gün də sini üsulla nefti «yanacaq şistləri»ndən alırlar. Mütəxəssislər bu fikirdədirlər ki, sintetik neftin gələcəkdə yanacaq şistlərindən alınması səmərəli ola bilər, çünki geoloqların hesablamalarına görə, onların ehtiyatları neftinkindən 2-3 dəfə çoxdur.
Alimlər bu fikirdədirlər ki, əgər Yerin təkində indiyədək üzvi sintez baş veribsə, demək yeni-yeni neft yataqlarının açılmasına hələ ümid var. Əgər o, sırf üzvi mənşəlidirsə, demək gələcəyi ümidsizdir. Hesab edilir ki, neftin istehlakı bu səviyyədə saxlanılarsa, artıq bizim əsrin ikinci yarısında onun tükənmək ehtimalı vardır. Ancaq texnologiyalar inkişaf etdikcə, nefti əvvəllər çıxarmaq mümkün olmayan yerlərdən, məsələn, təbii bitumlardan əldə etmək imkanı yaranacaq ki, onun ehtiyatları da 600 milyard ton dəyərləndirilir. Bu da indiki sübut olunmuş çıxarıla bilən neft ehtiyatlarından 4 dəfə çoxdur. Bir sözlə, bəşəriyyət artıq xeyli vaxtdır ki, neftsiz öz gələcəyinin necə olacağını düşünür və yollar axtarır…

Müəllif: Zöhrə Fərəcova