Nitq Mədəniyyəti Nədir

4) mənsub olduğu xalqıürəkdən sevməsi, onun tarixini, mentalitetini, mədəniyyətini və s. dərindən bilməsi və bütün bunların ən mükəmməl səviyyədə daşıyıcısı olması;

Nitq mədəniyyəti anlayisi

Hansı dildə danışırsansa danış, yaxud yazırsansa yaz, dinləyən və ya oxuyan şəxs həmin dili bilirsə sənin şifahi, yaxud yazılı nitqinə bir də mədəni səviyyəsinə görə qiymətləndirib reaksiya verməli olacaqdır. Çünki tarixi bizə məlum olmayan çox- çox qədim dövrlərdən bəri “nitq mədəniyyəti” adlanan bir təsəvvür- anlayış var ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə onu (“nitq mədəniyyəti”ni) “natiqlik sənəti” səviyyəsinə yüksəldən insan qabiliyyətinin (və istedadının!) göstəricisinə çevirmişdir. Bütün müqayisələr, almanlar demiş, qüsurlu olsa da, belə bir müqayisə aparmağa ehtiyac duyuruq ki, hər kəs mahnı oxuyur, ancaq heç də hamı müğənni olmur və ya hər kəs şəkil çəkir, ancaq heç də hamı rəssam olmur.

Cəmiyyət, nə qədər ehtiramla yanaşsa da, heç kəsdən müğənnilik, rəssamlıq və s. tələb etmədiyi kimi heç kəsdən də natiqlik tələb etmir. Ancaq hər kəsdən normal (mədəni) nitq tələb olunur ki, həmin tələbə cavab verməyən insan barəsində, nə qədər məziyyətləri, müsbət cəhətləri olsa da, “mədənidir” deyə fikirləşmək nəinki çox çətindir, hətta mümkün deyil. Niyə? Ona görə ki, bizim subyektiv zövqümüzdən, yaxud münasibətimizdən asılı olmayaraq ictimai şüurda kifayət qədər obyektiv olan “nitq mədəniyyəti” təsəvvürü var ki, dil inkişaf etdikcə həmin təsəvvür daha mükəmməl, daha pozulmaz olur. Məsələn, ingilis, alman, fransız və ya rus dilinə diqqət yetirsək görərik ki, dünyanın bu inkişaf etmiş dillərinin həm şifahi, həm də yazılı təzahürlərində mübahisəsiz qəbul olunan qaydalar, yaxud normalar mövcuddur. Azərbaycan dili də, bəzi istisnalarla, həmin inkişaf etmiş dillər kimi müəyyən qaydalara, yaxud normalara malikdir. Odur ki, hər hansı azərbaycanlının mətbuatda, televiziyada və ya radioda müşahidə etdiyi nitq qüsurlarına qarşı gündəlik həyatımızda tez- tez rast gəlinən etirazları heç kimi təəccübləndirməməlidir. Çünki azərbaycanlı şüurunda da “nitq mədəniyyəti” təsəvvür-anlayışı xeyli dərəcədə stabildir. Məsələn, hər bir azərbaycanlı bilir (və ya ən azından hiss edir) ki, televiziyada, yaxud radioda gələcəm, gedəcəm əvəzinə gələjəm, gedəjəm; gəlsək, getsək əvəzinə gəlsox, getsox, hətta o gələcək əvəzinə o gələcəkdir demək ədəbi normadan yayınmadır, nitq qüsurudur. Və maraqlıdır ki, bu qüsurlardan nə birincisinə, nə də ikincisinə yazı dilində təsadüf olunmadığı halda, üçüncüsü məhz yazı dilinin, yəni, mexaniki normativliyin törəməsidir ki, şifahi dilə məhz ədəbi normativlik aktı kimi nüfuz etmişdir.

Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, Azərbaycan yazı dili şifahi dildən daha normativ olduğuna görə şifahi dildəki qüsurlar, yaxud nəyin qüsur olub- olmamağına dair mübahisələr yazı dilindəkindən müqayisə edilməyəcək qədər çoxdur ki, bu da, bir tərəfdən, Azərbaycan dilində yazı ənənəsinin zənginliyi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, ümumiyyətlə yazı dilinin daha çox normativliyindən və ya standartlığından irəli gəlir. Təsadüfi deyil ki, bəzi xalqlar “ədəbi dil” əvəzində “yazı dili”, yaxud “yazılı dil” ifadəsini işlətməklə yazıya ədəbilik, normalılıq statusu verirlər. Və həqiqətən, yazı, demək olar ki, bütün xalqların dili üçün elə bir mədəni nüfuza malikdir ki, şəxsin (dil istifadəçisinin) savadı birinci növbədə ona (yazıya) nə dərəcədə bələd olub-olmaması ilə müəyyənləşir.

Lakin etiraf etmək lazımdır ki, son zamanlar yazının, eləcə də yazı normativliyinin və ya orfoqrafiya qaydalarının kultunun zəifləməsi müşahidə olunur. Və bu, bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da belədir. Əgər bir vaxtlar orta məktəblərdə hüsnxətt dərsləri keçirilir, uşaqlara gözəl xətlə yazmaq öyrədilirdisə, böyük tarixi ənənəsi olan həmin ehtiyac bugün, demək olar ki, aradan qalxmışdır. Yazının texnikiləşməsi, ilk növbədə kompüter texnologiyalarının sürətlə inkişafı hüsnxətt barədəki tarixi təsəvvürü tamamilə dəyişdirməklə elə bir mühit yaratmışdır ki, ümumiyyətlə əl yazısının nə vaxtsa yalnız ekzotik bir hadisəyə çevriləcəyi artıq indidən heç bir şübhə doğurmur.

Yazının meydanının daralması özünü onda da göstərir ki, şifahi kütləvi informasiya vasitələri müxtəlif baxımlardan daha effektli, operativ olduğuna görə mətbuatı-yazılı kütləvi informasiya vasitələrini qabaqlayır. Və təsadüfi deyil ki, əgər bir vaxtlar radiodan, yaxud televiziyadan daha çox yazı dilinin intonasiyası, diktor tələffüzü eşidilirdisə, bugün, əksinə, mətbuatın – qəzetlərin, jurnalların dilində şifahi nitq xüsusiyyətləri yazılı dilin normativlərini az qala hər addımda “pozmaqla” yeni ünsiyyət, diskurs modelləri təqdim edir ki, bu da tamamilə təbiidir.

Ona görə də biz, bir zamanlar olduğu kimi, mətbuatdan, ümumən yazı dilindən klassik texnologiyalara əməl olunmasını pedantcasına tələb edə bilmərik. Lakin bu, o demək deyil ki, tarixən formalaşmış yazı mədəniyyətindən – orfoqrafiyadan tamamilə imtina etmək lazımdır. Məsələn, bir sıra sözlərin ənənəvi yazılışında tamamilə zəruri olan sadələşdirmə – redaktə işləri aparmağa ehtiyac var. Deyək ki, son illərdə Azərbaycan yazısında, müəyyən etirazlara rəğmən tamamilə doğru olaraq, apostrofdan imtina edildi. Yaxud sabah və ya o biri gün ədəbiyyat, səhiyyə, mədəniyyət, müvəffəqiyyət, tövsiyyə kimi sözlər bir y ilə yazıla bilər. Və yaxud sözün sətirdən sətrə keçirilməsi zamanı tələb olunan hecalara ayırma prinsipi aradan qaldırılar. Ancaq, məsələn, xüsusi adların nə zamansa kiçik hərflə yazılacağı hələ ki heç kəsin ağlına gəlmir.

Azərbaycan yazı dilində elə hadisələr var ki, tamamilə məntiqsizdir; məsələn, bugünkü orfoqrafiya prinsiplərinə görə, bugün və ya bu gün söz və ya söz birləşməsini ancaq bir formada (bu gün) yazırıq. Şifahi dildə təbii şəkildə yerinə görə fərqləndirilən, heç bir məntiqsizliyə, yaxud qüsura imkan verməyən bu hadisə yazı dilində fərqləndirilmir ki, bu da, nəticə etibarilə, dil təfəkkürü səviyyəsində inkar olunur. Müqayisə edək:

1) Mən bugün işə gedəcəm.

2) Yanvarın 1- i istirahət günü olduğuna görə bu gün iş günü deyil.

Birinci halda “bugün” bitişik, ikinci halda isə “bu gün” ayrı yazılacaqdır. Ona görə ki, birinci halda söhbət rusların “seqodnya”, ingilislərin “tudey” dedikləri bir söz- anlayışdan, ikinci halda isə birinci növ təyini söz birləşməsindən gedir.

Yazı dilində mürəkkəb cümlələrin, o cümlədən tabeli mürəkkəb cümlələrin işlənməsi nə qədər səciyyəvi (və təbii) olsa da, şifahi dil üçün nə səciyyəvi, nə də təbiidir. Hətta bu cür cümlələri şifahi şəkildə deyə biləcək bir dil intellekti ortaya çıxsa belə.

Bugün Azərbaycan dili ən çox publisistikada inkişaf edir, ancaq Azərbaycan dilinin normalarının pozulduğu ən münbit məkan da publisistik məkandır. Və dil o zaman inkişaf edir ki, orada inkişaf üçün sosial-mənəvi şərait var. Hər kəs danışır, hər kəs yazır.

Ancaq hər kəsin danışdığı və hər kəsin yazdığı bir dövrdə hər kəsin məsuliyyət daşıdığını güman etmək çox çətindir. Bugün Azərbaycan mətbuatında hazırlıqsız, yaxud qeyri-peşəkar jurnalistlərin, televiziya və ya radioda nitq səviyyəsi yüksək olmayan, bir sıra hallarda isə təfəkkür mədəniyyəti aşağı aparıcıların çox olması, yəqin ki, mübahisə mövzusu deyil. Əlbəttə, kütləvi informasiya vasitələrindəki dil qüsurları bir də ona görə təhlükəlidir ki, cəmiyyət, xüsusilə gənc nəsil həmin qüsurları çox hallarda (inersiya ilə!) norma kimi qəbul edib işlədir. Və nəticə etibarilə, ana dili, eləcə də milli dil təfəkkürü zədələnir.

Fikrimizcə, ədəbi dil, əsasən, aşağıdakı hallarda dağıdıcı təsirə məruz qalır:

1) dialekt sözlərinə, yaxud dialektdən gələn tələffüz xüsusiyyətlərinə geniş meydan verilməsi;

2) alınma sözlərdən yerli- yersiz istifadə olunması, yaxud başqa dillərin tələffüz-intonasiya xüsusiyyətlərinin ana dilinə gətirilməsi;

3) düşüncə və ya təfəkkür mədəniyyətinin aşağı olması.

Son zamanlar xüsusilə televiziya dilində (ilk növbədə cəmiyyətin maraq göstərdiyi şou verilişlərində) dialektizmlərə meylin gücləndiyi müşahidə olunur. İntellektual səviyyəsi ümumiyyətlə yüksək olmayan müğənnilər bir yana, hətta həmin verilişlərin aparıcıları da dialektdə, əsasən, Bakı dialektində danışmağa üstünlük verirlər (məsələn, yaxcı, nöşün, həri və s. dialektizmlər işlədilir) ki, bu da ədəbi normaya laqeydlik, hörmətsizlik gətirir. Yaxud aşıq sənətinə həsr olunmuş verilişlərdə, xüsusilə müsabiqə və ya yarışmalarda Qazax, ümumiyyətlə Qərb dialektlərimizdən geninə-boluna istifadə edilir.

Əlbəttə, Azərbaycan dilinin dialektləri, şivələri bizim milli sərvətimizdir. Və çox az azərbaycanlı təsəvvür etmək olar ki, hansısa bir dialektə, şivəyə mənsub olub onu az və ya çox bilməsin. Məişətdə ləhcədən istifadəni də heç kəs yasaqlaya bilməz. Hətta televiziyada, ya radioda müəyyən ekzotik təəssürat yaratmaq üçün dialektizmə müraciət etmək də mümkündür. Ancaq, necə deyərlər, qədərində. Və dinləyici hiss etməlidir ki, norma hansıdır, bu və ya digər məqsədlə normadan yayınma nədən ibarətdir.

Etiraf etməliyik ki, ədəbi dilimizdə olmasa da, xalq danışıq dilimizdə rus sözləri, ifadələri kifayət qədər geniş yayılmışdır: açki, znaçit, pasluşnı, seryoznı, paryadoçnı, toçnı, damaşnik, maşennik, zakonnı, tak şto, kaneşna, sveji və s. Bu cür sözlərin, ifadələrin işlədilməsi yalnız bu və ya digər şəxsin nitq qüsuru, yaxud subyektiv marağının təzahürü kimi izah oluna bilməz. Ədəbi normaya belə kütləvi təcavüz eyni zamanda ümumən milli dil təfəkküründəki yad sözlərə müqavimət immunitetinin zəifliyi ilə bağlıdır. Bu isə o deməkdir ki, yuxarıda sadaladığımız, eləcə də sadalamadığımız yüzlərlə rus sözlərinin ana dilindəki qarşılıqları milli dil təfəkküründə ya lazımi qədər möhkəm oturmamışdır, ya da xalq danışıq dilində alınma sözün ekzotik- ideoloji nüfuzu o qədər yüksəkdir ki, ana dili sözünü sıxışdırmaq gücündədir.

Bir vaxtlar ailədə ata, ana kimi qədim ənənəsi olan milli (və doğma) söz- müraciətlərin əvəzində papa, mama daha çox işlənirdi. Bugün də işlənir, ancaq müşahidə edilir ki, papa yerinə ata deyilməsi artır, mama yerinə ana deyilməsi isə, demək olar ki, əvvəlki səviyyədə qalmaqdadır. Və maraqlıdır ki, ailədə valideynlərinə papa, mama deyən uşaqlar da kənarda – ictimai yerlərdə valideynləri haqqında danışarkən adətən atam, anam sözlərini işlədirlər.

Son zamanlar Azərbaycan dilinə xüsusilə publisistik üslubun təcrübəsində beynəlxalq leksikonun daxil olması ümumən müsbət hadisədir. Ona görə ki, dil təfəkkürümüz müasirləşir, intellektuallaşır və beynəlmiləlləşir. Ancaq, təbii ki, burada da bir əndazə olmalıdır. Heç bir əsas yoxdur ki, kreativ, market, menecer, kompüter, məsaj, korrupsiya, gender, mobil, administrasiya, analoq, passionar, alternativ, krizis, korporativ, sammit, debat kimi onlarla, hətta yüzlərlə beynəlmiləl sözün Azərbaycan dilində işlənməsinə etiraz olunsun. Və hamıya məlumdur ki, bu cür sözlər dilimizə nə qədər inamla gəlsə də, heç də hamısı ümumişlək olmayıb, əsasən, bu və ya digər səviyyədə intellektualların nitqi üçün səciyyəvidir. Kütləvi informasiya vasitələrinin dilinə də həmin mənbədən keçir.

Ədəbi dilin inkişafına mane olan ən böyük təhlükələrdən biri də düşüncə və ya təfəkkür mədəniyyətinin aşağı olmasıdır ki, bu, bütövlükdə millətə deyil, ayrı-ayrı şəxslərə aiddir. Lakin həmin ayrı-ayrı şəxslərin nitq qüsuru və ya məzmun-mündərəcəsiz nitqi tirajlanırsa, kütləvi hal alırsa, istər-istəməz, ictimai (milli!) problemə çevrilir. Məsələn, bir vaxtlar müxalifət mətbuatında və ya “müstəqil mətbuat” dediyimiz kütləvi informasiya vasitələrində söyüşlər, təhqirlər, böhtanlar o həddə çatmışdı ki, sanki yeni bir “mətbuat dili” yaranırdı. indiyə qədər də bu “dil-üslub”un müəyyən əlamətləri qalmaqdadır. Eləcə də bir sıra mətbuat orqanlarında ideya- məzmundan uzaq, nə məqsədlə yazıldığı bilinməyən xeyli məqalələrə rast gəlinir ki, burada dil informasiya vermək, yaxud idrak funksiyalarını yerinə yetirməkdən məhrum edildiyinə görə, əgər belə demək mümkünsə, enerjisini itirir. Xüsusilə acınacaqlı haldır ki, mətbuatda az qala hər gün artıq bu sahədə “peşəkarlaşmış” jurnalistlərin əli qələm tutmayan müxtəlif (və əsasən, cəmiyyətdə müəyyən mövqeyi olan, tanınmış) şəxslərin adından yazıb çap etdirdikləri “məqalələr”i oxumalı oluruq ki, burada da dil- üslub konyukturunu, təfəkkür sönüklüyünü görməmək mümkün deyil.

Və çox təəssüf ki, dil təfəkkürsüzlüyü televiziyalarımız üçün də təsadüfi hal sayıla bilməz. Bizim öz sənətləri, ifaları (və istedadları!) ilə xalq arasında tanınan, sevilən, hətta yüksək ictimai nüfuz qazanan müğənnilərimiz vardır ki, efirdən, ekrandan danışanda düşünürsən yəqin heç orta təhsil də görməyib. Və nəzərə alsaq ki, onlar, demək olar ki, hər gün bizim evlərimizin, ailələrimizin qonağıdır, həmsöhbətidir, onda nitq (və təfəkkür!) mədəniyyətimizin hansı təsirlərə məruz qalacağını, hansı səviyyəyə düşəcəyini təsəvvür etmək o qədər də çətin olmazdı.

Əslində televiziyanın simasını müəyyən etməli olan elə aparıcılar var ki, onların trafaret danışıqlarına qulaq asanda dahi Füzulinin dahiyanə müqayisələri yada düşür. Şair deyirdi ki,

Gər qara daşı qızıl qan ilə zəngin edəsən,

Təbə təğyir verib ləli- Bədəxşan olmaz.

Edəcək tutiyə təlim ədayi- kəlimat,

Nitqi insan olur, amma özü insan olmaz.

Bir mühüm problem də maraqla baxdığımız məşhur xarici filmlərin çox hallarda bərbad tərcüməsindən irəli gəlir. Məsələn, filmdə bir obraz digərindən nə isə eləməyi xahiş edir. O isə “budəqiqə!” (budəyqə!) və ya “busaat!” əvəzinə “indi!” deyir ki, bu cür ifadə Azərbaycan dilində tarix boyu müşahidə edilməmişdir.

Ümumiyyətlə, nitq o zaman gözəl, məzmunlu, təsirli olur ki, birinci növbədə, gərək nə dediyini biləsən; ikinci növbədə, necə deyəcəyini, hansı sözlərdən, ifadələrdən istifadə edəcəyini qərarlaşdırasan və nəhayət, çalışasan ki, sənin sözün (nitqin) kimisə nəyəsə sövq etsin, ünvanlı olsun, təsir göstərsin.

“Nitq mədəniyyəti” nə qədər təcrübədən keçmiş, ümumi (və mükəmməl!) prinsiplərə malik olsa da, şəxsin nitqinin mədəniyyətində təzahür etmirsə, riayət edilməyən, icra olunmayan qanuna bənzəyir ki, onun da cəmiyyətə fayda verə biləcəyini düşünmək düzgün olmazdı.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Nitq Mədəniyyəti Nədir

“Nitq mədəniyyəti” anlayışı kifayət qədər genişdir. Birincisi, bu cəmiyyətin nitq həyatını öyrənən bir filologiya elminin bir hissəsidir. İkincisi, dəqiqlik, aydınlıq və saflıq kimi keyfiyyətlər daxil olmaqla nitqin normativliyidir. Sözün geniş mənasında mədəni nitq söz zənginliyi, bədii ifadə və məntiqi ahəngdarlıqla xarakterizə olunur. Danışıq mədəniyyəti şifahi nitq təsirində həyata keçirilir. Nitq mədəniyyəti nədir

Təlimat

Addım 1

Şifahi (şifahi) ünsiyyətin effektivliyi üçün ən başlıcası dedikləriniz, düşüncənizi hansı sözlərlə ifadə etdiyiniz, nitqinizin quruluşunun nə qədər məntiqli olmasıdır. İnandırıcı arqumentlər vermək və düşüncələri ətraflı şəkildə ifadə etmək bacarığı vacibdir.

Addım 2

Danışığın düzgünlüyünün meyarı yazıçı və ya natiqin düşüncələrinə uyğunluq, deyimin məzmununu ifadə etmək üçün dil vasitələrinin düzgün seçilməsidir.

Addım 3

Nitqin saflığının meyarı onun ədəbiyyatdan kənar elementlərlə (dialektal lüğət, yerli, jargon) “çirklənməməsi”, içindəki müəyyən dil vasitələrindən xüsusi bir şifahi ünsiyyət şəraitində istifadə edilməsinin məqsədəuyğunluğudur.

Addım 4

Danışıq təsirinin effektivliyinə nail olmaq üçün hansı həmsöhbətinizlə ünsiyyət qurduğunuzu nəzərə alın, nitq etiket qaydalarına, tələffüz normalarına, stres, cümlələr və cümlələr qurma qaydalarına əməl edin.

Addım 5

Danışıq mədəniyyəti müxtəlif şifahi ünsiyyət vəziyyətlərində özünü göstərir: kütləvi nitqdə, müzakirədə, peşəkar ünsiyyət sahəsində, gündəlik münasibətlərdə.

Addım 6

Yazıdakı nitqin təbii tələbi orfoqrafiya və punktuasiya qaydalarına riayət etməkdir.

Addım 7

Danışıq mədəniyyətinin göstəricilərindən biri kimi nitqin bədii ekspresivliyi sinonim seriyaların zənginliyini, tropların və üslubi fiqurların istifadəsini, digər ifadə vasitələrinin (leksik, fonetik, intonasiya və s.) Geniş yayılmasını əhatə edir.

Addım 8

Dilçilik elminin bir hissəsi kimi nitq mədəniyyəti müxtəlif şifahi və yazılı nitq formalarının müqayisəsi, dil sisteminin bütün səviyyələrində normaların təsbit edilməsi, inkişaf tendensiyalarını müəyyənləşdirmək, normaların real həyata keçirilməsinə kömək etməkdir. nitq praktikasında ədəbi dil və dövlətdə hədəflənmiş bir dil siyasətinin aparılması.

Нитг мядяниййяти щаггында анлайыш

İnsan kiçik yaşlarından, danışıq vərdişləri əldə etdiyi zamandan ömrünün sonuna qədər öz danışığını təkmilləşdirir. O, danışdığı dilin quruluşunu bilməklə kifayətlənməməli, eyni zamanda ana dilinin incəliklərini öyrənməli, fikrini gözəl ifadə edə bilməlidir. Belə ki,iнсанын мяняви зянэинлийи онун нитгиндя тязащцр едир. Bura təkcə danışıq mədəniyyəti deyil, yazı mədəniyyəti də daxildir.Gözəl nitq insana cəmiyyətdə böyük nüfuz qazandırır.

Nitq mədəniyyəti anlayışı genişdir. Bura mədəni nitqi şərtləndirən əsas amillər, nitq mədəniyyəti vəədəbi dil normaları, nitq mədəniyyəti və danışıq etikası, mədəni nitqin ictimai və sosial-iqtisadi inkişafdakı rolu, nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin yolları,üsulları və digər məsələlər daxildir.

Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mяdяniyyяti tяtbiqi dilçilik sahяsi olub, konkret bir dilin orfoepik, orfoqrafik, leksik, qrammatik, цslubi vя s. normalarыnы mцяyyяnlяşdirяn nяzяri axtarыşlar vя tяcrцbi tяdbirlяr kompleksidir”. Bu tərifi başqa bir şəkildə bu cür ifadə etmək olar: Nitq mədəniyyəti danışıq vəyazı zamanı orfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarına əməl etmək, zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, nitqin etik normalarını gözləməkdir.

Nitq mədəniyyəti təlimi uzun və mürəkkəb tarixi bir prosesin nəticəsidir. Bu, qədim yunan və qədim Roma natiqlik sənətinin nəzəriyyə və praktikasıəsasında meydana gəlmiş və müxtəlif elm və fəaliyyət sahələrinin mütəxəssislərinin,xüsusilə, yazıçı vəşairlərin diqqətini cəlb etmişdir. Nitq mədəniyyətinin nəzəri əsasları XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində formalaşmağa başlamışdır.Azərbaycan dilçiliyində nitq mədəniyyəti məsələlərinəəsasən 1950-ci ildən diqqət yetirilməyə başlanmış və 1980-ci ildən ali məktəblərdə tədris edilir.Bu fənnin tədris məqsədi tələbələrdəöz fikirlərini həm yazılı, həm dəşifahi formada düzgün, aydın , məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, sadə, anlaşıqlı bir şəkildə ifadə edə bilmək bacarıq və vərdişləri yaratmaqdır. Nitq və dil, dil və təfəkkür, nitq və nitq şəraiti, dil sisteminin normaları, üslub normaları, nitqin üslubi bütövlüyü, dilin leksik vahidlərindən yerində və məqsədəuyğun idarəetmə bacarığı, nitqin etik normaları və s. bu fənnin predmetini təşkil edir.

НИТГЯ ВЕРИЛЯН ТЯЛЯБЛЯР

“Нитг мядяниййяти эениш мянада фикир, дцшцнъя мядяниййятидир. Камил нитгя малик олмаг мядяни нитгин ясас яламятидир. Еля бу яламят фикри дягиг вя айдын, йыьъам вя тясирли ифадя етмяйи дя юзцндя якс етдирир”.

(Щясрят Щясянов)

Нитг хцсуси тяляб вя принсипляря малик чохмяналы сюздцр. Айдын шцур, мющкям ирадя, камил щисс вя дуйьуларла баьлы олан нитг щяр ъящятдян тямиз, инандырыъы олмалыдыр. Нитгин тямизлийи, шяффафлыьы ана дилинин тяляб вя пriнсипляриня дцзэцн риайят етмякдян, цслуб ялванлыьыны эюзлямякдян, йерли диалект вя шивялярдян имтина етмякдян чох асылыдыр. Азярбайъан дилинин бцтцн диалект вя шивяляри бизим цчцн ня гядяр язиз, ширин олса да, елми иътимаиййятдя, ъямиййятдя тямиз ядяби дилдя данышмаьа цстцнлцк вермялийик. “Гайчы” явязиня “гейчи”, “ ня цчцн” явязиня “нюшцн”, “дцйц” явязиня “дцэи”, “гардаш” явязиня “гярдеш” вя с. демямялийик. Беля диалект вя шивя тяркибли ващидляр нитгин тямизлийиня хялял эятирир. Нитгин тямизлийини шяртляндирян амиллярдян бири дя онун мядяни сявиййясини эюзлямяк, горумагдыр. Кобуд ифадяляр, яъаиб, жаргон характерли терминляр ишлятмяк дили, нитги корладыьы кими инсанын тярбийяси, сявиййяси щагда да пис ряй йарадыр. Мяс: ахмаг, гудурмуш, эопчу, щейвяря, башыбош, щейvан вя с. тящгир, сюйцш характерли ифадяляр ишлятмяк нитгдя, шифащи данышыгда йолверилмяздир. Диля дахил олан алынма сюзлярдян, яъняби ифадялярдян имкан дахилиндя аз истифадя етмяк лазымдыр. Онларын дилимиздя олан гаrşыlыqларынытапыбишлятмякчохваъибдир. Мяс: «артыг»йериня«уже», «цмумиййятля» явязиня «вобше», «йахшы» йериня «окей» вя с. сюз вя ифадяляр ишлятмяк нитгин korlanmasыna эятириб чыхарыр.

Нитгин садялийи айдынлыг, мцдриклик, мягсядйюнлцлцк демякдир. Садялик динляйиъиляrля ялагя вя цнсиййят васитясинин мющкямлийидир. Ən mürəkkəb fikirləri belə sadə dillə ifadə etmək olar. Садя нитг инсанларла цнсиййят гурмаг фактыдыр.

Нитг мягсядли, айдын вя йыьъам олмалыдыр. Nitqdə sadəlik, yığcamlıq aydınlıq üçün əsas şərtdir.Конкрет данышыг тярзиня йийялянмяк, мятляби мяна вя мягсяди дягиглийи иля ифадя етмяк нитг мядяниййятинин ясас яламятляриндяндир. Узунчулуг, ейни сюз вя ифадяни лцзумсуз йеря бир нечя дяфя тякрар етмяк, йерсиз, мянасыз сюз ишлятмяк динляйиъилярдя икращ щисси ойатдыьы кими, данышаны да щюрмятдян салыr.

Nitqin ifadəliliyi – təsirli nitq olmaqla dinləyicinin iradəsinə,hisslərinə təsir göstərir, onu həyəcanlandırır və düşündürür. İfadəli nitq üçün bacarıq və vərdişəsas şərtdir. İfadəli nitqi dinləyənlər onu asanlıqla qavrayır, mənimsəyir və uzun müddət yadda saxlayırlar. Təşbeh, aforizm, frazeoloji birləşmələr və s. ilə zəngin olan dilimizdən daha çox şair və yazıçılar tərəfindən məharətlə istifadə olunur.

İfadəlilik keyfiyyətinin əmələ gəlməsində dilin bütün sistemləri iştirak edir: fonetika, leksika, semantika, qrammatika, intonasiya, üslubiyyat.

Nitqin düzgünlüyü–İnsanların bir- birini anlamasıüçün nitqin düzgünlüyü vacibdir. Əgər danışanın nitqində məntiq,dəqiqlik pozularsa, bu zaman onu anlamaq çətin olar. Fonetik,leksik, qrammatik normalara riayət edərək düzgün ifadə olunan nitq mədəni nitq üçün vacib şərtlərdən sayılır.

Nitqin dəqiqliyi – nitqin ilk vəəsas şərti sayılır.Dəqiq nitq zəngin söz ehtiyatı tələb edir.Söz ehtiyatı zəngin olan adamın nitqi dəqiq olur. Dəqiq nitq dedikdə sözlərin ifadə olunan fikrə uyğun seçilməsi, qrammatik cəhətdən düzgün cümlə qurmaq, intonasiyadan yerli-yerində istifadə etmək başa düşülür.
Tapşırıq: Görkəmli şəxslərin dil, nitq haqqında söylədiklərini oxuyun.

“Bяdii dil tяmizlik sevir, gözяllik sevir. Bu gözяllik onun bцtцn tяbiяti ilя bağlыdыr, necя tяmiz, sяrin bulaq suyu qayadan qaynayыb çыxыr, elя dя hяr söz insanыn цrяyindяn gяlmяlidir. Dilin bцtцn daxili gözяlliyini яks etmяlidir. Belя olmadыqda dil korlanыr, kobudlaşыr, mяnasыna xяlяl gяlir, daxili gözяlliyini itirir. Dil onu pozan, korlayan hallara isя ciddi mцqavimяt göstяrir, onlarы rяdd edir, insanыn bяdяni yad цnsцrlяri rяdd edяn kimi.”

“Nitqin gцcц az sözlяçox şey söylяmяk bacarыğыdыr.”

(Qяdim yunan filosofu Plutarx)

“Dil nя qяdяr asan, sadя olsa, bir o qяdяr gözяl, göyçяk, mяqbul olar.”

Дцшцнъясиз бир сюз кимя эярякдир,

Ким беля сюзляри динляйяъякдир.
Sözündəçoxluğa qoyma yer olsun,

Birin yüz olmasın, yüzün bir olsun.

Mənəm mənəm deyib öyməözünü,

Həmişə müxtəsər eylə sözünü.

NATİQLİK SƏNƏTİ

“Natiqlik – zehin ilя цrяk arasыnda яlaqя qurularaq asan, aydыn yolla ifadя olunan, dinlяyяnя zövq verяn danыşыq tяrzidir.”

(Qяdim fransыz filosofu Paskal)

Kцtlя qarşыsыnda çыxыş etmяk bacarыğы bцtцn dövrlяr цçцn faydalы vяrdiş olmuşdur. Geniş dinlяyici kцtlяsinяöz fikirlяrini gözяl, savadlы, sяmimi, inandыrыcыşяkildяçatdыran şяxsя natiq deyilir. Natiqlik sяnяtinя yiyяlяnяnlяr cяmiyyяtdя maraqlы şяxslяr olur, istяnilяn sahяdя mцvяffяqiyyяt яldя edя bilirlяr. Mяs: Onlar vяzifя sahibi, siyasяtçi, biznesmen, jurnalist, yazыçы, mцяllim vя s.ola bilяrlяr ki, bu peşяlяrin яsasыnda ritorika mцhцm rol oynayыr.

Яsl natiq bir sыra xцsusiyyяtlяrя malik olmalыdыr:

1. Onun gцclц erudisiya vя biliyi olmalыdыr ki, lazыm gяldikdя öz fikirlяrinin ifadяsi цçцn dцzgцn sözlяr seçя bilsin.

2. Natiqin nitqi savadlы vя aydыn olmalыdыr ki, geniş auditoriya tяrяfindяn başa dцşцlsцn.

3. Natiq яsl peşяkar olaraq öz hяyяcanыnы iradяsinя tabe etdirmяyi bacarmalы, nitqindя soyuqqanlы olmalы vя sakitliyini qorumalыdыr.

NATİQLİK SƏNƏTİNİN TARİXİ

Natiqlik sяnяtini öyrяnяn elmя ritorika deyilir. “Ritorika” yunan sözü olub, bəlağətli, məharətli nitq deməkdir, fikri incə, aydın, gözəl ifadələrlə anlatmaqdır, natiqlik bacarığıdır. Ritorika e. я. V яsrdя Qяdim Yunanыstanda yaranmыşdыr. Bu dövrdя Yunanыstanda demokratiya hökm sцrцrdц. Yыğыncaq vя mяhkяmяlяr açыq, kцtlяvi şяkildя keçirilirdi. Hяr bir Afina vяtяndaşы ittihamçы vя ya mцdafiяçi qismindяçыxыş edя bilяrdi. Buna görя dя onlar hцquqi biliklяrя yiyяlяnir, aydыn, tяsiredici, inandыrыcы danыşa bilmяk цçцn natiqlik dяrslяri alыrdыlar. Bunun цçцn Afinada 14 illik natiqlik mяktяblяri var idi. Belя mяktяblяrdя fяlsяfя, mяntiq, hцquq, dilçilik, яdяbiyyat, natiqlik sяnяti öyrяdilirdi. Цmumiyyяtlя, Qяdim Yunanыstanda natiqlik sяnяtinin яsasыnы bir elm kimi sofistlяr qoymuşlar. Sofist –hяr hansы bir fikri (dцzgцn vя ya dцzgцn olmayan) fяlsяfi яsaslarla digяrinя sцbut edяn adama deyilir. Sofistlяr çox mцdrik adamlar olaraq natiqlik sяnяtinя dяrindяn bяlяd idilяr vя nitq mяdяniyyяti mцяllimi kimi digяrlяrinя bu sяnяti öyrяdirdilяr.

Sokrat, Platon, Aristotel, Demosfen qяdim yunan natiqliyinin яn görkяmli nцmayяndяlяri olmuşlar. Böyцk yunan filosofu Sokrat heç bir яsяr yazmamыş, öz fikirlяrinin hamыsыnыşifahi formada yaymыşdыr. Onun mцdrik fikirlяri öz dövrцndяki alimlяr, şagirdlяri – Platon vя Ksenofont tяrяfindяn gяlяcяk nяsillяrяötцrцlmцşdцr. “Sokratыn mцdafiяsi” adlыяsяrindя Platon onun mяhkяmя zamanыçыxыşlarыnы qяlяmя almыşdыr. Hal-hazыrda bu яsяr dцnyanыn bir çox ölkяlяrinin hцquq fakцltяlяrinin dяrs proqramыna salыnmыşdыr. Platonun şagirdi dahi yunan filosofu Aristotelin e. я. 335-ci ildя yazdыğы“Ritorika” traktatы isя natiqlik sahяsindя böyцk nailiyyяt hesab olunur.Yunan natiqlik sяnяtinin parlaq ulduzu Demosfen olmuşdur. Mяhkяmяçыxыşlarы ilя mяşhur olan Demosfen яvvяlcя cяmiyyяt tяrяfindяn yaxşы qarşыlanmasa da, öz цzяrindя gяrgin iş apararaq böyцk natiqяçevrilmişdir. Demosfenin 61 nitqi, 56 çыxыşы, 6 mяktubu dцnya natiqlik mяdяniyyяtinin inkişafыnda mцhцm mяrhяlя olmuşdur. Şərqdə Aristotel – Ərəstu, Platon – Əflatun kimi tanınır. Dahi Azяrbaycan şairi Nizami Gяncяvi bu filosoflarы öz яsяrlяrinin qяhrяmanыna çevirmiş və”İsgяndяrnamя” poemasыnda Makedoniyalыİsgяndяrin onlarla söhbяtini tяsvir etmişdir.

Natiqlik sяnяti Yunanыstan mяrhяlяsindяn sonra Roma dövrцnя qяdяm qoyur. E.я. Ыяsrdя Roma Yunanыstanы işğal edir vя onun mяdяniyyяtini, ritorika sahяsindяki nailiyyяtlяrini qяbul edir. Yuli Sezar, Brut, Siseron, Kvintilian kimi xadimlяr Roma natiqlik sяnяtinin görkяmli nцmayяndяlяri olmuşlar. Ancaq Roma natiqlik sяnяtinin zirvяsi Siseronun fяaliyyяti sayыlыr. Siseron belя hesab edirdi ki, natiq yalnыz yцksяk tяhsilli, insanlarыn xoşbяxtliyi uğrunda mцbarizяni özццçцn mяqsяd hesab edяn adam ola bilяr. Onun dövrцmцzя 58 nitqi, ritorika, siyasяt vя fяlsяfя haqqыnda 19 traktatы, hяmçinin 800-dяn çox mяktubu gяlib çatmыşdыr.

Ritorika elm, sяnяt olmaqla bяrabяr, hяm dя tarixi hadisя idi. Ritorikanыn yaradыcыlarы olan yunanlar onda “mцdrik inandыrma elmini”, romalыlar isя “söz ustalыğыnы” görцrdцlяr. Orta яsrlяrdя vя intibah dövrцndя isя ritorika –“nitq bяzяyi sяnяti” kimi başa dцşцlцrdц. Belяliklя, Qяdim Yunanыstan vя Roma mяktяblяri Avropa mяdяniyyяtindя ritorikanыn яsasыnы qoymuş vя bu mяktяblяrdяn bu gцn dя istifadя olunur.

AZƏRBAYCANDA NATİQLİK SƏNƏTİ

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında söz, gözəl danışmaq qabiliyyəti bəşəriyyətin təməl daşı kimi qiymətləndirilmiş, xilqətin əzəlinin söz olduğu təlqin edilmişdir. Ulu əcdadlarımız sözün real gücünü, təbii qüdrətini həmişə yüksək dəyərləndirmişlər. Babalarımız bəşər tarixini obyektiv təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, insan cismən yox olsa da, onu tarixdə yaşadan sözdür. Söz müqəddəs, sözü cilalayan ustad isə müqəddəslərin müqəddəsidir. Söz güldürür, söz ağladır, söz sevindirir, kədərləndirir, ümid verir, ümid qırır. Söz var dağa çıxarar, söz var dağdan endirər. Söz bir olsa dağ yerindən oynayar. Söz həm məlhəmdir, həm də yara. Söz var gələr keçər, söz var dələr keçər.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində nitqin, danışığın gözəlliyinə yüksək qiymət verənlər çox olmuşdur. Ədəbi-tarixi mənbələrə görə, Fələki Şirvani, İzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Həsənoğlu, Nəsirəddin Tusi, Əbdülrəşid Bakuvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Sahib Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Qətran Təbrizi, Şah İsmayıl Xətai, MarağalıƏdhəvi və b. böyük natiqlər olmuşlar. Onların yazdıqları bədii əsərlərdə natiqlik məharəti, nitq kamilliyi mədəniyyəti, nitqin təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi və s. haqqında janrın verdiyi imkan ölçüsündə elmi-nəzəri fikir və mülahizələr söylənilmiş, söz sənətinə yüksək qiymət verilmişdir. Nizami sözün insan həyatında ecazkar qüvvəyə malik olduğunu, dünyanın gözünün ilk dəfə sözlə açılması ideyasını, fikirlərini qüdrətli poetik bir dillə tərənnüm etmişdir. Nizamiyə görə, dünyada ən çətin işləri “hikmət adamları”, söz ustaları, natiqlər yerinə yetirə bilirlər.
Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə,

Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə.

Azərbaycanın böyük şairi “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmaram” deyən İmadəddin Nəsimi sözün zirvəsində dayanırdı. Onun söz sənəti, natiqlik sənəti, sözün qüdrəti ilə bağlı olduqca dəyərli fikirləri vardır. Hürufilik təriqəti ideyalarını yayanlardan biri olan Nəsiminin özü məharətli bir natiq olmuşdur. Hürufilik təriqəti ideyasını təbliğ etmək məqsədilə xalq qarşısında etdiyi çıxışlarında insanlardan, onların azadlıq və sərbəstliklərindən ehtirasla danışır, zülmü, əsarəti, ədalətsizliyi tənqid və ifşa edərdi. Böyük Füzuli sözə, nitqə yüksək qiymət vəəhəmiyyət vermişdi. O yazır:

“Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz,

Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz?

Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,

Kim nə miqdar olsa da, əhlin eylər ol miqdar söz.

Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyət azadlığını dilin mövcudluğunda görürdü. O, elmlik, aydın diksiya və musiqiliyi nitq üçün vacib şərtlərdən sayırdı.

Xətai ana dilini xalq ruhunu ifadə edən başlıca vasitə saymış, yazının, oxunun, dövlət və siyasət işlərinin ana dilində aparılması ideyasının praktik həllinə nail olmuşdur.
Söz vardır kəsdirər başı,

Söz vardır kəsər savaşı.

Söz vardır ağulu aşı,

Bal ilən edər yağ bir söz.

XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, Q.Zakir kimi praktik natiqlər, bu sahənin nəzəriyyəçiləri yetişmişdir. M.F.Axundov özünün bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik məharəti, fəsahətli kəlam, nitqin müxtəsərliyi və aydınlığı, səhnə dili, dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya normaları və s. haqda elmi-nəzəri fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb fəaliyyət göstərən qabaqcıl, mütərəqqi ziyalılar, maarifçilər, müəllimlər dilimizin saflığı, yad təsirlərdən qorunması, bu dildə danışmağın zəruriliyi, təlimin Azərbaycan dilində aparılmasının vacibliyi və s. məsələlərlə bağlıçox faydalı fikirlər söyləmişlər. Mirzə Kazım bəy, MirzəŞəfi Vazeh, Cəlil Məmməd- quluzadə, MirzəƏləkbər Sabir, Aleksey Çernyayevski, Seyid Əzim Şirvani, Rəşid bəy Əfəndiyev, Soltan Məcid Qənizadə, Həbib bəy Mahmudbəyov, Nəriman Nərimanov, Ömər Faiq Nemanzadə, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq Talıbzadə, Məmmədtağı Sidqi, Seyid Ünsüzadə, Firudin bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Bəkir Çobanzadə, Hacı Rəhim Əfəndiyev və başqaları yazdıqları məqalələr, dərslik və dərs vəsaiti ilə məktəblərimizə, maarif və mədəniyyətimizə xeyli kömək etmişlər. Onlar – Azərbaycanın qabaqcıl maarifçi və demokratik ziyalıları, görkəmli müəllimləri, ana dilində məktəb açmaq, bu məktəblər üçün dərsliklər tərtib etmək, ana dilinin tədrisi metodikasınıyaratmaq, əlifba, orfoqrafiya və bu kimi bir sıra mühüm məsələləri həll etmək barədə uzun illər boyu bütün təzyiq və məhdudiyyətlərə baxmayaraq yorulmadan mübarizə aparmış, öz əsərlərində dilimizin praktik məsələlərindən, onun orfoepiyası, orfoqrafiyası, lüğət tərkibi, üslubiyyatından da bəhs etmiş, məktəblilərin yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsinin vacibliyini dönə-dönə vurğulamışlar.

XX əsr özünün natiqlərini yaratmışdır. Bu dövrün natiqləri bir çox cəhətdən yeni və orijinal sənət-peşə adamları olmuşlar. Belələrinə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nazim, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, İsmayıl Şıxlı, Xəlil Rza Ulutürk kimiləri nümunə ola bilər. Bu natiqlər ana dilində səlis, aydın, təmiz, eyni zamanda yığcam və təsirli danışmaq bacarığına sahib idilər. N.Nərimanov öz ana dilini hədsiz məhəbbətlə sevmiş, onu yüksək qiymətləndirmişdir. “Ana dili! Nə qədər rəfiq, nə qədər ali, hissiyyati-qəlbiyyə oyandıran bir kəlmə! Nə qədər möhtərəm, müqəddəs, nə qədər əzəmətli bir qüvvə! Ana dili! Bir dil ki, mehriban bir vücud öz məhəbbətini sənə bu dildə bəyan edibdir. Bir dil ki, sən hələ beşikdə ikən bir layla şəklindəöz ahəng və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır. ”. N.Nərimanov ana dilinə xalqın varlığını təşkil edən əsas amil kimi baxmış, ədəbi dilimizin tədrisi, xəlqiliyi, saflığı, təmizliyi və inkişafı haqqında bu gün belə aktual olan fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. N.Nərimanov Azərbaycan natiqlik məktəbinin banilərindən biri olmuşdur. Görkəmli ədəbiyyatşünas, yazıçı və dövlət xadimi Şıxəli Qurbanovun da Azərbaycan natiqliyinin yaranması və inkişafında xüsusi xidmətləri olmuşdur. Mərhum professor A.Abdullayev Ş.Qurbanovun natiqlik məharətindən bəhs edərək yazır: “Şıxəli Qurbanov mükəmməl surətdə natiqlik məharətinə yiyələnmiş söz ustası idi. Güclü hafizəyə, zəngin nitq mədəniyyətinə, qüvvətli məntiqə sahib olan bu adam heç bir materiala baxmadan, ilk mənbələrdən gətirdiyi misallar vəəyani şəkildə nümayiş etdirdiyi çoxlu faktlarla fikrini zənginləşdirib onu daha cazibəli və maraqlı etməyi bacarırdı”

Azяrbaycanda natiqlik sяnяti XX яsrdяn formalaşmağa başlamыş vя xalqыmыzыn цmummilli lideri H.Яliyevin adы ilя bağlыdыr. O, Азярбайъандасийасинатиглийин, еляъядянатиглик сянятинин формалашыб инкишаф етмясиндя бюйцk rol oynamыşdыr. ДювлятимизингуруъусуоланУлуЮндяранадилимизядаимгайьыиляйанашмыш, ону«халгымызынмиллисярвяти»адландырмышдыр. ОнунщакимиййятяикинъидяфягайыдышындансонраАзярбайъандилидювлятин ясас атрибуту – Дювлят дили олараг гябул едилмишдир. Улу Юндяр Азярбайъан дилини бцтцн инъяликляриня гядяр билмякля нитгиндя бу дилин нормаларына даим ямял етмишдир. Узагэюрян вя аьыллы сийасятчи олан Щ.Ялийев ясл натигя мяхсус бцтцн хцсусиййятляря малик олмушдур. Онун мющкям щафизяси, гейри-ади тяфяккцрц, сюз сечмяк баъарыьы, дярин мянтиги, натиглик мящаряти олмуш, буна эюря дя няйи ня заман демяйи чох йахшы билмишдир. Щ.Ялийев Aзярбайъан дилинин цслубларындан, зянэинлийиндян, фразеолоэийасындан, сюз бирляшмяляриндян мягамында истифадя едяряк, онлара йарадыъылыгла йанашмыш, юз нитгини щямишя аудиторийайа вя сечдийи мювзуйа эюря гурараг , дил фактларындан, вурьу вя интонасийадан мящарятля истифадя етмишдир. Онун ясас силащы сяси, ишлятдийи сюзляр, онларын ардыъыллыьы, ян чятин фикирляри чох садя, ади сюзлярlя чатдырмаг, аудиторийаны инандырмаг, лазыми жестлярдян истифадя габилиййяти, фактлара ясасланмаг, щадисяляря вахтында мцдахиля етмяк олмушдур.

Улу юндяр тарих, фялсяфя, ядябиййат, мядяниййят, инъясянят, бир сюзля бцтцн сащяляр щаггында феномен билийя малик олан инсандыр. Бцтцн бунлардан сонра онун парлаг, язямятли вя эюркямли симасы, тясирли вя ъялбедиъи сяси, нцфузедиъи нитги эюзляримиз юнцндя ъанланыр.

Щ.Ялийев дащи шаир С.Вурьунун 90 иллик йубилей эеъясиндяки (06 март 1997- ъи ил) нитгиндя демишдир: “Индики дилимиз – тцрк дилляри групуна мяхсус олан Азярбайъан дили тцрк дилляринин кюкцндян эялян Азярбайъан дили мящз С.Вурьун кими шяхсиййятин йарадыъылыьы нятиъясиндя, онун шеирляринин, ясярляринин нятиъясиндя бу гядяр эюзялляшиб, бу гядяр зянэинляшиб, сялисляшиб, ширинляшибдир. Биз бу дилимизля фяхр едирик вя фяхр едя билярик”.

Улу Юндяр бир лидер кими сойугганлы эюрцнся дя, йери эяляндя чох сямими вя кювряк бир инсан олмушдур. Биз даим онун вятяниня, халгына вя дилиня бюйцк мящяббятля йанашмасынын шащиди олмушуг. Дцнйа Азярбайъанлыларынын Ы гурултайында етдийи чыхышында С.Вурьунун “Азярбайъан” шеириндян бир парча сюйлямяси щамыны дуйьуландырмыş, йаддашлардащякколунмушдур.

Щ.Ялийев щямишя Aзярбайъан эянъляринин эяляъяйиня бюйцк цмидля йанашмыш, онларын мили рущда тярбийя олунмасыны, мили дяйяр вя яняняляримизи унутмамасыны, вятянпярвяр олмасыны арзуламыш, буну дяфялярля юз чыхыш вя нитгляриндя гейд етмиш, онлара бир сыра тювсийяляр вермишдир. Мяс: Мцстягил Азярбайъан Республикасынын эянъляринин Ы форумунда о дейирди:

“Билирсиниз, щяр бир азярбайъанлы эянъ чалышмалыдыр ки, дцнйанын чох диллярини – рус дилини дя, инэилис дилини дя, франсыз дилини, яряб, фарс дилини дя мянимсясин, юйрянсин. Бу лазымдыр, чцнки мцасир дцнйа юлкяляринин бир-бириля сых ялагяси бу эцн вя эяляъякдя инсанлардан бир чох дили билмясини тяляб едир. Мян эянъляримизя бу тювсийяни верирям. Амма бунларла йанашы, бунлардан яввял юз ана дилимизи, Азярбайъан дилини мянимсямяк лазымдыр. Юз дилини билмяйян, юз дилини севмяйян адам юз тарихини йахшы биля билмяз. Хатиримдядир ки, 70-ъи иллярдя мян бир нечя дяфя чох наращатчылыгла эюстяришляр вердим ки, рус дилли мяктяблярдя Азярбайъан ядябиййатына чох йер верилсин. Азярбайъан ядябиййатыны, ана дилини билмяйян эянъ Низамини охуйа билмяз, Нясимини охуйа билмяз, Вагифи охуйа билмяз, Сабири охуйа билмяз, Ъ.Мяммядгулузадяни охуйа билмяз вя диэярlярини охуйа билмяз. Яэяр онлары охуйа билмязся, о, тарихи билмяйяъяк, онлары охуйа билмяся, бизим мядяниййятимизи билмяйяъяк, мядяни кюкляримизи билмяйяъяк, милли мядяни яняняляримизи билмяйяъяк. Онлары билмяся,о, вятянпярвяр олмайаъаг, онда милли вятянпярвярlыk дуйьулары олмайаъагдыр”.

Эюрцндцйц кими Щ.Ялийевин нитги бюйцк мяна дашыйыр. О, юз фикирлярини мязмунлу , ящатяли, ейни заманда садя вя айдын шякилдя минлярля эянъя чатыр.

Beləliklə, H.Əliyevin natiqlik məharətini, gözəl danışıq qabiliyyətini, fikrimizcə, aşağıdakı səbəblər şərtləndirir:

1) bir insan kimi şəxsi, fərdi, təbii istedadı;

2) daim öz üzərində işləməsi, ətrafında, dünyada baş verən hadisələrə, onların səbəblərinə, nəticələrinə maraq göstərməsi, diqqətcilliyi;

3) dərindən yiyələndiyi ana dilinə məhəbbəti, bu dildən mənəvi zövq duyması, böyük ilham alması;

4) mənsub olduğu xalqıürəkdən sevməsi, onun tarixini, mentalitetini, mədəniyyətini və s. dərindən bilməsi və bütün bunların ən mükəmməl səviyyədə daşıyıcısı olması;

5) mürəkkəb tarixi dövrdə, Azərbaycan xalqının müstəqil dövlət quruculuğu mərhələsində millət, xalq, millidövlətçilik üçün hamıdan artıq məsuliyyət duyması vəəsaslandırılmış, real, dünyəvi metodlarla böyük mücadiləyə girməsi və s.

Цмумиййятля, Щейдяр Ялийевин щяйаты вя фяалиййяти бизим цчцн бир мяктябдир вя нитг мядяниййятиня йийялянмяк истяйян щяр шяхс бу мяктябдян бящрялянмялидир.

NATİQLİK ELMİNİN SAHƏLƏRİ
İctimai-siyasi natiqlik– Bu nitq ictimai-siyasi xarakterli olur, kцtlя qarşыsыnda vя ya radio-televiziya vasitяsilя edilir. Mяs: Prezidentlяrin, dövlяt adamlarыnыn, siyasяtçilяrin çыxыşlarы.

Diplomatik natiqlik – Bu prezidentlяrin, xarici işlяr nazirlяrinin, sяfirlяrin, diplomatlarыn beynяlxalq miqyaslы çыxыşlarыdыr.

Akademik natiqlik – Bu, başqa sözlя elmi natiqlikdir, akademiyada, ali mяktяblяrdя, beynяlxalq konfranslarda edilяn mяruzяlяr, çыxыşlar vя mцhazirяlяrdir. Mяs: elm adamlarыnыn, mцяllimlяrin, ziyalыlarыn nitqi.

Bяdii natiqlik – Burada bяdii яdяbiyyatыn – şeirin, nяsrin emosional ifasы nяzяrdя tutulur. Mяs: bяdii gecяlяrdяşair vя yazыçыlarыn, qiraяtçilяrin söylяdiklяri nitq.

Mяhkяmя natiqliyi – Bu nitqdяn mяhkяmяlяrdя istifadя olunur. Hakimin, prokurorun, vяkilin, mцttяhimin nitqi bura aiddir. Bu nitq mцdafiя vя ya ittiham xarakteri daşыya bilяr.

Hяrbi natiqlik – Bu hяrbçilяrin nitqidir. Mяs: hяrbi komandanlarыn çыxыşы, яsgяrlяrin andы vя s. buna misal ola bilяr.

Sяhnя natiqliyi – Bu nitqя ekran natiqliyi dя deyilir. Burada яdяbi dilin normalarыna riayяt edilmяli, vurğu, intonasiya, tяlяffцz qaydalarы gözlяnilmяlidir. Mяs: aktyorlarыn, diktorlarыn nitqi bura aid edilя bilяr.

Mяişяt natiqliyi– Ailя-mяişяt sahяsindя (ad gцnц, toy vя matяm mяrasimlяrindя) söylяnilяn nitqlяrdir.

Dini natiqlik – Bu nitq din xadimlяrinin dini mövzuda apardыqlarы söhbяtlяrdir. Onlarыn söylяdiyi moizя, xцtbя, mяrsiyя, hяdis vя s. bura aiddir.
Яdяbi dil normalarы
Bцtцn dövrlяrdя mяdяni inkişafыn atributlarыndan olan nitq mяdяniyyяti cяmiyyяtin aktual problemlяrindяn hesab olunur. Kamil nitq mяdяniyyяti daha çox tяcrцbi xarakterя malik olsa da, mahiyyяt etibarilя xalq dilinin цmumi inkişaf qanunauyğunluğu, elmi-nяzяri prinsiplяri, ana dilinin fonetik, leksik, qrammatik qayda-qanunlarыnыn tяlяblяri яsasыnda formalaşыr.

Nitqin gözяlliyi яdяbi dilin normalarыna uyğun olmasы ilяşяrtlяnir. Çцnki nitq mяdяniyyяti dilin estetikasы ilя bağlыdыr. Xalqыn tarixi yadigarlarыnыn, яnяnяlяrinin gяlяcяk nяslя çatdыrыlmasыnda dil normasыnыn böyцk яhяmiyyяti vardыr. Norma яdяbi dilin яsas яlamяti olaraq onu xarakterizя edяn, eyni zamanda sistemlяşdirяn kateqoriyadыr. Mцasir Azяrbaycan dili mцkяmmяl, sabit яdяbi normalara malikdir.

Fonetik norma
Dilçiliyin fonetika bölmяsi iki hissяyя bölцndцyц kimi, fonetik norma da özцndя iki sahяni birlяşdirir: orfoepik norma vя orfoqrafik norma

Hяr iki norma dilin fonetik quruluşu vя ahяng qanunu ilя mцяyyяn edilir.

Sözцn яdяbi dildяki tяlяffцz qaydasы orfoepik, yazыlыş qaydasы isя orfoqrafik norma adlanыr. Fonetik norma sözlяrin dцzgцn yazыlmasыnы vя tяlяffцz edilmяsini (mяs: dialekt tяlяffцzцnя yol verilmяmяsini), durğu işarяlяrindяn yerli-yerindя istifadя edilmяsini tяlяb edir. Fonetik normanыn pozulmasы vurğu vя intonasiyanыn dцzgцn işlяnmяmяsi ilя dя bağlыdыr. Belя ki, dцzgцn vurğu vя dцzgцn intonasiya ahяngdar nitq demяkdir.
Nitq etiketlяri
“Yaşadыğыmыz dцnyada sяmadan da gözяl mяnzяrя vardыr, bu insan qяlbinin dяrinliyidir. Bu dяrinliyя baş vura bilmяk цçцn gözяl danыşmağы, mцraciяt formalarыnы, dinlяmяyi bacarmaq lazыmdыr.”

(Viktor Hцqo)

İnsan mяdяniyyяtinin яsas göstяricilяrindяn biri dя nitq etiketlяridir. Nitq etiketlяri hяyatыn bцtцn sahяlяrindя – ailяdя, kollektivdя, ictimai yerlяrdя insanыn davranыş qaydalarыnы mцяyyяn edir. Nitq etiketlяri insana cяmiyyяtdя bir şяxsiyyяt vя peşяkar kimi yцksяlmяyя, möhkяm ailя vя dostluq яlaqяlяri qurmağa kömяk edir. Onlardan dцzgцn istifadя insanыn mяdяni sяviyyяsi ilя, bцtövlцkdя onun yaşadыğыölkяnin mяdяniyyяti ilя bağlыdыr.

Nitq etiketlяri valideynlяr tяrяfindяn hяlя erkяn yaşlarda uşaqlara öyrяdilir; mяs: salamlaşmaq, tяşяkkцr etmяk, pis hяrяkяtя görяцzr istяmяk vя s. Yaş artdыqca insan цnsiyyяtdя daha çox incяliklяrя, mцxtяlif danыşыq цslubu vя qaydalara yiyяlяnir.

Nitq etiketlяri özцnяmяxsus milli keyfiyyяtlяrя malik olur. Onlar insanlarыn bir-birinя qarşы mцnasibяtlяri, цnsiyyяti ilя bağlыяxlaq qaydalarы toplusudur. Hяr bir xalq öz nitq davranыşы qaydalarыnы sistemli şяkildя mцяyyяn edir. Hяr bir mяdяni insan isяцnsiyyяt prosesindя onlara яmяl etmяlidir. Nitq etiketlяri hяmsöhbяtя hörmяt dяrяcяsini göstяrыr. Onlarы bu cцr qruplaşdыrmaq olar:

Mцraciяt etiketlяri – Biz ilk dяfя tanыş olduğumuz vя ya özцmцzdяn yaşca böyцk olan insanlara hörmяt яlamяti olaraq “siz” deyя mцraciяt edirik. Lakin burada yaş, sosial vяziyyяt, qohumluq vя dostluq яlaqяlяri dя nяzяrя alыnmalыdыr. Öz yaşыdlarыmыza, yaxыnlarыmыza, dostlarыmыza isя“sяn” deyя mцraciяt edirik.

Mцraciяt яn parlaq etiket göstяricisidir. Nitqdя xanыm, bяy, cяnab, mцяllim kimi mцraciяt formalarы daha çox rяsmi xarakter daşыyыr. Lakin mяsяlяn, mцяllim sözцnц hamыya цnvanlamaq olmaz. Ana, ata, oğlum, qыzыm, яmi, яmioğlu, xala, dayы, nяnя, baba, ağsaqqal,яzizim, başыna dönцm kimi mцraciяt formalarы daha çox qeyri-rяsmi xarakter daşыyыr. Bu mцraciяt formalarыnыn çoxu tяkcя qohum vя tanыşa deyil, tanыş olmayan insanlara da цnvanlana bilяr. Mяs: Xala, sяnя neçя kilo kartof verim?, Oğlum, niyя dяrsя hazыr deyilsяn?, Ağsaqqal, harda dцşяcяksяn? vя s. Bundan başqa mяs: “яzizim” ifadяsi bizim dilimizdя qeyri-rяsmi mцraciяt formasыdыrsa, ingilis dilindя rяsmi xarakter daşыyыr.

Nitqdя hяmçinin spesifik nяzakяt qaydalarы da var; mяs: bağыşlayыn, buyurun, цzr istяyirяm, tяşяkkцrlяr, minnяtdaram, icazяnizlя, rica edirяm, zяhmяt olmasa vя s.

Görцşmя etiketlяri – Hяr bir görцş, danыşыq salamlaşma vя görцşmя etiketlяri ilя başlayыr. Bu zaman ardыcыllыq böyцk яhяmiyyяt kяsb edir, yяni birinci kiçik böyцyц vя ya kişi qadыnы salamlamalыdыr. Bu zaman Salam!, Xoş gördцk!, Xoş gяlmişsiniz!, Sabahыn xeyir!, Axşamыn xeyir!, Hяr vaxtыnыz xeyir! vя s. kimi nitq etiketlяrindяn istifadя olunur.

Ayrыlma etiketlяri – Hяr bir söhbяtin, görцşцn sonunda insanlar yenidяn görцşmяk цmidi ilя sagollaşыrlar. Bu zaman Sağ ol!, Salamat qal!, Hяlяlik!, Allah amanыnda!, Yaxşы yol!, Görцşяnяdяk!, Яlvida!, Xudahafiz!, Sabaha qяdяr! vя s. kimi ayrыlma etiketlяrindяn istifadя edilir.

Tяbrik etiketlяri – Hяr bir insanыn hяyatыnda elя xoş gцnlяr var ki, hяmin vaxt yaxыnlarыn, dostlarыn sяni tяbrik edir, xoş sözlяr söylяyir, sevincinяşяrik olurlar. Mяs: ad gцnцndя, toy gцnцndя, bayramlarda vя xцsusi mяrasimlяrdя vя s. tяbrik etiketlяrindяn istifadя olunur. Mяs: Tяbrik edirяm!, Mцbarяkdir!, Xoşbяxt olun!, Qoşa qarыyasыnыz!, Yцz yaşa!, Atali-analы böyцsцn! vя s. Lakin unutmaq olmaz ki, insanlarыn hяyatыnda sevincli gцnlяri ilя yanaşы, qяmli gцnlяri dя olur. Bu zaman yaxыnlar, dostlar onlara dяstяk olur, başsağlыğы verirlяr,mяs: Allah rяhmяt elяsin,Yeri behişt olsun!, Axыr qяminiz olsun!, Başыn sağ olsun! vя s.

Alqыşlar vя qarğыşlar (söyцşlяr)– Zяngin folkloru olan xalqыmыzыn yazыlы vя şifahi яdяbiyyatыnda alqыşlar vя qarğыşlar xцsusi yer tutur. Mяs: “Kitabi- Dяdя Qorqud” dastanlarыnda göstяrilir ki, oğuzlar döyцşя gedяndя Dяdя Qorqudun alqыşlarыnы alыb sonra meydana çыxardыlar. El ağsaqqalыnыn sözц, duasы, alqыşы oğuz igidlяrini hяr bяladan qurtarardы. Hazыrda dilimizdя bir çox alqыşlar eşidirik, mяs: Allah xeyir versin!, Allah bяrяkяt versin!, Яlin, qolun var olsun!, Afяrin!, Halal olsun!, Sucan ömrцn olsun!, Allah kömяyin olsun!, Allah şяfa versin!, Övladlarыnыn xeyrini görяsяn!, Canыn sağ olsun! vя s. Lakin bяzяn nitqdя neqativ mцnasibяt bildirяn ifadяlяrя – qarğыşlara vя söyцşlяrя dя rast gяlmяk olar. Mяs: Allah evini yыxsыn!, Allah sяnя qяnim olsun!, Burnundan gяlsin!, Яtin tökцlsцn!, Kцl başыna!, Köpяk oğlu!, Axmaq!, Яclaf!, Heyvan!, İt oğlu it! vя s.
Fonetik hadisələr
Nitq prosesində danışıq səslərinin fizioloji və akustik keyfiyyətlərində baş verən dəyişikliklərə fonetik hadisələr deyilir.(A.Axundov) Fonetik hadisələr əsasən tələffüzdəözünü göstərir, ancaq bəzən yazıda da öz əksini tapır.

Azərbaycan dilində 5 fonetik hadisə var:

Assimilyasiya(uyuşma). Söz tərkibində yaxın və ya yanaşı səslərin biri digərinətəsir edərək onu öz məxrəcinə uyğunlaşdırır. Uyuşma tam və natamam olmaqla 2 yerə bölünür:

Tam uyuşma hadisəsinə uğrayan səs, təsirinə düşdüyü səslə tam eyniləşir, məs: anlamaq-annamaq; tapmaq-tappaq; oğlanlar-oğlannar və s.

Natamam uyuşmada uyuşma hadisəsinə uğrayan səs, təsir altına düşdüyü səslətam eyniləşməyib, ona yaxın məxrəcli başqa bir səsləəvəz edilir, məs: qızlar-qızdar; gözlər-gözdər və s.

Uyuşmanın irəli vəgeri növləri də var. İrəli uyuşmada sözdə səslərdən biri özündən sonrakı başqa bir səsi öz məxrəcinə uyğunlaşdırır, məs: oğlanlar- oğlannar, qızlar- qızdar. Geri uyuşmada isəəksinə, sözdə səslərdən biri özündən əvvəl gələn səsə təsir edib, onu öz məxrəcinə uyğunlaşdırır.Məs: rusca-rucca, yazsa-yassa, gəlirlər-gəlillər.

Bu hadisəyə tələffüzdə rast gəlirik. Ən çox Azərbaycan dilinin şivələrində geniş yayılmışdır.

Dissimilyasiya(fərqləşmə) – bu zaman tələffüz zamanı sözün tərkibində olan həmcins səslər ayrı cinsləşir. Məs: qararmaq əvəzinə qaralmaq, sararmaq əvəzinə saralmaq. Sonralar ikinci variantlar yazıüçün əsas olmuşdur.

Protezanın(səsartımı)2 növü var: sait artımı, samit artımı. Azərbaycan dilinin qanunlarına əsasən, söz daxilində saitlər, sözün başında və sonunda isə samitlər yanaşı gələ bilməz. Lakin bəzi sözlər istisna təşkil edir, məs: alt, üst, ilk və s.

Saitartımı. Bəzi alınma sözlər var ki, bu fonetik hadisə onları Azərbaycan tələffüzünə uyğunlaşdırır, lakin bu onların yazılışına təsir göstərmir. Bu hadisə yalnız tələffüzdə baş verir. Məs: stəkan- istəkan, qrip-qirip, şkaf-işkaf, sədr- sədir, klub-kulub və s.

Samitartımı. Azərbaycan dilində sözdə 2 sait yanaşı gəlmir. Bu zaman bitişdirici n,y,s samitlərindənistifadə olunur. Yəni əgər saitlə bitən sözə saitlə başlayan şəkilçi artırırıqsa, söz vəşəkilçinin saitləri arasına bir bitişdirici samit artırılır, məs: ata-ata-n-ın, ata-s-ı, ata-y-a və s.

Eliziya(səsdüşümü). Bir neçə sözün qovuşması və ya sözəşəkilçilərin bitişdirilməsi nəticəsindəəmələ gələn çoxhecalılığı azaltmaqüçün, yəni çoxhecalı sözü azhecalı söz halına salıb tələffüzü asanlaşdırmaq üçün sözün və ya şəkilçinin tərkibindəki müəyyən sait səs, bəzən saitlə qovuşmuş samit səs də ixtisar olunur ki, buna səsdüşümü hadisəsi deyilir.Məs:

Bəzi ikihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda, ikinci hecadakı sait düşür, məs: oğul-oğlu, fikir-fikrə, sinif-sinfə, şəkil-şəklə

Məkan bildirən ora, bura, hara sözlərinə ismin yerlik vəçıxışlıq hal(-da,-də; -dan,- dən)şəkilçilərini artırdıqda sözün sonundakı sait ixtisara düşür, məs: ora-orada-orda; bura-burada-burda; hara-harada-harda .

Bu köməkçi sözlərin əvvəlindəki sait səs ixtisara düşür: ilə- la; -lə (maşınla,qələmlə); idi- dı,-di,-du,-dü(alırdı, oxuyurdu); imiş- mış, – miş, -muş, -müş(alırmış, gəlirmiş); ikən- kən(danışarkən)

Bəzi qoşa samitlə bitən sözlərə samitlə başlayan şəkilçi artırdıqda, qoşa samitin biri ixtisar olunur, məs: fənn-fənlər; sirr-sirli; xətt-xətsiz; haqq-haqdan; həzz-həzdən və s. Təkcə hiss sözünə samitlə başlanan şəkilçi artırdıqda, qoşa ss saxlanılır, çünki ixtisar edilərsə, məna dəyişər; hiss,his

Metateza(yerdəyişmə). Söz daxilindəki səslərin qarşılıqlı halda öz mövqelərini dəyişməsi hadisəsi yerdəyişmə adlanır. Azərbaycan dilindəyerdəyişməyəəsasən, söz daxilindəki yanaşı samitlərdən sonrakıəvvələ keçir, məs: məşhur əvəzinə məhşur, yanlışəvəzinə yalnış, kirpik əvəzinə kiprik deyilir.