Nitq mədəniyyətinin inkişafında heydər əliyevin rolu

Heydər Əliyevdən bəhs edən bu kitab adi adamlar üçün də oxunaqlı və maraqlıdır. Azərbaycan dilində gözəl və sadə yazılıb, müəllif dahi azərbaycanlının hər kəlməsini səlis izah edə bilməyə müvəffəq olub. Bu da kitabın müəllifinin dahi Heydər Əliyevə məhəbbətindənirəli gəlmişdir. Və mənim üçün ona görə maraqlıdır ki, bu əsərin birinci oxucusu mən olmuşam və az da olsa dostumun kitabında mənim də əməyim olmuşdur.

Nitq mədəniyyətinin inkişafında heydər əliyevin rolu

Bu yaxınlarda Bakıda, “Elm və təhsil nəşriyyatında Kəlbəcərli dostum, təkrarolunmaz insan Nağdəli Zamanovun “Heydər Əliyev və Azərbaycan nitq mədəniyyəti” (I kitab) adlı kitabı çap edilmişdir. Əvvəlcədən danışım ki, Nağdəli müəllim çətin bir iş üzərinə götürmüş və buna nail olmuşdur.

“Heydər Əliyev və Azərbaycan nitq mədəniyyəti (I kitab) monumental bir elmi əsər, çətin mövzudur. Bu siyasət, dilçilik, diplomatiya, jurnalistika, ədəbiyyat və digər sahələrdə fəaliyyət göstərən və təhsil alanlar üçün dəyərli vəsaitdir. Amma, vacibdir ki, deyim:

Heydər Əliyevdən bəhs edən bu kitab adi adamlar üçün də oxunaqlı və maraqlıdır. Azərbaycan dilində gözəl və sadə yazılıb, müəllif dahi azərbaycanlının hər kəlməsini səlis izah edə bilməyə müvəffəq olub. Bu da kitabın müəllifinin dahi Heydər Əliyevə məhəbbətindənirəli gəlmişdir. Və mənim üçün ona görə maraqlıdır ki, bu əsərin birinci oxucusu mən olmuşam və az da olsa dostumun kitabında mənim də əməyim olmuşdur.

Kitabın müəllifi Nagdəli Tapdıq oglu Zamanov 13 avqust 1961-ci ildə Kəlbəcər rayonunun Keştək kəndində, müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1967-1975-ci illərdə Keştək kənd 8 illik, 1975-1977-ci illərdə isə Kəlbəcər 1 saylı orta məktəbdə oxumuşdur. 1979-cu ildə Azərbaycan Tibb Universitetinə qəbul olmuş, 1985-ci ildə ATİ-nin II müalicə profilaktika fakültəsini bitirmişdir. 1986-1990-cı illərdə Neftçala rayonunda terapevt işləmiş, 1990-1993-cü illərdə Pediatriya fakultəsi “Daxili xəstəliklər” kafedrasında aspirantura təhsili almışdır. 1993-cü il oktyabr ayından 2010-cu ilədək ATU-nun I Daxili xəstəliklər və reanimatologiya kafedrasının assistenti, 2010-cu ildən isə dosentidir. 2011-ci ildən Tədris Terapevtik Klinikanın III terapiya şöbəsinin müdiridir. 1994-cü ildə professor Sayalı xanım Tağıyevanın elmi rəhbərliyi ilə “Xəzər gəmiçiliyi üzgüçü heyəti arasında ürəyin işemik xəstəliyinin erkən diaqnostikası və mümkün profilaktika yolları” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktorudur.

2004-cü ildə əməkdar elm xadimi, professor A.Ə.Axunbəylinin elmi məsləhətçiliyi ilə

“Revmatoid artritli xəstələrdə ürəyin koronar xəstəliyinin erkən diaqnostikası və differensial müalicə xüsusiyyətləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində işləyir. 1 metodik vəsaitin, 2 monoqrafiyanın, 100-ə yaxın elmi işin müəllifidir. Dövri mətbuatda mütəmadi olaraq elmi, bədii, publisistik məqalələri çap olunur.

Azərbaycan nitq mədəniyyətinin inkişafında, təşəkkül tapmasında Ulu Öndər Heydər Əliyevin nitq və çıxışlarını tədqiq edir.

(Heydər Əliyevin nitqində neologizimlər – “Azərbaycan” qəzeti, 3 iyun 2011-ci il

Heydər Əliyev nitqində ədatlar – “Təhsil” jurnalı №9, 2011 ci il

Heydər Əliyev nitqində antroponimik sıralanmalar – “Təhsil” jurnalı, №12, 2011-ci il

“Heydər Əliyev nitqində qətiyyət”, “Təbib” qəzeti, №11(1543), 14 iyun 2012-ci il.

“Aşıq Şəmşir yaradıcılığında söz”, Dünya qəzeti, №37-38, 16 iyul 2012-ci il.

“Heydər Əliyev nitqində fəlsəfi baxışlar”, Dünya qəzeti, №40-41, 19 sentyabr 2012-ci il.

Heydər Əliyev nitqinin gücü onunu səmimiyyəttindədir- “Azərbaycan” qəzeti 1yanvar 2012-ci il

Heydər Əliyev nitqində poetik duyğular “Təbib”qəzeti 15 may 2012-ci il

Heydər Əliyev nitqinin gücü onun xəlqiliyində idi “Paritet” qəzeti 4-5 sentyabr 2012-ci il

Heydər Əliyev nitqində məntiqi ardıcıllıq “Təhsil” jurnalı N: 8 2012-ci il

Heydər Əliyev nitqində elmi üslubun yeri “Yeni Təfəkkür” qəzeti

Heydər Əliyev nitqində fəlsəfi baxışlar “Heydər Əliyev və Regionşünaslıq 3-cü Beynəlxalq elmi konfransın materialları” 2-4 iyul 2012-ci il

“Dilmizin dərin qatlarını zənginləşdirən ulu öndər “Səs” qəzeti 2012-ci il).

Kitab müəllifi Nağdəli Zamanov 2012-ci ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,

2012-ci ildən isə “Qızıl qələm” mükafatı laureatıdır.

Kitabın elmi redaktoru Nəsimi adına Dilçilik İnistutunun direktor müavini, filologiya elmləri doktoru, professor Məsud Mahmudov , rəyçiləri isə filologiya elmləri doktorları Nadir Məmmədli və İlham Tahirovdur.

Nağdəli müəllim yeni kitabında – birinci cilddə Azərbaycan nitq mədəniyyətinin inkişafında, təşəkkül tapmasında Ulu Öndər Heydər Əliyevin nitq və çıxışları kompleks şəkildə araşdırılmışdır. İlk dəfə olaraq Heydər Əliyevin nitqində məntiqi ardıcıllıq fəlsəfi nitqlər, poetik duyğular monoqrafiyada geniş əksini tapıb. Eləcə də Heydər Əliyevin nitqində üslublar geniş tədqiqat obyekti olub. Bir sıra nitq elementləri qətiyyət, səmimiyyət, nikbinlik, proqnozlar müəllif tərəfindən kompleks şəkildə öyrənilib .

Kitab on dörd fəsildən ibarətdir: “Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin müdafiəsində”, “Heydər Əliyevin nitqində girişlər və sonluqlar”, “Heydər Əliyevin nitqində fəlsəfi fikirlər”, “Heydər Əliyevin nitqində poetik duyğular”, “Heydər Əliyevin nitqində elmi üslub” və digər fəsillərdə müəllif Ulu Öndərin nitqinə müxtəlif aspektlərdən yanaşmışdır.

Respublika Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Nizaməddin Şmsizadə yeni kitab haqqında yazır: “Natiqlik sənətinin tarixi çox qədimdir. Onun yaranması antik dövrün mütəfəkkiri Siserondan başlanır. Natiqlik unikal bir sənət, ilahi vergisi, ikinci “mən” deməkdir. Böyük şəxsiyyət, xüsusilə siyasətçi və diplomat, dövlət başçısı üçün natiqlik olduqca vacibdir. Natiqlik dünya şöhrətli siyasətçi, böyük cəsarət və siyasi iradə, fenomenal yaddaş sahibi, müstəqil Azərbaycanın qurucusu Heydər Əliyevə məxsus fitri istedadlardan biri, tarixdə onun dövlətçilik təfəkkürünə yol açan vasitə idi. İxtisasca həkim, Azərbaycan Tibb Universitetinin dosenti, tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, Tədris Terapevtik Klinikanın şöbə müdiri Nağdəli Zamanovun “Heydər Əliyev və Azərbaycan nitq mədəniyyəti” (Bakı, “Elm və təhsil” 2013. Elmi redaktoru professor Məsud Mahmudov) monoqrafiyasında ulu öndərin bu sahədəki uğurlu, mənalı fəaliyyətindən bəhs olunur.

Uzun illər Heydər Əliyevin nitqlərini canlı surətdə böyük sevgi ilə dinləmiş həkim – müəllif onun haqqında müşahidə, mülahizə və araşdırmalarını oxucu və mütəxəssislərə təqdim edib. Şübhəsiz ki, kitab Heydər Əliyev şəxsiyyətinə böyük məhəbbətlə yazılıb. Elə bununla da onun barəsində yazılan yüzlərlə əsərdən seçilir. Etiraf edək ki, Heydər Əliyevin natiqlik sənəti yetərincə tədqiq olunmayıb. Bu 480 səhifəlik məzmunlu kitab həmin istiqamətdə atılan uğurlu bir addımdır. Kitab canlı müşahidələr və nəzəri mühakimələrin üzərində qurulub.

Müəllif metodoloji baxımdan çox doğru olaraq kitabın birinci fəslini Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin nüfuzunu artırmaq, onun yayılma və işlənmə arealının genişlənməsi, dövlət dili kimi tətbiqi uğrunda ana dili mücadiləsinə həsr edir. Bu baxımdan ulu öndərin bir mülahizəsi maraq doğurur. O, 2001-ci il oktyabrın 17-də Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 10-cu ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdəki geniş nitqində demişdir: “Yadımdadır, 1978-ci ildə biz Azərbaycanın Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında maddə daxil edəndə, Moskvadan bizim başımıza nə qədər oyunlar açıldı, nə qədər təzyiqlər göstərildi. Ancaq biz bu təzyiqlərə dözdük”.

Nitq prosesində tələffüz, intonasiya və orfoepiyanın rolu

Tələffüz nitqin şifahi qoluna aiddir. Natiq yazdığı nitqi şərh edərkən və ya nəyin isə haqqında danışarkən onun tələffüzü mühüm rol oynayır. Tələffüz nümunəvi nitqin mühüm amilidir. Hər bir nitq necə tərtib olunursa-olunsun, onun dinləyiciyə çatdırılması tələffüzün üzərinə düşür. Sözlərin düzgünlüyü, səlisliyi, aydınlığı tələffüzün əsasını təşkil edir. Nitqin gözəlliyinə xidmət edən diksiya aktyor, müəllim, diktor üçün çox mühümdür. Hər bir natiq nitqini şərh edərkən, emosionallığa ciddi riayət etməlidir. Çünki diksiya emosionallıqla bilavasitə əlaqədardır. Dinləyicilərin diqqətini cəlb edən məsələlərdən biri də nitqdə səs tembrindən düzgün istifadə olunmasıdır. Natiq nitqi şərh edərkən auditoriyanı nəzərə almalı və səsin tembrini ona uyğun şəkildə qurmalıdır. Nitqdə təsvir olunan hadisələrlə yaşayan natiq səsinin tembrində də bunu hiss etdirməlidir. Yeri gəldikcə tempi dəyişməlidir.

Nitqin ümumi şərhi isə orta tempdə olmalıdır. Səsin eşidilmə dərəcəsi natiqin ustalığını nümayiş etdirir, bu diksiya üçün gözəl zəmin yaradır. Nitq zamanı tələsmədən, aramla danışmaq mühüm rol oynayır. Tez-tez danışmaq, dilin topuq vurması, ağız quruması, yersiz udqunmalar diksiyanın pozulması deməkdir. Diksiyada natiq ağ ciyərdən gələn hava axınını da düzgün tənzimləməlidir. Nitq prosesində tənəffüs sistemi pozulursa, onda diksiya da pozulur. Belə nitqin təsir qüvvəsi zəifləyir və dinləyicilərin diqqətinin yayınmasına səbəb olur. «Danışarkən cümlənin təkcə məzmunu deyil, həm də nə məqsədlə söylənilmiş olması sözlərin necə səslənməsinə təsir edir. Yəni səs bəzən ucalır, bəzən, əksinə, qısalır, daha da alçalır, bəzən uzanır, bəzən nitq axını kəsik-kəsik tələffüz olunur, bəzən isə, əksinə, qarışıq bir silsilə təşkil edir. Bununla da nitqin ritmik və melodik cərəyanı formalaşır ki, buna avazlanma (intonasiya) deyilir».

Gətirdiyimiz sitatdan aydın olur ki, intonasiyadan (sitatda onu mərhum professor Ə.Dəmirçizadə avazlanma adlandırsa da, intonasiya terminindən istifadə edəcəyik) natiq öz nitqində işlətdiyi ara sözləri, sual cümlələri, xitabları, nidaları, əlavələri, xüsusiləşmələri düzgün tələffüz etmək üçün (bura vurğunu da əlavə etmək olar) istifadə edir. Həmcins üzvlər arasında cümlələrin sadalanmasında intonasiyanın təkrar olunması nitqdə hiss olunmalıdır. İntonasiya mürəkkəb bir hadisədir. Buna səs tonunun alçalıb yüksəlməsi, nitqin sürəti, tələffüzün qüvvətləndirilib zəifləndirilməsi, cümlə daxilində fasilənin olub-olmaması və s. daxildir. İntonasiya təsdiq cümlələrini sual və nida cümlələrindən, tabesizlik əlaqəsini tabelilik əlaqəsindən fərqləndirmək üçün imkan yaradır, intonasiya mənaya görə cümlənin müəyyən hissəsini ayırmağa da imkan verir. İntonasiya vasitəsi ilə şübhə, təəccüb, şadlıq, qəmginlik, kədər və s. kimi hisslər ifadə edilir.

İntonasiyadan düzgün istifadə etmək nitqin mənasını yaxşı başa düşməyə kömək edir. Görkəmli şairlərin və bədii söz ustalarının şeir oxuyarkən intonasiyadan bacarıqla istifadə etdikləri bizə məlumdur. Onlar intonasiyadan düzgün istifadə edərək, əsərlərin məzmun və mənasını, eyni zamanda onları yaradarkən, şairlərin keçirdikləri hiss və həyəcanları məharətlə dinləyicilərin şüuruna çatdıra bilirlər. Natiq nitqi şərh etdiyi zaman çalışmalıdır ki, dinləyici onun səsindən yorulmasın, əksinə, estetik ləzzət alsın. Natiqin nitqi avazlanma vasitəsi ilə dinləyicilərdə xoş əhval-ruhiyyə yaratmalıdır. Natiq nitqini şərh edərkən sazəndələr musiqi alətlərindən hansı məharətlə istifadə edirlərsə, o da elə ustalıqla fikrini ifadə etməli və dinləyicilərin zövqünü oxşamalıdır.

Orfoepiya yunan sözü olub düzgün nitq deməkdir. Orfoepik normalar da dilimizin şifahi qoluna aiddir. Orfoepiya şifahi nitq üçün səciyyəvi nə varsa hamısını əhatə edir. Orfoepiyanın tədqiqat obyekti aşağıdakılardır:

• Səslərin düzgün tələffüzü
• Sözlərin, tərkiblərinin düzgün tələffüzü
• Qrammatik normaların tələffüzü

Deməli, orfoepiya ümumi normalar əsasında yaranan fonetik qayda-qanunların bir-biri ilə bağlı məsələlərini tədqiq edir, öyrənir. Bəzən orfoepiya dar mənada tədqiq olunur. Bura yalnız tələffüz anlayışı daxil edilir. Lakin orfoepiya çox geniş bir anlayışdır ki, bu anlayışlar hər biri ayrı-ayrılıqda nitqin əsas amillərindən birini təşkil edir. Məsələn, səslərin hansı şəraitdə tələffüz olunması, sözün əvəlində, ortasında, axırında işlənməsi, məxrəc sabitliyinə görə, yanaşı işləndikdə hansı xüsusiyyətə malik olması və sair məsələlər orfoepiyanın tədqiq obyektdir. Bura intonasiya və vurğunu da əlavə etmək olar. Orfoepiya həm də alınma sözlərdə vurğunun düzgün tələffüz olunmasına da kömək edir. Orfoepiya ilə nitq sürəti məsələsinin də müəyyən dərəcədə əlaqəsi var. Hətta orfoepik üslub növlərini müəyyənləşdirən əlamətlər sırasında sürətin də nəzərə alınması zəruri sayılır. Nəhayət, belə bir cəhəti də yada salmalıyıq ki, orfoepiya, ümumiyyətlə, şifahi ədəbi dilin normalar sistemi anlayışı ilə bağlı olduğundan, şifahi ədəbi dilin müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir sıra əlamətdar cəhətləri də əhatə edir. Sitatdan göründüyü kimi, orfoepiya geniş bir anlayışdır. Ədəbi dilin normaları ilə, üslublar sistemi ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Orfoepiya həm də yüksək mədəni nitq üçün insanın dil qabiliyətinin inkişafına, püxtələşməsinə zəmin yaradır. Natiq nitqini şərh edərkən, fonetik qanunları, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər nitqlərində kitab üslubuna üstünlük verir. Yəni söz necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Bu qətiyyən düz deyil, onda nitq quru çıxır və dinləyicilərin yorulmasına səbəb olur. Bəzi natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə yer ayırır. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə etsin, fərqi yoxdur, orfoepik normalara riayət etməlidir. Fikir həm məzmun və forma, həm də ideya məntiqi əsaslar üzərində qurulmalıdır. Natiq nitqini qurarkən orfoepiyanın normalarını və ünsürlərini nəzərə almalıdır. Bu ünsürlər isə aşağıdakılardır:

• Fasilə (pauza)
• Vurğu
• Ahəngdarlıq (buna melodiya da deyirlər)
• Sürət (buna temp də deyirlər)

Bu dörd ünsürə riayət edən natiq nümunəvi nitqə nail ola bilir. Fasilə nitq prosesində mühüm rol oynayır. Bəzən fasilə durğu işarələri hesabına edilir. Lakin şifahi nitqdə fasilə mənaya görə edilir. Çünki şifahi nitqdə orfoqrafik işarələr görünmür. Natiq cümlənin mənasına əsasən fasilədən istifadə edir. Fasilə nitqin ikimənalılığını aradan qaldırır, xitabların, ara sözlərin, müqayisə edilən birgə sözlərin düzgün işlənməsini təmin edir. Natiq nitqində həm heca vurğusuna, həm məntiqi vurğuya, həm həyəcanlı vurğuya qarşı diqqətli olmalı, müəyyən məna çalarlığını dərindən bilməlidir. Natiq həm güclü vurğuya (ona dinamik vurğu deyilir), həm də avazlı vurğuya (buna tonik vurğu deyilir) düzgün əməl etməlidir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində sabit vurğudur. Natiq onu da bilməlidir ki, dilimizdə işlənən şəkilçilər vurğunu qəbul edir və sözdə vurğunun yeri dəyişir. Burada vurğu qəbul edən şəkilçilər nəzərdə tutulur (dilimizdə vurğu qəbul etməyən şəkilçilər də var). Məsələn: Yaz-ı-çı-lıq-dan, iş-çi-lər-dən, tək-mil-ləş-dir-il-miş-lər-dən və sair. Misallardan aydın olur ki, vurğu şəkilçilərin artırılması ilə əlaqədar yerini dəyişir. Natiq vurğu qəbul etməyən şəkilçiləri də bilməlidir. Əks təqdirdə sözlərin mənasını düzgün ifadə edə bilməz. Məsələn: alma-alma, çəkmə-çəkmə, vurma-vurma və s.

Ahəngdarlıq ünsürü də nitqdə böyük rol oynayır. Nəsr dilində nitqin parçalara bölünməsi bir ahəngdarlıq yaradır. Ahəngdarlıq isə natiqin işini asanlaşdırır və müəyyən nizama salır. Ahəngdarlıq natiqin əməyini yüngülləşdirir, onun rahat işləməsi üçün yüngüllük gətirir. Ahəngdarlıq həyatın bütün sahələrində özünü göstərir. Məsələn: nəbzin vurması, əsgərlərin yerişi, quşların uçuşu və s. Ahəngdarlıq təbiətin, cəmiyyətin inkişafında da daimi yer tutur: Dildə, rəqsdə, sənətdə belə müəyyən bir ahəng var ki, bu da müəyyən bir qanuna və nizama tabedir. Biz rəqsdə dinamik hərəkətləri, dildə nitq ünsürlərini görürük. Nəzmdəki ahəng nitq ünsürlərinin müvazinətli təkrarından doğur.

Nitq də belədir. Nitq müəyyən hissələrə bölünməklə bərabər, müəyyən bir nizam ilə təkrar edilirsə, ahəng təsiri yaranacaqdır. Əgər mənzum misralar mütəmadi olaraq uzanan mənsur bir parça ilə yanaşı qoyulursa, müvazinət, nizam, ahəng görünməyə bilər. Lakin eyni misralar bir ölçüdə olmaqla bərabər, müəyyən pauzalar (fasilələr) və durğularla davam edərsə, səslərin bu nizamlı əlaqəsindən mütləq ahəng doğacaqdır. S.Vurğunun «Şair, nə tez qocaldın sən»! şerində ahəngdarlığın, axıcılığın, hər misranın dərin məna kəsb etməsinin şahidi oluruq.

Nemətsə də gözəl şeir,
Şair olan qəm də yeyir,
Ömrü keçir bu adətlə,
Uğurlu bir səadətlə.
Görən məni nədir, deyir,
Saçlarına düşən bu dən?
Şair, nə tez qocaldın sən!

Dünən mənə öz əlində
Gül gətirən bir gəlin də
Gözlərində min bir sual
Heykəl kimi dayandı lal.
O bəxtəvər gözəlin də
Mən oxudum gözlərindən:
Şair, nə tez qocaldın sən?

Ovçuluğa meyil saldım,
Gecə-gündüz çöldə qaldım.
Dağ başından enib düzə
Bir ox kimi süzə-süzə
Neçə ceyran nişan aldım,
Cavab gəldi güllələrdən:
Şair, nə tez qocaldın sən!

Bəzən uca, bəzən asta,
Ötür sazım min sim üstə.
Andı yalan, eşqi yalan.
Dostluğu da rüşvət olan,
Ürək yıxan bir iblis də
Üzəvari deyir hərdən:
Şair, nə tez qocaldın sən!

Saç ağardı, ancaq ürək,
Alovludur əvvəlki tək.
Saç ağardı, ancaq nə qəm,
Əlimdədir hələ qələm.
Bilirəm ki, deməyəcək,
Bir sevgilim, bir də vətən:
Şair, nə tez qocaldın sən!

Bu misralardan sonra söz deməyə, ahəngdarlıqdan danışmağa heç bir natiqin haqqı yoxdur. Bu, əsl istedadın, sənətkarın, şair-natiqin qələbəsi və bu qələbənin təntənəsidir. Əsl natiq ustalıq nümayiş etdirərkən, nitqində bu cəhətləri hökmən nəzərə almalıdır. Doğrudur, bu nəsr dili ilə çox çətindir. Lakin bacarıqlı natiq bu cəhətlərdən məharətlə istifadə edir.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyev öz nitqində bu cəhətləri layiqincə işlətmişdir.

«Heydər Əliyevin nitqləri auditoriyanın marağına, səviyyəsinə, dərketmə imkanına müvafiq gəlir -auditoriya ilə natiq arasında demək olar ki, hər dəqiqə psixoloji kontakt olur. Bunu aşağıdakı amillər təmin edir:

• çıxışın bütünlüklə auditoriyanı bilavasitə maraqlandıran faktlar, hadisələr, konkret məlumat və misallar üzərində qurulması;
• çıxışda həmin auditoriya üçün əhəmiyyətli mülahizələrin irəli sürülməsi;
• natiqin ümumən Azərbaycan cəmiyyətini narahat edən ən aktual məsələlərə, problemlərə toxunması, mövcud mülahizələrə analitik bir aydınlıq gətirməsi;
• auditoriya ilə polemikaya, fikir mübadiləsinə, əgər buna ehtiyac varsa, girilməsi və onun marağının nəzərə alınması;
• auditoriyanın anlayacağı sözlər, ifadələr, cumlələr işlədilməsi və s.

Ulu öndər Heydər Əliyev nə qədər zəngin, mürəkkəb, dərin intellektual təfəkkür sahibi olsa da heç bir çıxışında, məruzəsində, nitqində, yaxud replikasında Azərbaycan cəmiyyətinin sıravi üzvünün başa düşməyəcəyi, xüsusi şərh tələb edən fikirlər söyləmir, həmişə məzmunluluğu saxlamaqla maksimum sadə bir dillə — sadə sözlər, ifadələr, konstruksiyalarla danışır ki, bu da istənilən auditoriya ilə ən yüksək səviyyədə kontakta girməyə imkan verirdi. İkinci tərəfdən, Heydər Əliyev əzəmətli duruşu, iti baxışları, fikrin dəqiq çatmasına kömək edən təsirli səsi ilə auditoriyanın diqqətini dərhal özünə çəkməsi, əlinin bəzən asta, bəzən sərt, rəddedici hərəkəti ilə həmin auditoriyanı mahir, bir drijor kimi idarə edirdi — onu dinləyənlər özlərindən asılı olmayaraq həyəcanlanır, sözlərinə, mülahizələrinə reaksiya vermək həddində olurdular ki, bu da hər hansı bir natiq üçün böyük hünərdir.» (N.Xudiyev)

Heydər Əliyevin nitqlərinin təhlili üzərində apardığı tədqiqat işində N.Xudiyev natiqlik sənətinə, orijinal fikirlər gətirmiş və fikirlərini əsl natiq kimi əsaslandırmışdır. Şifahi nitqə verilən tələbləri dərindən şərh edən N.Xudiyev oxucunu sanki tilsimləyir, onu iclas zallarına aparır, hadisələrin şahidi edir.

Sürət şifahi nitqin dinləyiciyə çatdırılmasında mühüm rol oynayır. Natiq fikrini şərh edərkən tələsməməli, aramla çıxış etməlidir. Natiqin səsi, intonasiyası və zahiri əlamətləri haqqında fikir söyləyən K. Əliyev Siserona istinad edərək yazır:

«Natiqin fikrincə, təbiətin bağışladığı şaqraq və xoş təsir göstərən səsdən məqamına görə və məharətlə istifadə etmək lazımdır. Bir qədər sonra qeyd edir ki, səsin, nəfəsin, bədən üzvlərinin, nəhayət, dilin məşqi üçün elmi qaydaları öyrənmək yox, zəhmət çəkib öz üzərində yorulmadan çalışmaq lazımdır. Yumşaq səs, üzün təvazökar görünüşü, ruhu oxşayan nitq natiqin köməyinə çatır. Kəskin çıxış edəndə üzünün zahiri cizgilərini — mimikasını elə nəzərə çarpdırmalısan ki, tamaşaçılar sənin məcburiyyət qarşısında qaldığını dərhal hiss etsinlər.

Kim natiq olmaq istəyirsə, o, qəzəbli məqamlarda gərgin səslə, sakit axında yumşaq səslə, tərəddüd göstərəndə ona uyğun intonasiya ilə öz fikrini ifadə etməlidir.»

Zənnimcə, həmin sitat səsin nitqdə rolunu əks etdirsə də, müəyyən məqamlarda natiqə hadisələrin iştirakçısı olmağı tövsiyə edən Siseron səsin tempinin, sürətinin də hadisəyə uyğun qurulmasını məsləhət görür.

«Yüksək nitq mədəniyyəti insanın ümumi inkişafında xüsusi rol oynayır. İstər məzmun, istərsə də zahiri cəhətdən düzgün olan nitq fikrin təsirli ifadə olunmasına xidmət edir. Buna görə də «yüksək və zəngin nitq mədəniyyəti olmadan böyük fikirləri və hadisələri ifadə etmək, həm də füsunkar bir təsirlə ifadə etmək mümkün deyildir.» (S.Vurğun).

Fikir və düşüncələrin daha təsirli ifadə edilməsi üçün zəruri tələblərdən biri olan orfoepiya da nitq mədəniyyətinin ayrılmaz və vacib ünsürüdür.

Orfoepiyanın böyük əhəmiyyəti vardır. O, eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir. Ümumiyyətlə, düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan yaradır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşürlər. Orfoepik qaydalar poeziya üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu qaydalara əməl etməklə bədii nitqin estetik effekti, daha da artır. Bütün bunlara görə də orfoepiyanın nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır:

Hər bir şəxsdən ədəbi dilin qanunlarına riayət edərək danışması tələb olunur. Buna görə də ilk növbədə, müəllim, alim, diktor və aktyorlar dilimizin tələffüz qaydalarını əsaslı surətdə bilməlidir.

Orfoepik qaydaların pozulması yol verilməzdir. Lakin bəzən danışıq zamanı bu normaların pozulması halları olur. Orfoepiya normaları başlıca olaraq bir neçə səbəbdən pozula bilər: a) danışanın dialekt sözlərdən istifadəsi; b) klassik ədəbi dilin; v) alınma sözlərin; q) orfoqrafiyanın təsiri nəticəsində. Danışıq zamanı orfoepik normaların pozulması dinləyicinin fikrini əsas məsələdən uzaqlaşdıra bilir. Belə ki, «biz danışanı dinləyərkən, onun nitqinin əsas cəhətinə bir o qədər diqqət etmirik; əsasən mənaya fikir veririk. Lakin danışan şəxs tələffüz qaydalarını pozduqda dinləyici sözün xarici cəhətinə, yəni səs cəhətinə də diqqət yetirməyə məcbur olur. Bunun nəticəsində isə onun diqqəti yayınır.» (Ə. Əfəndizadə).

«Orfoepik normalardan uzaqlaşmaq ümumi anlaşma işinə mane olur. Buna görə də orfoepik normaların pozulmasına qarşı müntəzəm mübarizə aparmaq, onu qorumaq lazımdır. Çünki bu, yüksək nitq mədəniyyəti uğrunda mübarizənin bir növüdür.» (Ə. Əfəndiyev)

Natiq orfoepiya qaydalarına riayət etməklə bərabər, orfoqrafik qaydaları da dərindən bilməlidir. Ədəbi dilin şifahi qolu ilə yazılı qolu da inkişaf edir. Yazılı qolun da öz xüsusiyyətləri, normaları, qayda-qanunları vardır. Natiq bu qayda-qanunları da dərindən bilməli və orfoepiya ilə bağlı, əlaqəli şəkildə bunlardan istifadə etməlidir.

Orfoqrafiya yunan sözü olub «düzgün yazıram» mənasını ifadə edir. Orfoqrafiya dilimizdəki sözlərin hamısının qrammatik formaları üçün vahid yazı qayda-qanunlarını müəyyən edir və onları daha da təkmilləşdirir. Sərhədlərin müəyyənləşməsini təmin edir (kök və şəkilçi nəzərdə tutulur). Orfoqrafiya qaydaları, sözlərin ayrı, bitişik, defislə, böyük hərflə yazılması, sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydalarıdır. Orfoqrafiya dilimizin yazılı əsasını təşkil edir. Şifahi nitqi özündə əks etdirir, uzun ömürlü olur. Tarixi yaddaşımızı bu günümüzə, gənc nəsillərə çatdırır. Orfoqrafiya dialekt və məhəlli sözlərin, ədəbi dilə uyuşmayan hər bir sözün, ifadənin qarşısını alır, Orfoqrafiya hamı üçün məcburi olan vahid qaydaları sabitləşdirir və inkişaf etdirir.

Orfoqrafiyanı yaxşı bilməyən natiq nitqini hazırlayarkən (yazılı nitq nəzərdə tutulur) ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Məsələn, savadsız yazılan nitq oxu qaydalarını çətinləşdirir. Diktor, tələbə, aktyor, kimliyindən asılı olmayaraq hər bir kəs yazılı nitqi dinləyicilər üçün oxuyur. Ona görə də cümlənin mənasını onun durğu işarələri ilə müəyyən edir. Ədəbi dilimizdə işlənən durğu işarələrinin zənginliyi nitqin gözəl səslənməsini, pauzanı, fikir bitkinliyini, istehzanı, yarımçıq qalmış fikri, yeni fikrə keçilməsini, fikrin ümumiləşdirilməsini, defislə yazılmasını, sual cümlələrini, hiss-həyəcan ifadə edən nidaları, nəqli cümlələri, əmr, xahiş, nəsihəti, arzunu, istəyi, qarğışı, nifrəti, qorxunu, kədər ifadə edən sözlərin işlənməsində hansı durğu işarələrindən istifadə olunmasını dəqiqliyi ilə bilməlidir. Əks təqdirdə, intonasiya ilə yaranan sual cümləsi nəqli cümlə kimi və yaxud əmr cümləsi kimi oxunar. Fikrin necə ifadə olunması dolaşıqlıq yaradar. Məhz, bu qaydalar fikrin aydın və düzgün ifadə olunmasına şərait yaradır. Nitqin yazılı qolunu təşkil edən orfoqrafiya qaydaları gec dəyişir, bu da onun dərk olunmasına, hamı tərəfindən öyrənilməsinə köməklik göstərir.

Orfoqrafiya orfoepiya ilə sıx şəkildə bağlıdır. Xüsusilə, sözlərin və səslərin bir variantını qəbul edən orfoqrafiya onların bir cür yazılmasını tələb edir. Məsələn;

deyil — dəgil — dögül — dəyil — döyür.

Misallardan göründüyü kimi, tələffüzdə ayrılığa, müxtəlifliyə yol verildiyi halda, morfoloji prinsipə uyğun olaraq ədəbi dildə yalnız bir variantdan istifadə olunur. Həmin sözlər ev və deyil kimi yazılır və bu sabitləşmiş (yazı nəzərdə tutulur) bir formadır.

Bəzi natiqlər sözlərin ixtisarını düzgün ifadə edə bilmirlər. Yəni onlar orfoqrafik qaydanı bilmədiyi üçün qısaldılmış sözü düz ifadə edə bilmir.

Məsələn, natiq bilməlidir ki, əgər qısaldılmış söz bütövlükdə samit səslərdən ibarətdirsə, onda hərfin adı ilə ifadə olunmur (be, ve, qe, ğe, de və s; bura sonorlar daxil edilmir, bu səslər el, em, en,er oxunur). Əgər ixtisar sait və samitlərin birləşməsindən əmələ gəlmişsə, onda hərflərin adı ilə oxunur. Fikrimizi yenə misallarla ifadə edək: APU — Azərbaycan Pedaqoji Universiteti, BDU — Bakı Dövlət Universiteti, ADİİ -Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti və s. hətta natiq tanış olmadığı mətni oxuyarkən, durğu işarələrinin sonda işlənməsi cümlənin düzgün oxunmasını çətinləşdirir. Natiq cümlədəki mənanı düzgün tuta bilmir və nəticədə səhvə yol verir.

• Atan gəldi. (nəqli cümlə).
• Atan gəldi? (sual cümləsi).
• Atan gəldi! (nida cümləsi).

Ona görə də bir çox dillərdə durğu işarələrini cümlənin əvvəlində işlənməsi məsələsi bir problem kimi diqqət mərkəzinə gətirilmişdir. Məsələn, latın yazılarında sual və nida işarələri cümlənin sonunda, ispan yazılarında cümlənin (və ya sözün) hər iki tərəfində və hətta başı aşağı formada da işlənir. Bundan əlavə, müasir gürcü əlifbasında böyük hərf olmadığı üçün xüsusi isimlər də kiçik hərflərlə yazılır. Yazıların müxtəlifliyi, sağdan sola yazılması (ərəb, fars dilləri), yuxarıdan aşağı yazılması və s. durğu işarələrinin də müxtəlifliyinə səbəb olur. Natiq başqasının hazırladığı nitqi oxuyarkən əvvəlcədən mətnlə tanış olmalı, sonra auditoriya qarşısına çıxmalıdır. Bu onun həm özünə, həm də dinləyicilərə hörməti kimi qiymətləndirilməlidir.

Nitq mədəniyyətinin mahiyyəti, inkişafı və təbliği

Xalqın varlığı və milliliyinin ilkin şərtləri onun dili ilə bağlıdır; Başqa şəkildə ifadə etsək, hər bir millətin kimliyi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti onun dilindən başlayır. Odur ki, xalqların öz istiqlaliyyəti uğrunda apardığı mübarizələrdə dil məsələsi, milli dilə münasibət həmişə mərkəz mövqedə dayanmışdır. Bəzən bütöv bir istiqlaliyyət mübarizəsi yalnız ana dili üzərində cəmləşir (Məsələn, Cənubi Azərbaycanda olduğu kimi). Dil mirasdır – Nəsiminin, Füzulinin, Xətainin, Vaqifin mirasıdır. Mirasımız milli dilimizdir. Bəs, “Milli dil” dedikdə nə düşünülür? Əlbəttə, əksəriyyət bu anlayışı adətən yad, əcnəbi dillərin basqısına qarşı duran dil, yəni ana dili kimi qəbul edir. Sözsüz, bu, bir çox hallarda belədir ki, var.

Nitq mədəniyyətinin də əsasını ədəbi dil normalarına yiyələnmək təşkil edir

Xalqın mədəni səviyyəsinin yüksək sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı zamanda dildən məqsədəuyğun istifadə etmə qaydalarına bələd olmaq, yəni aydın, ahəngdar, səlis, yığcam, ifadəli, həm də məzmunlu nitqə malik olmaq – danışıb yaza bilmək demək olar ki, haqlı olaraq hər kəsi məşğul edir. bütün bunlar nitq mədəniyyəti problemlərinin aktuallığını sübut edən faktlardandır və onların öyrənilməsinə də bu zərurətdən yanaşmaq lazımdır.

Belə bir şəraitdə insanların, xüsusən də gənc nəslin nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi böyük önəm daşıyır və bu baxımdan yeni vəzifələr sırasına keçir. Məlumdur ki, şəxsiyyətin ümumi intellektual inkişafında nitq vərdişlərinə yiyələnmə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Uzun illərin təcrübəsinə əsaslanaraq demək mümkündür ki, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlanması üçün ali məktəblərin tədris prosesində nitq mədəniyyəti üzrə geniş yer verilməsi tələb olunur. Aydın, səlis, ifadəli, dəqiq və kamil bir nitqə nail olmaq yalnız əməli şəkildə qrammatik vərdişləri mənimsəməkdən ibarət deyildir. Nitq mədəniyyətinə malik olmağın əsas şərti dilin üslub normalarından düzgün istifadə etməyi bacarmaqdır. Bunun üçün başlanğıc olaraq ana dili elmi əsaslar üzərində daha səmərəli təlim edilməlidir. Çünki əslində nitq mədəniyyətinin də əsasını ədəbi dil normalarına yiyələnmək təşkil edir. Belə olan halda, aydın, ifadəli, səlis nitqə yiyələnməkdən ötrü ilk növbədə ədəbi dilin normalarını, bunu müəyyənləşdirmənin ölçü və şərtlərini bilmək, bir sözlə, dürüstlük – düzgünlük – dəqiqlik; asanlıq -sadəlik; vahidlik – eynilik; sabitlik – davamlılıq; ahəngdarlıq – səlislik və başlıcası, dil-üslub qaydalarını bilib əməl etmək də zəruridir. Nitq mədəniyyəti nitq prosesində dil vasitələrindən yerində, məqsədyönlü şəkildə istifadə etmək bacarığıdır. Bu məsələlər üslubiyyatın tədqiqat sahələrini təşkil edir.

Söz bu zaman yeni bir məna, gözəllik, məzmun alır

Fikir və duyğuları ifadə etmək üçün dil vardır. Ana dilimizin söz xəzinəsi, lüğət tərkibindəki sözlər adama nəyisə danışmaq, nəql etmək, söyləmək, əmr etmək, tələb etmək, suallar vermək üçün lazım olur. Lakin bu sözlər adama o zaman da lazım olur ki, insan fikirlərini oxuya-oxuya çatdırmaq istəyir. Onun dilində söz bu zaman yeni bir məna, gözəllik, məzmun alır. O sözlər bizə hər zaman məlum olsa belə, bizi saxlayır, ürəyimizi bir anda ələ alır, əsir edir.

Üslubiyyat və üslublar, habelə ədəbi dilin üslubları barədə əldə olunanlar nitq mədəniyyəti və ümumən dil və cəmiyyət problemi ilə əlaqədar olaraq da əhəmiyyətlidir. Qəbul etmək lazım gəlir ki, dil sadəcə, vahidlər sistemi deyil, həm də bununla bərabər, dilin də fəaliyyətdə olan törədicilik xidmətindən istifadə edənlərin qabiliyyət, bilik və bacarıq dərəcəsini, yaradıcılıq imkanlarını nümayiş etdirir. Bu sahə həm dilçilik, həm də ədəbiyyatşünaslıq baxımından maraqlıdır, həm də bunlar öz paylarını da nəzəri şəkildə dəqiq bölə bilməmişlər. Bu fənn filoloji bilik üçün də ən vacib sahələrdəndir. Dilçilik elmində bədii əsərin dili ilə yazıçı dili qarşılaşmışdır. Cəmiyyətə dilin təsiri ilə cəmiyyətin dilə təsiri məsələsi fonunda yeni bir sahə – nitq mədəniyyəti adlanan axtarış sahəsi üzə çıxır.

Bu dildən istifadə edən hər kəsin borcudur ki.

Son dövrdə Azərbaycan dilinin inkişafında yeni, özünəməxsus bir mərhələnin başlanması nəzərə çarpır. Azərbaycan dili qeyd-şərtsiz rəsmi dövlət dili statusuna sahib olmuş bir dil olaraq, bütün geniş imkanları ilə ictimai ünsiyyət vasitəsidir. Əlbəttə, dövlət müstəqilliyimizin başlıca rəmzlərindən hesab edilən Azərbaycan dilinin yüksək səviyyədə tətbiqi və inkişaf etdirilməsi ilə bağlı verilən prezident fərmanları bu qayğının parlaq təzahürüdür. Bu sahələrə qayğının, diqqətin artırılması, ana dilinin layiqincə öyrənilməsi, elmi tədqiqi işinin daha da fəallaşdırılması və eləcə də dilimizin cəmiyyətdə tətbiqi dairəsinin genişləndirilməsi imkanlarını daha da artırmışdır. Azərbaycanımız öz dövlət müstəqilliyinə qovuşduğu ilk çağlardan başlayaraq, dilimizin inkişafına, onun tətbiq dairəsinin genişlənməsinə xüsusi diqqət və qayğı göstərilməkdədir. Böyük öndərimiz Heydər Əliyevin imza atdığı fərmanlar ana dilimizin öyrənilməsi, bu sahədə aparılan araşdırmaların fəallaşdırılmasını və cəmiyyətdəki istifadə imkanlarını daha da artırmaqdadır. “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 iyul 2001-ci il fərmanı; “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün qeyd edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası prezidentinin 9 avqust 2001-ci il fərmanı; “Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili haqqında” 30 sentyabr 2002-ci il Qanunu; Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili haqqında Qanunun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası prezidentinin 2 yanvar 2003-cü il fərmanı və s. tədbirlər dövlətin daimi qayğısını əks etdirir. “Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili haqqında” 30 sentyabr 2002-ci il Qanun maddələrindən də aydın olur ki, müstəqilliyin başlıca əlaməti ana dilinin dövlət dili statusuna nail olmasıdır. Dövlət dilinin qorunması və işləkliyinin təmin edilməsi – bu, müstəqil dövlət quruculuğumuzun ən bariz şərtidir.

· Azərbaycan Konstitusiyasının 21 maddəsi il dövlət dilimizin Azərbaycan dili olması təsbit olunmuşdur.

· Hər bir vətəndaş ana dilini bilməlidir.
· Rəsmi dövlət mərasimləri ana dilində aparılmalıdır.
· Azərbaycan təhsilində işlənməsi; təhsil ana dilində aparılmalıdır.
· Radio-televiziya kanalları ana dilində işlənməlidir.

· Dövlət dilinin bütün xidmət sahələrində reklam və elanlar, mallar üzərində etiketlərə qədər işlənməsi.

· Vətəndaşların adı, soyadı, coğrafi adlar-yaşayış məntəqələrinin adları dövlət dilində yazılır.
. Qorunması; Dilçilik elminin nəzəri və praktik yöndən inkişafına şərait yaradılır.
· Sonrakı illərdə müvafiq olaraq dövlət tədbirləri bu fərmanın gücləndirilməsinə kömək edib;
Monitorinqlər keçirilir.

Dilimizin durmadan daim inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar yarandığı hazırkı şəraitdə bu dildən istifadə edən hər bir kəsin, bütövlükdə cəmiyyətin borcudur ki, onun qaydalarına, normalarına riayət etmək, təmizliyini, saflığını, gözəlliyini qorumaq, korlanmasına, pozuntulara düçar olmasına yol verməməkdir.

Bir çox terminlərin Azərbaycancası vardır, lakin onlar aktiv surətdə işlənmirlər: Məsələn, seqmantasiya – üzvlənmə, seqmentləşdirmə – müəyyənləşmə, diskurs – nitqin xarakteristikası. Bu hallar fikir və müddəalar arasında əlaqələndirməni zəiflədir. Son illərin təcrübəsi göstərir ki, orfoqrafik və orfoqrafik xətaların tez-tez özünü göstərməsinə gətirib çıxarır.

Məhz Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” 2012-ci il mayın 23-də imzaladığı sərəncam da dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən olan ana dilimizin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılmasını təmin etmək baxımından son dərəcədə mühüm bir sənəddir. Sərəncamda oxuyuruq: “Ölkəmizin zaman-zaman müxtəlif imperiyalar tərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz bu ağır vaxtlarda belə milli məfkurənin, milli şüurun və milli-mədəni dəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onun qorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının borcudur.”

Ana dilinin insanın yetişməsi və inkişafındakı mövqeyi, habelə, ailədə ana dilinin uşağın yetişməsindəki rolunu, obrazlı olaraq onların hər birinin bir kökün üstündə rişə atan budaqlar kimi bağlı olduğunu qəbul etmək gərəkdir.

Dilimizin qorunub mühafizə edilməsində ali məktəblərin, xüsusilə bu dili yetişməkdə olan nəslə bilavasitə aşılamalı olan pedaqoji yönlü qurumların üzərinə böyük vəzifələr düşür.