Niyazi mehdi fəlsəfə tarixində fəlsəfə

Ancaq kim rüşvətlə yaxşı yerə həkim qoyulursa, elə yerə görə də pul qazanır, ona görə də biliyini artırmağa əziyyət çəkmir. Ölkədə elə iqtisadi qaynaşma olmalıdır ki, biliyi olanlara pul gələ bilsin. Məsələn, oğlum Orxandan eşitdiyimə görə, kənd təsərrüfatında xeyli qaynaşma var, deməli, bilikli aqranomların yüksək maaş almasına şans var. Ancaq çox sahəmi elədir? Məncə yox. Dövlət işində işləyən bir dostum vardı. Deyirdi ki, orada aşağıda durub yüksəlməyi arzulayanlar, yuxarıdakı xəstələnib sıradan çıxanda və ya tutulanda sevinirlər. Bu əclaf mühit toplumda qaçılmazdır. Gözəl qıza vurulmuş gədə onun nişanlısının ölməsindən sevinə bilər ki, indi mənə ərə gedə bilər. Hansısa gədə atasının ölümündən sevinə bilər ki, mənə miras qalacaq. Eşitmişəm ki, şirkətlərdə yeni işçiləri seçən komissiyadakılar karyera məsələsində özlərinə rəqib ola biləcək daha bacarıqlı adamı dolaşdırırlar. Buna inanmırdım, sonra xəbəri olanlardan təsdiqini tapdım: xaricdəki elçiliklərdə işləyən yerli kadrlarımız gələcək rəqabətdən qorxub başqa namizədlərə düşmən kimi baxırlar və gözdən salmağa çalışırlar. Bu, güman ki, az-çox bütün dünyada belədir. Ancaq qlobal paxıllığın, rəqabət, yarış mənəviyatsızlığının qarşısını alan türlü mexanizmlər də var, axı. Biri şirkətin qazancıdır. Əgər kadrı seçən kəs işlədiyi firmanın uğurunda maraqlıdırsa, nə qədər mırtıldasa da bacarıqlını işə götürəcək. Universitetlərin brendi, nüfuzu təhsilə, deməli, aparata, professorlara yüksək pul, maaş gətirəcəksə, adamı formal elmi adına görə yox, biliyinə görə işə götürəcəklər.

Niyazi mehdi fəlsəfə tarixində fəlsəfə

“İsa Qəmbər mənə “narahat olma” yazsaydı xoş olardı”

“Müxalifətçilərin mənəvi keyfiyyətinin aşağı olmasından bezmişdim”

Filosof, professor Niyazi Mehdi Modern.az saytının suallarını cavablandırıb. Niyazi Mehdi ilə müsahibəni təqdim edirik.

– Niyazi müəllim, ənənəvi sualla başlayaq. Hazırda nə işlə məşğulsunuz?

– Fəlsəfədən, mədəniyyətdən iki yerdə – Dillər Universitetində, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs aparıram. Son aylarda həm də “İslam və islahatlar” mövzusu üzrə proqrama başçılıq edirəm. Proqramı QHT Şurası dəstəkləyir. Bir kitab çap etmişəm. Sağ olsun Şahbaz Xuduoğlu, onu nəşriyyatın hesabına çap edib. Şahbaz dostumdur, o olmasaydı, başqa nəşriyyatlara gedib kitabı çap etdirmək üçün əlləşməyə hövsələm çatmazdı. Kitabın adını da deyim: “Qəribə adamlar, qəribə olaylar”.

Bu, bitirdiyim kitabdır. İndi isə memuar yazmağa başlamışam, – lap ölümqabağı yekunlaşdırıcı işlərə oxşayır. Xatirələrimin yönünü, yəni narrativ, narrasiya üslubunu hələ tapa bilməmişəm. İstəyirəm məzəsi də olsun, ağıllı düşüncələrlə haşiyələnsin, seks də, qoxular da, xasiyyətlər də, əclaflıqlar da, ucamanlıqlar da olsun.

Uşaqlığımı keçirdiyim Ağdamdan başlamışam. Hələ ki istədiyim söyləm tərzinə tam çata bilməmişəm. Memuarı, sözsüz, uşaqlarım üçün yazıram. Ancaq həm də çalışıram ki, 50-ci illərdən bəri Azərbaycan dünyasının mənim baxış bucağımdan mənzərəsi olsun. Olsa çap da edəcəm, sözsüz, bəzi intim, şəxsi yerləri çıxarmaqla.

– İllərdir ki, hər bir sahə pillələrlə addımlayır. Siz də dərs deməyinizi söylədiniz. Sizcə təhsilimizin vəziyyəti hansı mərtəbəbədir?

– Sovet dönəminə baxanda təhsildə korrupsiya xeyli azalıb, ancaq bütün universitetlərdə yox. Tələbələrin qanmaq və anlamaq səviyyəsi bir az artıb. Sovetlərdə yaşamaq ilginc olmadığı üçün kitab oxumaq maraqlı idi. İndi İranda o cürdür. Çağımızdakı Azərbaycanda yabançı öləkələrə getməyin asanlığına görə, internetə, kabel televiziyalarına görə yaşamaq gənclər üçün xeyli ilginc olub, ona görə kitaba maraq azalıb. Hərçənd son illər Şahbaz Xuduoğlunun çalışmaları kitab bazarını canlandırıb. “Malakan bağı”nın yanında kitab mərkəzi var, adını bilmirəm (Bakı Kitab Mərkəzini nəzərdə tutur).

Ancaq elə Şahbazın özündən, oğlum Toğruldan tərifini eşitmişəm, – kitab bazarının canlanmasında onun təsiri işini görməyə başlayır.

Təhsilə qayıdım. Hər müəllim öz fənnini elə öyür ki, sanki tələbə onu bilməsə, yarımçıq olacaq. Bax, bu peşə eqoizminə görə də, tutalım, fəlsəfə müəllimi rəssamlıqda oxuyan tələbəyə aşılayır ki, sən fəlsəfəni bilməsən necə yaxşı rəssam ola bilərsən?! Mən isə bunun acığına deyirəm – ola bilərsən! Fizik də, siyasətçi də fəlsəfəni bilmədən yaxşı alim ola bilər! Sadəcə, rəssama işlərindən ağıllı danışmaq, ağıllı müsahibələr vermək məqamı gələndə fəlsəfənin gərəyi ola bilər. Fəlsəfənin rolu ağıllı düşüncələr, söhbətlər mühiti, ortamı yaratmaqdır. Nəyi, necə yaxşı etmək məsələsində fəlsəfənin dəyəri onuncu dərəcədir.

Bir əsas məsələni də deyim. Biz müəllimlərin tələbələrə verdiyi bilik onlara pul gətirəcəksə, oxuyacaqlar.Təhsilin islahatı buna yönəlməlidir – pul gətirən biliklərə.

Ancaq təhsilin konteksti kimi iqtisadi islahatlar da olmalıdır. Tutalım, ölkədə kompüter yoxdursa, sən də başqa yerə gedə bilmirsənsə, əla kompüter biliyin sənə nə pul gətirəcək?! Əgər rüşvətlə həkim düzələ bilirsənsə, yaxşı həkim kimi adın çıxanda biliyin pul gətirə bilər.

Ancaq kim rüşvətlə yaxşı yerə həkim qoyulursa, elə yerə görə də pul qazanır, ona görə də biliyini artırmağa əziyyət çəkmir. Ölkədə elə iqtisadi qaynaşma olmalıdır ki, biliyi olanlara pul gələ bilsin. Məsələn, oğlum Orxandan eşitdiyimə görə, kənd təsərrüfatında xeyli qaynaşma var, deməli, bilikli aqranomların yüksək maaş almasına şans var. Ancaq çox sahəmi elədir? Məncə yox. Dövlət işində işləyən bir dostum vardı. Deyirdi ki, orada aşağıda durub yüksəlməyi arzulayanlar, yuxarıdakı xəstələnib sıradan çıxanda və ya tutulanda sevinirlər. Bu əclaf mühit toplumda qaçılmazdır. Gözəl qıza vurulmuş gədə onun nişanlısının ölməsindən sevinə bilər ki, indi mənə ərə gedə bilər. Hansısa gədə atasının ölümündən sevinə bilər ki, mənə miras qalacaq. Eşitmişəm ki, şirkətlərdə yeni işçiləri seçən komissiyadakılar karyera məsələsində özlərinə rəqib ola biləcək daha bacarıqlı adamı dolaşdırırlar. Buna inanmırdım, sonra xəbəri olanlardan təsdiqini tapdım: xaricdəki elçiliklərdə işləyən yerli kadrlarımız gələcək rəqabətdən qorxub başqa namizədlərə düşmən kimi baxırlar və gözdən salmağa çalışırlar. Bu, güman ki, az-çox bütün dünyada belədir. Ancaq qlobal paxıllığın, rəqabət, yarış mənəviyatsızlığının qarşısını alan türlü mexanizmlər də var, axı. Biri şirkətin qazancıdır. Əgər kadrı seçən kəs işlədiyi firmanın uğurunda maraqlıdırsa, nə qədər mırtıldasa da bacarıqlını işə götürəcək. Universitetlərin brendi, nüfuzu təhsilə, deməli, aparata, professorlara yüksək pul, maaş gətirəcəksə, adamı formal elmi adına görə yox, biliyinə görə işə götürəcəklər.

– Rəqabət özü ilə qeyri-etik məsələləri də ortaya çıxarır?

– Burdan çıxan sonuc. Toplumda yarışın, rəqabətin gətirdiyi mənəviyyatsızlığın, əxlaqsızlığın ziyanını maksimum azaltmaq üçün mexnizmlər paketi hazırlanmalıdır. Bu mexanizmlərin bəzilərindən hamının nə qədərsə xəbəri var. Ancaq onların aydın düzülmüş paketi olanda aydın instruksiyalar alınır.

– Kitablarınız var. Satışdan normal qazanc əldə edə bilirsinizmi?

– Heç anormal da əldə edə bilmirəm. Sözsüz, mən biliyimi pula çevirməkdə heç də tam əfəl olanlardan deyiləm. Hətta olub ki, 20 səhifəlik məqaləmdən 2000 dollara yaxın qonorar almışam. Ancaq qəpik-quruşa, ya da heç nəyə məqalələr də az yazmamışam. Elə sizə verdiyim bu müsahibəyə görə mən nə alacam ki?! Əgər Modern.az saytı yüz milyonluq ölkədə oxunaqlı olsaydı, ona çoxlu reklamlar gələrdi və marağı olardı ki, saytı populyar edən müsahibələrə yaxşı honorarium versin. Yeri gəlmişkən, “honor” “şərəfləndirmək” anlamını verir Mən isə bu miqyasda oxunaqlı olsaydım, verdiyim bilgilər mənə də, sizə də pul gətirərdi. Bu qədər sadə məntiq – di gəl adamların çox dediyim məsələnin fərqinə varmır.

Qonorar məsələsində bizim çox ciddi problemimiz əhalimizin sayının az olmasıdır. Kitab gərək, azı 5000 tirajla satılsın ki, yazana da, nəşriyyata da pul gətirsin. Biz də isə bu, yoxdur. Sözsüz, ulusun sayı konusunda ermənilərin, gürcülərin durumu bizdən də pis və az perspektivlidir. Bizdə heç olmasa gələcək üçün Güney Azərbaycanın oxucu potensialı var.

Mənim “Fəlsəfə tarixində fəlsəfə” kitabım var, oxuyanların çoxu onu bəyənir. Ancaq di gəl imtahandan qorxan tələbələr belə onu almırlar, ya da az alırlar. 3-4 ildir ki, min nüsxə satılıb qurtarmayıb. Kimlərsə xəsisliklərindən, kimlərsə pulsuzluqlarından, kimlərsə tənbəlliklərindən almırlar. Sözsüz, müəllimin onları məcbur etmək üsulu var, ancaq bunu hər müəllim özünə yaraşdırmır.

Mütləq Azərbaycanda kitabdan, kağızdan tutulan vergi azaldılmalıdır ki, yazarlar bir az da olsa, çapdan qazansınlar. Düzdür, vergi azaldılanda qorxu var ki, naşirlər acgözlük edib müəllifə yenə xəsisilik edəcəklər. Deməli, bu hal üçün yazarların xeyrinə mexanizmlər qurulmalıdır. Elə sizin sayt “kitab, kağız, nəşriyyat xərclərini necə azaltmaq üzrə hansı dövlət proqrammı olmalıdır?” məsələsinə yönəlik diskussiya qura bilər və bu zaman yazarları qazandırmaq üzrə mexanizmlər də söylənə bilər.

– Orta məktəblərdə və ali məktəblərdə fəlsəfə ilə bağlı tədris olunan fənlər qənaətbəxşdirmi?

– Orta məktəbdən xəbərim yoxdur. Hərçənd Xalq Cəbhəsi dönəmində bir fəlsəfə dərsliyinin yazılmasında mən də vardım. Sonra yazdıqlarımı oxuyanda dəhşətə gəldim: çox ciddi mətn idi, uşaq onu necə başa düşərdi?! Məsələyə tələm-tələsik yanaşanda belə olur. Yazmaqdan qabaq müəlliflər ciddi məsləhətləşmələr aparmalı idi. Məncə, elə indi də durum elədir. Deyəsən, bunu Vurğun Əyyub demişdi: “Dərsliyi görkəmli, istedadlı alimlər yazmamalıdır, yaxşı müəllim yazmalıdır”.

Ali məktəbdə keçilən fəlsəfə dərslərinin və onların dərsliklərinin ən böyük çatışmazlığı Sovet marksizmindən qurtulmamasıdır. Mənim indiki ağlım marksizmə-leninizmə qabaqkı allergiyamı yox edib. O da çoxlu fəlsəfi axınlardan biri sayılmalıdır. Ancaq dərslik səviyyəsinə anlayışları, kateqoriyaları, qanunları ilə əsas yeri tutanda, hamısından üstün fəlsəfə statusunu alır – bax, bu pisdir.

Ən əsası isə fəlsəfə dərsliklərində olan problem fikir yamsılaması, görüntüsüdür. Yəni fikir yoxdur, görüntüsü var. Bunu 30 il qabaq demişəm, “müvafiq”, “müvəffəqiyyət” “amal-qayə”, “təxəyyül” “təfəkkür”, “ehtimal”, “fərziyyə” “cism və hadisə” kimi ərəb-fars sözləri ilə dolu olan fəlsəfə kitabları düşüncə vermirlər, düşüncə avazını səsləndirirlər. Guya düşüncə, özü də dərin düşüncələr söyləyirlər, əslində isə içi boş qoz qabıqlarını andırırlar. Bizim fəlsəfə, estetika, etika dərsliklərini bir az ərəb-fars avazından təmizləyin, yerdə qalanın tam fikirsizliyi aydın olacaq.

– Təmizləmək bu qədər asan məsələdir?

– Necə təmizləyin? Örnəyin, “şüur”un yerinə “bilinc”, “təhtəlşüur”un yerinə “bilincaltı” “cism”in yerinə “nəsnə”, “hadisə”nin yerinə “olay”, “hissiyyatın” yerinə “duyğular”, “müvəffəqiyyət”in yerinə “uğur”, “müvafiq”in yerinə “uyğun”, “iradə”nin yerinə “təpər”, “məfhum”un yerinə “anlayış” yazın, mətndə ağıl yoxdursa, ağılsızlığı həməncə aydına çıxacaq. Bizdə çox əski söz var – “us” – ağıl deməkdir. “Us”dan törəmiş “duş/düş” kökü “düşünmə” sözünü verib, “huş” isə onunla bağlı başqa sözdür. İlginci odur ki, yunanlarda ağlı bildirən “nus” da bizim “us”a oxşayır. Mən demirəm ki, sözü biz yunanlardan, ya yunanlar bizdən götürüb. Hərçənd Nostratik dil nəzəriyyəsi ilə işləyən tapa bilər ki, o söz bizim hamımıza bir kökümüz olan əzəli dildən gəlib. Mən bir yazımda “elmi qafiyə” terminini işlətmişəm, anlamı odur ki, bəzən qafiyəyə gələn ayrı-ayrı dillərdən olan sözlər elmi düşüncəni stimullaşdıra bilər. Örnəyin, “de-te-ze” kökləri bir çox dillərdə Tanrı ilə bağlıdır. Yunanlarda Zefsdə “ze”, farslarda devlərdəki “de”, hinduslardakı devalardakı “de”, türklərdəki tenqridə “te” mənim terminimlə “elmi qafiyə” yaradır. Kantın fəlsəfəsində iki qatı ruslar “razum” və “rassudok” kimi ayırırlar. Biz “razum”u “us”, “rassudok”u “düşüncə” kimi versək, vəziyyətdən çıxa bilərik. İnglislərin “smartfon” sözü “ağıllı telefon”, yəni “uslu telefon” deməkdir. Mən dili ağıllandırmaq haqqında yazı yazışam, indi yazsaydım, “dili uslu etmək” yazardım.

– Fəlsəfəni dində axtaraq, yoxsa dini fəlsəfədə?

– İnciməyin, “qafiyəsinə” görə ağıllı soru kimi gözə kül üfürən sualdır. Fəlsəfəni hər yerdə, eləcə də dində axtarmaq olar və tərsinə, dini də hər nəsnə də aramaq olar.

– Bəs dinin fəlsəfəsində həqiqətən də ali dəyərlər varmı? Yoxsa bu biz insanların interpretasiyasıdır?

– Ərəbin “həqiqət” sözü elə təmtəraqlı səslənir ki, adamı aldadır. Dinlə bağlı “həqiqət” deyəndə adamlar ekstaza düşürlər. Halbuki dindən “həqiqət”, yəni doğru ölçüsünü götürəndə bir çox iyrəncliklər aradan tüstü kimi sovuşub gedir. Hər təriqət, hər din “doğrunu mən deyirəm!” söyləyəndə, o biriləri yalana, ya köhnəlmiş doğrulara çevrilir. Bununla da mərəkə başlayır.

Təriqətlər bir-birini qırır, partladırlar. İkiüzlülük də bundan başlayır. Sünni üzdə “şiə qardaşım”, şiə “sünni qardaşım” deyir, ancaq “öz aramızda” söhbəti gələndə bir-biri haqqında gic-gic sözlər deyirlər. Bütünlükdə müsəlmanlar arasında bir-birindən gic-gic danışmaq geniş yayılıb, ona görə də hərdən demək istəyirsən: sən namazını qıl, ibadətini et, ancaq başqaları haqqında danışma! Sözsüz, ifadəlilik, pikant, yəni acı tam verən bildirmə xatirinə mən “gic-gic danışmaq” ifadəsini işlədirəm, daha nəzakətli sözlər tapmaq olardı…Ancaq qüsura baxmayın, ateistlər də, xristianlar da, axı, tez-tez gic-gic danışırlar.

– Bəs ali həqiqət, mütləq həqiqət nədir?

– Onu Allah varsa, O bilməlidir. Hərçənd gerçəyi Tanrının bilməsi məsələsində Hegel də, bizim müsəlman filosoflarından, deyəsən, İbn Rüşd də nəsə cızıq, limit qoyublar. Hegel deyirdi ki, Mütləq Qut (Ruh) dünyanı yapa-yapa, yapdıqlarını düşünə-düşünə gerçəyi konkretliyində bilir. Həqiqəti ümumi şəkildə bilmək isə ağıllı bilmə deyil. İbn Rüşd Hegeldən öncə aydırmışdı: “Allah ümumiləri bilir, konkretlikləri yox”. Ancaq indi yadımdan çıxıb, arxivimdə eşələnməyə həvəsim yoxdur, bəlkə də bunu Fərabi və ya İbn Sina deyib.

– Bəs Allahı qəbul edirsinizsə, yeganə mütləq həqiqət odurmu?

– Sizə bir paradoksu deyim, paradoks bilirsiniz nədir? – “Biri olanda o biri olmamalıdır” kuralını pozanlardır. Yəni Allahı qəbul edirəmsə, onun ali gerçək olmasını da qəbul etməməliyəm, etməyəndə paradoks alınır. Bu paradoks məndə də var. Allahın olmasını qəbul edirəm, ancaq düşünmürəm ki, ali həqiqət var. Mən belə anladardım: ayəzizlərim, gerçəyin, həqiqətindinideyimlərədəxliyoxdur! Götürün muğamı və mənim qardaşım Elçinin sevdiyi Mosartı. Onun ikisi haqqında da gözəl məqaləsi var, “Ədəbiyyat” qəzetində çap olunub. İkisi də gözəl musiqidir, di gəl biri o birisindən “daha gerçək olan”, “daha doğru danışan” prinsipi ilə ayrılmaz. Elmdə belə deyərlər: “həqiqət ölçüsünün musiqilərin ilişgisinə dəxli yoxdur”. Yəni “doğru kriteriyası musiqinin estetikasına irrelevantdır”. Hər musiqinin altında eybəcər də rəqs etmək olar, gözəl də. İslamın şiə və ya sünni versiyalarını gözəl oynayanlar da var, çirkin oynayanlar da. Xristianlığı gözəl oynayanlar da var, çirkin oynayanlar da . Ona görə də başçılıq etdiyim Vətəndaş Cəmiyyəti üzrə Qadınlar Alyansının QHT Şurası tərəfindən dəstəklənən proqramında biz bu əsas ideyanı yeridirik: “İslamı anlamağı çağdaş etmək lazımdır ki, “eybəcər rəqslər” aradan getsin”

Kantdan sonra tam aydınlaşdı ki, “yaxşı olan yararlı olandır”. Bax, dinlərlə, təriqətlərlə ilgili yaxşı-pis ölçüləri relevantdır. Bunu anlatmaq önəmli olduğu üçün üstündə dayanım. Göz qabağına gətirin, elə bir mənzil quruluşunu ki, ailədəkilərin bir-birindən gizlinə çəkilməsinə, bir-birinə az rast gəlməsinə imkan verir. Hərənin öz televizoru, öz tualeti, öz soyuducusu olanda, tam uzaqlaşma baş verir. Başqa dizayn da ola bilər ki, ailə üzvlərini daha yaxın məsafədə yaşamağa məcbur edər. Hansı tip yaxşıdır? Baxır hansı amacları, məqsədləri ortaya qoyursan. Əgər ailə içində konflikt çoxdursa, birinci tip bu məqsəd üçün yararlıdır – az rast gəlib az dalaşsınlar. Əgər ata-ana, uşaqlar arasından yadlaşmanı götürmək istəyirsənsə, ikinci tip daha yaxşıdır. Sözsüz, mən dolaşıq məsələsini bir az sadələşdirirəm, ancaq yadınıza salın, bəzən necə elitar evlərdə yaşayanlar köhnə məhlə dünyasının həsrətini çəkirlər. Ya da Bakının Dubaysayağı səliqəsindən bezənlər, kənddə yaşamağın həsrətini çəkirlər.

Dəyər bizə yaxşı və pis olanlardan yaranır. Bir nəsnə nəyə görəsə pis, yəni yararsız, nəyə görəsə yaxşı, yəni yararlı olanda dəyərə çevrilir. Bu anlamda dinlər türlü və ayrı-ayrı dünya modellərini verirlər – bu fərqlər onlardakı dəyərlər sistemindəki fərqlərdən gəlir. Yerində dərindən kədər keçirmək, yazığı gəlmək insanı mənəviyyatca zənginləşdirə bilər. Ancaq bütün vaxtı ağlamsınan, qüssə ilə gəzən adamlar hamını bezdirir. Muğam yaxşıdır, ona görə ki, adamı mənəviləşdirən kədəri yaradır. Şiəlik yaxşıdır, ona görə ki kədərin estetikasında Allaha tapınmağa, ibadət etməyə qulluq edir. Ancaq Ağaoğludan bir yazı məni sarsıtmışdı. O yazmışdı ki, indiki İranda bütün yazılar sısqayır, kədərli olmayan məqalələr məqalə sayılmır. Yekə-yekə kişilərin, “vay Hüseyn, vah Hüseyn” deyib arvad-arvad ağlaması, sinəsinə vurması, həmişə demirəm, ancaq tez-tez normal adamın ətin tökə bilər.

Gülüş insanı zənginləşdirən duyğulardandır, ona görə gülüş estetikasından istifadə edən ibadət də önəmlidir. Bundan bektaşilər, yəhudilərdə xasidlər istifadə edirlər. Ancaq dində sırtıqlığa, aşırı sinizmə gətirən gülüşə qulluq edən törənlər də pisə çevrilirlər.

Ortada əyyaşlığın yayılmasının qarşısını almaq amacı varsa, İslam bu problemi çözməkdə öz dəyərini göstərir. Ancaq ölkənin iqtisadi yüksəlişində əyləncə yerlərinin, içki məclislərinin stimullaşdırıcı rolu var, İslamı bu iqtisadi sahəni öldürmək vasitəsinə çevirəndə dinimizi eybəcər rəqsin musiqisi edirlər. Baxın, normaldırmı, İrandan, Səudiyyədən bura içib-kef çəkmək üçün gəlirlər? Yaxşı olmazdımı ki, öz ölkələrində içsinlər?! Bu anlamda Azərbaycandakı durumdan razı olmaq olar. Bir yandan minlərlə adam var ki, İslama sevgisinə görə içmirlər, o biri yandan o qədər də adam var ki, ürəyi istəyəndə içə bilir və bu, onun İslam sevgisini azaltmır. O ki qaldı əyyaşlara, bizdə onların faizi elə azdır. Mən özüm içən olmuşam, indi də hərdən içirəm, ancaq alkoqolik olmadım, axı! Sovet dönəmində bir yazı oxumuşdum, orada yaradıcı adamların içkipərəstliyi ilə bağlı deyilirdi ki, onlar içməsəydilər, daha böyük uğurları olardı. Yalan sözdür!

Yox, kimlərləsə bağlı bu söz doğru ola bilər, ancaq bir xeyli şair, musiqiçi, rəsam olub ki, içki, nəşə olmasaydı, yaxşı yarada bilməzdilər. İçki də yaradıcılığın fəsadlarındandır, tar çalanın barmaqlarının dərisi korlandığı kimi, balerinlərin ayaq barmaqlarının zədələnməsi kimi, futbolçuların yaşlananda kökəlməsi kimi…

– Allah varsa, səmavi hesab olunan kitabların hamısını o göndərib kimi düşüncələrin olması nə dərəcədə doğrudur?

– Bu “səmavi dinlər” sözü haradan gəlib?! Əgər İudaizmi, İslamı, Xristianlığı bir adda birləşdirmək istəyirsinizsə, “İbrahim dinləri” deyin. Yoxsa Hinduizm də, Daosizm də, Sixxizm də Göyə üz tutmuş, Göydən gözləyən dinlərdir.

Tanrı ideyası Ondan gələn soraqlarla qoşalıqda olmalıdır, biri varsa, o birisi də olmalıdır. “Biri var, ancaq o biri yoxdur” elə paradoksdur ki, məncə, heç kim bunun üstündə ilginc dini model qurmayıb.

– Bəs deizm?

– Hə, səhv etdim, Deizm qurub. O, Tanrının dünyanı düzüb-qoşmasını qəbul edir, ancaq sonradan dünya işlərini idarə etməsini, bura soraqlar yollamasını qəbul etmir.

İudaizmin, deyəsən, Talmud aşamasında ideya yaranmışdı ki, ən böyük Tövrat təbiətin özüdür və təbiəti Tövrat kimi oxumağı bacarmaq gərək! Bu ideyanın bizdəki çevrimi, transformasiyası hürufizm olub. Nəimigil də təbiəti mətn kimi oxumağa çalışırdılar, yəni nəsnə və olayları hansısa hərfə, hərf birləşmələrinə çevirirdilər.

19-cu yüzildə rus filosoflarından bəziləri, deyəsən, Solovyov Məhəmmədi peyğəmbər, Quranı da Tanrının kitabı sayırdı. O anlamda ki hər nə varsa, Tanrıdan gələn, səpələnən informasiyanı özündə həzm edib yayır. Rəhmətlik dostum Vaqif İbrahimoğlu da bu inamda idi. Şüa türlü mühitdən keçə-keçə sınır, türlü boyalar verir. Bunu əski yunanlar da bilirdilər. Bax, bəzi dini intellektuallara görə Tanrıdan gələn informasiyalar, soraqlar şüalar kimidir, ayrı-ayrı mühitlərdən keçəndə sına-sına davam edərək cürbəcür boyalar verirlər.

Qutsal kitablarda söz, us, düşüncə strukturlarına görə o informasiyalar daha aydın bilinir, təbiət olaylarında isə daha çox sınıb dəyişir, aydınlığını itirir.

Problemə mən də elə yanaşıram, İlahi soraqlar hər nəsnədə var, oxumağı bacarmaq gərək.

– Ümumiyyətlə, səmavi dinləri müqayisə etməyə ehtiyac varmı?

– Var. Amma hansı düzdür, hansı əyridir ölçüsündə yox, hansı məqsədləri qoyur və bu məqsədlərə çatmaq üçün hansı yolları göstərir planında. Bir də nədə hansının filan yozumu yaxşıdır, nədə hansı yozum pisdir məsələsində. Baxın, demədim hansı din yaxşıdır, hansı din pisdir. Dedim hansının yozumu yaxşıdır və ya pisdir. Elə bir dünya ola bilər ki, şəriətin hicab buyuruqları yaxşı ola bilər. Qadının cazibəli yerlərini – saçını, sinəsini, fiqurunu gizlətməsi lap əskilərdə yəhudilərdə də vardı. Sonradan biz xristian rahibələrində bunu görürük. Kraliça Viktoriyanın çağında xristian puritanizmi lap bizim nardaranlılar kimi kişinin də bədəninin göstərməsini ayıb sayırdı. Ancaq indi ulusların arasında çox bərk yarışma var, kimin kinosu, idmanı, reklam mədəniyyəti güclüdür və s.

Bu yarışda uduzan geri qalır, geri qalanda dul qadınları uşaqlarını saxlamaq üçün Türkiyəyə, Dubaya gedirlər. Bizim müsəlman camaatımız belə qadınların Azərbaycanda olmasına görə çox sıxılırlar. Ancaq yenə də bu paradoksu çözməliyik. Namusun qalmasını istəyiriksə, bir xeyli müsəlman üçün namussuzluq mühiti olan qadın azadlıqlarını da istəməliyik ki, iqtisadiyatmız yüksək olsun və millətlər yarışında uduzmayaq. Onda ərsiz qadınların arasından bədənlərini satanların sayı azalacaq, xəstə ata-anasına dərman almaq üçün gənc qızlar fühuşa getməyəcəklər.

Bir də deyirəm. Dinləri, özü də təkcə İbrahim dinlərini tutuşdurmağa gərək var, ancaq bunu «bizim dinimiz düz deyir, bizim dinimiz yaxşı deyir»ə çevirib düşmənçilik yaratmaq olmaz. Sözlərimə diqqət edin, belə demək lazımdır: dinləri tutuşdurmaq gərəkdir ki, tapasan, hansında İlahi soraqları açmağa yönəlmiş törənlər, yozumlar yaxşıdır, hansında belə yozumlar pisdir. Özü də bir dönəmdə yaxşı olan yozumlar, başqa dönəmdə ziyana çevrilə bilər. Ona görə də hərə öz dinində yaxşılaşdırıcı islahatlara yer qoymalıdır. İki cür qorumaq var, dəyişməyə qoymadan qorumaq və dəyişdirməklə qorumaq. İslamda ikisi də olmalıdır. Bir də biz bilməliyik: Quran Allahın sözü kimi məzmunca sonsuz kitabdır. Ondan hər dönəm üçün faydalı olacaq bilgiləri almaq üçün onu həmin dönəmin kodu ilə oxmaq lazımdır. Hər dövr Qurandan götürməyə öz kodunu təklif edir. Və ya belə deyək: Quran tələb edir ki, məni indiki çağın kodu ili anla. Nəriman Qasımoğlunun ilahiyyatşünaslıq eyləmlərini bu yöndən dəyərləndirib bəyənməliyik, məncə. Çağımızda Quranı şəriət kodu ilə anlamaq pisə doğru dəyişib.

– Deyəsən təkamül təlimini qəbul etmirsiniz.

-Mən, sadəcə, təkamülə öz sualımı vermişəm. Face-bookda sualımı belə formulə etmişdim:

Bəzi heyvanlar, tutalım, fillər ölümqabağı sürülərini buraxıb tənha ölməyə gedirlər. Bu yaşlı heyvanların artıq seksi olmur ki, xasiyyətlərini balalarına ötürsünlər. Darvinizm isə hər hansı canlı növdə uyğunlaşma nəticəsində əldə edilmiş keyfiyyətləri ötürən kanal kimi cinsi əlaqəni göstərir. Təbii seçim bu yolla əldə edilir. Sualımsa budur: gənc heyvanların adaptasiya zamanı əldə etdiklərini yeni nəslə necə ötürməsi aydındır. Bəs qocalar əldə etdiklərini cinsi əlaqə olmadan necə ötürürlər? Yamsılama yolu ilə? Hevanların oynamaqla yamsılamasını qəbul edirəm. Ancaq cavanların ölmək üçün sürüdən qopan qocaları yamsılaması mənə ağlabatan görünmür.

Sualıma bəzi cavablar xoşuma gəldi, ancaq hamısı yox. Bir də insan fəlsəfi yanaşanda dindar olaraq da təkamülü qəbul edə bilər. Örnəyin, düşünə bilər ki, Allah təkamülü canlılar aləmininin birinin o birisindən doğmasını verən mexanizm kimi dünyaya verib.

Düzdür, bu Tövratın, Quranın dediklərinə düz gəlmir. Ancaq üzdə düz gəlmir. İnandırım sizi, yüksək ictihad, təfsir ustası Quranı elə yoza bilər ki, oradan təkamülə də əsas çıxara bilər. Hər halda Hegelin fəlsəfəsində Mütləq İdeya və onun o biri təzahürü Mütləq Qut dünyaya qanunları mexanizm kimi verərək dünyanı gəlişdirir. Nəzərə alın ki, bu dahi filosof Tövrata və İncillərə çox ciddi baxırdı.

– Donuz əti yeyirsiniz?

– Hərdən olur, ancaq bizim evdə tam yasaqdır. Hərdən restoranda “qaban əti yeyirəm” deyibən bəzi müsəlmanlar məzələnirlər. Donuz ətinin yasaqları ilə bağlı 90-cı illərdə məqalə yazmışam, sonra “110 nəsnə” kitabıma düşdü. Dinlərdə iki tip yasaqlar var. Biri mənəviyyatla bağlıdır, örnəyin, öldürmə, icazəsiz zina etmə oğurlama, paxıllıq etmə və s. O biri formal yasaqlardır, örnəyin, ipəkdən paltar geyinmə, qızıl qabda yemək yemə, donuz yemə və s. Formal yasaqlar insanda intizam yaratmaq üçündür. O, intizam kültürünü mənimsəyəndə mənəvi yasaqlara da əməl etmək təpərini qazanır. Yoxsa donuzda nə var ki, Allah-təalanın problemi olsun. Bəyəm o, Tanrının elə yağı düşmənidir ki, onunla savaşa çağırır?!

Futbol oyununda hər komandanın öz forması olmasa, meydanda aləm bir-birinə qarışar. Formal yasaqlar da geyim formaları kimidir, bir dinin adamlarını o birilərindən ayırır. Ona görə də mən müsəlmanların donuz ətini yeməməsinə yaxşı baxıram. O ki qaldı hərdən bu yasağın pozulmasına, bununla bağlı təsəvvüf hikmətini yada salıram. O hikmət insanları əhli-zahirə, əhli-batinə bölür. Əhli-zahiri əhli-şəriət də adlandırır. Bunlar o adamlardır ki, mənəvi, əxlaqlı, mömin olmaq üçün şəriətin yasaqlarına tabe olmalıdırlar. Əhli-batin isə bilgəliyində elə yüksək mərhələyə qalxır ki, daha yaxşı olmaq üçün şəriət intizamına əməl etməyə də bilir. Donuz məsələsində Quranda olan “oları” da yozmaq olar: əgər acından ölürsənsə, donuz ətini yeyə bilərsən. Düzdür, restoranlarda qaban ətini acından ölməmək üçün yemirlər. Ancaq Quran icazəsi göstərir ki, yasağın gücünü sonsuz şiddətləndirməyə gərək yoxdur. Şiddətləndirsən, birdən donuz südündən sabah xərçəngdən sağaldan dərman düzəltsələr, gərək içməyəsən. Gülməyin. Bəzi müsəlmanlar baş sındırırlar, əgər dərmanda spirt varsa, onda iynə vurum, ya vurmayım?

– Niyazi müəllim bayaq dediniz ki, fəlsəfəni hər yerdə axtarmaq olar. Bəs Azərbaycan müxalifətin zəif duruma düşməsinin fəlsəfəsində nə dayanır?

– Çox çətin sorudur, yaxşı cavabını tapmaq mənə çətindir. Azərbaycan müxalifətində, məncə, romantizm çox idi, realist olmaq lazım idi. Deyəsən, İsa Qəmbər idi, realist olma haqqında söz atmışdı və hamı düşmüşdü onun üstünə. Ancaq o çağlar reallıq çağırışı satqınlıq kimi qavranılırdı – romantizm müxalifət düşərgəsində bundan irəli gəlirdi. Bu yaxınlarda Hikmət Hacızadə kiçik dövlətlərin dış siyasətindən məqalə çap edib. O məqalənin ideyaları Sovetlər dağılanda səslənməliydi. Ancaq yadıma düşür ki, 90-cı illərdə mən adi adamların əxlaqından siyasətçinin əxlaqının fərqləndirilməsi haqqında yazmışdım. Bunda mənə Stanislavskinin bir broşüru etgi göstərmişdi. Orada ünlü rejissor yazırdı ki, adi qadınlar əxlaqından aktrisaların əxlaqı elə fərqlənlirilməlidir ki, birincinin təsiri altında ikincilər pozğun sayılmasınlar. Adi insanlar üçün satqınlıq olan siyasət üçün çeviklik ola bilər. Azərbaycan müxalifəti hakimiyyətlə münaqişədən çıxmaq üçün bütün siyasi mədəniyyət çərçivəsində onunla inteqrasiya yollarını tapmalıydı. Hərçənd bu yolda hakimiyyət də Azərbaycanın, öz balalarının gələcəyi naminə, ona doğru iri addımlar atmalıydı. Ancaq belə nəsnələri sözdə demək asandır, işdə hər an yaradıcılıq tələb edir. İndi yadıma düşür ki, “Azadlıq” radiosunun saytında müxalifətin hakimiyyətin öldürücü zərbələrini durdurmaq üçün yol xəritəsi vermişdim. Təsadüfə bax, sonradan bildim ki, oxşar ideyanı mərhum dostumuz Zəfər Quliyev də söyləyib. Hikmət isə söyləmişdi ki, müxalifət hakimiyyət iddiasından haqqoruyuculuq hərəkatına keçməlidir. İndi Milli Məclisdə oturan bir dostumuz buna öfkələnmişdi ki, necə siyasi partiya hakimiyyət iddiasından üz çevirə bilər. Məsələ belə dolaşıq idi.

– Bizdə ümumiyyətlə siyasi fəlsəfə formalaşıbmı?

– Siyasi fəlsəfə nə deməkdir, bunu mən yaxşı bilmirəm. Əgər siyasətlə bağlı sağçılıq, solçuluq, konservativlik, liberallıq tipində nəzəriyyələri deyirsinizsə, yox. Nəsə gözəl məqalələr tapmaq olar, məsələn Hikmətdə, Erkin Qədirlidə və daha kimdəsə. Ancaq doktrinalar verən yeni nəzəriyyələr varmı? Məncə, yoxdur.

– Bəs siyasətçilərimizin digər problemləri nədir?

– Dərin böhranlarıdır. Real-çılarda ağıllı uşaqlar var – bircə bunu deyə bilərəm.

-Sərdar Cəlaloğlunun çıxışlarına baxmısınız? Necə təsir bağışlayıb?

– Sərdar bəy məni bağışlasın, baxmamışam, onun üçün də təsirindən danışa bilmərəm.

– İsa Qəmbərlə münasibətiniz varmı?

– Münasibətim yoxdur, ancaq həmişə və indi də onun xətrini çox istəyirəm. Bir dəfə internetdə hansısa “ağıllıların” feykinə rast gəldim ki, guya mən İsa bəydən bezdiyimi söyləmişəm. Yalan idi. Yazdım ki, iftiradır. Bilmirəm İsa bəyə çatdı, ya yox. Hərçənd o mənim dostluğumda var, ola bilər ki, oxuyub. “Narahat olma” yazsaydı, xoş olardı.

– Daha nələri mütaliə etmək istərdiniz?

– İndi yaşımın və xəstəliyimin elə çağındayam ki, daha uzaq gələcəyə hesablanan planlarım yoxdur. Elə oxu planlarım da yoxdur. Muşğulat üçün ingiliscə bir az çox oxuyuram, CNN-ə baxıram. Bu vaxtımda nəsə gələcəyə ümüdim olmasa da TV-dən gələn ingiliscəni asan başa düşmək üçün məşq edirəm – heç bilmirəm bu, nəyimə lazımdır. Lap edama gedəndə skripkada hansısısa xalın necə çalınmasını ayaq saxlayıb öyrənmək istəyən bilgə yadıma düşür…

– Əxlaq anlayışına fəlsəfi aydınlıq gətirmənizi istərdik.

– Sadə cavab budur ki, əxlaq olmalı olanları göstərmək və onlara əməl etməkdir. Ancaq əsas konflikt nəyin olmalı olmasını hesab etməkdən başlayır. Bizim gənclər necə olmalıdır, qızlar necə olmalıdır, hakimiyyətdəkilər, varlılar necə olmalıdır? Belə sorular həm də əxlaqi sorulardır. Cavabında, adətən, nəsihəti sevənlər çeynənmiş məsləhətləri aydırırlar. Ancaq Rəhman Bədəlovun ruhunda ağıllı axtarışlar olmalıdır cavab üçün.

– Gəlin bu suala bu müqayisə əsasında cavab verək. Fərz edək ki, bir qadın fahişədir, amma heç kimi aldatmır, oğurluq etmir. Biri isə fahişə deyil, amma cinayət tərkibli əməllər edir ya da yalanlar danışır. İndi kimdir əxlaqlı?

– İkisinin də əxlaqında mənfiliklər var, birində az, o birisində çox ola bilər. Ancaq ikisi də yönlü adam deyil. Fahişə peşəsinə görə tam korlanmayıbsa, ona yazığı gəlmək olar. Bu, bir fərqdir. Sualınız bilirsiniz nəyə oxşayır? Soruşurlar, biri İslamın namazına, orucuna əməl edir, ancaq bu, onun yaramaz olmasına əngəl olmur. O biri əxlaq baxımından gözəl insandır, di gəl namaz qılmır, Allaha inanmır. Hansı Cənnətə düşəcək. Məncə, Cənnət varsa, ikinci düşəcək.

– Özünüzü bundan sonra çətin ki, siyasətdə görəsiniz eləmi?

– Mən siyasətdə olanda axır-axır darıxırdım. Gizlətmirəm, nədənsə təhlükə görməkdən bezmişdim, mitinqlərlə bağlı adi adamların ürəyimdə məsuliyyətini çəkməkdən bezmişdim, müxalifətçi olan adamların, özüm qarışıq, mənəvilik keyfiyyətinin aşağı olmasından bezmişdim. İçəridə olan çəkişmələrdən, gözü götürməzlikdən bezmişdim. Ona görə Müsavatdan qopdum, hərçənd siyasi mədəniyyətimizdə onun qalmasını, uğurlar qazanmasını arzulayıram. Dediklərim o biri partiyalar da aiddir. İndiki halımda uzaq gələcəklə bağlı siyasi planlar qurmağım gülünc olardı.

– Ağalar Məmmədovla aranız yaxşıdır?

– Yaxşı olub, indi əlaqəmiz yoxdur. Onun son yazılarından da xəbərim yoxdur, ya mənə çatmayıb, ya da oxumamışam. Ancaq onun alman dilini yaxşı öyrənib gözəl fəlsəfi yazılar yazmasını gözləyirəm.

Yaxşı olub, indi əlaqəmiz yoxdur. Onun son yazılarından da xəbərim yoxdur, ya mənə çatmayıb, ya da oxumamışam. Ancaq onun alman dilini yaxşı öyrənib gözəl fəlsəfi yazılar yazmasını gözləyirəm.

Bir məsələni də deyim. Yaradıcı adam öz ulusunun içində olanda pis və yaxşı nəsnələrdən hətta dərisinin deşikləri ilə də enerji alır. Və bu, cürbəcür milli problemlərin tapılmasına, problemlə bağlı ideyaların formalaşmasına gətirib çıxarır. Başqa yerlərdə yaşayanda kimlər üçünsə bu enerji azalır. Freyd İudaizm dininə ən dağıdıcı zərbə vuran adam olmuşdu. Ancaq paradoksdur ki, yəhudiliyi ən çox sevənlərdən olmuşdu. Onun çağında yəhudilər arasında assimilyasiya olub almanlar içində əriyənlər çoxalmışdı. Bir dostu ona yazır ki, oğlum dinini dəyişib yəhudilikdən uzaqlaşmaq istəyir. Neyləyim? Freyd cavab verir ki, çox heyif, adam ulusundan uzaqlaşanda çox ciddi yaşam qaynağını itirir.

– Azərbaycanda darıxırsınız?

– Düzdür, indiki zamanda sosial şəbəkələr, internet Avropada ola-ola Azərbaycanla nə qədərsə birlikdə yaşamağa imkan verir. Hətta mühacirlər balaca Azərbaycan da düzəldə bilərlər. Ancaq Azərbaycanın özündə yaşamaq, yaşayıb qəzəblənmək, yaşayıb sevinmək başqadır. Adam gənc olanda yabançı ölkələrdə başı qızlara, kefə qarışır, Azərbaycan yadına düşmür. Biz Moskvada belə yaşamışıq. Bir az yaşlaşanda durum dəyişir.

– Sonda. Mümkünsə, ailəniz haqqında da məlumat verərdiniz.

– Mənim professor Dilarə Mehdi kimi gözəlliyini indidə saxlamış xanımım var. Oğlum Toğrul Mehdi 36 yaşında birdən-birə “Nekrofilin aqibəti” adında gözəl roman yazıb. O, Anarın tövsiyyəsi ilə “Literaturnıy Azərbaycan”da çap olunub. Kitab variantında qara şriftli hisssələrin yeri səhv düşdüyündən xarab olub, ona görə də dükanlara verməyib. Orxan Toğruldan böyükdür və istedadı onun kimidir. Mat qalasıdır. Onlar mənim yazılarımı çox az oxuyublar, Xristos deyib, axı: Öz elində peyğəmbər olmaq olmur. Ancaq buna baxmayaraq hamısında öz düşüncə tərzimi duyuram. Böyük oğlum Ştefan Rula (ata-oğul münasibətlərimizi sənədləşdirib) evimizin sevimli qonağıdır, hər il bizə gəlir, iki gündən bir isə “Skayp”la danışırıq. Gözəl həkimdir. Hər dəfə görüşəndə ata-bala çoxlu siqaret çəkib gap edirik. Neçə dəfə mənim ideyalarım əsasında almanca birgə məqalə yazmaq istəmişik, ancaq o hələ də tilsimi qıra bilmir. Ştefan mənim həyatımı xeyli maraqlı edib. Qardaşları ilə dostluğu da xoşuma gəlir. Heyif ki, Orxan da, Ştefan da evli deyillər.

Aqşin KƏRİMOV

Filosof.tk

“Əxlaq” heç də təkcə namus norması demək deyil. “Əxlaqsız” da təkcə namussuz qadın demək deyil. O, fəlsəfi mənada, geniş anlayışdır, etikanın predmeti kimi, mənəvi normalar toplusu deməkdir. Məsələn, “yalan danışmamaq” da əxlaq normasıdır, “yalançılıq” da əxlaqsızlıqdır və s. Ancaq müasir Qərb təfəkküründə sadəcə mənəvi normalar toplusu kimi başa düşülən əxlaq, qədimdə, istər Şərqdə, istərsə də Qərbdə insan azadlığının tarixi məhsulu kimi yox, əksinə, makrokosmik zərurətin ifadəsi kimi görülüb. Hesab olunub ki, insanın mikrokosmik azadlığı makrokosmik zərurətin ifadəsi kimi əxlaqa boyun əyməlidir. “Azadlıq itaətdir” fikri bu mövqenin icmalıdır. Qədim Stoa fəlsəfəsində deyildiyi kimi: “İnsanın azadlığı arabanın arxasına boğazından iplə bağlanıb aparılan küçüyün azadlığı qədərdir, yəni ipin uzunluğu qədər”. Zərurət arabadadır. Sonrakı dövrdə makrokosmik zərurət, xristianlığın təsirilə, ilahi iradənin zərurətinə çevrilsə də, azadlıq-əxlaq münasibəti dəyişmədən qaldı: azadlıq əxlaq kimi ifadə olunan zərurətə boyun əyməkdir, azadlıq əxlaqın içindədir, azadlıq əxlaqın vasitəsidir, azad olmaq üçün əxlaqlı olmaq lazımdır, əxlaqı olmayanın azadlığı da yoxdur, ən böyük azadlıq əxlaqi-mənəvi kamillikdir, ən böyük köləlik isə öz nəfsinə məğlubiyyətdir, azadlıq Allaha təslimiyyətlə başlayır, “Allaha doğru əhliləşmək”lə artır, mütləq əxlaq müqəddəslikdir, mütləq azadlıq iblislik, azadlıq tələbi əxlaqsızlıq arzusudur və s. və i. Lakin əgər əxlaq fövqəltarixi, fövqəldünyəvi, fövqəlinsani makrokosmik zərurətin ifadəsidirsə, onda əxlaqsızlıq mənəvi azğınlıq yox, idraki yanılmadır. Yəni əxlaqsız azadlıq tələbi, sadəcə olaraq, zərurəti dərk etməməkdir. Qərblilərin düşüncəsi idi bu. Spinoza, Hegel kimi rasionalist mütəfəkkirlər əxlaqa da, azadlığa da idraki məsələ kimi baxaraq deyirdilər: “Azadlıq dərk olunmuş zərurətdir”. Kant əxlaqı az qala isbat etmək işinə girişmişdi. Şərqdə isə əxlaqa idraki kamillik kimi yox, mənəvi kamillik kimi baxılıb. Şərq əxlaqda Allahı, azadlıqda iblis nəfsini gördüyü halda, Qərb birincidə zərurəti, ikincidə insan idrakını görüb. Şərq inanmağı və inandırmağı xoşlayır, Qərb anlamağı və əsaslandırmağı.Dünyaya bir qayda olaraq, rasional insanilik paradiqmasından baxan Qərbin XIX əsrdə yaşamış filosofu Nitsşe ilk dəfə olaraq makrokosmik heç bir fövqəlinsani zərurətin olmadığını kəşf edəndə və bunu qısaca “Allahın ölümü” kimi elan edəndə, yazırdı ki, mən insan azadlığı qarşısında ən böyük maneəni qaldırdım, insan heç vaxt bu qədər azad olmamışdı. Doğrudan da, varlığın strukturunda zərurət yoxdursa, onda insanın da təbiətində əxlaq yoxdur. O, azaddır! Bundan sonra Qərb azadlıqda insan təbiətini, əxlaqda isə tarixi-ictimai qandallar və təzyiqlər görməyə başladı. Z.Freyd insan təbiiliyi üzərində əxlaq süniliyinin yaratdığı psixonevrotik xəstəlikləri açıb göstərdi. Dünyaya daim irrasional ilahilik paradiqmasından baxan Şərq heç vaxt ilahi zərurət ideyasını yıxa bilmədi. Və təbii olaraq, Qərbin idraki yüksəlişini, mənəvi süqut kimi, azadlığını əxlaqsızlıq kimi başa düşdü. Şərqin nəzərində, sanki küçüyün arabaya bağlanan ipi qırıldı. Şərq əxlaqın fəlsəfi əsasını anlamadan onu sadəcə göydən enmiş əbədi qaydalar kimi başa düşdü, buna görə də əxlaqı ibadət kimi qavradı. O, əxlaq fazasından idrak fazasına keçid etmədi. O bunu etsəydi, mütləq azadlıq fikrinə gəlib çıxacaqdı. Əksinə, o, əxlaqlı cahili, əxlaqsız alimdən üstün tutdu. Qərbdə isə XX əsrdə Sartr göstərdi ki, insan özü azaddır və əgər hansısa bir əxlaq olacaqsa, o, azadlıq əxlaqı olacaq. Ən böyük əxlaq azadlığın özüdür, ən böyük əxlaqsızlıq isə azad ola bilməmək.

Fəlsəfə, seks, terror, hind kinosu – Niyazi Mehdinin “Səfillər”ində

Milan Kundera Amerika yazıçısı Filip Rota özünün yeni romanı haqqında belə deyir: “Romanın dəyişməz qaydalarına klişeləşmiş bünövrə kimi baxmaq yanlışdır. Bu yeni roman formasında böyük azadlıq gizlənib”. Luisa Oppenqeymlə müsahibəsində isə roman yazan filosoflara “ilişir”:

“Əslində, romanın fəlsəfəyə tabe tutulması, fikirlərin roman yolu ilə çatdırılması mənasında işlədilən, sözdə “fəlsəfi roman”dan bəhs etmirəm.

Sartr, Kamyu (Taun). Bu əxlaqçı roman haradasa mənim sevmədiyim hər şeyin bir örnəyidir. Muzilin və ya Broxun niyyəti isə bambaşqadır; fəlsəfəyə xidmət etmək yox, əksinə, o günədək fəlsəfənin özünə saxladığı əraziləri ələ keçirmək”.

Filosof, fəlsəfə professoru Niyazi Mehdi “Qanun” çap evində “Altay və Umay” adlı romanının nəşr olunduğunu sosial şəbəkə dostları ilə paylaşanda və kitabın elektron variantını Ankaraya göndərməsini qocaman filosofumuzdan xahiş edəndə, o da imzasının nirvanasından enib bu xahişi müsbət cavablandıranda mən təsadüfən “kiçik Avropa”nın böyük yazıçısı Milan Kunderanın müsahibələrini oxuyurdum. Üstünə Niyazi Mehdinin ədəbi iddiasını Şahbaz Xuduoğlunun boynuna qoyduğu “ilk və son” romanını oxudum.

O irəlidən iyirminci əsrin ikinci yarısından başlayaraq professorların (Eko, Maalof və s.) ədəbiyyata gəlişini tənqid edib, özümü məlumat aclığından və azlığından əziyyət çəkən, romanda fakt, dəlil, sübut axtaran bir xeyli adamın gözündən salmışdım. Sitatbazlığın statusbazlıqla əvəzləndiyi günümüzün “informatikus” oxucuları üçün tənqidimin anlaşılmaz olan iki səbəbi, daha doğrusu, iki iddiası vardı; birinci iddiam bu idi ki, professorlar bu mərtəbəyə yüksələnə qədər həmişə ölü faktlarla işlədikləri üçün onların dili yaradıcı həyəcandan məhrumdur, yəni onların dilində söz var, amma səs yoxdur.

Professorların romanları kinonun Çarli Çaplin dövrüdür. İkinci iddiam bu idi ki, professorlar nədən yazırlar-yazsınlar, əl-ayaqlarına dolaşan olmasın deyə mətndə cansız və çəkisiz mühit yaratmağı sevirlər. Yenə də bir yəni ki, professorlar məhz şeirə, romana lazım olan həyat təcrübələrinin yanından həmişə saymazyana keçib, lunatik kimi faktın, məlumatın işığına tələsdikləri üçün onların romanları həmişə “boyat” dadır. Çünki professorlar mütaliədən sənətə gəldikləri üçün onların obrazları çoxdan başqa kitablarda yaşayıb ölmüş zavallılardır.

Ümid edirəm ki, həm filosof, həm professor Niyazi Mehdinin “ilk və son” romanı hər iki iddiamın ədəbi qısqanclıq, qərəz olduğunu sübut edib canımı bu “paxıllıq hissindən” biryolluq qurtaracaq.

“Altay və Umay” romanının ilk fəsilləri məni alman şairi Henrix Heynenin “Harts səfəri” əsərinə götürdü. Ona görə yox ki, bu əsərində Heynenin “duel məsələsinə” görə Höttingenin fəlsəfə professorlarına atmadığı daş qalmır, ona görə ki, alman şairin “Harts səfəri”ndə hadisələr sanki altdan-altdan gülümsəyən, kinayə edən “müdrik bir xalçanın” üstündə cərəyan edir.

Yaddaşımı birdən-birə belə bir ezoterik hiss bürüdü ki, elə bil Niyazi Mehdi Şərqdən aparılmış “bu xalçanı” Heynenin alman filisterlərinin altından çəkib və o gülümsəyən, kinayə edən fona öz qəhrəmanlarını, onların başına gələnləri yerləşdirməklə doğuşu illər alan bu xalça müdrikliyini öz sahiblərinə qaytarıb.

Daha doğrusu, fırlanan qazan qapağından kənarlara sıçrayan noxud dənələri kimi mərkəzi ideyalardan, ortaq dəyərlərdən qaçan müstəqillik dövrünün Azərbaycan gənclərinin prototiplərini bu qədim müdrik xalçanın üstünə, yəni öz “meydanına” çəkməklə onlara daha rahat “qulaqburması” vermək məqsədi güdüb. Ancaq sonrakı fəsillərdə müəllifin də “kölgə personaj” olaraq kulturoloji “olmaz”larda başına yığdığı gənclərdən beş çömçə də artıq olduğunu görəndə ürəyim yerinə düşdü. Fəlsəfə professoru romanında da həmişəki kimi Voltersayağı nadincliyinin “peşində” idi.

Yəqin ki, Nabokovu əsəbiləşdirərdi ki, niyə bu romanda bircə dənə də olsun ənənəvi bədii-estetik cümlə yoxdur və o, bunu öyrəşdiyimiz roman sənətinə meydan oxuma kimi qiymətləndirərdimi, görəsən? İnandırıcı deyil, çünki Nabokovun tənqidinə ruslara xas “psixoloji çöküş”dən törəyən” sui-qəsdçilik duyğusu hakimdir: o, romanın estetik gözəllikdən yoxsul olmasını çəkinmədən filosofların bədii təxəyyülünün kasıblığı kimi dəyərləndirər və məndən fərqli olaraq, qarşısındakının hansı Mehdi olduğuna qətiyyən fikir verməzdi. Çünki rus öz canını yazığı gəlmək hissindən qurtarmaq üçün zəifi öldürür.

Ancaq mən Pyotrun qamçısından “əmələ gələn” Nabokovun yox, Nabokovun “qamçısı altında” böyüyən və “mujiksayağı” bir əda ilə “müəllifin deyil, romanın cinsi” olmalıdır deyən Milan Kunderanın bayaq yazdığım “azad roman” fikrini yuxarı başa dəvət edirəm: Niyazi Mehdinin bu romanın hər cümləsini yazarkən ənənəvi bədii-estetikanı “siqaret dalınca göndərməsi”, məncə, artıq qaraçı tumanı kimi öz “taksi” rəngləri ilə bayağılaşmış köhnə romana meydan oxumaq cəsarətidir.

Çünki kitabı oxuyanda siz də hiss edəcəksiniz ki, qocaman filosof ələ aldığı mövzularla necə bir estetika düşkünü olduğunu yaşına uyğun həya ilə demək istəyir. Məsələn, 116-cı səhifədə “nekrofilsən” sözünü çürüyən yarpaqların qoxusundan xoşu gəldiyini deyən qıza elə “yedirir” ki, qızın bu qocafəndi “komplimentdən” qıdığı gəlir.

Romanda bir neçə yerdə adı keçən, mərhum rejissor Vaqif İbrahimoğlu və teatrşünas-intellektual Aydın Talıbzadə ilə köməkləşib filosofun personajlarına bir ucdan “sitat daşıyan” başqa bir professor Kamal Abdulla sanki hər qarşıma çıxdığı cümlədə qucağına qalaqlanmış ağır sitatların, fəlsəfi fikirlərin üstündən işarə edir ki, kitab haqqında yazsan, mənim əvəzimə də bir-iki cümlə “tutuzdur”, “yoruldum Niyazinin qəhrəmanlarına “sitat daşımaqdan”.

Tək-tük qocaman dostlarımdan olan Kamal Abdulla “Dilçiliyə səyahət” kitabında Nitq və Dil bölgüsü aparır və mətndə nitqin dil, dilin nitq olmadığını iddia edir. “Dilçiliyə səyahət”i oxuyanda bu bölgü məndə sovetdənqalma şəhər və kənd ədəbiyyatı bölgüsü kimi əks-səda vermişdi.

Kommunizm quruculuğu illərində “sənət xalq üçün” nəzərdə tutulduğundan yazılanı hamının anlaması şərt idi. NİTQ hamının anladığı DİL olduğu üçün sovet ədəbiyyatı dilin şaquli qatlarında deyil, nitqin üfüqi səthiliyində yazılırdı (sözsüz ki, istisnalar həmişə var). Bu sovet təlimatının nəticəsi idi ki, Azərbaycan sovet ədəbiyyatı mövzularını DİLdən, yəni mətn laylarından deyil, NİTQdən, gələndən-gedəndən alırdı.

(Məncə, bu fikrə gəlməsində Kamal Abdullanın “quyuya” – Dədə Qorqud mətnlərinə enməsinin ciddi rolu olub). Beləliklə, nitqin deyil, dilin imkanları ilə yazılmalı olan mürəkkəb mövzular ədəbiyyatımızın tullantısına çevrilmişdi.

Hətta bu gün də Kamal Abdullanın yaxın dostu Yazıçılar Birliyinin gənclər üzrə katibi Rəşad Məcid modern Sokrat kimi gəncləri restoran masalarının ətrafına yığıb başlarına ağıl qoyur ki, sadə, oxunaqlı yazın. Ədəbiyyat şıdırğı olmalıdır. Əsər kababın vaxtından oğurlamamalıdır, nöqtə! Bir növ, gəncləri NİTQin dayazlığına çağıraraq, DİLdən, dilimizin dərinliyindən uzaqlaşdırır. Şəhər və kənd ədəbiyyatı bölgüsü də Kamal Abdullanın NİTQ və DİL bölgüsünün başqa adı idi. Şəhər ədəbiyyatı DİLin, kənd ədəbiyyatı NİTQin imkanları hesabına yaradılırdı.

Deməkdən özümü saxlamayacağam ki, bizdə DİL, yəni şəhər ədəbiyyatı çox azdır və oxunmur, hətta bu gün də gənclərimiz ədəbiyyatda dilçiliklə deyil, nitqçiliklə (kəndliliklə) məşğuldurlar.

Mübahisəyə meyilli oxucu bu yerdə soruşa bilər ki, NİTQ və DİLin fərqi nədir ki? Kamal Abdullanın bu suala yüzlərlə cavabı ola bilər, mənə görə isə NİTQ səbəbə, DİL nəticəyə verilən zehni reaksiyadır və bir ədəbiyyatda, hələ də nəticələrin deyil, səbəblərin mübahisəsi gedirsə, o ədəbiyyat cəmiyyət yetişdirə bilməz, onun yetişdirdiyi şey ya xalq olar, ya tayfa. Folklorunu yazılı ədəbiyyatına qurban vermək istəməyən ölkələrə baxsanız, bunu öz gözlərinizlə görəcəksiniz.

Niyazi Mehdinin romanının dilinə gəlincə, bu romanda həm dil var, həm nitq. Ən maraqlısı odur ki, müəllif özü NİTQin səthiliyində yazır, qəhrəmanları isə DİLin imkanlarında danışır: “Hər yer unudulmağa layiq olmayan nəsnələrlə doludur”, – təsəvvür edin, romanda bunu deyən, Mişel Fuko semantikası ilə Kamal Abdulla romantikasını bir cümlədə birləşdirib cəh-cəh vuran şəxs bacı-qardaş hesabına yaşayan Altay adlı bir Bakı avarasıdır. Yaxud “bu avaranın” Niyazi Mehdinin “dilxərcliyi” hesabına barda qıza qurduğu cümləyə baxaq: “Bilirəm ki, yenilik avanqardizminin avantürasından qurtulub kanonik, sabit yaşam dünyasına keçməliyəm”. Bu da dili həmin avaraya verib nitqi özünə götürən müəllifin cümləsi: “Nazı təəccüblə gördü ki, ofisianta iki qədəh də konyak gətirdib içəndən sonra dedi: – Gedək?”

Bakının kafeşantanlarında qaraciyər qazisi olmuş biri kimi deyə bilərəm ki, nitqin özünü qarışdırıb bu kökə salmaq üçün, ən azı, üç növ içkini qarışdırmalısan. Niyazi Mehdi sanki fəlsəfi kitablarında, publisistik yazılarında “kullandığı” qazma baltası kimi dərinlərdə dolaşan DİLini romanına qısqanıb, ya da genişürəklilik göstərərək DİLin “ətli yerini” qəhrəmanlarının qabına çəkib, özü isə çoxuşaqlı anam kimi çörəyini DİLin suyuna, NİTQə batırıb yeyib.

Niyəsini isə müəllif romanın ikinci cümləsində bir avtobus sürücüsü kimi küçəyə bağırıb keçir: “Azərbaycan yaxşısı, zir-zibili ilə həmişə biz düşündüyümüzdən daha böyükdür”. DİLin “ətli yerini” personajlarının “qabına çəkməklə”, onları dilin fəlsəfi, elmi, bədii-kulturoloji qatlarında danışdırmaqla Niyazi Mehdi sanki vətəni Azərbaycanı bir filosof kimi düşündüyündən böyük göstərmək istəyir; vətəninin avaralarından filosof düzəldir, öz filosofluğunu isə “qız tutmaq”dan yazan avara səviyyəsinə endirir. Ədəbiyyat isə həmişə bunun əksini edir; hər bir ədəbi müəllifin taxtı öz millətinin avaralarının, bədbəxtlərinin taleyi üzərində ucalır, Hüqonun “Səfillər”i, məsələn.

Heç bir xalq istəməz ki, övladları Hüqonun “səfillərinə” bənzəsin, amma hər bir xalq Niyazi Mehdinin bu romanını oxusa, allaha yalvarar ki, bizə o kişinin təsvir etdiyi ağızlarından dürr tökülən azərbaycanlı “səfillərdən” nəsib et, pərvərdigara. Niyazi Mehdi personajlarının DİLi ilə səbəbləri deyil, nəticələri üz-üzə qoyur və biz azərbaycanlıları ənənəvi məişət qatından düşüncə qatına qaldırır.

Personajların bəzən oxucuya Niyazi Mehdinin “süni zəkaları” kimi görünməsi, mətnin daxili enerjisi hesabına deyil, iplə hərəkət edən kuklalar təsiri bağışlaması da, məncə, müəllifin Azərbaycanı böyük göstərmək arzusunun nəticəsidir. Niyazi Mehdi ipi öz “səfillərinin” əllərinə, ayaqlarına deyil, dillərinə bağlayıb. “Hərənin ağzından bir avazın gəlməsi” romanın polifonikliyini təmin edir. Bu “ağız-ağıza verən”, “DİL-DİL ötən” mövzu xaotikliyi romanı dövrümüzün modern zir-zibillər içində eşələnən insanlarından bəhs edən “New York Times”ın ən çox satılanları” seriyasından olan müasir Qərb romanları ilə qardaşlaşdırır, Filosof kimi tanıdığımız Niyazi Mehdi bu romanı ilə bir anda Pol Osterin (sonluq hindsayağı muzkomediya ilə bitməsəydi, eynən Osterin “Quyudakı adam” romanının sonluğunu təkrarlayacaqdı), Yo Nesbonun, Maykl Palmerin, Rik Riordanın, hətta özünün “Qalib həmişə tək qalır” romanı ilə mistikadan hop edib şou-biznes dünyasına düşən Paulo Koelyonun rəqibi kimi zühur edir qarşımızda.

Bu romanın məndə yaratdığı estetik zövq süjet boyunca müəllifin personajlardan gizlin mətndə yaratdığı vəziyyətlərdə özünü saxlaya bilməyib, ən azı, üslub dalanlarında gözə görünmək istəməsi, bəzən müəllif olmaqdan imtina edib, ya da müəllif olan gözündən oğurlanıb mətndə iştirakçı olmağa can atması idi. Niyazi Mehdi ilk roman təcrübəsinin verdiyi həvəslə bütün əsər boyunca istəyir ki, təsvir etdiyi hadisələrdə, quraşdırdığı dialoqlarda özü də olsun, məsələn, deyəsən, üçüncü fəsildə arvadbazlıqdan danışan dostların məclisində özü də bir-iki kəlmə desin. Ancaq klişeləşmiş roman ənənələri hər dəfə ona cavanların məclisinə qonşu otaqdan qulaq asan ağsaqqal yerini göstərir. Və mətn qanunları 72-ci səhifəyə qədər filosofa müqavimət göstərə bilir. 72-ci səhifədə müəllif, az qala, yağlı pəhləvan hünəri ilə meydana çıxır.

Məsələn, 76-cı səhifədə artıq Niyazi Mehdi “kölgə personaj” olaraq deyir: “Quran” bizdə anlamlar oyadır, səviyyəmizdən asılı olaraq, bu anlamlar primitiv də ola bilər, dərin fəlsəfi də ola bilər” və dərhal “dünyada elə bir nəsnə varmı ki, Leylinin gözəlliyini Məcnunun gözünün torlu qişasına bağlayan bu formul ona şamil edilə bilməsin” deyən hazırlıqlı oxucunu müəlliflə polemikaya dəvət edir.

Kitabın yazılma sirri də burada açılır: Niyazi Mehdi bu romanı oxucuların bir-biriləri ilə intellektual-kulturoloji səviyyədə dartışmaları, fikir, ideya alış-verişinə girmələri, qaranlıq, yasaq mətləbləri birlikdə saf-çürük etmələri və hərdən onun da fikirlərini dinləmələri, bir sözlə, dil-dilə, əl-ələ verib Azərbaycanın siyasi azadlığını həm də düşüncə, fikir, intellekt azadlığına çevirmək üçün yazıb.

Kitab gündəlik həyatda lazım olan fəlsəfi, dini, tarixi fikirlərin, mövzuların qıtlığını çəkən oxucular, yazı yazarkən yerinə düşəcək söz, sitat axtaran jurnalistlər, əxlaqi qorxaqlıq kompleksinə urcah olmuş gənc yazıçı və şairlər üçün intellektual ehsan olacaq.