ADPU-da professor Nizami Xudiyevin 70 illik yubileyi qeyd edilib

Assimilyasiya hadisəsi bir sıra səbəblərlə əlaqədar meydana çıxır. Bu hadisəsəslərin formalaşmasında, xüsusən fəal iştirak edən bu və ya digər üzvün bir vəziyyətdən başqa bir vəziyyətə keçməsi ilə yaranmış olur. Assilimiyasiyanın əmələ gəlməsində dilin, səs tellərinin və damaq pərdəsinin bir səsin tələffüzündə düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməsinin xüsusi rolu vardır. Belə ki, bunlardan, məsələn, dil birinci səsin tələffüzündə düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməyəndə assimilyasiya hadisəsi törəyir.

Müasir Azərbaycan danışıq dili

Ədəbi dilə aid olmayan ünsiyyət formalarının cəmi danışıq dili adlanır. Danışıq dilinə eyni zamanda qeyri-ədəbi dil də deyilir.

Danışıq dilinin də ictimai həyatda xüsusi rolu vardır. Belə ki, bu dil xalqımızın əsasən ədəbi dili bilməyən və yaxud az bilən təbəqəsinə xidmət etdi. Danışıq dilinin rolu bununla məhdudlaşmır. Şifahi ünsiyyətdə ondan savadlı adamlar da istifadə edirlər.

Danışıq dilinin özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, həmin xüsusiyyətlər onu ədəbi dildən fərqləndirir:

• danışıq dili xalqın mədəni tələblərini ödəmir, lakin ədəbi dil bütün mədəni tələblərin ödənilməsinə kömək edir;
• danışıq dilinin yazılı forması yoxdur. Ədəbi dil isə yazı ənənələri ilə sıx bağlıdır;
• ədəbi dilin bütün milli dil vasitələri hamı üçün eynidir. Lakin danışıq dilinə aid bəzi dialekt sözləri və formaları isə cəmiyyətin ancaq məhdud bir hissəsinə məxsusdur;
• danışıq dili ədəbi dilə nisbətən çox mühafizəçi olur. Burada dilin arxaikləşmiş ünsürləri mühafizə olunub uzun zaman saxlanıla bilir;
• ədəbi dil müəyyən normalara əsaslandığı halda, danışıq dili qeyri-normativdir. Buna görə də danışıq dili fonetik və orfoepik, leksik və frazeoloji, morfoloji və sintaktik əlamətlərinə əsasən ədəbi dildən fərqlənir. Bunu aşağıdakı müqayisələrdə aydın görmək olur:

Danışıq dilinin qrammatik xüsusiyyətləri öz sərbəstliyi ilə ədəbi dildən az-çox fərqlənir. Bu fərqlər sözlərin sırasında, cümlələrin quruluşunda və s.özünü göstərir.

Ədəbi dilin şifahi forması ilə danışıq dili bir-birinə çox yaxındır. Buna görə də ədəbi dilin şifahi formasına aid normaları təyin etmək, dəqiq müəyyənləşdirmək çox zaman çətin olur. Bu çətinlik şifahi ədəbi dillə danışıq dilinin bir-birinə çox yaxın və həm də hər ikisinin hərəki olmalarından irəli gəlir.

Danışıq dili ilə ədəbi dil arasındakı fərqlər get-gedə aradan qalxır və bunlar bir-birinə qovuşur. Şübhəsiz ki, müəyyən vaxtdan sonra bu fərqlər tamamilə silinəcəkdir.

Azərbaycan danışıq dili öz xarakterinə görə vahid deyildir. Bu cəhətdən danışıq dili tərkibinə görə iki qola ayırmaq olar: a) sadə danışıq, b) dialekt və şivələr olar.

Sadə danışığı hamı başa düşür. Lakin dialekt və şivəyə aid ünsürlər hamı tərəfindən eyni şəkildə anlaşılmır.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri haqqında qısa məlumat

Ədəbi dildən fərqli olaraq ayrı-ayrı yerlərdə yaşayanların danışığında xüsusi cəhətlər olur.

Bu, yəni müəyyən bir yerin, yaxud rayonun fərqli danışığı başqalarından seçilir.

Ədəbi dildən və bir-birindən fərqlənən bu və ya başqa ərazinin yerli danışığı dialekt adlanır. Hər bir dildə bir neçə dialekt ola bilir. Dialekt fərqləri dilin həm fonetik sistemində, həm lüğət tərkibində, həm də qrammatik quruluşunda özünü göstərir. Dialektlər öz mahiyyətinə görə iki cür olur: a) yerli dialektlər, b) —sinfi— dialektlər və ya jarqonlar.

Yerli dialektlərin öz əsas lüğəti və qrammatik quruluşu olur. Buna görə də hər bir yerli dialekt inkişaf edir, müəyyən şəraitdə müstəqil dilə çevrilə bilir. Lakin sinfi dialektlər — jarqonlar bu xüsusiyyətə malik deyildir. Jarqonlar daha çox kapitalizm dövründə yalançı modalar əmələ gəlir. Bunların əməli əhəmiyyəti yoxdur və buna görə də xalqa xidmət etmir. Yerli dialektlərin yaranması və inkişafı feodalizmdə qüvvətli olur. Dialektlər məhz bu dövrdə müstəqil dillərə çevrilə bilir. Buna əlverişli şərait yaradan amil ayrı-ayrı feodallıqlar arasında ictimai, siyası, iqtisadi münasibətlərin zəif olması, möhkəm sərhəd yaradılmasıdır. Kapitalizmdə isə dialektlər inkişaf etmək əvəzinə, ümumi dil içərisində əriməyə başlayır. Bu və ya digər dialekt müstəqil dil kimi inkişaf edə bilmir; çünki həmin dövrdə milli dillər yaranır, milli dil yarandıqda isə dialektlər bilavasitə ədəbi dildən asılı olur.

Sosializm şəraitində dialektlərin ərimə prosesi daha da sürətlənir. Burada xalqın mədəni və iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar olaraq, ədəbi dil yerli dialektlərə güclü təsir göstərir. Nəticədə dialekt xüsusiyyətləri tədricən azalır və sıradan çıxır.

Dilin dialekt və şivələrinin öyrənilməsinin böyük nəzəri və əməli əhəmiyyəti vardır. Dialekt və şivələrin öyrənilməsi bu və ya digər dilin tarixini təbliğ etmək üçün qiymətli material verir. Eyni zamanda dialekt sözləri vasitəsi ilə ədəbi dilin lüğət tərkibi zənginləşdirilir. Azərbaycan dilini dialekt və şivələrinin geniş və elmi şəkildə öyrənilməsinə sovet dövründə başlanmışdır. Dialektologiya məsələlərinə dair bir sıra elmi əsərlər yazılmışdır. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri coğrafi ərazi prinsipi üzrə 4 qrupa bölünür:

• Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt şivələri. Buraya Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri və Muğan, Lənkəran şivələri daxildir.
• Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt şivələri və şivələri. Buraya Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri və Ayrım şivələri aiddir.
• Azərbaycan dilinin şimal qrupu dialekt və şivələri. Buraya Şəki dialekti və Zaqatala-Qax şivələri daxildir.
• Azərbaycan dilinin cənub qrupu dialekt və şivələri. Buraya Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialekləri və Yerevan şivəsi (indi bu ərazi ermənilərin müvəqqəti işğalı altındadır) daxildir. Bunlar bir-birindən yalnız bir sıra fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərinə görə az-çox fərqlənir.

Azərbaycan dilində fonetik hadisə və qanunlar

Dilin başqa cəhətlərində olduğu kimi, fonetik quruluşunda da bir sıra hadisə və qanunlar mövcud ola bilir. Bunlardan ədəbi dildə sabitləşənləri qanun hesab edilir. Danışıq dilində işlənərək ədəbi dildə qanuniləşməyənləri isə hadisə adlanır.

Dildəki fonetik hadisə və qanunlar hər bir dilin öz milli xüsusiyyətləri əsasında yaranır. Bu hadisə və qanunların dildə rolu çox böyükdür. Xüsusən başqa dillərdən alınan sözlərin ümumxalq dilinə uyğunlaşdırılmasında fonetik hadisə və qanunlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bəzi alınma söz dilin tələblərinə uyğun gəlmədikdə ona yeni səs artırılır, yaxud əksinə, bu və ya başqa səs ixtisar edilir, yaxud dəyişdirilir və s.

Müasir Azərbaycan dilinin bir sıra fonetik hadisə qanunları vardır. Bu hadisələr qanunauyğun şəkildə, müxtəlif dövrlərdə və tədricən əmələ gəlmişdir.

Müasir Azərbaycan dilindəki fonetik hadisə və qanunlar bunlardır:

• assimilyasiya,
• dissimilyasiya,
• səsartımı,
• 4)səsdüşümü,
• yerdəyişmə,
• ahəng qanunu,
• cingiltiləşmə qanunu.

Bunların bəzisi bütövlükdə qanun kimi sabitləşmiş, bəzilərinin tərkibində isə hələ həm qanun, həm də hadisə xüsusiyyəti mövcuddur.

Məsələn, səslərin ahəngi məsələsi tam qanun şəklini aldığı üçün ədəbi dildəki həmin məsələ ahəng qanunu adlanır.Lakin səsartımı məsələsində sözlərə bitişdirici səslərin (n, y, s) əlavə edilməsi ədəbi dildə qanun kimi sabitləşməsinə baxmayaraq, məsələn, —r” səsi ilə başlanan sözlərin əvvəlinə samit artırılması elə hadisədir. Deməli, səsartımında həm qanun, həm də hadisə vardır.

Assimilyasiya

Səslərin məxrəc və akustik cəhətdən bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasına deyilir. Məsələn, mən sözünü götürək. Bu sözə -dən şəkilçisi artırıldıqda sözün sonundakı n səsinin təsiri ilə şəkilçinin əvvəlindəki d səsi n səsinə keçir. Buna görə də həmin söz məndən əvəzinə, mənnən şəklində tələffüz edilir.

Assimilyasiya hadisəsi bir sıra səbəblərlə əlaqədar meydana çıxır. Bu hadisəsəslərin formalaşmasında, xüsusən fəal iştirak edən bu və ya digər üzvün bir vəziyyətdən başqa bir vəziyyətə keçməsi ilə yaranmış olur. Assilimiyasiyanın əmələ gəlməsində dilin, səs tellərinin və damaq pərdəsinin bir səsin tələffüzündə düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməsinin xüsusi rolu vardır. Belə ki, bunlardan, məsələn, dil birinci səsin tələffüzündə düşdüyü vəziyyətdən dəyişilə bilməyəndə assimilyasiya hadisəsi törəyir.

Ədəbi dilimizin orfoqrafiyasına dair normaların müəyyən-ləşdirilməsində assimilyasiyanın xüsusi rolu vardır. Lakin ədəbi dildəki assimilyasiya hadisəsi ilə danışıq dilinə məxsus assimilyasiyanı qarışdırmaq olmaz.

Azərbaycan dilindəki assimilyasiya hadisəsi istiqamətinə, keyfiyyətinə və digər cəhətlərinə görə müxtəlif və rəngarəngdir.

Assimilyasiyanın istiqaməti

Assimilyasiya istiqamətin görə iki cür olur: irəli assimilyasiya və geri assimiliyasiya.

• İrəli assimilyasiya. Birinci səsin ikinci səsə təsiri nəticəsində yaranan assimilyasiya irəli assimilyasiya adlanır.İrəli assimilyasiyanın istiqaməti kökdən şəkilçiyə doğru olur: məsələn:
  Səndən — n — d == nn — sən
  Sərinlik — n — l == nn — sərinniy
  Bu misalların hamısında birinci yerdə duran səs özündən sonrakı səsə təsir edib onu assimilyasiyaya uğratmışdır.
• Geri assimilyasiya. İkinci səsin birinci səsə olan təsiri nəticəsində əmələ gələn assimilyasiyaya geri assimilyasiya deyilir. Geri assimilyasiyanın istiqaməti şəkilçidən kökə və ikinci sözdən birinci sözə tərəf olur. Məsələn:
  Dinməz-n-m-mm = dimməz
  Yavaşca-ş-c == cc — yavacca

Dilimizdə irəli assimilyasiyaya nisbətən, geri assimilyasiya azlıq təşkil edir.

Assimilyasiyaya uğramış səs, təsirinə düşmüş səslə ya tam həmcinsləşir, ya da məxrəccə ona yaxın səsə çevrilir.

Assimilyasiyanın keyfiyyəti

Bu cəhətdən assimilyasiya hadisəsi tam və natamam olur.

1 ) tam assimilyasiya

Təsirə düşən səsin təsiredən səslə tamamilə həmcinsləşmə-sinə tam assimilyasiya deyilir.Məsələn:
Onlar—n—l== onnar
Şorlu—r -l == şorru
Bu misallarda n səsi l səsinə, r səsi l səsinə təsir edərək onu tamamilə eyni məxrəcli səsə çevirmişdir.

2 ) Natamam assimilyasiya

Təsirə düşən səsin təsiredən səslə tam həmcinsləşməsinə, ona yaxın səsə çevrilməsinə natamam, yaxud yarımçıq assimilyasiya deyilir. Məsələn:
Atlar -t- l == td – atdar
Gözlük — z-l ==zd gözdük və s.
Bu misalda l səsi m səsini və l səsi z səsinin düşmüş və başqa səsə çevrilmişdir.

Dissimilyasiya

Sözdəki eynicinsli səslərin birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə çevirməsinə dissimilyasiya deyilir. Məsələn, sararmaq və qararmaq sözlərinə nəzər yetirək.

Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa,
Fəzalar dönərək sular qararsa,
Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa
Əyilməm bir daha… bir həvəs məni.
(S.Vurğun)

Bu misalda sararsa və qararsa sözləri sarı və qara sözlərinə -raq şəkilçisi artırılmaqla düzəldilmişdir.

Lakin sonradan həm sararmaq, həm də qararmaq sözlərin-dəki birinci r səsi ikinci r səsinə təsir edərək onu l səsin çevirmiş və buna əsasən də hazırda həmin sözlər saralmaq, qaralmaq formasında deyilir.

Azərbaycan dilindəki dissimilyasiya hadisəsi öz istiqamətinə və sözdəki yerinə görə irəli və geri, yaxın və uzaq olur.

Sözdəki qonşu səslərin bir-birinə təsiri nəticəsində yaranan dissimilyasiyaya yaxın dissimilyasiya deyilir. Məsələn, hammal sözündəki birinci m səsi —qonşusu” olan ikinci m səsinə təsir edib, onu b səsinə çevirir. Buna görə də həmin söz hammal yox, hambal formasında tələffüz olunur.

Səsartımı

Azərbaycan dilinin təbiətinə görə sözdə iki sait, yaxud eyni hecada iki və daha artıq samit yanaşı işlənmir.Buna görə də sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılır ki, buna da səsartımı deyilir.

Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: n, y, s. Bir neçə misal göstərək:

• y səsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, gözlə + (y)ən və s.
• S səsinə aid: başçı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s.
• N səsinə aid: Əli +(n)i, Vəli + (n)i və s.

Ədəbi dildə ancaq samitlərin artırılmasına təsadüf edildiyi halda, danışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş yayılmışdır. Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrlə sözün əvvəlinə səs artırılmasına alınma sözlərdə daha çox təsadüf edilir.Bu, əsasən 2 halda özünü göstərir.

• R səsi ilə başlanan sözlərdə. Məsələn: Rza əvəzinə İrza, Rayon əvəzinə İrayon və s.
• Qoşa kar samitlə başlanan sözlərdə. Məsələn: Şkaf əvəzinə İşkaf, Rast əvəzinə İrast və s.

Ümumiyyətlə, alınma sözlərin dilimizə uyğunlaşdırılmasında səsartımı hadisəsinin də xüsusi rolu vardır.Belə ki, dilimizdəki bir qrup sözlər, o cümlədən şəhər, fikir, isim kimi söz qrupları mənbə dildə şəhr, fikr, ism formasında olduğu halda, bizimdildə işlənərkən onlara i saiti artırılmış və beləliklə də, həmin sözlər Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır.

Səsdüşümü

Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə səs düşümü (eliziya) deyilir. Səsdüşümü həm saitlərdə, həm də samitlərdə müşahidə olunur. Lakin saitlərə nisbətən, samitlərin söz tərkibindən düşməsi azdır.

Azərbaycan ədəbi və danışıq dilində səsdüşümü hadisəsi müxtəlif şəkillərdə təzahür edir.

Ədəbi dil üçün xarakterik olan səsdüşümü hadisəsi iki vəziyyətdə özünü göstərir: 1) sözlə şəkilçilərin birləşməsi, 2) sözlərin yanaşmasında.

Sözlə şəkilçilərin birləşməsi zamanı aşağıdakı hallarda səs-düşümü hadisəsi yaranır.

1.İkihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçi əlavə edildikdə sözün ikinci hecasındakı sait düşür; məsələn:
Fikir — fik(i)r + in – fikrin
Sinif — sin(i)f + in – sinfin
Əmir — əm(i)r + in — əmrin və s.

2.Sonu saitlə bitən miqdar saylarına saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda şəkilçinin əvvəlindəki sait düşür; məsələn:
İki — iki(i)nci – ikinci
Altı — altı(ı)ncı – altıncı
Yeddi — yeddi(i)nci — yeddinci və s.

3. Felin inkar şəkilçisini (ma, mə) qəbul etmiş sözlərə indiki zaman şəkilçisi artırıldıqda sait səslər düşür; məsələn:
Yazma — yazm(a) + (y)ır – yazmır
Bilmə — bilm(ə) + (y)ir – bilmir
Gəlmə — gəlm(ə) + (y)ir — gəlmir və s.

4. Bəzi sifətlərdən -ar şəkilşisi vasitəsi ilə fel düzəldilərkən şəkilçinin saiti düşür; məsələn:
Qara — qara + (a)rmaq — qararmaq

5.Sonu qoşa samitli sözlərə cəm şəkilçisi qoşulduqda qoşa samitlərin biri düşür; məsələn:
Fənn — fən(n) + lər — fənlər
Xətt — xət(t) + lər — xətlər
Sirr — sir® + lər — sirlər və s.

Ayrı-ayrı sözlərin yanaşması əsasında aşağıdakı hallarda səs-düşümü meydana çıxır.

1. İki müxtəlif sözün birləşməsi ilə mürəkkəb söz əmələ gətiriləndə sözlər arasında yanaşı gələn saitlərin biri düşür; məsələn:

• Mirzə Əli — Mirzəli,
• Ağa Əli — Ağəli,
• Əli Əsgər — Ələsgər,
• Əli İsa — Əlisa və s.

2. İdi, imiş, isə sözləri bəzən başqa felə bitişdirildikdə bunların birinci saiti düşür; məsələn:

• Gəlmiş + idi — gəlmişdi,
• Gəlib + imiş — gəlibmiş,
• Görmüş + isə — görmüşsə və s.

Səs yerdəyişməsi

Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə yerdəyişmə (metateza) deyilir; məsələn:

• Layihə — lahiyə — (yh — hy)
• Torpaq — topraq — (rp — pr)
• Fərhad — Fəhrad — (rh — hr)
• Yanlış — yalnış — (nl — ln)
• Məşhur — məhşur — (şh — hş) və s.

Yerdəyişmə dilimizdə geniş şəkildə yayılmamışdır. Bu, əsasən, danışıq dili üçün xarakterikdir. Dilimizdəki kirpik sözü danışıq dilində kirpik və kiprik formalarında işlənir; məsələn:

Çəkilib bağa divar,
Üstümə yağa divar.
Gözün bağ, qaşın bağman,
Kipriyin bağa divar.
(bayatı)

Atıbdı çoxlar məni,
Bircə yar yoxlar məni.
Amandır, elə baxma,
Kirpiyin oxlar məni.
(bayatı)

Ədəbi dil bu formalardan birini (kirpik) götürür.

Metateza bu və ya başqa bir dildəki, yaxud da qohum dillərdəki sözlərin etimologiyasını müəyyənləşdirməkdə xüsusi rola malikdir. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün dilimizdəki göstərmək sözünə fikir verək. Bu söz vaxtilə, daha doğrusu, keçmiş dövrlərdə «görsət» formasında işlənmişdir; məsələn:

Çox nəstə sifətdə zahir olmaz,
Görsət üzünü bizə nəhani.
(Xətai)

Görsət sözü sonradan metateza hadisəsinə uğramışdır. Müasir göstər sözünün tarixində metateza hadisəsi baş vermiş olduğunu müəyyən etdikdən sonra, həmin sözün təşkil etdiyini söyləmək olur.

Ahəng qanunu

Sözdə uyğun səslərin bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Məsələn, quş və gün sözlərini götürək. Quş sözündəki u di-larxası, gün sözündəki ü isə dilönü saitdir. Buna görə də həmin sözlərə qoşulan şəkilçilərdəki saitlər də uyğun olur; məsələn: quş +lar, quş + dan, quş +u, quş + a, gün + dən, gün + lər, gün + ü və s.

Azərbaycan dili üçün ahəng qanunu çox xarakterikdir. Bu qanun həm söz köklərinə, həm də şəkilçilərə aiddir. Lakin —Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanunudaha çox sözlərə bitişən şəkilçilərdə özünü göstərir”.

Ahəng qanunu dilimizdə geniş şəkildə yayılmışdır. Burada həm saitlərin, həm samitlərin, həm də uyğun saitlərlə samitlərin bir-birini izləməsi müşahidə olunur. Bütün bunlara əsasən Azərbaycan dilində ahəng qanununun üç növü olduğu müəyyənləşdirilmişdir:

• Saitlərin ahəngi.
• Samitlərin ahəngi.
• Saitlərdə samitlərin ahəngi.

Saitlərin ahəngi

Sözdə dilin və dodaqların vəziyyətinə görə saitlərin bir-birini izləməsinə saitlərin ahəngi deyilir.

Azərbaycan ədəbi dilində dilin və dodaqların vəziyyətinə görə saitlərin ahəngi aşağıdakı formada özünü göstərir.

1. Dilin vəziyyətinə görə saitlərin ahəngi. Dilin vəziyyətinə görə saitlərin ahəngi iki cür olur: dilönü ahəng və dil arxası ahəng.

• Dilönü ahəngə görə sözdə və sözə bitişən şəkilçi şəkilçi-lərdəki saitlərin hamısı dilönü (incə) sait olmalıdır; məsələn: məktəb + li +lər, iş + çi + lər, ördək + lər və s.
• Dilarxası ahənginə görə sözdə və sözə qoşulan şəkilçilərdəki saitlərin hamısı dilarxası (qalın) sait olmalıdır; məsələn: arı + çı + lıq, armud + dan, ağır + lıq və s.

Dilimizdə bu qaydaya tabe olmayan bir sıra sözlər vardır; məsələn: partiya, respublika, kino, teatr, ticarət, təşkilat, işıq, ilxı, ildırım və s. Bu qrup sözlərin əksəriyyəti başqa dillərdən alınmadır.

1. Dodaqların vəziyyətinə görə saitlərin ahəngi. Dodaqların vəziyyətinə görə saitlərin ahəngi də iki cür olur: dodaq və damaq ahəngi.

• Dodaq ahəngi. Dodaq ahənginə görə sözdə və sözə qoşulan şəkilçidəki saitlərin hamısı dodaqlanan olmalıdır; məsələn: o + dun, uzun + çu + luq, öz + ümüz və s.
• Damaq ahəngi. Damaq ahənginə görə sözdə və sözə bitişdirilən şəkilçidəki saitlərin hamısı dodaqlanmayan sait olmalıdır; məsələn: gəmi + çi, geniş + lik, gənc + lər və s.

Dildəki sözlərin hamısı dodağın vəziyyətinə görə iki yerə bölünmür. Belə ki, bəzi sözlərdə həm dodaq, həm də damaq saiti ola bilir; turac, ocaq, ördək və s. sözlərdə olduğu kimi. Belə sözlər dodaq və ya damaq ahənginə tabe deyildir. Lakin dilin vəziyyətinə görə birincisi dilarxası, ikinci isə dilönü ahəngə tabedir.

Dilimizdəki sözlərə şəkilçi qoşularkən şəkilçidəki sait həmin sözün son hecasındakı saitə həmahəngləşir; məsələn: ədəbiyyat + çı, kolxoz + lar, lüğət + lər, məktəb + dən, bağça + ya, baba + sı, düşmən + imiz və s.

Samitlərin ahəngi

Azərbaycan dilində saitlərin öz tiplərinə görə bir-birini izləmələri olduğu kimi, samitlərin də bir-birini izləməsi qanunları vardır.

Sözdə kar samitlərin kar, cingiltili samitlərin isə cingiltili samitləri izləməsinə samitlərin ahəngi deyilir.

Samitlərin ahəngi iki şəkildə olur: 1) kar samitlərin ahəngi, 2) cingiltili samitlərin ahəngi.

• Kar samitlərin ahənginə görə sonu kar samitli sözlərə kar samitlə başlanan şəkilçi qoşulmalıdır; məsələn: seç + ki, səp + ki, kəs + kin və s.
• Cingiltili samitlərin ahənginə görə sonu cingiltili samitlə bitən sözlərə cingiltili samitlə başlanan şəkilçi qoşulmalıdır; məsələn: sər + gi, ver + gi, vur + ğu, dol + ğun, əz + gin və s.

Samitlərin ahəngi dilimizdə az yayılmışdır və bu qanun getdikcə məhdudlaşır. Buna görə də dilimizdəki bütün şəkilçilər bu qanuna uyğun gəlmir.

Saitlərlə samitlərin ahəngi

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində təkcə saitlərlə saitlərin, yaxud samitlərlə samitlərin deyil, saitlərlə samitlərin də həmahəng-ləşməsi qanunu vardır.

Azərbaycan dilində əksərən dilarxası saitlərlə dilarxası samitlər həmahəngləşir. Eyni zamanda dilönü saitlərlə də dilin ortasında yaranan samitlər uyğunlaşır. Belə bir qanuna saitlərlə samitlərin ahəngi deyilir.

Dilimizdə demək olar ki, a, ı, o, u dilarxası saitləri ilə q, ğ, x samitləri, ə, i, ö, ü, e dilönü saitləri ilə k, g, y dilortası samitləri həmahəngləşir.

Azərbaycan dilində saitlərlə samitlərin ahəngi qanuna görə əvvəl gələn hecada arxa sıra saitlərdən (a, ı, o, u) biri olarsa, sonra gələn hecada arxa sıra samitlərdən (q, ğ, x) biri; əvvəl gələn hecada ön sıra saitlərdən (ə, e, ö, ü, i) biri olarsa, sonra gələn hecada da ön sıra samitlərdən biri (k, g, y) olmalıdır; məsələn:

Arxa sıra: otaq, buruq, sırıq, bağ, çox, toxunmaq.

Ön sıra: ətək, kötək, çiçək, ürək, köynək, tökülmək və s.

Cingiltiləşmə qanunu

Müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki fonetik qanunlardan biri də cingiltiləşmədir. Başqa fonetik hadisələrdən fərqli olaraq, ahəng qanunu kimi, cingiltiləşmə də dildə sabitləşdiyi üçün qanun şəklinə düşmüşdür.

Sözdə kar samitin öz yerini cingiltili samitə güzəşt etməsinə cingiltiləşmə qanunu deyilir. Cingiltiləşmə sonu kar samitlə bitən bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda baş verir; məsələn:

• K -> y -inək — inəy + i
• kəpənək — kəpənəy + i
• qəpik — qəpiy + i və s.
• T -> d — get -ged +im — ged + ək
• yarat — yarad + ım — yarad + aq və s.

Cingiltiləşmə hadisəsində kar səs, düşdüyü şəraitlə əlaqədar cingiltiləşir. Bu və ya başqa samit eyni şəraitdə bəzən cingiltiləşir, bəzən isə cingiltiləşmir; məsələn:

Et — ed + im — ed + ək

Ət — ət + im — ət + in və s.

Göründüyü kimi, burada t səsi d səsinə çevrilmişdir .

Azərbaycan ədəbi dilində heca

Danışıq zamanı tələffüz olunan bu və ya başqa birsöz asanlıqla hissələrə bölünür. Tələffüz edilərkən sözün bu cür parçalanan hissələrinə heca deyilir; məsələn: yol-daş, jur-nal, əs-gər və s.

Bir səsli, iki səsli, üç, dörd səsli hecalar: o, at+ta, a+dam, ü+züm, bu, əl, mən, biz, duz, söz, qəbz, turş, spirt, şmidt.

Sözlərdəki hecalar quruluşlarına görə eyni formada olmur. Bunlardan bəzilərinin sonu sait (ancaq saitdən ibarət olan heca da vardır), bəzilərinki isə samitlə bitir. Bu xüsusiyyətuinə görə hecalar iki yerə bölünür: a) açıq hecalar, b) qapalı hecalar. Sonu saitlə bitən hecalara açıq heca deyilir.

Məsələn: a+na, ba+cı, qo+ca, qa+pı, də+ri, a+cı və s.

Sonu samitlə bitən hecalara qapalı heca deyilir;məsələn: in+san, ic+las, ul+duz, oğ+lan, öv+lad, on+suz, ot+laq, or+du və s.

Sözdəki hecalar onları təşkil edən səslərin sayına, xüsusən samitlərin miqdarına görə və yerlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Buna görə də hecaların müxtəlif tipləri vardır.

Azərbaycan ədəbi dilində vurğu

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində vurğunun başlıca olaraq üç növü vardır; 1) heca vurğusu; 2) məntiqi vurğu; 3) həyəcanlı vurğu.

Məntiqi vurğuda cümlə daxilindəki bir söz aktuallaşır. Ak-tuallaşan cümlə üzvü informasiyasının bazasını(nüvəsini) təşkil edir. Məntiqi vurğu ilə cümlənin bir üzvünün aktuallaşması əslində, sintaktik aktuallaşmaya aid bir məsələdir. Ancaq cümlədə hər hansı bir üzvün aktuallaşaraq məna yükünü (informasiyanı) öz üzərinə götürməsində intonasiya (tonallıq) əsasdır. Tonallığın səslənmə səsə görə fərqləndirmə keyfiyyəti məntiqi vurğunu fonetik proseslə bağlıdır. Məntiqi vurğuda cümlədəki üzvlər öz yerini dəyişmir. Ancaq məntiqi vurğu ilə mənanın hansı üzvə aid olduğu təyin edilir:

• Mən indi kəndə gedirəm. (Yəni mən gedirəm)
• Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni indi gedirəm)
• Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni şəhərə gedirəm)
• Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni getməyi icra edirəm).

Sözdə qonşu olmayan səslərin bir-birinə təsiri əsasında yaranan dissimilyasiyaya uzaq dissimilyasiya deyilir. Məsələn, zərər sözündəki birinci r ilə ikinci r arasında başqa səs vardır. Lakin buna baxmayaraq, birinci səs öz həmcinsi olan ikinci r səsinə təsir edərək onu l səsinə çevirir ki, bunun da nəticəsində zərər əvəzinə, zərəl tələffüz edilir.

Sözdə iki eynicinsli səslərdən birinin öz yerini başqasına güzəştə getməsi hadisəsi danışıq dilində çox yayılmışdır. Bu hadisədən xalq poeziyasında, aşıq ədəbiyyatında da geniş istifadə olunur. Məsələn:

Bir ovçunun ovu getsə yaralı,
Gəzər dağı, olmaz səbri qəralı,
Məhəmmədəm düşdüm eldən aralı,
Çəkdi sinəmə bu dağlar mənim.
(Şair Məhəmməd)

Burada başqa məqsədlə də olsa qərar əvəzinə qəral işlədilməsi dissimilyasiyadır. Dildə dissimilyasiyaya uğrayan hər növ hadisə ədəbi dil üçün məqbul sayılmır. Məsələn, ədəbi dildə qəral yox, qərar yazılır və tələffüz edilir. Lakin qararmaq sözündə baş verən dissimilyasiya hadisəsi ədəbi dil üçün məqbul hesab olunmuşdur: buna görə də qararmaq əvəzinə qaralmaq yazılır və tələffüz edilir.

Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti, ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti, Bakı 2015
Müəlliflər: Akif Bayramov, Ziyəddin Məhərrəmov, Mustafa isgəndərzadə

• Teqlər:
• Azərbaycan dili
• , Azərbaycan dilinin fonetikası
• , fonetika
• , danışıq dili
• , orfoepiya

ADPU-da professor Nizami Xudiyevin 70 illik yubileyi qeyd edilib

Aprelin 10-da Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində (ADPU) görkəmli dilçi-alim, tanınmış ictimai-siyasi xadim, filologiya fakültəsinin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, professor, Əməkdar elm xadimi Nizami Xudiyevin 70 illik yubileyinə və elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 50 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçirilib.

Mərasim iştirakçıları əvvəlcə professor N.Xudiyevin əsərlərinin təqdim edildiyi sərgi ilə tanış olublar.

AZƏRTAC xəbər verir ki, tədbiri giriş sözü ilə açan ADPU-nun rektoru, professor Cəfər Cəfərov professor N.Xudiyevin elmi-pedaqoji fəaliyyətindən danışıb. Rektor dövlətimizin başçısının N.Xudiyevə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün verilməsi haqqında 2019-cu il 4 aprel tarixli Sərəncamını universitetin kollektivinə verilən yüksək qiymət kimi dəyərləndirib.

Qeyd olunub ki, N.Xudiyev hələ pedaqoji institutda təhsil aldığı illərdə “Nizami Gəncəvi” adına fərdi təqaüdə layiq görülüb. O, 1978-ci ildə namizədlik, 1990-cı ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, 1994-1996-cı illərdə ADPU-nun rektoru olub. 1996-2006-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinə rəhbərlik edib. Milli Məclisin deputatı olduğu dövrdə dövlət quruculuğu, iqtisadi islahatlar, mədəniyyət və təhsil sahəsində qanun layihələrinin müzakirəsində tutarlı təklif və mülahizələri ilə həmişə seçilib. Dövlət, hökumət və parlament nümayəndə heyətlərinin tərkibində dəfələrlə xarici ölkələrdə respublikamızı ləyaqətlə təmsil edib.

Dövlət strukturunda məsul vəzifə tutduğu dövrdə də N.Xudiyev elmi fəaliyyətini davam etdirib, ədəbi dil sahəsində sanballı tədqiqatları ilə Azərbaycan dilçilik elminin inkişafına töhfələr verib. O, 60-dan çox monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitinin, 50-dən artıq sənədli televiziya filminin ssenari müəllifidir. Elmi-kütləvi nəşrlərdə, qəzet və jurnallarda 400-dən çox elmi məqaləsi dərc edilib. Gərgin elmi araşdırmaların məhsulu olan “Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü”, “Тərсümə ədəbiyyatı və ədəbi dilimiz”, “Azərbaycan ədəbi dili tarixi”, “Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü”, “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, “Xalq və dövlət naminə”, “Yazıçı dili və üslubu”, “Radio, televiziya və ədəbi dil”, “Xalqın tarixi haqqı: dilimiz, varlığımız”, “Zamanın axarı ilə” (I-II), “Şəxsiyyət və zaman”, “Uğurlu yolun layiqli davamçısı”, “ҮАР dünənin, bu günün, sabahın partiyasıdır” və digər fundamental əsərləri N.Xudiyevin Azərbaycan elminə sanballı və əvəzolunmaz töhfəsidir.

N.Xudiyev görkəmli dilçi-alim Əbdüləzəl Dəmirçizadənin 110 illiyinə həsr olunmuş “Professor Ə.Dəmirçizadə dünyası” adlı monoqrafiya hazırlayıb.

Görkəmli alimin bir sıra kitab və məqalələri xarici ölkələrdə – İran, Türkiyə, Rusiya, Almaniya, İraq, İsveçrə, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan və digər ölkələrdə nəşr edilib. O, türkoloq-alim kimi respublikamızda və xaricdə keçirilən türkoloji tədbirlərin – qurultay, beynəlxalq simpozium və elmi konfransların nümayəndəsi olub və bu mötəbər toplantılarda elmi məruzələrlə çıxış edib. Alim Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi və mədəni həyatında fəal iştirakına görə orden və medallarla təltif edilib, bir çox beynəlxalq mükafatlara layiq görülüb.

Tədbirdə N.Xudiyevə 70 illik yubileyi və elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə ADPU-nun fəxri fərmanı təqdim olunub.

Filologiya fakültəsinin Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müdiri, professor Buludxan Xəlilovun “Professor Nizami Xudiyevin elmi-pedaqoji və ictimai-siyasi fəaliyyəti” mövzusunda məruzəsi dinlənilib.

Baş nazirin müavini, YAP sədrinin müavini-icra katibi Əli Əhmədov bildirib ki, N.Xudiyev həm elm sahəsində, həm də ideoloji işçi kimi öz missiyasını layiqincə yerinə yetirib, Azərbaycanın ictimai və siyasi həyatında yaxından iştirak edib.

Sonra Ə.Əhmədov yubilyara YAP adından hədiyyə təqdim edib.

Akademiklər İsa Həbibbəyli, Kamal Abdulla, Nizami Cəfərov, Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Vəli Əliyev, professorlar Zahid Xəlil, Qulu Məhərrəmli, filologiya üzrə elmlər doktoru İlhami Cəfərsoy çıxış edərək N.Xudiyevin xeyirxah, nəcib, qayğıkeş insan, dəyərli ziyalı, yorulmaz, fədakar alim, yüksək səviyyəli peşəkar mütəxəssis, bacarıqlı elm və təhsil təşkilatçısı, ölkəmizin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edən əsl vətəndaş olduğunu, dövlətə və dövlətçiliyə sədaqətlə xidmət etdiyini bildiriblər və ona uğurlar arzulayıblar.

Tədbirdə Azərbaycan Təhsil İşçiləri Azad Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsi sədrinin müavini Mirzə Cəfərzadə N.Xudiyevə komitənin yubiley medalını təqdim edib.

Sonda N.Xudiyev çıxış edərək tədbirin təşkilatçılarına minnətdarlığını bildirib və bundan sonra da xalqa, dövlətə sədaqətlə, vicdanla xidmət edəcəyini vurğulayıb.

Yubiley tədbiri Azərbaycanın tanınmış incəsənət ustalarının konsert proqramı ilə davam edib.

BAKI – 2011 – Azərbaycan Milli Kitabxanası

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

546. Dil məsələlərinə dair tematik toplu [Mətn] /red. B.Xəlilov; red. hey. H.Mirzəyev [və b.]; N.Tusi ad. ADPU.- Bakı, 1997.- № 2.- 168 s.; 20 sm.- 500 nüs.- [1997-65538] 547. Əhmədov, Ə.M. Linqvistik təhlil bacarıqları aşılanmasının elmi-metodik əsasları [Mətn] /Ə.Əhmədov; N.Tusi ad. ADPU.- Bakı, 1997.- 50 s., 20 sm.- 500 nüs.- [1997- 65611] 548. Əliyev, İ.H. Qarabağın alban abidələri [Mətn] /İqrar Əliyev, K.Məmmədzadə; ixt. red. Q.Ə.Xəlilov; red. T.Babayev, E.Hüseynova; rəssam T.Məlikov; Azərb. Tarix və Mədəniyyət Abidələrini Mühafizə Cəmiyyəti.- Bakı: Azərnəşr, 1997.- 32 s. + (4) v. xəritə: ill.; 24 sm.- 500 nüs.- ISBN 5-5520-165-13.- [1997-65195] 549. Əlizadə, A.C. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu: 1901-1920-ci illər [Mətn] /Afina Əlizadə; elmi red. M.B.Məmmədov; AEA, Nəsimi adına Dilçilik İn-tu.- Bakı: Ozan, 1997.-108 s.; 21 sm.- Qısaltmalar: s. 97-98.- Bibl. Azərb. və rus dillərində: s. 99-104.- 300 nüs.- [1997-66051] 550. Filologiya məsələləri: Nəzəriyyə və metodika [Mətn] /red. V.Sultanov, K.A.Vəliyeva; rəy. R.H.Eyvazova, C.Ə.Rəhmanov.- Bakı: Siyasət, 1997.- Buraxılış 8.- 140 s.; 20 sm.- 300 nüs.- [1997-66062] 551. Hacıyev, V. Azərbaycanca-Gürcücə və Gürcücə- Azərbaycanca lüğət [Mətn] /Valeh Hacıyev, N.Nəsibov; red. İ.Məmmədli; sponsor R.Daşdəmirov; ön söz H.Orucov.- Bakı: Tbilisi, 1997.- 286 s.; 20 sm.- Mətn Azərb. və gürcü dillərindədir.- nüs. yox.- [1997-67935] 552. Xasiyev, Z.Ə. Tovuzun toponim dünyası [Mətn] /Zirəddin Xasiyev; red. A.Axundov, Q.Paşayev; AEA, Nəsimi ad. Dilçilik İn-tu.- Bаkı: Sabah, 1997.- 112 s., portr.; 20 sm.- Bibl.: s.: 104-108.- 500 nüs.- ISBN 5-8610-6185-8.- [1997- 65132] 553. Xudiyev, N.M. Azərbaycan ədəbi dili tarixi [Mətn] /Nizami Xudiyev.- Ankara, 1997.- 491 s., portr.; 20 sm.- Bibl. Azərb., rus və türk dillərində: s. 481-489.- nüs. yox.- [1997- 69877] 554. Xudiyev, N.M. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili [Mətn] /Nizami Xudiyev; red. və ön söz A.Axundov; naşir 79

B.Axundov.- Bakı: Təhsil, 1997.- 288 s., portr., fotoşək.; 22 sm.- 10000 nüs. (super cildli).- [1997-70016] 555. İmaməliyev, R. Ensiklopediyaçı-şərqşünas Əbülfəz Məmmədzadə [Mətn] /Rəhimağa İmaməliyev.- Bakı: Boz oğuz, 1997.- 75 s. + fotoşək. [12], portr.; 20 sm.- 300 nüs.- [1997- 64801] 556. İngiliscə- Azərbaycanca lüğət [Mətn]: 800 söz və ifadə /İ.Rəhimov, S.Mir Cəfərova, Z.Rəhimova, Y.Rəhimov.- Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1997.- 357 s.; 13 sm.- Mətn Azərb. və ing. dillərindədir.- 30000 nüs.- ISBN 5-5520-094-87 (cildli).- [1997-65201] 557. Logos [Mətn] /red. V.Sultanov; AEA, Nəsimi ad. Dilçilik İn-tu.- Bakı: Örnək, 1998.- 148 s.; 20 sm.- 300 nüs.- [1997- 65254] 558. Məmmədli, F. Bədii dilin estetik mənbələri [Mətn]: dərs vəsaiti /Firuzə Məmmədli; elmi red. Q.Ş.Kazımov; N.Tusi ad. ADPU.- Bakı, 1997.- 81 s.; 20 sm.- Bibl.: s. 79-80.- nüs. yox.- [1997-64830] 559. Məmmədli, İ.M. Gürcücə-Azərbaycanca danışıq kitabçası [Mətn] /İmir Məmmədli, V.Hacıyev.- Rustavi, 1997.- 55 s.; 12 sm.- Mətn Azərb. və gürcü dilindədir.- nüs. yox.- [1997-67936] 560. Məmmədli, N.B. Alınma terminlər: 1920-1995-ci illər [Mətn]: monoqrafiya /Nadir Məmmədli; red. M.Ş.Qasımov, A.Q.Ələkbərov, Z.Ələkbərov.- Bakı: Elm, 1997.- 314 s.; 20 sm.- Terminlər: s. 269-287.- Bibl. Azərb., rus, türk, ərəb [və b.] dillərdə: s. 292-318.- 1000 nüs.- ISBN 5-806-607-720 (cildli).- [1997-66441] 561. Məmmədli, Y.Ə. Azərbaycan dilinin hərbi leksikası [Mətn] /Yaşar Məmmədli; elmi red. İ.Temiroğlu.- Bakı: Bakı Universiteti, 1997.- 132 s., portr.; 20 sm.- Hərbi terminlərin qısa etimoloji izahlı sözlüyü: s. 86-124.- 10000 nüs.- ISBN 5-8926- 0277-8.- [1997-65608] 562. Paşa, A. Azərbaycan antroponimiyasının leksik problemləri [Mətn] /Aydın Paşa; elmi red. A.Qurbanov; rəy. T.Əhmədov, Ə.Tanrıverdiyev.- Bakı: Maarif, 1997.- 256 s.; 20 sm.- Bibl. Azərb. və rus dillərində: s. 241-251.- 300 nüs.- [1997-67271] 80

• Page 1 and 2: AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI MƏDƏNİY
• Page 3 and 4: Baş redaktor : K.M.Tahirov Tərtib
• Page 5 and 6: espublikamızda, həm də onun hüd
• Page 7 and 8: 0 Ümumi şöbə 00 Elm və mədən
• Page 9 and 10: s.: portr.- 17 sm.- (Azərbaycanın
• Page 11 and 12: (Azərbaycanın elm və mədəniyy
• Page 13 and 14: Məmmədova; red. A.Şükürov; rə
• Page 15 and 16: 55. Buzovnalı, R.İ. İslam ensikl
• Page 17 and 18: 76. Musəvi, İ.S. Namaz məsələl
• Page 19 and 20: 314 Demoqrafiya 93. Şükürov, K.K
• Page 21 and 22: 108. Davudqızı, S. Ömrə bağı
• Page 23 and 24: urax. məsul R.Mehdiyev, H.Orucov.-
• Page 25 and 26: 1997.- 164 s., fotoşək.; 22 sm.-
• Page 27 and 28: 328 Parlamentlər. Xalq nümayənd
• Page 29 and 30: Bakı: Biznesmenin Bülleteni, 1997
• Page 31 and 32: 191. Rabitə haqqında Azərbaycan
• Page 33 and 34: 330 Ümumi iqtisadi elmlər. Siyasi
• Page 35 and 36: 34 Hüquq. Hüquqşünaslıq 218. H
• Page 37 and 38: E.M.Əfəndiyev.- Bаkı: Azərbayc
• Page 39 and 40: 344 Hərbi hüquq 253. Алиев,
• Page 41 and 42: İstehlakçıların Hüquqlarının
• Page 43 and 44: 288. Nağdsız hesablaşmaların ap
• Page 45 and 46: 35 Dövlət inzibati idarəetmə. H
• Page 47 and 48: 320. Xankişiyev, Ə.A. Bilik qapı
• Page 49 and 50: Diplomat, 1997.- 160 s.; 20 sm.- Bi
• Page 51 and 52: İşlənilmiş və əlavələr olun
• Page 53 and 54: .].- 2-ci nəşri.- Bakı: Təhsil,
• Page 55 and 56: 388. Kəlbəliyev, Ə.A. Oxu [Mətn
• Page 57 and 58: ADPU.- Bakı, 1997.- 46 s.: ill.; 2
• Page 59 and 60: 54 Kimya 413. Xəlilov, Ə.N. Kimya
• Page 61 and 62: İn-tu.- Bakı: Azərnəşr, 1997.-
• Page 63 and 64: Azərbaycan Ensiklopediyası, 1997.
• Page 65 and 66: 615.8 Fizioterapiya 449. Bəktaşi,
• Page 67 and 68: 616.5 Dermatologiya 462. Профи
• Page 69 and 70: s.: şək., cədv.; 20 sm.- Əlavə
• Page 71 and 72: 489. Мусаев, А.Ф. Нефт
• Page 73 and 74: 19973.- 43 s., portr.; 20 sm.- Xör
• Page 75 and 76: 66 Кimya texnologiyası. Kimya sə
• Page 77 and 78: Cəmiyyətinin “Bayatı” Sifariş
• Page 79: A-X.- 1029 s.; 24 sm.- Mətn ərəb
• Page 83 and 84: 571. Yadigar, F. Dilimiz, qeyrətim
• Page 85 and 86: 588. Həbibbəyli, İ.Ə. Cəlil M
• Page 87 and 88: 605. Pəhləvan, Ə. Qalxın, Cavid
• Page 89 and 90: 623. Aşıq Ələsgər. Hikmət dü
• Page 91 and 92: 642. Abdullayev, Ç.A. Əclafların
• Page 93 and 94: 663. Bəxtəvər, Q. Torpağa tər
• Page 95 and 96: 683. Çiçəkdağlı, V.S. Dilimi o
• Page 97 and 98: 704. Əliyev, K.Y. Elimə, dilimə
• Page 99 and 100: 726. Göyçəli, Ş. Vətən çağ
• Page 101 and 102: 747. İbrahim qızı, S. Qırmızı
• Page 103 and 104: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatas
• Page 105 and 106: 791. Qəmgin, İ. Könül dəftəri
• Page 107 and 108: Bakı: Dünya, 1997.- 176 s., portr
• Page 109 and 110: 835. Nəsirli, G.H. Yaddaşında va
• Page 111 and 112: 857. Saleh, İ. Sənə demədiklər
• Page 113 and 114: 16 sm.- Poema: Mənim atam.- 500 n
• Page 115 and 116: 902. Аширзаде, Р. Неве
• Page 117 and 118: 9 Coğrafiya. Bioqrafiya. Tarix 908
• Page 119 and 120: E.Məmmədyarova; rəssam G.Abdinov
• Page 121 and 122: 954. Fətiyeva, G. Cəsurların dö
• Page 123 and 124: 972. Qəribli, İ. Sönməyən ocaq
• Page 125 and 126: 20 sm.- Bibl. Azərb. və rus dill
• Page 127 and 128: humanistləşməsi [Mətn]: 09.00.1
• Page 129 and 130: Əbdülfəttah Bin Rəmzi əl-Bəzm
• Page 131 and 132: Elmi Tədqiqat Kənd Təsərrüfat
• Page 133 and 134: Грузинской Респ., Т
• Page 135 and 136: [Mətn]: 13.00.01 /Lətafət Əzizo
• Page 137 and 138: Велиахмедов; М-во О
• Page 139 and 140: Хикмет Ахмедов; М-в
• Page 141 and 142: 1109. Сеидов, З.Ю. Магн
• Page 143 and 144: Физической Химии, И
• Page 145 and 146: Ибрагимова; М-во Об
• Page 147 and 148: 1150. Мирзоева, Б.А. Ди
• Page 149 and 150: keyləşmənin gedişində lipopero
• Page 151 and 152: 1179. Бунятов, М.О. Диф
• Page 153 and 154: Клинической и Эксп
• Page 155 and 156: [Mətn]: 01.02.04 /Sakit Abbasov; A
• Page 157 and 158: 1221. Алиев, М.А. Прогн
• Page 159 and 160: при управлении кач
• Page 161 and 162: Сельскохозяйствен
• Page 163 and 164: Азерб. Респ., Азерб.
• Page 165 and 166: Filologiya elmləri Elmlər doktoru
• Page 167 and 168: 1297. Əfəndiyeva, X.İ. Azərbayc
• Page 169 and 170: 1317. Алескерова, А.Т.
• Page 171 and 172: Tarix elmləri Elmlər doktoru dər
• Page 173 and 174: Müəlliflərin əlifba göstərici
• Page 175 and 176: Əfəndiyev, P.Ş. 629 Əfəndiyeva
• Page 177 and 178: Hüsam, M.S.F. 1026 Hüseyninəsəb
• Page 179 and 180: Quliyev, E.H. 593 Quliyev, E.M. 46
• Page 181 and 182: Ramazanoğlu, F. 124, 843 Ramiz qı
• Page 183 and 184: Zeynalov, Ə.A. 501 Zeynalov, Ş.G.
• Page 185 and 186: Джафарова, С.А. 1146 Д
• Page 187 and 188: Sərlövhələrin əlifba göstəri
• Page 189 and 190: Cənubi Amerika 930 Cinayət hüquq
• Page 191 and 192: Kəndli (fermer) təsərrüfatı ha
• Page 193 and 194: “Siyasi tarix” fənninin tədrisi
• Page 195 and 196: MÜNDƏRICAT Müqəddimə.
• Page 197 and 198: 549 Təsviri mineralogiy.
• Page 199 and 200: 821.51-93 Uşaqlar üçün bədii