Nüvə fizikasının mənası

Nüvə reaksiyalar bu tip enerjinin istifadəsinin nəticələrini bilmək üçün vacibdir. Nüvə reaksiyalar dövlətin qorunması qanunları ilə tənzimlənir dörd qoruma prinsipi:

Nuve Fizikasi – Wikipedia

Nüvə fizikası — fizikanın bölünməsi; nüvənin quruluşunu, xassələrini, radioaktiv çevrilmə proseslərinin və nüvə reaksiyalarının mexanizmini öyrənir. Bəzən nüvə fizikasına elementar zərrəciklər fizikası və nüvə energetikası da daxil edilir. Nüvə fizikası astrofizika, bərk cisimlər fizikası, kimya, biologiya, tibb və s. elmlərin inkişafında mühüm rol oynayır.

Mündəricat

• 1 Tarixi
• 2 Növləri
• 3 İstinadlar
• 4 Əlavə ədəbiyyat
• 5 Xarici keçidlər

Nüvə fizikasının inkişaf tarixi şərti olaraq üç dövrə ayrılır:

• Radioaktivliyin kəşfindən nüvənin tərkibi müəyyən olunanadək (1896–1932)
• 1932–1949-cu illər
• Müasir dövr (1949–indiyədək)

Nüvə fizikasında hər bir atomun izotoplarını təmsil edən diaqram.

Birinci dövrdə nüvə haqqında yalnız ümumi faktlar tapılmış, uran və başqa nüvələrin radioaktivliyi kəşf edilmiş, α, β və γ radioaktivlik növləri aşkara çıxarılmış, 1911-ci ildə atomun planetar modeli verilmiş, sonradan nüvənin varlığı haqqında fikir söylənilmiş, nüvələrin süni çevrilməsi (nüvə reaksiyaları) və nüvə daxilində hidrogen atomununun nüvəsi (proton) kəşf edilmiş, kütlə-spektrometri vasitəsilə stabil izotoplar alınmış, yüklü zərrəciklər sürətləndiriciləri qurulmuşdur. [1]

1932-ci ildə neytronun kəşfi ilə başlayan ikinci dövrdə nüvənin proton və neytronlardan ibarət olması haqqında model verilmiş, sürətləndirilmiş protonların köməyi ilə nüvə reaksiyaları alınmış, 1934-cü ildə süni radioaktivlik və nüvə izomerləri, 1939-cu ildə uran nüvəsinin neytronların təsiri ilə və 1940-cı ildə spontan bölünməsi kəşf edilmiş, zəncirvarı nüvə reaksiyalarının mümkün olması aşkara çıxarılmış, 1942-ci ildə ilk nüvə reaktoru qurulmuş, nüvə energetikasının əsası qoyulmuşdur. Güclü sürətləndiricilərin qurulması və kosmik şüaların tərkibində bir çox elementar zərrəciklərin kəşfi nüvə energetikası və elementar zərrəciklər fizikasının inkişafına və nüvə fizikasının sərbəst bölmələrinə çevrilməsinə zəmin yaratmışdır. [1]

Üçüncü dövr (müasir dövr) 1949-cu ildən başlanır, alçaq, orta və yüksək enerjilər fizikası kimi 3 bölməyə ayrılır. Birincidə nüvənin quruluşu problemləri, radioaktiv çevrilmə prosesləri və 200 mev.-dən kiçik enerjili zərrəciklərin yaratdığı nüvə reaksiyalarının tədqiqi; ikincidə 200 mev.-dən 1 qev.-dək enerjilərdəgedən proseslər, üçüncüdə isə 1 qev.-dən yüksək enerjilərdə gedən proseslər öyrənilir. [1]

Nüvə fizikası eksperimental və nəzəri nüvə fizikasına ayrılır. Eksperimental nüvə fizikasının əsasını yüklü zərrəciklər sürətləndiriciləri, nüvə reaktorları və nüvə şüalanmaları detektoru təşkil edir. Nəzəri nüvə fizikasında nəzəri fizikanın riyazi aparatından istifadə edilir. [1]

İstinadlar

1. ↑ 1234 Нүвә физикасы // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [
2. 10 ҹилддә ] . VII
3. ҹилд :
4. Мисир —
5. Прадо .
6. Бакы :
7. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы .
8. Баш редактор : Ҹ. Б. Гулијев . 1983.
9. С. 310.

Əlavə ədəbiyyat

• General Chemistry by Linus Pauling (Dover 1970) ISBN0-486-65622-5
• Introductory Nuclear Physics by Kenneth S. Krane (3rd edition, 1987) ISBN978-0471805533 [Undergraduate textbook]
• Theoretical Nuclear And Subnuclear Physics by John D. Walecka (2nd edition, 2004) ISBN9812388982 [Graduate textbook]
• Nuclear Physics in a Nutshell by Carlos A. Bertulani (Princeton Press 2007) ISBN978-0-691-12505-3

Xarici keçidlər

• Ernest Rutherford’s biography at the American Institute of PhysicsArxivləşdirilib 2016-07-30 at the Wayback Machine
• American Physical Society Division of Nuclear Physics
• American Nuclear Society
• Annotated bibliography on nuclear physics from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
• Nuclear science wiki
• Nuclear Data Services – IAEA
• Nuclear Physics, BBC Radio 4 discussion with Jim Al-Khalili, John Gribbin and Catherine Sutton (In Our Time, Jan. 10, 2002)

Nüvə fizikasının mənası

Nüvə fizikası müasir fizikanın bir qoludur atom nüvələrinin davranış və xüsusiyyətlərini öyrənir.

Nüvə fizikası aşağıdakı sahələri araşdırır:

Radioaktivlik

Radioaktivlik alfa, beta və qamma radiasiyasının təbiətini, bioloji təsirlərini və nüvə enerjisinin yaranması üçün radioaktiv çürümə qanununa görə tətbiq olunmasını anlamağa çalışır.

Nüvə enerjisinə də baxın.

Radioaktivlik ağır və qeyri-sabit nüvələrin spontan çürüməsidir. Radiasiya maddəyə nüfuz etmə gücü, yəni keçməyi bacardığı kütlə və ionlaşma gücü və ya yaratdığı elektrik yükü ilə xarakterizə olunur:

• Alfa radiasiyası bir vərəqə nüfuz edir və ionlaşdırıcı gücü böyükdür.
• Beta radiasiya alüminiumdan nüfuz edir və ionlaşdırıcı gücü alfadan azdır, lakin qammadan böyükdür.
• Qamma radiasiyası qurğuşuna nüfuz edir və ionlaşdırıcı gücü çox azdır.

Məsələn, praktik bir tətbiq tüstü detektorlarında istifadə olunur. Alfa radiasiyası havanı ionlaşdırır və tüstü alfa radiasiyasını udur, buna görə tüstü olduqda havadakı ionlaşmış hissəciklərin miqdarı azalır, bu da cərəyanın intensivliyini azaldır və həyəcan siqnalını işə salır.

Atom nüvəsi

Atom nüvəsi müsbət yüklü protonlardan və neytral yüklənmiş neytronlardan ibarətdir. Atom nüvəsində hissəcikləri bir-birinə bağlayan şeyə bağlanma enerjisi deyilir. Nüvə qüvvələrinin bağlanma enerjisi elektromaqnit gücündən yüz qat daha çoxdur.

Həmçinin baxın Atom Nüvəsi və Radiasiya.

Nüvə reaksiyalar

Nüvə reaksiyalar bu tip enerjinin istifadəsinin nəticələrini bilmək üçün vacibdir. Nüvə reaksiyalar dövlətin qorunması qanunları ilə tənzimlənir dörd qoruma prinsipi:

1. Nüklonların sayı
2. Elektrik enerjisi
3. Hərəkət miqdarı
4. Kütlənin enerjisi

Subatomik hissəciklərin tədqiqi nüvə fizikasının tədqiq etdiyi əsas qüvvələrin mahiyyətini müəyyənləşdirməyə və anlamağa kömək edir. Subatomik hissəciklərin xüsusiyyətləri və davranışları kvant mexanikasında tədqiqat mövzusudur.

• Kvant mexanikası.
• Fizika sahələri.
• Müasir fizika.

Nüvə fizikası

Bu gün bütün dünyada 8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Günü qeyd olunur. 8 Mart – iqtisadi, ictimai və siyasi bərabərlik uğrunda mübarizədə qadınların beynəlxalq həmrəylik günüdür.

Beynəlxalq Qadınlar Gününün bayram edilməsi Klara Setkinin təklifi ilə 1910-cu ildə sosialist qadınların 2-ci Beynəlxalq konfransında (Kopenhagen) qərara alınıb. Dünyanın bir çox ölkələrində 8 Mart məhz çalışan, əməkçi qadınların günü kimi qeyd olunur. İlk dəfə 1911-ci ildə Almaniya, Avstriya, İsveçrə və Danimarkada, 1913-cü ildə isə Rusiyada bu gün qeyd edilməyə başlanılıb. 1975-ci ildə BMT tərəfindən 8 Mart Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi elan edilib.

Azərbaycanda bu bayram 1917-ci ildən mütəmadi qeyd edilməyə başlanılıb. Həmin dövr və ondan sonrakı mərhələdə qadınları cəmiyyət üçün faydalı, əvəzedilməz edən əsas predmet isə təbii ki, maarif, təhsil olub. Bəhs etdiyimiz dönəmin maarifçi qadınlarından biri də dünya elmində ilkə imza atan Dilşad xanım olub.

Dilşad xanım Elbrus. Bu ad yəqin ki, tanış gəlmədi. Amma mən onun barəsində öncə iki fakt deyim: birincisi, Dünyada nüvə fizikası sahəsində ilk qadın mütəxəssislərdən biri olub. İkincisi də, böyük Rəsulzadə ilə görüşüb və onun şəxsi rəğbətini qazanıb. Məncə, bu iki fakt yəqin ki, sizdə bu xanım barəsində təəssürat yaradacaq.

AzEDU.az Dilşad xanım Elbrus haqqında qısa tanıtım yazısını təqdim edir.

Araşdırmaçı alim Sakit Hüseynov 1990-cı illərdə yazdığı bir yazıda Dilşad xanım haqqında maraqlı bir faktı qeyd edir. Xatırladaq ki, həmin fakt “Xalq cəbhəsi” qəzetində işıqlanıb. Burada biz dünyaca məşhur xanım alimin Rəsulzadə ilə görüşünə toxunacağıq:

“Türkiyə Cümhuriyyəti, Milli Təhsil Nazirliyinin müşaviri Ömər Özcan yazır ki, Dilşad xanım vətəni kiçik yaşlarında tərk etsə də, ona bütün varlığı ilə bağlı insan olub. Dayısı Hüseyn bəy 1929-cu il mayın 28-də Azərbaycan Cümhuriyyətinin 11-ci ildönümü münasibəti ilə İstanbuldakı azərbaycanlıların “Odlu Yurd” məcmuəsinin redaksiyasındakı mərasimə fəal olaraq qatılıb, Azərbaycanın milli bayrağını Azərbaycan istiqlal davasının öndəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təqdim edib. Mayın 30-da axşam “Union France” salonunda keçirilən Milli Azərbaycan gecəsində xor Azərizadənin “Vətən” şeirini oxuyub, Dilşad xanım da Əli Ustanın (təqaüddəki səfir Azər Volkanın atasıdır) “Vətən həsrəti” şeirini rəfiqələri ilə birgə rəqs edərək söyləyib. “Odlu Yurd”da gecə haqqında verilən bilgidə istər rəqsdə, istər oxumaqda və şeir söyləməkdə, istərsə də pianoda böyük bacarıq göstərdiyi və hər kəsin sevgisini qazandığı yazılır.

Ömər bəyin yazdığına görə, Dilşad xanım ictimai fəaliyyətini tələbəliyi boyunca davam etdirib. İstanbulda ali məktəblərdə oxuyan azərbaycanlı tələbələr 1933-cü il fevralın 19-da Bəyoğlu Tokatlıyan hotelində keçirdikləri musiqili-rəqsli çay ziyafətində Azərbaycan, Türkiyə və Krım milli rəqsləri oynayıblar. Almaniyada nəşr edilən “İstiqlal” qəzetinin 10 mart 1933-cü il martın 10-da çap olunan 29-cu sayında çıxan xəbərdə özəlliklə pianoda milli Azərbaycan havaları ifa edən Dilşad xanımın çox alqışlandığı qeyd edilir. “İstiqlal”ın 1933-cü il iyunun 15-də çap olunan 36-cı sayında çıxan xəbərdə 28 May münasibəti ilə İstanbulda Xalq evi salonunda düzənlənən müsamirədə Dilşad xanımın pianoda çalaraq oxuduğu Azərbaycan milli şairi Əli Yusif bəyin (Əliyusif Yusifzadənin) “Bir Turan yolçusu deyir ki” şeirinin çox bəyənildiyi qeyd edilir”.

Dilşad xanımın özünəməxsus vətən sevgisi olub. O, getdiyi hər bir Avropa şəhərində azərbaycanlı mühacirləri axtararmış. Hər il aprelin 28-də, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu günündə matəm saxlayarrmış. Dilşad xanım Talıbxanın tələbə yoldaşı Fevziyyə Tansel onun barəsində yazdığı xatirələrdə onun vətən nisgilini önə çəkir: “Bir dəfə Ankarada bizdə olarkən (4 avqust 1977-ci il) Dilşad xanım məndən qələm-kağız istədi və mənə bir şeir bağışlayacağına söz verdi. Mən ona mane olmamaq üçün dinmədim. O isə xeyli yazdıqdan sonra şeiri mənə verdi. Sonra məlum oldu ki, “Bayrağım enərkən” adlanan bu şeiri Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin banisi Məhəmmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi qızı Ümmügülsüm Rəsulzadə (Sadıqzadə) yazıb. Həmin şeir indiyə kimi heç yerdə nəşr olunmayıb. Dilşad xanım bu şeiri Ümmügülsüm xanımda əlyazma şəklində olarkən əzbərləyib, uzun illər hafizəsində saxlayıb və indi də kağıza köçürüb mənə hədiyyə verir”.

“Fövziyyə xanım Dilşad xanım Elbrusun güclü hafizəsi qarşısında heyrətə düşdüyünü söyləyir və həmin şeiri mətbuatda çap etdirməyə söz verir:

Yazıq səni, bayrağım, endirdilər, öyləmi?

Səni yazıb devirən o zəhərli ruzigar,

O haqq deyən haqsızlar, vəhşilər, tanrısızlar,

Yanar ocağımı da söndürdülər, öyləmi?

Bir röyamı oldu o gördüklərim hamısı?

Bağlandımı üzümə Türk elinin qapısı?”

Dilşad xanımın övladı olmur. Bir dəfə fizik həmkarı ilə evlənsə də, tezliklə ayrılır. Ömrünün axırına qədər ailə həyatı qurmur. Böyük bacısı Sürəyyanın oğlu Cana analıq edir, onun böyüdür. Yaşlandıqdan sonra Egeydən İstanbulun Bağdad prospektinə gəlir və ömrünün sonuna qədər orada yaşayır. Dilşad xanımın anası və dayısına gəldikdə, dayısı Hüseyin Yanar xaricdə iqtisadiyyat yönümlü ali təhsil alaraq vətənə qayıdır və AXC-in Xarici İşlər Nazirliyinin əsas simalarından olur. 1920-ci il istilasından sonra xilas üçün Türkiyəyə gəlir və burada maarifçi-publisistik fəaliyyətlə məşğul olur. 1974-cü ildə İstanbulda vəfat edir və Qaraca məzarlığında dəfn olunur.

Dilşad xanımın anası Xeyrənnisə xanım isə 1949-cu ildə İstanbulda vəfat edir və Feriköy məzarlığında dəfn olunur.