Onu necə qurmaq olar ki, onu dost kimi qeyd edə bilməsinlər

qaydasındadır. Əla otaq ayırmışam, görəndə bəyənəcəksən. Televizoru, telefonu – palata deyil, xan sarayıdır. – Doktor artistin indicə verdiyi telefon nömrəsi yazılmış kağıza baxdı. – Ailəsi ilə əlaqə saxlayaram, – əlavə elədi. – Sən heç nədən narahat olma.

“Daş yuxular” Azərbaycan dilində – TAM MƏTN

Əkrəm Əylislinin Rusiyanın populyar “Drujba Narodov” jurnalında çap olunmuş “Daş Yuxular” (Kamennıe Snı) romanı son aylar Azərbaycanın ictimai həyatında sözün əsl mənasında böyük narazılığa səbəb olmuşdur. Bu əsər özünün bədii keyfiyyətləri ilə deyil, avantürist ideyaları və xəstə sayıqlamaları ilə diqqəti cəlb edir. Romanı burada şərh etmək fikrimiz yoxdur. Qoy onun bütün keyfiyyətlərini oxucu özü dəyərləndirsin. Bu vaxta qədər əsərin Azərbaycanca variantı olmadığından Azərbaycan oxucusunun əksəriyyətinin bunu etmək imkanı məhdud idi. Bu boşluğu doldurmaq üçün biz həmin əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsini ictimaiyyətə təqdim edirik. Düzdür, müəllif bu romanın bütün hüquqlarının ona məxsus olmasını bildirərək, onu bu vaxta qədər oxucuya ana dilində təqdim etməmişdir. Amma o, bilməlidir ki, əsər nəşr olunana qədər yazıçıya məxsus ola bilər. Onun çap olunmasından sonra müəllifin öz xalqının müqəddəs dəyərlərinə, mənəviyyatına, düşüncə tərzinə və tarixinə dərindən zərbə vuran belə bir cızma-qaranı müəlliflik hüququ pərdəsi ilə ört-basdır etməyə mənəvi haqqı yoxdur. Beləliklə, əsəri sizin mühakimənizə təqdim edirik.

“Drujba narodov”. 2012, N12

Roman-rekviem. Azərbaycan dilində müəllif tərcüməsi.

M.Hüseynzadənin redaktəsi ilə.

Əkrəm Əylisli – Azərbaycanın xalq yazıçısı, əməkdar incəsənət xadimidir. Ölkəsinin ən ali “İstiqlal” (2002) və Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdiyi böyük xidmətlərə görə “Şöhrət” ordeninə layiq görülüb. Ötən əsrin 60-cı illərindən jurnalın dost müəllifləri sırasındadır (bir müddət redaksiya heyətinin üzvü olub). Vaxtı ilə qələmə aldığı “Adamlar və ağaclar” trilogiyası Ümumittifaq şöhrəti qazanıb, əsərləri bütün SSRİ və Şərqi Avropa xalqlarının dillərində işıq üzü görüb. Eyni zamanda Əkrəm Əylislinin nəsri ingilis, fransız, alman, ispan dillərinə tərcümə edilib. O, Azərbaycanın bir çox teatrlarında səhnəyə qoyulan pyeslərin müəllifidir, ssenariləri əsasında kinofilmlər çəkilib. Turgenev, Korolenko, Çexov, Paustovski, Böll, Şukşin, Aytmatov, Markes, Rüşti kimi ədiblərin yaradıcılığından örnəkləri tərcümə edərək azərbaycanlı oxuculara çatdırıb. Hazırda Azərbaycanda yazıçının “Əylisdən Əylisə” memuarları çox oxunur. “Daş yuxular” roman-rekviyeminin nəşri ədibin 75 illik yubileyinə təsadüf edir. Ad günü münasibəti ilə Əkrəm Əylislini hərarətlə təbrik edirik. Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular” roman-rekviyemi sadəcə bədi mətn deyil, bu, həqiqətən vətənini sevən bir yazıçının öz xalqının şərəf və ləyaqəti naminə ən acı həqiqətləri fövqəladə bir cəsarətlə demək cəhdidir. İnsanların vətən sevgisinə zərrə qədər şübhə olmasa da yazıçının həmvətənlərinə üz tutaraq dedikləri olduqca gərəkli və xeyirlidir. Ruslar, ermənilər, gürcülər, serblər, albanlar, ərəblər. bir sözlə ümumi dil tapmaq naminə məşəqqət çəkən hər kəs üçün xeyirlidir.

Lev Anninski lbu əsər haqqında resenziyada yazır:

“Hər iki tərəf etiraf etməli, hər iki tərəfin adamları qəlblərindəki kin və nifrətin nədən qaynaqlandığına nəzər salmalıdırlar. Ə.Əylislinin sətrlərindən qan axan romanının əsas mövzusu budur. Bu bədbəxtliyin sonu varmı? Yerin yalnız bir əlcəsini cənnət bilərək, çaqqallar və ilanlar məskən salan dağlar arasında kimsəylə ünsiyyət saxlamadan, heç kəsə toxunmadan, bir kimsəyə qaynayıb qovuşmadan yaşamaq mümkünmü? Yox, əlbəttə, yox! Təmaslar qaçılmazdır. Ən azı yer üzündə sevgi deyilən bir qüdrət var. Elə bir qüdrət ki, hansı tərəfin haqlı, hansı tərəfin haqsız olduğunun fərqinə varmır. Ən azı qarışıq sevgilərdən doğulan insanlar var. Və nəhayət adamların bir-birindən ayrı yaşaya, bir-birindən qaçıb gizlənə bilmədiyi məhkumluq var. Bütün bunları bildiyinə görə susmağı bacarmayan, səsini içində boğmağa gücü çatmayan yazıçının həqiqəti deməkdən ayrı bir yolu varmı?

Əkrəm Əylisli ən doğru yolu tutaraq nifrəti yerində oturdub.”

Urvatsız ölən həmvətənlərimin xatirəsinə

Qarderobcu qarının müəmmalı ölümü, məşhur artistin

ölüm təhlükəli zarafatı və partbilet-pistolet.

Bakının böyük xəstəxanalarının birinin əzik-sınıq bölümünə indicə çatdırılan xəstənin halı ölümcül idi. Huşunu itirən xəstəni əl arabasına uzadıb xəstəxananın o biri başına qədər uzanan yarıqaranlıq koridorun tən ortasıyla ayrı bir korpusdakı əməliyyat otağına aparırdılar. Ağ xalatlı iki qadın idi, eynən onlar kimi ağ xalat geyinmiş iki kişi idi, bir də arıq, ota boylu, təmkini, ciddi üzü, xalatının təmizliyi və şaxlığı ilə digər dörd həmkarından seçilən cərrah idi ki, əl arabasının yanınca addımlayırdı.

Xəstəxana həyatı üçün adi sayılan bu mənzərəyə özəllik verən artıq bir şey vardısa, o, xəstəni klinikaya gətirən kişinin görünüş və davranışındakı faciəvi komizm idi. Əlli beş-altmış yaşında balacaboy, durduğu yerdə oynayan, əl boyda üzünün dəyirmisi şişman qarnına qətiyyən uyuşmayan bu kişi həkimlərin dörd bir yanında tullana-tullana eyni sözləri doğrayıb tökürdü:

– Doktor, başına dönüm, doktor. öldürdülər. Günün günorta çağı, belə bir adamı

basıb əzdilər, həlak elədilər. Onların hamısı yerazlardı, həkim! Beş-altı nadan yeraz. Bu qaçqın köpəkuşağı insana hörmət qoymurlar, qadan alım, ay həkim. Nə artist sayırlar, nə şair, nə yazıçı bilirlər. Birinin üstünə barmağını tuşla ki, bu ermənidi, deməli, onun işi bitdi. O saat vəhşiyə dönüb salırlar ayaq altına, tapdalayıb başını əzirlər. Tikə-tikə parçalayırlar, denən kişi olan bir kəs irəli durmağa hünər eləyir, eləmir. Onlara deyirəm: vurmayın, bu adam erməni deyil, özümüzünküdür, xalqın oğludur, millətimizin fəxridir, vicdanlı adamdı. Kimdir qulaq asan? Heç adını da soruşmadılar, a balam, sən kimsən, nəçisən, nə səbəbə bu işə qatışırsan. Böyrümdən elə bir təpik ilişdirdilər ki, az qaldı canım çıxa. Bax, burama vurdular, doktor, sağ böyrümə. İndi də ağrısına dözə bilmirəm.

Həkim xəstəni gətirən adamın nə üyüdüb tökdüyünü o qədər də aydın başa düşmürdü. Bəlkə də heç başa düşmək istəmirdi. Hətta ola bilsin həkim, cəhrayı rəngli, dama-dama köynəyin üstündən sarı qalstuk bağlamış bu cıbırıx və məzəli kişinin dediklərini ümumiyyətlə eşitmirdi. Amma bununla belə diqqətli adam həkimin hərdənbir bığaltı gülümsəməyini də nəzərdən qaçıra bilməzdi. Bəli, o, hərdənbir açıq-aşkar bığaltı gülümsəyirdi. Ona görə yox ki, xəstəni gətirən adamın hər sözü, hər hərəkəti gülməli idi. Əslində həkimin həmin o sayaq bığaltı gülümsəməyinin yeganə səbəbi yaxasını yırtan töşmərək “xəstə yiyəsi” ilə müqayisədə əl arabasına uzadılan ağbaş kişinin arıq və kifayət qədər uzundraz olması idi. Yəqin ki, bu iki adamın görünüşündə nəzərə çarpan kəskin fiziki fərq, həkimə Don Kixotla Sanço Pança əhvalatının kədərli mənzərəsini xatırladırdı.

Onlar əməliyyat otağının qapısına çatanda ağ xalatlı kişilərdən biri sarı qalstuklu ipləmənin qarşısını kəsib onu dayandırmaq istədi.

– Burax gəlsin, – həkim dedi, – nəsə deyiləsi sözü var. Qoy ürəyini boşaltsın.

Koridorun darısqallığına baxmayaraq əməliyyat otağı hündür tavanı, iri aynaları olan geniş tikili sahəsi idi. Tən ortada üstünə yalnız mələfə çəkilən xəstənin uzandığı əl arabasına bənzər əməliyyat stolu qoyulmuşdu. Xəstəni əl arabasında gətirən iki ağ xalatlı kişi onu əməliyyat stolunun üstünə qaldırdı, dinməzcə gözləri ilə həkimdən getmək izni aldılar və sakitcə əməliyyat otağından çıxıb getdilər.

– Həkim xalatının qolunu geri sivirib uca səslə tibb bacısına – Peroksid gətirin,sifətini təmizləyin, – dedi, üzünü qan bürüyən xəstəyə baxdı, kiminsə qarasına qəzəblə mırtdadı və artıq sizin də tanıdığınız “xəstə yiyəsi”ndən soruşdu – Bunu kim bu hala salıb?

– Axı mən sizə dedim, doktor, yerazlar. Ermənistandan gələn qaçqın köpək-

uşaqları. Heç veclərinə də deyil ki, sifətini darmadağın eləyiblər. Hələ bu harasıdı, vəhşilər onu yerə yıxıb qarnına-qarnına döydülər. Hə, doktor, yaxşı ki, mən vaxtında yetişdim. Allah qoymasa, səhərdən çıxmışdım ki, bir az havamı dəyişim. Xaraba qalmış Parapetə çatanda, gördüm ki, fəvvarənin o başında beş-altı alçaq bir nəfəri əzişdirir. Adamlar. adamlar bir qıraqda durub, mal kimi dinməzcə baxırlar. – Bu yerə çatanda o, qəfil susdu. Əslində dodaqları tərpənirdi, amma demək istədiyi sözlər xirtdəyindəcə ilişib qalır, eşidilmirdi.

– Perekis qurtarıb, həkim – Tibb bacılarından hansısa (onlardan biri yaşlı, o biri tamam gənc idi) az qala pıçıltıyla, üzür diləyən səslə bildirdi.

Cərrah ümidsiz halda:

– Deyəsən, spirt olmalıdır, – dedi.

– Yox, həkim, nə vardı, hamısı dünən işlənib.

– Yaxşı, suyla yuyun. Marqansını az eləyin. – Həkim otağın küncündəki

əlüzyuyanda əllərini sabunlayıb suya tutdu və sonra gəlib durdu əməliyyat stolunun qabağında. – Əynində nə var soyundurun. Bir dənə tursik qalsın.

Üzü, burnu, çənəsi, qəhvəyi köynəyinin boyunluğu, göyümtül pencəyi al qanın içində olan xəstə əməliyyat stolunda elə sakit uzanmışdı, deyirdin bəs Parapet xarabada bunu yox, əksinə onu bu hala salan o zalım düşmənləri əzişdiribilər. O, sanki dərin bir yuxuya dalmışdı, amma bununla belə ölüm-zülüm qalxıb-batan köksündən titrək, boğuq bir inilti ayrılırdı. Yatıb, amma elə bil heç yatmayıb, hələ üstəlik yuxu görür və qəribəsi o idi ki, təpədən-dırnağa qədər qana bələnmiş bu adam sanki gördüyü yuxudan ləzzət alır.

Qadın xəstənin sifətini bürüyən qanı sildi, həkim nəbzini yoxladı. Tibb bacıları onun pal-paltarını soyundurandan sonra o, diqqətlə xəstəni nəzərdən keçirib sanki özü-özünə hesabat verdi və yaxud kiməsə diqtə elədi:

– Alt dodağında iki çapıq müşahidə olunur. Çənə sümüyü salamatdı. Sağ

qolunun iki yerində çıxıq var – dirsəkdə və biləkdə. Sağ əlin baş və orta barmağı çıxıb. Sol ayağın əzələsi bərk əzilib. Sağ ayağın diz qapağı sınıb. Kürək nahiyəsində döş qəfəsinin ciddi fəsadı qeyd olunur. Kəllə sümüyündə əzik yoxdur. – Həkim susdu, ürəyində söydü. – Sotpjasenie mozqa! – Nədənsə o, son kəlməni rus dilində, həm də ucadan söylədi, sonra şalvarının cibindən dəsmal çıxarıb tələsmədən alnının tərini sildi və bu dəfə də rus dilində nitqini tamamladı: – İzbienie zverskoe!

Həkimin dilindən çıxan hər kəlmə xəstəni bura gətirən adamın sifətində həyəcan, ağrı və əzab şəklində yenidən təzahür eləyirdi. O, özünü hönkürüb ağlamaqdan güclə saxlayırdı. Həkim müayinəni bitirəndə, “xəstə sahibi”nin səbri də bitdi. İncidilmiş uşaq kimi hönkürərək ağladı.

Əməliyyat stolunun yanındakı qadınlardan birinin (gənc qadının) gözləri doluxsundu. Yaşlı tibb bacısı qəhərləndi və üzüntü içində başını buladı. Hönkürən “xəstə yiyəsi”nin halı həkimin ürəyinə od qoyurdu, həkim bu qəribə adamı sakitləşdirməyə çalışırdı:

– Sizin deməyinizdən belə çıxır ki, bu bədbəxt ermənidir.

Gülməli qəhrəmanımız heyrət içində gözünü bərəltdi.

– Nə təhər ola bilər ki, siz onu tanımayasınız? Siz bilmirsiniz ki, Saday Sadıqlı

kimdir? Azərbaycan teatrının fəxri, bir nömrəli aktyor! Siz doğrudanmı belə bir ustad sənətkarı tanımırsınız, doktor? Televiziyada da görməmisiniz? Yəni bircə dəfə məni də görməmisiniz televiziyada, doktor? Bəlkə də görmüsünüz, amma indi yadınıza düşmürəm. Nuvariş Qarabağlıyam mən – komik rollar ifaçısı. Məni tanımaya bilərsiniz. Buna görə incimirəm sizdən. Amma inanmıram ki, Saday Sadıqlını tanımayan olsun. Axı dünya səhnəsində heç kim Hamlet, Otella, Aydın, Kefli İsgəndəri onun qədər məharətlə oynamayıb.

– Mən sizi dərhal tanıdım – gənc tibb bacısı ürəyinin ən dərin guşəsindəki fərəh

hissini gizlətmədən dilləndi.

– Səni də, onu da televizorda çox görmüşəm. – Onun yaşlı tibb bacısı nə səbəb-

dənsə nazlana-nazlana söhbətə qoşuldu. – Amma xəstəni tanımamaqda Fərzani doktorun günahı yoxdu. Otuz il Moskvada yaşayıb. Bakıya qayıtdığı cəmi-cümlətanı üç ildir. Doktorun Saday Sadıqlını tanımamağının gerçək səbəbini bilən kimi artist qardaşımız sakitləşdi. Sonradan onları tanıdıqlarını etiraf edən tibb bacılarının əvvəl-əvvəl özlərini bilməzliyə vurmalarını Nuvariş Qarabağlı belə yozdu ki, onlar doktora görə ehtiyyat eləyiblər. Qorxublar ki, qabaqdangəlmişlik həkimin xətrinə dəyər. Nuvariş Qarabağlıya elə gəlirdi ki, bayaqdan bəri söylədikləri həkimə çatmayıb. Ya həkim çox-çox fikirli olub, ya da Nuvariş Qarabağlı əsəb gərginliyi səbəbindən lazım olan sözləri tapıb deyə bilməyib. Ona görə də nə qədər mümkündürsə fikrini cəmləmək, Parapetdə baş verən müsibəti daha sadə və aydın şəkildə çatdırmaq qərarına gəldi:

– Əhvalat belə oldu, doktor; mən səhər tezdən şəhərə çıxdım. İndi dəqiq

yadımda qalmayıb, saat on olardı, bəlkə də on bir olardı. Parapetdə Fəvvarələr deyilən yer var, görməmiş olmazsınız. Bax orda qəfil qışqır-bağır qopdu. Elə bil kiminsə ətini kəsirdilər. Heç demə, bir qoca erməniymiş ordakı. Bədbəxt çörək almaq üçün evdən çıxıb və elə həmin dəqiqə keçib yerazların əlinə. Ev paltarındaymış, çəkələkdə.

Mən ora çatanda bədbəxti öldürüb hovuza tullamışdılar. Gözləri açıq idi, doktor, dübbədüz mənə baxırdı. Açığı, mən onun necə qətlə yetirildiyini görmədim. Əvvəldən orda olanların söylədiklərinə görə, lap siftə ermənini hovuza tullayıblar, buzlu suyun içinə. Bu da qoca kişii, soyuğa dözməz, istəyər sürünüb sudan çıxsın. Həmən cavan oğlanlar hovuzun başında dayanıb yazıq kişini təpikləyə-təpikləyə təzədən salıblar hovuza, ta canı çıxana qədər. Allah saxlamış bu Saday Sadıqlının da ki, başından ömür-billah qada-bala əskik deyil. Yoxsa ki, heylə zıppıltıda sənin nə itin azıb. Sadəcə, arına gəlib, özün saxlaya bilməyib. Bu da nəticəsi. Axı o aktyordur, ürək adamıdır. Ürəyi çəkib aparıb onu ora, qabağa durub kömək eləsin. Yerazlar hardan bilir bu kimdir, nəçidi? Axı onlar gəlmədilər, yerli deyillər. Elə buna görə də bədbəxt Sadayı erməni bilib, vəşiləşiblər, tökülüşübər üstünə. Mən ora bircə dəqiqə yubansaydım onlar bunu da qoca erməninin getdiyi yerə göndərəcəkdilər. Allah üzünə baxdı, sağ qaldı. Başına dönüm, doktor, xilas elə onu. Bu böyük insanın həyatı sizin əlinizdədir, – dedi və artist nəhayət ki, indicə eşitdiyiniz gurultulu, həyacanlı nitqini başa vurdu.

Həkim əməliyyata tələsirdi. Amma bunun üçün elə bil nəsə çatışmırdı. Görünür, artistin nitqindən təsirlənmişdir. O, əməliyyat stolunda tirrənən Hamlet-Otello-Kefli İsgəndərin ayrı-ayrılıqda və hamısı bir yerdə qoca ermənini xilas eləmək istəyində qeyri-adi bir əlamət görmürdü. Həkimə görə bir tikə adamlığı olan hər kəs elə bu sayaq hərəkət edərdi, basqa sayaq yox. Amma bu şəhərin adamları elə bil əvvəlcədən sözləşib əlbir olublar ki, adamlıq deyilən o idbarı yaxın buraxmasınlar. Hətta yüz faiz əmin ola bilərsiniz ki, adam sifəti görmək bu məxluqlara sərf eləmir.

Cəmi on-onbeş gün bundan irəli doktor Fərzani bu otaqda hansısa möcüzə sayəsində kilinikaya çatdırılan on dörd-on beş yaşlı erməni qızcığazın üstündə olduqca ağır cərrahi əməliyyat aparmışdı.

Metronun basabas vaxtı bir neçə azərbaycanlı arvad üstünə cumub yüzlərlə məxluqun gözü qarşısında həmin qızcığaza divan tutmuşdu. Hələ bundan da bir neçə gün irəli bir başdanxarab şair xəstəxanaya basqın edib qırx ildən bəri kordologiya şöbəsində can qoyan həkimi təpəqapaz eyəyib halal-hünbət kobinetindən bayıra atmışdı, nədi-nədi erməninin qarnından çıxıb. Bu biabırçılıqdan sonra xəstəxanada dərmana bir nəfər erməni qalmadı, nə həkim, nə xidmətçi. Kimi evinə girib bayıra çıxmadı, kimi Bakıyla əbədilik vidalaşdı.

– Hər şey aydındı, Numayiş müəllim, fars demiş, məsələ məlum. – Həkim ovqatının açıq-aşkar pərtliyinə uyuşmayan gümrah səslə dedi və cərrah alətlərini əlinin altında yerbəyer etməyə başladı. Nuvariş Qarabağlı doktorun gül kimi adını təhrif eləməsindən incimədi (bu insan otuz il Moskvada yasayib, belə xırda-para yanlışlığa yol verməkdə tam səlahiyyətlidir), amma bu xırda yalnışlığa düzəliş verməyi də unutmadı.

– Deyimmi Nuvariş Qarabağlı kimdir, doktor – sözə başladı – Adi bir artist. Yüzlərlə Nuvariş Qarabağlı Saday Sadıqlinin çölə atılan bircə dırnağına dəyməz. Nadan uşaqları, kaş onun yerinə məni vuraydılar.

– Bu da Qarabağlıdır? – Həkim soruşdu və növbəti dəfə xəstənin nəbzini yoxladı.

– Yox ey, yox, doktor. Hec mən də Qarabağlı deyiləm, Kürdəmirdənəm. Qarabağlı mənim ləqəbimdir. Saday Sadıqlı Naxçıvandandı, Ordubadda Əylis deyilən bir kənd var, oralıdı. Düzdü, mən orda olmamışam, amma bilirəm ki, Nuh Nəbidən qalma bir kənddi. Vaxtilə , deyirlər, orda çoxlu erməni yaşayırmış. Onların deyəsən yeddi ya səkkiz kilsəsi indiyəcən durur. Görünür o ermənilər ağıllı, xeyirxah insanlar imiş. Bu Saday Sadıqlı da onlar kimi düz adamdır, doktor, istəyir lap dünya dağılsın, ağa qara deməz. Neçə ildir düz sözə görə başı bəla çəkir, yenə də özünə yığışmır. İki aydan sonra yaşı əlli olacaq, di gəl on yaşlı uşaq kimidi. Ürəyi dilindədi. Belə qarışıq zamanda da dilini dinc qoymur. Erməni yox ey, pis biz özümüzük, deyir. Qorxub çəkinmir. Hər yerdə deyir bunu – teatrda, çayxanada.

Doktor Fərzani gözlərini geniş açıb bu dəfə xəstənin sifətinə məxsusi bir nəzər yetirdi. Elə bil onu ilk dəfə görürdü. Bayaqdan başdaşı kimi tərpənməz dayanıb, susan tibb bacıları da tərpəşib xısınlaşdılar. Fərzani Nuvariş Qarabağlının əlindən möhkəm yapışıb onu qapıya sarı çəkərək dedi:

– Hə, di tərpən, cavan oğlan, burda daha sənlik bir iş qalmadı. Dəhlizdə əyləş, dincini al. Ya da get evə, necə ki, lazımdı dincəl, yüz vur bədənə, başını bastır yat. Əgər istəsən, sonra gələrsən. Bu sənin üçün apensit deyil ki, tezcənək kəsib atasan, kapitalnı remont teləb olunur burda, ən azından üç-dörd saat çəkəcək, fikir eləmə. Dostun yaşayacaq. Mən ondan elə Otello düzəldəcəyəm, Dezdomona hayıl-mayıl olacaq, bircə kərə görən kimi, ürəyi gedib yıxılacaq.

Elə belə, danışa-danışa həkim artisti dəhlizə ötürdü və ardınca qapını bağladı.

Həmin an, yəni əməliyyat otağının qapısı bağlananda, Nuvariş Qarabağlı dəşətli tənhalıq, təklik hiss elədi. Elə bil işıqlı dünya indicə üzünə örtülən qoşatay qapının o üzündə qalmışdı. Uzun, yarıqaranlıq koridoru qəbirstanlıq sıxıntısı bürümüşdü. İşıq yanmırdı. Ətrafda ins-cins gözə dəymirdi. Koridorun əks tərəfində, başdakı iki lay pəncərənin şüşələri kor gözlər kimi qaralırdı. Bu, iki səbəbdən ola bilərdi, ya aynaları bəs deyincə toz basıb, ya da bayırda şər vaxtıdır, qaranlıq qovuşub.

Tək bircə yerdə, aynəbəndin yaxınlığındakı qapı səmtdə oturacaq görunurdü. Bundan ayrı bu qüssəli koridorun harasındasa bir hovur əyləşmək imkanı sıfıra bərabər idi. Nuvariş Qarabağlı asta-asta oturacağa tərəf addımladı. Başgicələnmə və ürək bulanması nəfəsini kəsirdi. Bayaqdan siqaret tüstüsü üçün içi yanırdı, amma əlini cibinə salmağa və ordan siqaret, kibrit çıxarmağa belə heyi qalmamışdı. Oturacağa yaxınlaşdı, qapının lap böyründə alt-alta vurulmuş iki lövhə gördü. Üst lövhədə iri qara həriflərlə yazılmışdır: “Travmatologiya və cərrahiyyə” şöbəsi, aşağıda xırda həriflərlə “Şövbə müdiri Cərrah Fərzani Fərid Həsən oğlu.” Doktor Fərzaninin kabinetinin qapısı açıq idi.

Məşəqqətli gün Nuvariş Qarabağlını üzüb əldən salsa da, bircə hovur dizini qatlayib əyləşmək istəsə də, qapının yanındakı oturacaqda əyləşmədi.

Ona elə gəldi ki, əgər indi burda otursa bir də heç zaman ayağa qalxa bilməyəcək. Ehmalca açıq qapıdan kabinetə nəzər saldı: stol, iki köhnə stul, divan, seyf, soyuducu, köhnə televizor, elektirik çaydan, əlüzyuyan. O, cibin eşələyib siqaret tapdı çıxartdı, amma yenə də çəkmədi. Güclü ürək bulanmasının təsiri altında pəncərəyə sarı gəldi və heç ora çatmamış əməliyyat otağının yanından digər istiqamətə də eynən belə bir koridorun uzanıb getdiyini gördü. Doktor Fərzaninin kabineti yerləşən bu koridorun həmən o boş, kimsəsiz kolidordan fərqi bu idi ki, burda çoxlu pəncərələr vardı və dəhliz boyunca sıralanan göyümtül palata qapıları tutqun şüşəli, kül rəngli pəncərələrə baxırdı. Pəncərələrdən birinin önündə ayağı gipsə salınan oğlan qoltuq ağacına söykənib siqaret çəkirdi. Ona yaxın, qapısı açıq palatanın qarşısında qolu sarıqlı bir qadın durmuşdu. Koridorda o iki nəfərdən savayı ayrı bir inli-cinli yox idi.

Nuvariş Qarabağlı bayaqdan barmaqları arasında saxladığı siqareti yandırdı. Elə ilk qullabdaca gözlərinə qaranlıq çökdü. İndicə yerə yıxılacağından qorxdu. Divardan tutub, birtəhər özünü oturacağa çatdırdı. O vaxta qədər oturmalıydı ki, gözünün qabağını kəsən qara pərdə çəkilsin. Gözünün pərdələnməyi cəhənnəm, bu saat onu hər şeydən daha çox bütün bu olanları Saday Sadıqlının arvadı Azadə xanıma necə çatdıracağı qorxudurdu.

Nuvariş Saday Sadıqlının evinə tez-tez gəlirdi. Onun arvadının harada işlədiyini də bilirdi. İndi isə belə bir vəziyyətdə burdan qalxıb Azadə xanımın iş yerinə yollanmaq onun nəzərində demək olar ki, mümkünsüz iş idi. Hələ bilmir ki, kişinin başına gətirilənləri necə, nə təhər danışacaq. Yaxşısı budur, tərpənməsin burdan, əməliyyatın sonuna qədər gözləsin. Əməliyyat bitər, Sadayın yaraları sarınar, huşu üstünə gələr, ancaq bundan sonra baş verənləri Azadə xanıma çatdırmaq o qədər də çətin olmaz. ( Unudub ki, bu gün bazardır və təbii ki, Azadə xanım da işdə deyil.)

Nuvariş Qarabağlı üç dəfə evlənsə də, bu müdhiş gecədə bütün şəhərdə yolunu gözləyən bir kimsə yoxdur. Birinci dəfə ailə qurmaq qərarını verəndə 19-20 yaşı vardi: heç nə, gözü tutan qızı nişansız, toysuz, xeyir-duasız bir taksiyə basıb ata evinə gətirdi. Toy cəhənnəm, olur olsun, olmur olmasın. Məsələ burasında idi ki, Nuvarişin anası xeyir-duasız ər evində peyda olan gəlini heç cur bağışlaya bilmirdi. Ay yarımdan sonra qaynana ilə davadan sonra qız şey-şüyünü yığışdırıb evdən çıxdı, bir də heç zaman geri qayıtmadı. Onda cavan vaxtlarıydı, tamaşalarda epizodik rollara çıxırdı, o zaman teatırın qocaman bir işçisinin “mənzil şəraitini yaxşılaşdırdılar”, onun Montindəki rütubətli yarızirzəmi otağını Nuvarişə verdilər. O, bu mənzildə ciyəri xərçəngə tutulması səbəbindən rəhmətə gedən ikinci arvadı ilə cəmi doqquz ay yaşadı. Üçüncü arvadı Cülyetta teatrın tanınmış aktyorlarından birinin qarımış qızı idi, ona ərə gələndə bəlkə də 36 yaşı olardı. Beş il uşaqları olmadı. Sonra oğlan doğuldu. Bir dəfə, hələ heç uşaq üçaylıq da deyilmiş , başı daşlı ana körpəni əmizdirərkən bunu tərs yuxu basır, səhər oyananda görür ki, uşaq iki döşünün arasında boğulub ölüb. Dəhşətli burasıydı ki, anaya görə qucağında boğulan tifil guya heç ölməyib, diridi, amma kirimir, ağlayır, elə hey süd istəyir. Bundan sonra ana yeməkdən kəsildi, yuxu gözündən qaçaq düşdü. Uşaqdan sonra on gün qalmadi. Arıqlayıb çöpə döndü, şam kimi əriyib, kölgə kimi çəkilib getdi, elə bil heç bu dünyada o adda adam yox imiş.

İndi, on ildən çoxdu ki, şəhərin mərkəzində Nuvarişin iki gözlü mənzili vardı. Bu fevrala qədər, tək qalmağına baxmayaraq irəliki vaxtla müqayisədə dinc, hətta hədsiz dərəcədə xoşbəxt və düzgün həyat yaşayırdı. Fələyin işinə bax ki, Nuvariş Qarabağlı öz mənzilinə gecələr, həm də getməyə başqa bir yeri olmadığına görə dönürdü. Halal-hünbət mənzilində o, bir dəqiqə də olsun dinclik tapmır, yuxunun, istrahətin nə olduğun bilmirdi. Səbəb də bu idi ki, vəzifə baxımından əhəmiyyətsiz, amma gəlir baxımından çox mötəbər vəzifə tutan bir nəfər – Baksavetin yekəqarın, uzundraz əməkdaşı günlərin birində teatrın qocaman işçisi, qarderobçu Qreta Sərkisovna Minasovanın mənzilini ələ keçirmiş, axırıncı, onuncu mərtəbədə Nuvarişə qonşu olmuş və bu yaşayış sahəsini əsl əyyaş yuvasına çevirmişdi. Divarın o üzündəki mənzilin kəhilti və nırıltısı bütün gün əsib-səngimək bilmirdi. Qoca təcrübəli sürtük qəhbələrin çığırtıları köhnə sənətə yenicə qədəm basan xırda qızların həqiqi və ya yalançı kef iniltiləri ağılı başdan çıxarır, artisti gündüz rahatlığın, gecələr yuxunun uzunə həsrət qoyurdu. Deyilənə görə həmin uzundıraz heyvərə şuşalıdır. Bakıya sonradan təşrif buyurub. Baksovetde işə duzəlib. Nuvarişgilin evinin qonşuluğundakı koperativ binada dördotaqlı mənzil alıb. Bu adamın bədən quruluşu kvadrat şəkilindədir. Nataraz kürəyinin enini hər hansı bir ölçü stanrdartına uyğunlaşdırmaq, sadəcə mümkün deyil. Onun göyümtül, qara rəngli qalın saçları, bununla bahəm, qara və qalın qaşları, əhəmiyyətli dərəcədə uzun bığı, büsbütün boş və heç nə ifadə etməyən krokadil gözünə bənzər donuq gözləri vardı. Hətta onun adı və familyası da Nuvariş Qarabağlının qulaqlarında zalımlıq və allahsızlıq rəmzi kimi səslənirdi: Şahqacar Ərmağanov. Adam ona bu adı verənin yerinə xəcalət çəkir.

Səhər açılar-açılmaz, hələ heç hava tam işıqlanmamış həyətdə səs-küy qalxmış və dərhal çox güman ki, camaat eşitsin deyə, xəbər yayılmışdı ki, guya hansısa bir erməni qadın özünü eyvandan atıb. Qreta Sərkisovnanın parçalanmış vücudu hələ böyük qan gölməçəsində üzərkən şəhərə daha bir şaiyyə çıxdı ki, guya özünü eyvandan atan erməni qadın ölüm qabağı tövbə məktubu yazıb qoyub. “Mən ermənilərin törətdikləri bütün bu cinayyətlərə görə özümə nifrət edirəm. Mən öz xalqıma nifrət edirəm, ona gorə də bundan sonra bu dunyada yaşamaq istəmirəm. Qarabağ Azərbaycanındır. Yaşasın Azərbaycan”.

Nuvariş onda da, elə indi də zərrə qədər şübhə etmirdi ki, bu intihar başqa bir kəsin yox, həmin o şuşalı heyvərənin “əl işidir”. Tamamilə mümkündür ki, Şahqacar Ərmağanov şəxsən özü, şəxsən öz əli ilə Qreta Sərkisovnanı eyvandan tullayıb aşağı. İndiki zaman belə zamandır. İstəsən eyvandan gündə yüz erməni tullaya bilərsən. Fərq etməz, lap müsəlman at, bir kimsə gözün üstə qaşın var deməyəcək. Arxasi-köməyi olmayan hər hansı bır insanı bir göz qırpımında yer üzündən silmək heç nədi. Bəlkə bu duruma görə artist şuşalı heyvərədən hər gün bir az da artıq qorxub üşənməyə başlayırdı. Nə qanun var, nə məhkəmə, bir günlü-günəvərli göyçək gündə onu, Nuvarişi eyvandan tula kimi tullayarlar aşağı, adını da qoyarlar intihar, özünəqəsd! Kimdi onun əməlini araşdıran, kim sübut edəcək ki, Baksavetin soyuqqanlı, allahsız, insafsız məmuru əməlli başlı quldurdur.

Yaşanan gərginlik, laqeydlik və zalımlıqdan aldığı zərbələr hələ ki, onun ürəyini üzüb bitirməmişdi, amma bununla belə artistin emosianal və zərif təbiəti sarsılmış, içi nifrət və ikrahla dolmuşdu. Axı gündə neçə dəfə milisioneri, sahə müvəkkilini dəng eləmək olar adam balasısan, vicdanın olsun bu bardeli yığışdır, yoxsa bir azdan bütün şəhər dönüb olacaq qəhbəxana. Bununla əlaqədar aktyor dəfələrlə milis rəisinin də qəbuluna getmişdi, raykoma, Mərkəzi Komitəyə, hətda Baksovetə məktublar yazıb yollamışdı. İşin ağır qaya kimi yerindən tərpənmədiyini görəndə isə əmin olmuşdu ki, ya bu ölkədə hakimiyyət yoxdur, ya da hakimiyyətdəkilərin hamısı ucdantutma Şahqacar Ərmağanov kimi cəlladdır. Son zamanlar Qreta Sərkisovnanın mənzilində nə Pəsgah açıldığını teatrda da qabağına çıxan hər kəsə danışırdı. Yalnız Saday Sadıqlıya bu biabırçılıq barədə bir kəlmə də deməmişdi. Düşünmüşdü ki, öz dünyasında yaşayan, öz göyüzündə qanad çalan bir adama bütün bunlaru açıb-ağartmaq günahdı. Elə bu səbəbdən də Nuvariş Qarabağlı dahiliyinə varlığı qədər inandığı bir insanı bütün bu çirkablara bulaşdırmaq istəməmişdi. İşə bax, yayın cırcıramasında, aləmin od tutub yandığı günlərdə belə artist qapı-pəncərəni bərk-bərk bağlayır, səhərin haçan açılacağının intizarlarını çəkə-çəkə Allah bilir necə milçəyi qanına qəltan eləyir. Bax elə həmin məşəqqətli gecələrin birində qərara gəldi ki, nə təhər olur olsun pistolet əldə etməlidir. Bu istəyini yerinə yetirmək üçün neçə-neçə tanış milisonerə, voyankomat işçisinə ağız açdı. Onsuz da vid-fasonu gülməli idi, onun pistolet tapmaq arzusu təbii ki, üz tutduğu tanışlarında gülüşdən başqa ayrı bir hissiyyat yaratmadı. Elə ki, artist silah əldə edə bilmədi, haçansa öz halal evində bir gecə rahat yatmağın mümkünlüyünə inamını büsbütün itirdi. Həmin vaxtlar artistin çalışdığı teatrda üç pyesi birdən səhnələşdirilən məhşur yazıçı ona vəziyyətdən çıxmağın ən sadə yolunu göstərdi ( cəmi iki gün irəli). Yazıçının dediyinə görə bu saat Xalq Cəbhəsinin üzvü olan hər kəsin bir, yaxud iki pistoleti var. Həmin cəbhəçi uşaqların əli ilə nəinki tapança, yaxut “Koloşnikov”, hətta gerçəkli plomyot almaq olar. Yenə bax elə o nüfuzlu yazıçının dediyinə görə Nuvariş Qarabağlı kimi bir artistin Xalq Cəbhəsinin qərərgahına gedib, Böyük Bəyin qulağına bir-iki söz pıçıldaması məsələni çox asanlıqla yoluna qoya bilər.

Bəyi çoxdan, həm də lap yaxından tanıyırdı. Yalan olmasın yüz dəfə Bakının çayxanalarında, Bulvarda, Malakan bağında, Azneft meydanında çay içmişdilər və cibində pulunun azlığına, çoxluğuna baxmayaraq həmişə can atmışdı ki, caypulunu şəxsən özü ödəsin.

Budur, bu gün günorta artist evdən çıxıb birbaşa Xalq Cəbhəsinin qərərgahına gəldi. Bəy hələ yox idi. Artist demək olar, bir saat ərzində qərərgahın qarşısında bitib onun yolunu gözlədi. Sonra gördü acıb, yaxınıqdakı “Araz” kafesinə girdi və iki pors sosiska, yüz qram araqla günün ilk yeməyini yedi. Kafedən çıxan kimi ora – həmən o lənətə gəlmiş fontanın bir addımlığında yerləşən Xalq Cəbhəsinin qərargahına tərəf getdi və sizə də məlum olan mənfur tarixçənin iştirakçısına çevrildi.

İndi xəstəxana koridorundakı yeganə oturacaqda əyləşən Nuvariş Qarabağlı Böyük Bəylə hələ ki, baş tutası görüş barədə irəlicədən düşünür və o görüşü təsəvvüründə belə canlandırırdı:

– Xoş gördük bəy! Səni gördüyümə görə xoşbəxtəm.

Ən əsası Bəy də ( artistin təsəvvürünə görə) qədim çayxana dostunu böyük ehtiram və nəzakətlə dindirir:

– İşlər necədir, əzizim? Təeatrda nə yenilik var? Kimin pyesini qoyurlar? Bax elə

uşaqlardan sizi xəbər aldım. Niyə o gəlmir, niyə onu görmürəm? Maraqlanın görün səhnəmizin ustad sənətkari haralardadır, bəlkə bir ehtiyacı var.

Artist “ehtiyac” kəlməsini eşidən kimi pistolet məsələsini ortaya atdı. O, hələ istəyirdi ki, Böyük Bəyə qonşu mənzildəki pozğunxananın aktiv fəaliyyəti barədə də məlumat versin, amma Bəy bütün böyük adamlara məxsus dəqiq hissiyyatla köhnə dostunu Xalq Cəbhəsinin qərərgahına çəkib gətirən əsas mətləbi anladı və onu artıq digər xırda-mırda təlaşlardan xilas etməyə tələsdi:

– Bu xırda məsələdir, bəy! – Böyük Bəy bu arada yüngülcə saqqalına sığal çəkdi.

Sonra ucadan və ilhamla bəyan elədi; – Bizim borcumuz xalqa gərək olan oğulları qorumaqdır. – Və bundan sonra o telefonun dəstəyini qaldırıb kiməsə göstəriş verdi: – Artistə bir dənə təzə pistolet gətirin. Mənim dostumdur. Böyuk artistimizdir. Hə, indi çətin vaxtdır, təhlükəli dövrandır. Biz hər cəhətdən sadiq adamlarımızı qorumalıyıq.

Böyük Bəy ( artistin xəyalına əsasən) məhz bu kəlmələri izhar elədi və Nuvaşirin üzünə nəzakətlə gülümsəyib, sakitcə demisinə tənbəki basdı:

– Patronu çox götür, – deyə sözünü tamamladı.

Nuvaşir Qarabağlı lap yaxınlarda şəxsən Böyük Bəyin sayəsində pistplet əldə edəcəyinə qəti əmin oldu və dərin bir qüssə icində il yarım qabaq o gözəl çayxanalarda üzbəsurat oturub qabırğa söhbəti eləmələrini yada saldı.

Və birdən 1979-cu ilin may ayını xatırladı, onda bütün Azərbaycanın birincisi qəflətən teatra təşrif buyurmuş və elə həmən o gözlənilməzliklə də ona şəhərin mərkəzində mənzil vermişdi. Hələ 60-cı illərin sonuydu, onda əməllicə mıxlamışdı, düppədüz olmuşdu və aşa-aşa, kef havasına avtobus dayanacağına doğru gedirdi. Zevin küçəsinin tinində camaatın Xozeyin adlandırdığı həmən o şəxsə ürcah oldu. Bu o zaman idi ki, Nuvariş Qarabağlı atasıyla birgə yaşayırdı, teatrda yenicə epizodik rollara çıxmağa başlamışdı. İşə bax, (həqiqətən də yer üzü möcüzələrdən xali deyil) heç demə o vaxtkı Xozeyin Nuvarişin cuppulu rolunu görüb, nəinki görüb, hətta yadında saxlayıb.

Həmən o axsam deyesen Xozeyin də hardansa yeyib-içməkdən qayıdırmış və keyfi yaxşıymış (onun böyründə iki qüvvəli adam, cangüdənlər varmış).

– Bu sənsən, əə, artist, gəl bura görüm, qardaş, – o deyib, – deyəsən sən də

babatsan. Harda vurmusan bu qədər? – o, böyründəki adamlardan birinə yüngülcə göz eləyib. Mən də vurmuşam, amma görürsən, ayaq üstə dura bilirəm, daha yeddi yana əsmirəm.

Təbii, o anda Nuvariş respublikanın birinci şəxsi ilə tanış deyildi, əgər ki, Birinci

ona əl uzadıb: – “Gəl tanış olaq” deməsəydi, o , heç zaman bilməyəcəkdi ki, həmən o kef havalı axşamda Zevin küçəsinin tinində təmasa bağladığı şəxs kim imiş.

– Tanış olaq. – O, adını söylədi – Səni isə mən tanıyıram, artistsən. Teatrda

yaxşı rollar oynayırsan. Hə, de görüm hara gedirsən?

Nuvariş dili topuq çala-çala güclə deyə bildi:

– Xı. xı. Xırdalana. Avtobusa minməyə gedirəm.

Uzunsifət adam bir müddət artisti ayaqdan-başa süzdü.

– Yaxşı, di yeri, – o, qorxuya düşmüş adama bir növ əmr elədi: – Gecdir,

tərpən, bir də belə nallama.

“Sən yenə də Xırdalanda yaşayırsan?” – sonralar onun Birincinin dilindən

eşitdiyi bu sözlər qulaqlarında o qədər diri, o qədər canlı səsləndi ki, indi sanki bu sözləri xəstəxananın dilsiz və kar divarları da eşitdi.

– İndi mən Montin qəsəbəsində yaşayıram, yerdən bir mərtəbə aşağıda – artist

köhnə tanışıyla cəsarətlə zarafatlaşdı.

– Sabahdan şəhərin mərkəzində, yerdən on mərtəbə yuxarıda yaşayacaqsan –

Birinci zarafata zarafatla cavab verdi.

Həmən axşam Axundovun “Müsyö Jordan” tamaşasının yekununda teatrın bütün

yaradıcı kollektivi direktor Mopassan Mirələmovun kabinetinə yığılmışdı. Nuvariş tamaşada dərviş Məstəli şah rolunu oynayırdı və Allahın böyüklüyündən oyun Birincinin xoşuna gəlmişdi. O, dedi “Sən “Ölülər”də Şeyx Əhmədi də yaxşı oynamısan. İki dəfə televizorda baxmışam. Belə rolların sayını çoxalt”.

Ehtimal ki, o gün teatr toplaşıb, Xozeyin əvvəlcədən bir neçə işçiyə, o cümlədən

xoşbəxtlər sırasında Qreta Minasova olmaq şərti ilə mənzil bölməyə qərar verib. “Burda bir yaşlı əməkdaş da olmalıdı Minasova. O, qadın yenə çalışırmı teatrda?” – formal olaraq Xozeyin direktordan soruşdu. Əslində əla bilir ki, Qreta Minasova heç zaman heç yerə getməyib, elə burada, teatrdadır. Nəyə çağırıldığını kəsdirə bilməyən, direktorun kabinetinə meyit sifətində girən Qreta Sərkisova oradan xoşbəxtcəsinə, sevincdən göz yaşları axıda-axıda çıxır və hey təkrarlayır “Sağ ol, oğlum, çox sağ ol” o vaxt Qreta Sərkisovanın sifətini bürüyən cizgilər indi də artistin gözünün qənşərindədir. Bəlkə də o zaman müşahidə elədiyindən daha canlı, daha aydın görür o sifəti.

Və bir də Saday Sadıqlının acıqlı üzü gəlir gözünün qanbağına, qızarmış gözlər,

kin, qəzəb dolu baxışlar.

Nədənsə elə ilk vaxtlardan Birinci ilə onunku alınmadı. Bütün hallarda, Nuvarişin

qənaətinə görə təqsiri Xozeyində deyil, Saday Sadıqlının dikbaşlığında, tərsliyində axtarmaq gərəkdir.

“Hamam suyuyla dost tutur. Hərəyə bir ənam verir, başa düşmür ki, insanın varı

ləyaqətdir. Xalqın içini dilənçi qutusuna döndərib ki, hamı dilini soxsun dinməz yerinə.” Saday Sadıqlı bu sayaq ağır ittihamları hətta direktorun kabinetində də dilə gətirir, çəkinmir heç nədən.

“Bəs sənin nəyə ehtiyacın var, cənab Sadıqlı?” O vaxt şəxsən Birinci məğlub və

inamsız səslə Sadaya üz tutanda o, heç özünü toparlaya bilmirdi, hətta elə bil səsi də bir qədər titrəyirdi. “Cənab” kəlməsində isə açıq-aşkar ironiya, bəlkə də lap kin vardı. Əlbəttə, Saday Sadıqlının dünyagörüşü Birinciyə bəlliydi. “Mənim heç nəyə ehtiyacım yoxdu” – Saday Sadıqlı ucadan və təkəbbürlü cavab verdi. Birinci gələn dəqiqə hamı ayağa qalxmışdı, o isə yerindən qımıldanmadı heç. Toplantı başa çatanada bir kimsədən qorxub çəkinmədən: “İşi-gücü qurtaranda camaatla məzələnməyə gəlir. Adamın haqqıdı, onnan belə dövlətin mənzilini elə minnətlə verir, deyirsən bəs dədəsinin malını verir.” Səhəri gün teatrda yana-yana danışırdılar ki, əgər Xozeyin təşrif buyuranda Saday Sadıqlı özünü adam balası kimi aparsaydı şəhərin elə bir yerində mənzil alardı ki, elə yerdə yaşamaq heç nazirlərə qismət olmur.

İndi belə yerdə dil insanın başına bəladır demə, görüm necə demirsən.

Oturacağın bir qırağında yumurulanıb yumağa dönən Nuvariş Qarabağlını yuxu

aparmışdı, bəlkə də o, həyatının ən dəhşətli yuxusunu görürdü.

Bozumtul, qəribə yer görürdü. Sümüklərini rütubət gəmirirdi. Yer üzündə nə tor-

paq, nə ağac vardı, heç kim, heç nə yox idi, qara qan gölməçəsindən savayı heç zad görünmürdü yer üzündə. Yumurtadan çıxan, çanağı bərkiməmiş tısbağa balasına bənzər Qreta Sərkisovna elə bil suya sarı dartınırdı, əvəzində qara qan dolu gölməçəyə qərq olurdu. Onun soyulub cıbrığı çıxarılmış ölü, eyni zamanda, dipdiri bədəni elə ikrah doğuran və qorxulu idi ki, dünya binnət olandan hələ heç bir bəni-adəm gözü belə iyrənc məxluq görməmişdi.

Yuxusundakı bu yer Nuvarişin indi yaşadığı binanın asfalt döşənmiş həyəti

deyildi, bu yer Xırdalandakı həyətin torpağına oxşayırdı. Və körpə, qığırdaq çanağı, hələ üstəlik daha bir qat dərisi soyulan, su yerinə qan gölməçəsinə sarı dartınan Qreta Sərkisovna sanki ayrı bir yerə yox, ölümə sürünürdü. Ölüm isə asanlıqla ələ keçmir, sanki kimsə onu oğurlayıb, qəsdən haradasa gizləyib. Və ona qovuşmaq mümkün deyil, heç bir vəchlə mümkün deyil. Hərdən o, qana bulaşmış başını qaldırır, donquldanır “Sağ ol, oğlum, çox sağ ol” – deyir və təzədən dözülməz ağrı və əzabla ölümə doğru sürünür. Birdən Nuvariş anladı ki, Qreta Sərkinovna ona tərəf sürünür. Sanki bu dünyanın ən əbədi nemətinə – ölümə qovuşmaq ixtiyarı Nuvarişin ovcundadır. Və Qreta Sərkisovna ölüm fürsətini onun ovcundan qapmaq istəyir ki, canı bu namərd dünyanın zülm-zillətindən biryolluq qurtarsın. Qreta Sərkisovna qan içində sürünə-sürünə yaxınlaşdıqca, Nuvarişi dəhşət və qorxu daha şiddətlə bürüyürdü. Nuvariş bütün gücü ilə ölmək istəyən və bəlkə də əslində ölmək istəməyən bu qarıdan qaçıb uzaqlaşmaq, canını qurtarmaq istəyirdi. Artist qarının meyitindən xilas olmağa çalışsa da, ayağını yerə basa bilmirdi, elə bil bütün bədəni qaldırmaq mümkün olmayan çirkabla dolmuşdu.

Artist elə o dəhşət içində də gözlərini açdı – sevindi – Allaha şükür ki, buradadır, soyuq, rütubətli koridorda. İşıqları da yandırmışdılar. Koridorun o biri başında əməliyyat otağının qapısı taybatay açılmışdı.

Nuvariş Qarabağlı o dəhşətli yuxudan qurtular-qurtulmaz, kabinetinə dönən Doktor Fərzani dərhal başa düşdü ki, o çox pis haldadır, dilini tərpədib söz deməyə də taqəti yoxdur.

Fərzani əməliyyatdan indicə çıxmışdı, əlüzyuyanın qənşərində üzü divara durub əlini sabunlayırdı.

– Keç içəri, əyləş, Mübariz müəllim – o, dedi: – Narahat olma, hər şey qayda-

sındadır. Dostun palatadadır. Yatır özüyçün. Canı möhkəmdir. Dəmir kimidir. Özaramızdı, qətiyyən alkaşa oxşamır.

Artist bu vəziyyətində heç fərqinə də varmadı doktor onun adına Nuvariş yox, Mübariz söylədi.

– Necə, doktor? Necə yəni yatır? Hüşü üstünə gəlib ki?

– Hələ yox, – Doktor əlini silə-silə, sakitcə dedi – Tələsmə, hər şeyin vaxtı var.

Bu gecə olmasa da, sabah səhər dəqiq özünə gələcək. Palatasına yaxşı tibb

bacısı göndərdim. Səhərəcən keşiyini çəkəcək. – Həkim məhrəbanı mismara keçirib, yerində əyləşdi. – Deyəsən möhkəm yuxulamısan, yaxşı yaddaşı olana oxşayırsan. Nədir, yuxunu qarışdırmısan?

– Yuxu görürdüm, doktor, siz hardan bildiniz? Ömrümdə heylə dəhşət görmə-

mişəm. – Artist susdu və qəfil hönkürməyə, göz yaşları içində, həkimə yalvarmağa başladı – Siz Allah, doktor, mənə bir az spirt verin, çox yox, onca qram. Allah haqqı boğuluram. Başım cırılır, elə bil beynimin içində siçan-siçovul qaçır.

– Yox, dostum, belə yaramaz, – artistin halına qəlbən yanan həkim nəzakətlə

dedi. Və stolun üstünə bir köhnə qəzet sərdi. Kabinetin qapısını bağladı. Soyuducudan şüşəsi tərləmiş balaca qrafin çıxardı. İçində göz yaşı kimi şəffaf maye olan qabı stolun üstünə qoydu. Qəzetin üstündəcə kolbasa doğradı. İki dənə xiyar şorabası qoydu, duzlu şor qoydu, sac lavaşı qoydu və lap axırda artdanıb yuyulmuş keşniş dəstəsi qoydu. İki armudu çay stəkanına zoğal arağı süzdü. Artistin gözləri parıldadı.

– Siz çox yaxşı adamsınız, doktor. Sizi gördüyüm andan bunu başa düşdüm.

Artist əlini stəkana sarı uzatdı, amma onu götürmədi, çünki hələ həkim də öz stəkanını götürməmişdi. Həkim əlüzyuyan səmtə baxdı. Artist bu sayaq baxmaqla onun nə demək istədiyini başa düşdü, qalxdı, əlini sabunlayıb yudu, qayıdıb oturdu.

– İçək? – Həkim gülümsəyərək dedi və arağı içdi. Bir əlcə lavaş götürdü, şora

batırıb ağzına apardı.

– Sizin sağlığınıza, doktor. – Nuvariş ayaq üstə içdi, üz-gözünü qırışdırıb,

– Kalbasa götür. Doyunca ye. – Həkim qonağa təklif elədi. Amma özü kolbasaya

əl vurmadı. İki qanad kişnişi ağzına qoyub asta-asta çeynəməyə başladı. – O, ailəlidir?

– Ailəlidir, doktor, qəşəng arvadı var, Azadə xanım. Kefin istəyən diş həkimi,

həm də insan adamdır. Məşhur psixiatır Abasəliyevin qızıdır. Bəlkə də tanıyırsınız?

Doktor Fərzani əməlli-başlı heyrətləndi.

– Abasəliyevi kim tanımır ki? – dedi – Durur o?

– Yaşayır, doktor. Sağlığına heç pis də yaşamır. – Araqdan sonra halı özünə

gələn Nuvariş həvəslə cavab verdi. – Maşallah, buz baltası kimidir. Bir il olar bağda qalır – Mərdəkanda. Deyir ki, axmaq-uxmaqdan nə qədər aralı olsam yaxşıdır. Hər tərəf elələri ilə doludur.

– Deməli, dostumuz doktor Abasəliyevin kürəkənidir? – O, təkrar soruşdu və

stəkanlara araq tökdü.

Nuvariş Qarabağlını heyrətləndirən o idi ki, doktor arağı süzəndə daha bayaqdan bəri olduğu kimi “dostun” yox, “dostumuz” söylədi.

– Hə, hə, kürəkənidir. Həm qohum, həm də yaxın dostdurlar. Pərəstiş eləyirlər

bir-birinə. Otuz ildir bir yerdədilər. Doktor Abasəliyevin ayrı kimi var axı? Arvadı rəhmətə gedib, qalan tək qızıdır. Saday Sadıqlını oğul gözündə görür.

– Belə-belə işlər – Doktor öz aləmində nəsə düşünə-düşünə dilləndi – Deyirsən

onlar həm də yerlidirlər, eləmi? Doktor Abasəliyev mən bilən Naxçıvandan olmalıdır. Hə, vur görək. – O, stəkanı başına çəkib, üstündən şor- lavaş yedi.

– Düzdü, naxçıvanlıdılar – Nuvariş təsdiqlədi, bir dilim kolbasa götürüb araq

stəkanını boşaltdı. – Bir kənddəndilər, Əylisdən. Kəndlərinin dəlisidirlər. Harda oldular, ancaq Əylisdən danışırlar. Deyirlər nə zamansa orada çoxlu erməni yaşayırmış. Belə çıxır bizim müsəlmanlarla aralarından su keçmirmiş. Doktor Abasəliyev o erməniləri çox tərifləyir. Onlar kimi mədəni, vicdanlı, zəhmətkeş insanlar dünyanın heç harasında ola bilməz, deyir. Mən onların belə söhbətlərini çox eşitmişəm. Kürəkən-qaynata Əylisdən danışanda adam həmən dəqiqə istəyir durub getsin ora, həmişəlik ölüb qalsın Əylisdə.

Doktor Fərzani düşüncədən ayrılmadan artisti dinləyirdi.

– Deməli belə, doktor Abasəliyev indi Mərdəkandadır, – o daha çox özü-özünə

deyirdi, cərrah, sonra bir qədər düşündü soruşdu: – Tək yaşayır orda?

– Əlbəttə tək, kimi var ki? Təkcə Azadə xanım tez-tez baş çəkir ona. Hər bazar

səhər tezdən yanına gedir. Gecəni qalır, o biri gün birbaşa işə qayıdır. Düz deyirsiniz, yaşlı adamın bağda tək yaşaması çətin məsələdi. Bu da var ki, boş vaxtı elə çox deyil darıxsın. Şəhərdəki evində otuz min kitabı var idi. Yazıq Azadə xanım il uzunu kitabları Bakıdan Mərdəkana daşıyıb. Abasəliyev oturub bağda, oxuyur o kitabları. Deyirlər özü də yazmağa başlayıb.

– Onların uşaqları yoxdur bəs?

– Yox, doktor. Bir tərəfdən baxanda Saday Sadıqlı kimi adamın övladının olma-

ması işin xeyrinədir. Sözün düzü, o bu dünyanın adamı deyil. Xəyalı buludlardadır. Xasiyyəti də uşaq kimidir. Uşaq olanda kənddə kimsə onun gözünün qabağında bir tulkünü güllələyib, hələ, indiyəcən o tülkünün halina yanır. Azından otuz dəfə bunu danışıb. Gözünün yaşı qurumur. Bax belə adamdır.

– Deyirsən, həm də yaxşı aktyordu, hə?

Söhbət bu yerə çatanda Nuvariş Qarabağlı kükrəyib daşdı:

– Allaha and olsun, doktor, o dahidir! O Abbas Mirzə, Ülvi Rəcəb qüdrətdə sənət-

kardır. Savadı alim savadıdır. Elə bir kitab qalmayıb oxumasın, amma xaraktercə düzgünlüyünün quludur, şeytan kimi. Bildiyini dədəsinə də verməz. O, hələ neçə il bundan qabaq Xalq artisti adını almalı idi. İndiyəcən əməkdar qalıb. 79-cu ildə onu, əlavə üç artisti “Xalq”a təqdim etmişdilər. Həmən ərəfədə hamı ona gözaydınlığı verirdi. Səhəri gün qazet təltif olunanların adını çap elədi, o birilər vardı, bu yox. Sən demə həmin axşam gedib kimnənsə oturub möhkəm vurub, dilinə yiyəlik eləməyib. Guya deyib: mənə lazım deyil sizin Xozeyinin sola-sağa səpələdiyi ad, mənə adı xalq verib.

Artist bir xeyli cibini eşələdi, sonra nə düşündusə elə cibindəcə qutudan bir ədəd siqaret çıxartdı, yalvarişlı gözlərlə Fərzaniyə baxdı.

– Üzürlü sayın siz Allah, siqaretdən ötrü ciyərim yanır.

Dolktor stolun siyirməsindən balaca şüşə külqabı çıxarıb artıstın qarşısında stola qoydu.

– Ürəyin nə qədər istəyir çək. Mən iyirmi yaşımdan başlayıb qırx il sərasər çəkdim. Beş il olar tərgitmişəm. – O, yenə qrafindən araq süzdü. – Hə, deyilən sağlığa içək və daha bəsdi. Əladı, təmiz şeydi, heç vaxt ziyan eləmir. Bir qazaxlı tanışım var. Adı da qəribədir, Avtandil. Maşını nə təhər aşırmışdısa, bütün qabırğaları əzilmişdi. Onu kefin istəyən təmir elədim, kapitalnı. Odu-budu nə zaman gəlir, iki letir gətirir. – Doktor pəncərəni açdı, stəkanı qaldıdı və zoğal arağını bir dəfəyə hortuldatdı. – Deməli deyirsən hakimiyyət paylayan mükafat mənə lazım deyil, söyləyir. Görəsən gecə vaxtı Xozeyinə kim danos verib?

– Hə, aydın görünür ki, onu satıblar, doktor. Üç nəfərin arasından məhz onun adının pozulmasının ayrı nə səbəbi ola bilər? – Artist siqareti yariya qədər çəkib, külqabında söndürdü. – Nədənsə Sovet hökuməti onu lap evvəldən qaralamışdı. İnanın, dözə bilmirdi. Deyəsən 68-ci ildə olub, teatrın bir tamaşasını dövlət mükafatına veriblər, beş namizəd aldı, Saday Sadıqlı yenə də qıraqda qaldı. Özü də baş rolu bu bədbəxt oynayırdı. O zaman da dilinin bəlasına düşmüşdü. Mərkəzi Komitənin üzvlərindən birinə söyləmişdi ki, cibinizdəki partbilet deyil, pistoletdi, siz tapançanızla xalqı qorxuda saxlayırsız ki, özünüz qorxusuz və təhlükəsiz yaşayasınız!

Nuvariş hələ ona məxsus olan üçüncü qədəhi ( armudu stəkanı) boşaltmamışdı, amma bununla belə elə yüngül, elə xoşbəxt idi, istəyirdi qol açıb oynasın. Bir tərəfdən içdiyi araq öz işini görürdü, o biri tərəfdən də belə bir böyük cərrahla, Fərzani ilə üzbəsurat oturub, söhbət eləyirdi. Gün ərzində onu dara çəkən əzablar, bir az əvvəl gördüyü dəhşətli yuxu da yaddan çıxmışdı. Hətta o it oğlu Şahqacar Ərmağanovdan da bayaqkı qədər qorxusu yoxdu. Doktor Fərzani artist qonağının halının düzəlməsindən, özünə gəlib gümrahlaşmasından razı idi.

– Hə di iç – doktor dostyana əmr elədi.

– Deməli partbilet – pistolet. Yaxşı deyib, sərrast deyib. Əgər birini qorxutmaq istəmirsə partbilet qardaşımızın nəyinə gərəkdir?

Nuvariş arağı içdi və bu dəfə qərara gəldi ki, arağın üstündən şor-lavaş yesin.

– Hə, pistolet, doktor. O, bəzən elə hərəkət eləyir desəm inanmazsınız. Bir dəfə sünnət toyuna çağırıblar, Nardarana, sirf təsadüfən salamat buraxıblar onu. Axı sünnət məclisinin qaydası var, əgər sənə söz veriblərsə durub danışmalısan. O məclislərin məxsusi söhbətləri olur. Lazımdır ki, sünnətin nə qədər savab iş olduğundan, gigena və sağlamlıq məsələsində əvəzsiz rolundan, müqəddəs imamlarımızdan, Peyğənərin hədislərindən söhbət açasan. Axı sünnət bütün müsəlmanlar üçün müqəddəs vacibatdır, dahiyanə müdriklikdir. Məclisin qaynayan vaxtı, necə bir hörmətli qonaq qismində sözü verirlər Saday Sadıqlıya. Bu da başlayır sünnəti ələ salmağa. Sonra tamam sarsaqlayır, bu dəfə də əstafurullah, Peyğənbərə sataşır. Nə təhər olur, deyir, Peyğənbər Allahdan ağıllıdır? Əvvələn insanı Allah öz mübarək əli ilə yaradıb, o biri yandan məgər Allah kordur, insanın bədənində nəyinsə artıq olduğunu görməyə? Burdan belə nəticə hasil olur ki, Allah nə yaradıbsa düz yaradıb. Heç ola bilməz ki, o haqlı olaraq, üzü, gözü, qulağı düppədüz yerinə qoya, durub sarsaq bir əzanı yaradanda məktəbli uşaq kimi səhv buraxa. Bizim peyğənbərə kim ixtiyar verib ki, Allah görən işin qüsurunu aradan qaldırsın.

Axı Nardaranlılar ömür-billah belə şey görməyiblər. Burda elə bir mərəkə qopur ki, sünnət-münnət yaddan çıxır. Ara qarışıb, məzhəb itir. Kənd ağsaqqalları Sadayın sifətinə o nalayiq söz qalmır, deməsinlər. Həttda adətə görə məclisdə iştirak hüququ olmayan arvadlar elə hasardanca qışqırıb “Allah cəzanı versin” – deyirlər.

Elə ki sünnət bitir Nardaran cavanları bunu tinə çəkib o ki var əzişdirirlər. Bədbəxti elə hala salırlar ki, üç ay səhnəyə çıxa bilmir. Deyilənə görə hətta bütün Qafqaz müsəlmanlarının Şeyxi Allah Şükür Paşazadə şəxsən xəstəxanaya, onun yanına təşrif buyurur ki, Saday camaatın qabağına çıxıb cəmi nardaranlılardan üzr istəsin. Çünki təhqir olunan nardaranlılar onu bir anın içində o dünyalıq edərlər.

Artist bu ağlamalı-gülməli əhvalatı tam bir coşğuyla, həm də bir az bəzəyib danışdı və birdən susub həkimə göz qoydu, gördü ki, onun sifəti tamam dəyişib, qorxdu, işləri korlamayıb görəsən? Artistə elə gəldi ki, danışdıqları doktorun kefinə soğan doğrayıb. Ona görə də, tələsmədən, ehtiyatla əlavə etdi: – Nə bilim, bəlkə bunların hamısı boşboğazların çənə söhbətidir. Bəlkə məndən də betər axmağın zarafatıdır və o susdu, bərk dilxor oldu, görünür Sadayın dindar nardaranlılarla ölüm təhlükəli zarafatı insanların inamını təhqir deməkdir, elə doktor Fərzaninin də. Amma Fərid Fərzani qatı müsəlman deyildi. Oruc tutmurdu, namaz qılmırdı. Moskvada yaşasa da çalışırdı ki, imkan daxilində öz dininin və Peyğənbərinin qoyduğu qaydaları gözləsin. Əsilində Fərid Fərzaninin Moskvadan, Bakıya qəfil dönməsinin əsas səbəblərindən biri də dininə olan inamı az və ya çox dərəcədə qoruyub saxlamaqla bağlıdır. Əgər cəmi-cümlətani üç il əvvəl Moskvada indi huşsuz halda palatda yatan hansısa bir artistin Peyğənbər barədə dediklərindən agah olsaydı, Allah bilir nə hala düşərdi. Amma bu üç il ərzində Bakıda gördükləri onun dini görüşlərini, vətənə, peyğənbərinə olan münasibətini əməlli-başlı dəyişmişdi.

Doktor Fərzaninin dünyagörüşündəki dəyişikliyin əsası vardır. Bu əsas ondan ibarət idi ki, şəhərin müsəlman əhalisi ermənilərə qarşı misli görünməmiş qəddarlıq törətmişdilər, halbuki o, ermənilərin haçansa, kimə qarşısa belə qəddarcasına davrandıqlarını nə görmüş, nə də eşitmişdi.

– Şeyx də Naxçıvanlıdır? – Doktor dalğın halda soruşdu, açıq görünürdü iztirab çəkir, pərtdir. Sual artisti heyrətləndirdi.

– Yox, hardan Naxçıvanlı olub? Şeyx Lənkəranlıdır, talışdır, yaxşı adama oxşayır. – Artist bir qədər susdu, fikirini bitirmək üçün söz axtardı. – Soruşmaq ayıb olmasın, doktor, siz özünüz haralısınız? Soyadınızdan İran bilinir.

– Elədi, İranlıyam – Doktor dərindən nəfəs dərdi: – Atam nə vaxtsa ağılsızlıq eləyib, məni bura gətirib. Mənim ağılsızlığımın yanında onunku heç nədi, Moskvadan durub gəlmişəm. Orda on beş il Sklisof xəstəxanasında cərrah işləmişəm. – Sonuncu kəlmələri doktor məxsusi iftixarla dedi və yenə stəkanlara araq süzüb əlavə elədi: – Gəl içək bizim allahsızın sağlığına, arzu edək ki, bir də vəhşilərin girinə keçməsin, – və ilk dəfə doktor stakanıstakana toqquşdurdu. Artist ürəyində cərraha qarşı daha güclü ehtiram hissi keçdirdi və bu ehtiramı duyduğuna görə uşaq kimi sevindi.

– Hə, doktor, içək, arzu eləyək ki, o bir də heç vaxt vəhşilərin taptağı altına düşməsin, yaxası zalım yerazların əlinə keçməsin. Amma, doktor, işin bu yerə çatacağını arvadı çoxdan bilirdi. Bilirdi ki, nə vaxtsa ərinin başına bu müsibət gələcək. Çalışırdı əri ayağını evdən bayıra qoymasın. O da çıxmırdı. Dünən axşam ikicə saatlığa teatra gedib. Mən özüm direktorun kabinetindən zəng vurub zor-bəla boynuna qoydum gəlsin. Gəmək istəmirdi. Çünki teatrdan iyrənib. Hətta maaşını almağa gəlmir. Bir Allah bilir nəyə görə evdən çıxıb.

– Çək, rahat çək. – Doktor Fərzanı siqaret çəkməkdən yana cibini eşələyən artisti zülümdən xilax etmək qərarına gəldi. O, yarımaralı pəcərənın qabağına gəlıb onu geniş açdı. Titrəyən səslə: – İnanmıram ki, bu adam indən sonra bu şəhərdə duruş gətirsin, – dedi və dərin düşüncələrə daldı.

Artist düz başa düşmüşdü. Həqiqətən də doktor Fərzaninin halı dəyişdi. Ona görə yox ki, onu qəfil yorğunluq yaxaladı, yaxud artistin söylədiklərindən rəncidə oldu. İş bundaydı ki, artistin nağıl elədiyi sünnət əhvalatındakı dəhşətli sualı bir zamanlar arvadı ondan soruşmuşdu: “Bəlkə Allah sənin peyğənbərindən ağılsızdır?” Bu sual Fərid Fərzaninin həyatını yerlə yeksan eləmişdi. Həmin məsələyə görə Moskvada, dünyanın orta göbəyində qurduğu gözəl ailəsi dağılmışdı. Məhz o təhqiramiz, sağalmaz yara vuran kəlmələr sözün tam mənasında bu yad şəhərdə tənha, bədbəxt vəziyyətdə, ailəsiz qalmağına səbəb olmuşdu. Bəxtin nə zamansa adamın üzünə gülməsi olur: rusla evlənib, uzun illər Moskvada heç bir mənəvi sıxıntı çəkməyib. Yeganə qızının xoşbəxt atası – Fərid Fərzqani, Allahın hökmünə bax ki, oğlu doğulandan sonra heç nəyin üstündə daxili müvazinəti itirib. Körpə oğlunun sünnət məsələsi ata üçün böyük problemə çevrilib. Oğlu yekəldikcə problem də yekəlib. İş o yerə çatıb ki, o əvvəlki illərdən fərqli olaraq qatış-qutuş yuxular görməyə başlayıb.

Bir sabah oğlu on iki yaşına çatanda Fərid Fərzani arvadına qəti fikirini dedi: “Bu, qanundu, Peyğənbərin buyuruğudu. Mənim onu pozmağa ixtiyarım yoxdu”. “Məgər sizin peyğənbər Allahdan ağıllıdır?” – sevimli arvadından bu cavabı eşidəndə hirsindən başını divara çırpmaq həddinə çatdı.

Bax elə həmin günün səhəri arvadı işə, qızı məktəbə gedəndən sonra oğlundan iltimas elədi ki, Peyğənbər tərəfindən müsəlmanın Allah qarşısında ilk borcu kimi qeyd edilən sünnət ayinini yerinə yetirmək üçün atasına razılıq versin. Kimin ağlına gələr ki, belə bir təcrübəli cərrahın elədiyi sadə əməliyyat sonda fəsadla nəticələnəcək? Ancaq ya qorxudan, ya tamam ayrı səbəbdən axşama yaxın oğlunun qızdırması qırxa qalxdı. İşdən qayıdan, oğlunu bu halda görən ana taqətdən düşdü, dili batdı. O, ərinə bir kəlmə demədən, uşağın qızdırmasını salmaq üçün heç bir cəhd göstərmədən hamamxanaya girib qapını arxadan kilitlədi və uzun müddət bağlı qapı arxasından gələn hönkürtü və hıçqıraq səsi kəsilmək bilmədi.

Heç demə, rus qadınlarının məhəbbəti asanlıqla nifrətə dönə bilirmiş. Baxmayaraq ki, yaralı oğlan səhər tezdən yataqdan qalxıb evin içində heç nə olmamış kimi rahatca gəzişməyə başladı, bununla belə arvadı Fərzanidən ömürlük aralandı. O, tezliklə məhkəməyə gedib boşandı, şəhərin mərkəzindəki üçotaqlını müxtəlif rayonlarda iki dənə ikiotaqlıya çevirdi. Bir neçə il ailəsiz qalan Fərid Fərzani 1986-cı ildə mənzilini bakılı rusla dəyişib Bakıya köçdü və elə ilk gündəncə bağışlanılmaz səhvə yol verdiyini anladı. İndi Fərzaninin oğlu 20 yaşındadır. O, atasının yadında nə az, nə çox, eləcə on iki yaşında qalıb. Oğlunun günahsız, çaşqın gözlərini uzun müddət unuda bilmədi, ürəyini göynətdi. Ən dəhşətlisi də bu idi ki, əvvəldən axıra çınqırını çıxarmayan oğlan əməliyyat bitən anda atasına elə nifrətlə baxdı ki, o cürə baxmağı unutmaq mümkünsüz idi. O baxmaq ayrı bir baxmaq idi və Fərzaniyə deyirdi ki, sənin bu hərəkətin ömür billah bağışlanmayacaq. Doktor günahının nə olduğun çox-çox sonralar anladı. Anladı ki, o yaşda uşağın düşüncəsinə görə heç bir fərqi yox idi ki, onun şeyinin ucundan bir tikə pülük kəsilib, yoxsa əl barmaqlarından biri, Moskva kimi bir şəhərdə böyüyüb on iki yaşa çatan oğlan atanın hansı haqla doğma balasına qarşı belə vəhşilik elədiyini sadəcə ağlına yerləşdirə bilmirdi. O səhər doktor canı-qanı qədər istədiyi əziz və sevimli oğlunun gözlərindən oxudu ki, o bu uşaq üçün tamamilə yaddır. O, bu yadlığın, oğlunun gözündə əbədi yurd salan nifrətin nə zamansa əriyib itəcəyinə inamında, əlbəttə, yanılırdı. Bu nifrətin qarşısında duruş gərirmək, onu aradan qaldırmaq atanın gücündə deyildi, oğul tərəfdən isə iynənin ucu qədər bağışlama cəhdi yox idi. Doktor Fərzaninin Bakıda yaşadığı müddət ərzində qızı iki dəfə yanına gəlmişdi. İndi də heç olmasa həftədə bir yol telefon açırdı, səhhətiylə maraqlanır, necə yaşadığını soruşurdu.

Hə, oğlu doktor Fərzaninin zəif yeriydi. Artistin söhbəti, çox güman onun ürəyinin o zəif tellərinin tərpətmiş, yarasının qaysağını qoparmış, köhnə dərdini təzələmişdi. O xasiyyətinə yad olan sirli bədbinliyə qapılmışdı və indi də görünür bütün bu üzüntülərdən xilas olmağa can atırdı.

– Hə, o anadangəlmə Don Kixotdur! – Fərzani süni bir fərəhlə dedi. – Don Kixot – bax bu rol onun boyuna biçilib. Qoy sağalıb yataqdan qalxsın bunu ona deyecəyəm. Necə bilirsən, xətrinə deyməz,

Artist heyrət içində doktora baxdı, çünki “Don Kixot”un Saday Sadıqlının ən sevimli əsəri olduğunu bilirdi.

– Deyərsiniz, niyə də yox – həyacanlanmış artist siqaret çıxarmaq üçün yenidən

əlin cibinə dürtdü. – O, “Don Kixot”u yüz dəfə oxuyub. Servantes sevdiyi yazıçıdır. Bizimkilərdən ən çox Mirzə Fətəli Axundova dəyər verir. Həyatda isə pərəstiş elədiyi qayınatasıdı, doktor Abasəliyev, bir də həmkəndlisi erməni qızı Haykanuş, onun barəsində həmişə məhəbbətlə danışır. – Nuvariş Qarabağlı bütün bunları birnəfəsə üyüdüb tökəndən sonra əlini cibindən çıxarıb, bir anlıq doktora baxdı.

Doktor Fərzani “Don Kixot”u iki dəfə oxumuşdu, Mirzə Fətəli Axundov barədə nələrisə bilirdi, amma erməni Haykanuşu, şübhəsiz, yerli-dibli tanımırdı. Doktor Abasəliyevlə isə lap yaxın tanış idi. Onunla Moskvada, Lelinqradda, Praqada, Varşavada. keçirilən tibb simpoziumlarında dəfələrlə görüşmüşdü.

– Doktor Abasəliyevin qızı harda işləyir?

– Əvvəllər Leçkomissiyada idi. Təzəlikcə Neftçilər prospektində diş klinikası açılıb, Azadə xanım orada işləyir. – Artist saata baxdı, – İndi işdə olmaz, çox güman artıq evdədir.

– Axı sən deyirdin belə günlərdə Mərdəkana, atasının yanına gedir.

– Hə, gedir. – birdən artistin fikiri aydınlaşdı. – Deyən bu gün bazardı, hə, doktor? Məndə bayaqdan çək-çevir eləyirəm Azadə xanımı tapıb bütün bunların hamısını ona danışım. Bu əla oldu, doktor. Qoy Azadə xanım heç nədən şübhələnməsin. Allah qoysa sabah huşu üstünə gələr, Azadə xanım da ərini görəndə halı pis olmaz. Onlar biri-birilərini möhkəm sevirlər. Uşağın da əvəzinə bir-birinə mehr salıblar. – Danışa-danışa gözünün qrağıynan stola nəzər saldı. – İcazə verirsiniz buranı yığışdırım?

– Narahat olma, sənlik deyil. – Doktor yarımçıq qrafini soyuducuya qoydu.

Səndə Azadə xanımın nömrəsi var?

– İşininki yoxdur, ev telefonunu bilirəm.

– Yaz ver mənə. Yəqin doktor Abasəliyevin bağında da telefon var.

– Var, amma mən onun nömrəsini bilmirəm.

Doktor Fərzani əlini artistə uzatdı.

– Di get, gecəni necə lazımdır, dincəl. Mənim hələ innən belə xeyli işim var.

– Doktor! – Nuvariş Qarabağlı dilləndi və elə qəmli baxdı, sanki Fərzani onun

sonra nə deyəcəyini sözsüz də anlamağa borcluydu.

– Palataya gedə bilmərik, – bildirdi. – Mənası yoxdur. Sən nayran olma. Hər şey

qaydasındadır. Əla otaq ayırmışam, görəndə bəyənəcəksən. Televizoru, telefonu – palata deyil, xan sarayıdır. – Doktor artistin indicə verdiyi telefon nömrəsi yazılmış kağıza baxdı. – Ailəsi ilə əlaqə saxlayaram, – əlavə elədi. – Sən heç nədən narahat olma.

1989-cu ilin soyuq dekabr gecəsi idi. Nuvariş Qarabağlını evə getməyin dəhşətli qorxusu bürümüşdü. Bu qorxu içindəki köməksizlik və çıxılmazlıq duyğusundan qaynaqlanırdı. Kaş yenidən bir az əvvəl ayrıldığı xəstəxanaya qayıtmaq iqtidarında olaydı, yalvarıb-yaxaraydı, çox yox, tək bircə gecəliyinə xəstəxana çarpayısında, ən şəraitsiz palatada daldalana biləydi. Xəstəxanadan aralanandan dərhal sonra o, tənhalığı az qala fiziki ağrı qədər hiss eləyir, doktor Fərzani ilə birgə keçirdiyi gecə, daha əlinin heç zaman çatmayacağı unudulmaz təəssüratların təsiri altında yanıb yaxılırdı.

Doktor Fərzani Saday Sadıqlının yanında qalmağı əməliyyat zamanı ona assistentlik eləyən yetmiş yaşlı çoxillik iş təcrübəsinə malik Münəvvər xanıma həvalə eləmişdi. Uzun ömrünün əlli ildən çoxunu əhalinin can sağlığına həsr edən Münəvvər xanımı burada Mira xanımı kimi tanıyırdılar. Birinci Mira xanım deyirdi. O ki qaldı Fərzaniyə – öz işinin ustası olan təcrübəli tibb bacısını konkret məqamdakı ovqatına münasib tərzdə çağırırdı. Məsələn, əhvalının adi vaxtında ona eləcə Münəvvər, yaxud sestra deyirdi. Kefinin kök vaxtında isə travmatoloji cərrahiyyə bölümünün əvəzsiz əməkdaşı onun üçün Minaşa idi. Bu sayaq müraciət Münəvvər xanımı hər dəfə xoşbəxt eləyirdi.

Hər əməliyyatdan sonra kabinetinə qayıdıb iki qədəh araq içmək doktor Fərzaninin dəyişməz adəti idi. Əməliyyat var, yoxdur bunun fərqinə varmadan cərrah axşamüstləri öz kabinetinə çəkilir, müəyyən müddət xəstəxana həyatından tam təcrid olurdu. Sizə də məlum olan bu günü saymasaq həmişə tək içirdi. Elə buna görə də tibb bacısı bərk narahat olmuşdu: bir tərəfdən ona görə ki, doktor hər günkü normanı aşa bilər, digər tərəfdən də qısqanırdı, axı bu neçə il ərzində cərrah məhz bu kabinetdə sevincini də, kədərini də onunla bölüşürdü, bir yerdə dərdləşirdilər.

Onu ən çox qorxuya salan məsələlərdən biri də bu idi: doktor Fərzani xəstəni nomenklatura üçün nəzərdə tutulan palatada yerləşdirmişdi. Belə bir hal yalnız baş həkimin qərarı ilə ola bilərdi: bəlkə də heç lazımi göstəriş, razılıq olmayıb.

– Bu da mən, Minaşa! – Əyni ağ xalatlı doktor Fərzani palataya girib qocaman

tibb bacısını salamladı. Bu sayaq salamlama həmişə olduğu kimi Münəvvər xanımın ürəyinə sarı yağ kimi yayıldı. Görünür, Moskvadan Maşa zəng çalıb, – belə düşünməyə qadının haqqı vardı, axı çox vədə qızının zəngindən sonra doktor Fərzaninin çiçəyi çırtlayır, kefi kökəlirdi.

– Hə, bizim artistimizin hələ də bu işıqlı dünyaya qayıtmaq fikri yoxdur? –

Doktor xəstənin nəbzini yoxlayıb soruşdu. – Onun ürəyi, Minaşa, ürəyi. bədənində sağ-islahat qalmayıb, di gəl ürəyi saat kimi işləyir.

– Eh, Fərid Qasanoviç, siz bilirsiniz, mən onun necə vaxtlarını görmüşəm?! –

– Tibb bacısı həyəcan və qəm içində dilləndi. – Vaxt var idi onu səhnədə görmək

üçün camaat dəstə-dəstə axışırdı. Siz Aydını oynayanda görsəydiniz. O qədər qəşəng oynayırdı, hətta kişilər dözməyib ağlayırdılar. – Doluxsunmuş tibb bacısı göz yaşlarını zorla saxlayırdı. – Görürsünüz, sifəti nur saçır, elə-belə işıq deyil, çəkdiyi əzabların odudu, üzünə çıxıb. Oturmuşam yanında, baxmaq istəyirəm üzünə, baxa bilmirəm.

– Hə, möhkəm kişidi, – doktor razılaşdı, xəstənin yatağından aralandı, bir müddət

pəncərənin qabağında dayandı. Sonra qayıdıb Münəvvər xanımın böyründəki kresloda əyləşdi.

– Ancaq, doktor, – tibb bacısı asta səslə dedi, – gərək siz baş həkimə heç olmasa

nəzakət xatirinə təzə xəstəni bu palataya yerləşdirməyinizi deyəydiniz.

– Dedim bu barədə – doktor həvəssiz cavab verdi, kreslodan qalxdı, yenə pəncə-

Elə bil tibb bacısının üstündən dağ götürüldü. O, ayağa qalxıb qapıya tərəf tələsdi.

– Mən getdim kabinetinizi yığışdırmağa – dedi, qapıdan çıxarkən bir də palata-

ya sarı boylandı, – sizə çayı bura gətirim?

– Gətir. Amma baş həkimdən icazə almağı unutma.

Tibb bacısı gedəndən sonra doktor təkrarən pəncərənin qarşısına keçdi. Bu adət – gecələr pəncərə önündə dayanıb bomboş küçəyə baxmaq şakəri son macallarda peyda olmuşdu. Qəribədir, gör neçə aydır, Bakı küçələrində nəinki gecə, hətta gündüzlər də tək, yaxud qoşa gedən adamlar gözə dəymir. İndi adamlar sürü olublar, kütlə olublar. Ağzına gələni danışmaq hakimiyyəti, qışqırmaq, mədh etmək ixtiyarı kütləyə məxsusdur. Ən qəribəsi də bu idi ki, bu qışqıran, mədh eləyən adamların dilindən qopan sözün sayı yarımvəhşi insanların ov mərasimlərində işlətdikləri sözün sayından çox deyildi.

Son vaxtlar bu adamlar bəsit lüğət tərkibini daha üç kəlmə ilə zənginləşdirmişdilər.

– Vəssalam! Vəssalam! – Doktor Fərzani öz-özünə danışıb pəncərədən aralandı.

Və bu vaxt o, bir damla göz yaşının işıldaq iz sala-sala xəstənin saralmış sifətindən boğazına tərəf süzüldüyünü gördü.

Ey yerin-göyün hakimi, mərhəmətini əsirgəmə,mənə düzünü de,

Əylis məni yaradıb, yoxsa mən Əylisi yaratmışam.

İlahi, bu yer nə yerdi belə!

Yəni doğrudanmi dünya deyilən şey çayların əyri qırağından baş alıb sıldırımlı dağların təpəsinə dikələn nərdivandı? Əylisdimi bura ? Necə olur görəsən ensiz dar dərə bircə göz qırpımında qəfil genişlənir, genişlənir, dünya boyda olur. Doğrudanmı Əylis bu qədər böyüyüb? Yoxsa burdakı bütün daşları toplayaraq ucalara gedən bir nərdivan qurub ki, oradan baxanda balaca, əl içi boyda Əylis dərəsi yox, göz işlədikcə genələn bütün dünya görünsün. Bu necə məkandı, İlahi !

Bəlkə bu dağlar vavilion Allahının Mesapotomiyadakı Daş darvazasıdır. Bəlkə Akropoldur? Bəlkə bu batıq-çıxıqlar, pilləkənlar göy üzündəki Parfenona açılır? Və nədən, nə üçün onun qövüsvari pilləkənləri Dionis teatrının daş oturacaqlarını xatırladır? Bəlkə də Əylisin yuxarı hissəsindəki Vuraqırd adlanan daş dünyaya Ahəng demək daha düz olardı. (Vuraqird ermənicə Vardakert toponiminin təhrif olunmuş şəkilidir. Vardakert kilsəsi ( Müqəddəs Xristofor kilsəsi) Əylisin ən qəlbi yerindədir). Amma hələ belə demək tezdir. Çünki Saday Sadıqlının durduğu daş pilləkəndən Vuraqirdın daş kilsələrinin bircəsi də görünmürdü. Axı o, bu ecazkar, İlahi məkanına məhz ahəng dalınca gəlmişdi, artist onu görürdü, əgər o ilahi ahəngdarlıq olmasaydı bundan sonra gediləsi yol da mənasını itirərdi.

Artist can atdığı o uzaq məkana qovuşmaq üçün bu daş pillələrlə üzüyuxarı hələ çox dırmaşmalıydı : di gəl, ayaqlarının heyi azalmışdı, əlləri sözünə baxmırdı, başındakı ağırlıq vucudunu çəkib aparmağa imkan vermirdi. Artist heç olmasa bircə pilləkəni də qalxmağa can atırdı, amma dərhal qüvvəsini itirirdi. Bax onda Saday soyuq kələkötür daş çıxıntının üstünə uzandı, bir az özünə gəldi, yenidən qırmızı bişmiş kərpicdən hörülən, hələ də görünməyən kilsəyə doğru hərəkət etməyə başladı. Elə ki, o bir qədər irəliləyirdi, qəribədir həmən an arxada qoyduğu dikdir yeni başdan irəli sürüşürdü. Dərə boyunca axan çay qırağından başlayıb göyün üzünə qədər yüksələn pilləkənlərin daş dünyası zəlzələdən titrəyir, o titrəyən, yellənən daş dünyanın müsafiri Saday Sadıqlı yadına sala bilmirdi ki, haradadır, nə axtarır? Yoxluğun və məkansızlığın dəhşətli qorxusu içində batıb boğulurdu.

Artist belə dünyaya huşunu itirəndən sonra düşmüşdü.

Həmin gün səhər saat on bir, on iki radələrində evdən çıxıb Parapet tərəfə gedirdi. Hansısa sirli bir qüvvə yenə də Saday Sadıqlının düşüncəsinə hakim kəsilmişdi mübhəm bir qüvvə onu Eçmiədzinə dartırdı. Saday Sadıqlı heç vaxt Eçmidzində olmamışdı. Ancaq axır macallar, az qala hər gecə yuxuda nahamar daşların, qayaların arası ilə ona tərəf gedirdi və yuxusundakı bu çətin yol Vuraqırda aparan, kitablarda oxuduğu, videolarda gördüyü daş pilləkənlərə dirənir, ilişib qalırdı. Eçmiədzinə yollanmaq, törətdikləri əmələ görə müsəlmanların bağışlanılmasını diləmək niyyəti Saday Sadıqlının ürəyində Sumqayıt hadisələrindən sonra, gecələrin birində baş qaldırmışdı. Sonralar Saday Sadıqlı ayırd eləyə bilmirdi: bu fikir onun ağlına yuxuda yoxsa gerçəkli həyatda gəlib. Ancaq həmin səhər o, yuxudan qıvraq oyandı, yuyundu, iştahla səhər yeməyi yedi, ləzzətlə çay içdi və hətta bu səmavi ideyanın məğzini sevimli arvadına danışmaqdan özünü saxlaya bilmədi. Son zamanlar ərinin pisxoloji durumundan rəndicə düşən Azadə xanım həmən gün işdə canını qoymağa yer tapmadı, axşam isə Mərdəkana zəng çalıb baş verənlərin hamısını atasına nağıl elədi.

İndi tibblə vidalaşan doktor Abasəliyev az qala tələbəlik illərindən müxtəlif mənbələrdən Əylisin tarixi ilə əlaqədar qarışıq məlumatlarla dərindən tanış idi. Elə bu səbəbdən də çətinlik çəkmədən diaqnoz qoydu: “Depressiv-maniyak sindiromu” – dedi, sözünün həqiqiliyinə özü də inanan kimi oldu və dərhal da sonrasını zarafata saldı: – Nədi, bəlkə Katalikosu sünnət eləməyə gedir? Qoy getsin, mane olma. Uzaq başı Vuraqırdacan gedə biləcək. – Sonra isə mövzunu tamam dəyişdi, gənclik şövqü ilə yeni əyləncəsi barədə söz açdı. – Aza, dünən axsam o vaxtlarda yaşamış erməni tacirinin gündəliklər kitabını tapmışam. Həmin erməni savadsız imiş, amma yaxşı tacir olub. Kitabı yazmaqda məqsədi də bu olub ki, ondan sora gələnlər ticarət eləməyin əsas qaydalarını bilsinlər. Aza, bu adam Əylisin dəhşət vurğunu imiş. Məəttəl qalıram, Əylis niyə erməniyə bu qədər doğmadı? Onun nəyinə lazım idi çaqqalların və ilanların yaşadığı, daşı, qayası tarlasından və suyundan milyon dəfə çox olan bu yerdə cənnət xülyasına düşmək? Məgər dünyada erməniyə yer azlığıdır? Heç bilmirəm nəyə görə Eçmiədzin bu qədər məşhurlaşıb. Bir-iki dəfə olmuşam orda. Amma indi qoca vaxtımda başa düşürəm ki, Allahın evi Əylisdir! Eçmiədzin Əylisin yanında ağzından süd iyi gələn uşaqdır. Eçmiədzin katalikosundan Sadaya müəllim çıxmaz. Qoy ora getsin, həqiqi müəllimin hüzuruna: – Abasəliyev zarafatla əlavə elədi.

– Eh, sən də, papa! Hər şeyi zarafata salırsan, – Azadə xanım bir az incik səslə

dedi. – O, hər bir Bakı ermənisinin halına elə yanır, guya onları qorumaq təkcə bunun borcudur. Erməni onun üçün canından əzizdir. Guya onlar mələkdirlər, göydən uçub gəliblər, biz isə cəlladıq, onların qanını içirik. Məəttəl qalmalı işdi, təkcə o zamanın Əylis ermənilərini deyil, burdakıların da ucdantutma hamısını bizim taxtabaş qara-qışqırıqçılardan üstün tutur. Öz gözü ilə heç vaxt görməsə də Əylisdə türklərin ermənilərə qarşı törətdiyi qətliamı unuda bilmir. Papa, onun belə olmağının baiskarı sənsən.

– Elə deyil, qızım, bu məsələyə mənim heç bir qarışacağım yoxdur. O, anadan-

gəlmə düzgün, vicdanlı, insaflı adamdır. İş onda deyil, indiki ermənilər necədir, əsas məsələ budur ki, biz necəyik. Sadayın keçmişdəki və ya indiki erməniylə nə işi. Onu düşündürən bizim millətimizdir. Sən ki bilirsən o, yağışdan sonra çıxan göbələk kimi dünyanın harasına desən səpələnmiş millətini necə sevir, elə buna görə də taxtabaş qara-qışqırıqçılardan fərqlənir. – Doktor uzun müddət susdu. Sonra hər ağrısını öz ağrısı bildiyi qızıyla isti, mehriban səslə danışmağa başladı. – Sən “Leyli və Məcnun”u oxumusan. Yadındadı, Məcnunun ata tərəfinin qoşunu qəti qələbə üçün Leylinin qohum-əqrabasının üstünə cumanda o nə oyun durquzur? Dava nəyin üstündə idi? Dava onun üstündə idi ki, valideynləri öz qızlarını ayrı qəbilədən olan dəliyə vermək istəmirdilər. Leylinin dərdindən dəli-divanə olan Məcnun neynədi, həlledici məqamda düşmən tərəfə adlayıb özününkülərə qarşı vuruşdu. Çünki ortada həqiqi sevgi vardı. Həqiqi sevgi sərhəd tanımır. Bu sayaq yalnız qadını və vətəni sevmək olar. Sevgi təmiz güzgü kimidi, qızım, orada yalnız xeyirxahlıq və mərhəmət əks olunur. Əsl sevgi həyatda qazanılmır, onu Allah əta edir. Bizim Məcnunun da dərdi bax bu idi. Yaxşı ki, qızım, belə xəstəliyin əlacı hələ tapılmayıb, – doktor Abasəliyev indiki vəziyyətdə çarəsizliyini ifadə edən qəhər dolu səslə susdu.

Elə onda da doktor Abasəliyev telefondaca qızına Əylis haqqında bir saatacan uzun nitq irad elədi. Amma o telefon söhbəti Azadə xanımı nəinki toxtatdı, əskinə daha bərk təlaşlandırdı, ona elə gəldi ki, bütün kişilər tədricən olan ağıllarını da itirirlər.

“Bu bizim Vəng kilsəsidir – eynən Eçmiədzindəkinin oxşarı”. Bu sözləri bir zaman Abasəliyev Vəng kilsəsinin həyətində kürəkəninə demişdi (Vəng – kilsənin azərbaycanca adıdır. Məbəd bizim eranın I əsrində apostol Varfolomey tərəfindən tikilib. Kilsənin inşa olunduğu məhəllə Vəng adlanır). Məsələnin qəribəliyi var, artist haradan bilərdi və nə təhər olur ki, Eçmiədzinə gedən saysız-hesabsız yollardan biri Vəng kilsəsindən keçir? Kim nə deyir desin, artıq o, Vuraqırda oxşayan, əzablı pilləkənlərdən, eniş-yoxuşdan ibarət daş dünyadan addımbaaddım, bitdə-bitdə keçmişdi. Aman Allah, bu ki, Vəng kilsəsinin eynidir.

Günəşin sarımtıl, bənövşəyi şəfəqləri qollu-budaqlı ağcaqovaq, gilas ağaclarının çətirləri arasından süzülərək kilsənin daşdan yonulmuş günbəzinin tən ortasına düşür, oradan isə əks olunaraq, rəngini dəyişmədən, gurluğunu azaltmadan dağların ən uca nöqtələrinə ələnirdi.

Saday Sadıqlı bir dəfə günəşin gah yanlardan saçaraq ağac çətirləri arasından keçən, gah kilsə günbəzində, gah da dağların ən uca zirvəsində hava kimi, ruh kimi dolaşan şəfəqlərini Allahın təbəssümü, böyük yaradanın nəzərləri adlandırmışdı. Bunu Allah özü də çoxdan bilirdi. Axı başqa necə ola bilər ki, Saday Sadıqlı huşsuz halda Bakı xəstəxanalarından birində döşəli qala və həm də elə o huşsuz, can hayında ikən Əylisdə Vəng kilsəsini görə, o kilsənin günbəzində od tutub yanan gün işığını, həyəti, bağları, gilas ağaclarının qalxıb göylərə meydan oxumağını görə.

Yayın əvvəlləri idi. 1952-ci ilin iyun ayı. Pişpişə ağacları gül açmışdı. İydənin, yasəmənin, akasiyanın çiçəkləri salxım-salxım olub budaqlardan sallanırdı. Üstəlik, Əylisdə Anıx adlandırılan, əsilində Aniko kilsəsinin qarşısındakı da müxtəlif növ topa-topa əlvan gül-çiçəklər əkmişdi. Kilsənin qonşuluğunda, Allahın evini odun, ot-ələf ambarına çevirən Mirəli kişinin həyətində sarı ləçəklərini təzə-təzə açmağa başlayan günabaxanlar bu cənnət məkanın axar-baxarını bir az da artırırdı. Danışırlar , guya, bir vaxtlar yuxarıda sarımtıl-narıncı nur içində alışıb yanan günbəz qarlı dağlar qədər, dünyanın hüdudsuzluğu və gözəlliyi qədər möhtəşəm imiş. Rəssam Lüsi, Haykanuşun on üç-on dord yaşlı nəvəsi yenə də məbədin – Vəng kilsəsinin həyətində idi. O yay Lüsi ilk dəfə Yerevandan Əylisə tətilə gəlmişdi, ilk gündən başalayaraq səhərdən axşamacan kilsənin həyətindən aralanmamışdı. Eyni kilsənin rəsmini neçə dəfə çəkmək olar, İlahi? Bəlkə kilsə məsələnin gözə görünən tərəfidi? Bəlkə o səhərlər və axşam üstü yuxarıda, günbəzdə nur saçan Allah təbəssümünü görür və inanır ki, onu fırça ilə kağıza köçürmək olar? Yoxsa daha hansı səbəbə görə səhərdən axşama eyni mənzərəni çəkir, çəkir. Bəlkə də o, məbədin Ezmiədzindəkinin tam oxşarı olduğunu həmən vaxtlar bilirmiş? Sadayın bütün bunları başa düşməyi sonranın işi idi. Hələ onda Saday gələcək qayınatasının adını da bilmirdi.

Doktor Abasəliyevin uzun illərdən sonra qızı ilə birlikdə orada peyda olması Əylisin həyatında böyük hadisə sayılmışdı : 60-cı illərin əvəlləri idi, Saday inistitutda oxuyurdu. Nə zamansa Zülfünün atası Hacı Həsən İranda, İraqda, Anadoluda tacirlik eləmişdi, Əylisdə isə onun şəxsi torpağı, təsərrüftı, mal-qarası və digər mülkiyyəti vardı. Erməni-azərbaycanlı davasının başlamasından İsfahanda xəbər tutan Hacı Həsən geri dönüb topdağıtmaz əmlakından çəkidə yüngül, vəzində ağır nəyi vardısa toplayıb ömürlük Bakıya üz tutdu. Uzun illərdən sonra doktor Abasəliyev Əylisə gələndə onların müsəlman məhəlləsindəki ikimərtəbəli evi demək olar ki, dağılmışdı. Xoşbəxtlikdən istisna hal kimi birinci mərtəbədə iki otaq salamat qalmışdı. Doktor Abasəliyev həmən otaqlardan birinə əl gəzdirib qızıyla orada yaşamağa başladı, eyni zamanda həyətin başında özü üçün qabağı dəhlizili balaca bir otaq da düzüb-qoşdu. Həmkəndlilərinin aktiv köməyi bəhrə verdi, heç bir ay ötməmiş inşaat işləri başa çatdı, hətta hələ o vaxtacan əylislilərdən bir kimsəyə qismət olmayan əlçatmaz arzu da yerinə yetdi: evin damını şiferlə örtdülər. Doktor Abasəliyev yeni mənzilin tikintisi ilə bahəm istirahətindən də qalmırdı. O, hər səhər xeyli aralıdakı Vəng kilsəsində başa çatan gəzintiyə çıxırdı. Uzun ziyarət yolunun axır başında, kilsənin həyətində qaynayıb axan bulağın göz yaşı kimi təmiz suyun üz-gözünə vurdu, ovcunu qoşa açıb, doyunca içir, sonra da o saf sudan evə aparmaq üçün Bakıdan gətirdiyi termusa doldururdu. Abasəliyev soyadına Əylisdə böyük ehtiram vardı. Bu hörmət-izzəti Abasəliyev hər adımbaşı hiss edirdi və təbii ki, buna görə çox məmnun olurdu. Ona bəslənən ehtiram və hörmət kənddə keçirdiyi həmən yay günlərində də doktora ləzzət verir, canına sarı yağ kimi yayılır, Əylis camaatı ilə doğma kəndin yetirib bitirdiyi məşhur, qənimət adam arasında sıx ünsiyyət yaranırdı.

Doktor Abasəliyevin səlahiyyəti var idi ki, istədiyi evin qapısını döysün və o evin yiyəsinə lazım olan sözü desin. O, özünəməxsus tərzdə qapısını vaxtlı-vaxtında süpürüb təmizləməyən, yaxud zir-zibilini çayın qırağına tökən arvadları danlayırdı. Xəstələrin imdadına çatır, əlindən gələn yardımı əsirgəmirdi. O, cəmi bircə dəfə kilsəni şəxsi anbara çevirən Mirəli kişi ilə elə tərzdə danışdı ki, erməni Ankanın uzun müddətdən bəri apardığı davaya nöktə qoyuldu. Mirəli kişi həmən gün nəinki kilsədən əlini çəkdi, üstəlik oranı təmizlədi, gülə-gümüşə döndərib kilsənin açarını şəxsən öz əli ilə Ankaya təslim elədi.

Doktor Abasəliyevin dediyinə görə bir vaxtlar Əylisdə on iki kilsə olub. Saday Sadıqlıya həmin kilsələrdən səkkizinin yeri məlumdur. Yerdə qalanların xarabalığı hardadı, bunu heç doktor Abasəliyev də bilmir. Əslində movcud olan səkkiz kilsəni də kilsə adlandırmaq olmaz, yeri bilinir, uçuq-söküklərdi. Onlardan ən qədiminə əylislilər İstazın deyirlər. İndinin özündə heç bir əylislini inandıra bilməzsən ki, həqiqətdə İstazın deyilən bir söz yoxdu. Bunun gerçək ifadəsi Astvasadundu, söz erməni dilindədi. Allah evi deməkdi. İndi onun zirzəmiyə dirənən ikicə divarı qalıb. Nə zamansa bura ermənilərin Məkkəsi, Mədinəsi olub. Yalnız zirzəmisi salamat qalan bu “erməni Məkkəsi” kənddən xeyli aralıda, çılpaq dağların dibində, dərmana bir ağac bitməyən, bir əlcə kölgə üzünə həsrət qalan, yayın cırcırama istisində daşı, qayası təndir kimi alışıb yanan yerdə idi və indi zirzəmidə çobanlar və mal-heyvan daldalanırdı. Sanki salamat divarlar da Allahın evinin nişanəsi kimi qalmış və zaman-zaman insanlara xatırladır ki, Allahın evi bir özgə yerdə deyil elə burdadır, budur.

Digər üç məbəddən biri ( Əylisdə kimsə xatirlamır ki, onları nə zaman dağıdıblar) Ağ kilsə, o biriləri Yetim kilsə və Meydan kilsə imiş. Ümumiyyətlə salamat qalanlar Vuraqırdda – Vəngdə Daş kilsə və Dop idi – keçmişdəki möhtəşəmliyi qoruyub saxlayan abidələr baxımsız və Allahsız qalmışdılar. Kilsələrin dördünü elə tikmişdilər ki, hərəsinin arxasında bir dağ dayanırdı. Təbii ki, Əylisin müsəlman əhalisi bunun fərqinə vara bilməzdilər. Ancaq bu, belə idi və kilsənin belə tikildiyini, hər kilsənin arxasından bir dağ yüksəldiyini, belə bir ahəngdar düzülüşü, anlam üçün erməni olub tarixin əlifbasın bilməyə ehtiyac yoxdu. Hər kilsə arxasında dayanan dağın rəngindədir, sanki onu tikməmişdilər, eləcə dağdan kəsib elə o dağın qucağına qoymuşdular ki, Allah ətrafı seyr eləyəndə əziyyət çəkməsin, rahat-rahat baxa bilsin. Ayrı-ayrılıqda hər kilsə yaxasında tikildiyi dağın doğmaca balasıydı elə bil. Saday Sadıqlı doktor Abasəliyevin özündəncə həmən yay eşitmşdi ki, Vəng ermənicə ” monastr” deməkdir. Saday ilk dəfə bax elə orda Vəng kilsəsinin həyətində gələcək qayınatasına rast gəldi. İlk kəlmədən söhbətləri tutdu, söhbətləşdilər, o vaxtlar bir-birinə qarşılıqlı ehtiyac hiss etdilər və xoş münasibətlər sonradan dostluğa çevrildi. Həmin yay onlar (adətən ikilikdə, hərdənbir Azadə də onlara qoşulurdu) bağ-baxçadan keçib, bulaqdan içib, kilsələrə baş çəkib doyunca gəzib dolaşdılar. Hava sərin olan vaxtlarda hətta dağın o üzünə aşıb qonşu kəndlərə gəzməyə gedirdilər. Çox vaxt axsamlar danışır, səhərlər qərarlaşdırdıqları yerdə görüşürdülər. Bəzən Abasəliyev lap ertədən qalxıb Sadaygilə gəlir, onu tələsdirirdi, ” tələs, cavan oğlan, bir azdan gün qalxacaq “. O zamanlar Abasəliyev Sadaya cavan oğlan deyirdi.

O yay günlərin hər biri, Əylisdə Abasəliyevlə birgə keçən vaxtlar yalnız Əylis haqda olan maraqlı əhvalatlarla deyil, həm də havasındakı səfalı quru istisiyilə uzun illər bir bayram təəssüratı kimi Sadayın yaddaşından silinmədi. Bir də təzə-tər yaşıllığıyla, bir də neçə-neçə çeşmələrinin dadıyla və təbii ki, ən çox da adamlarının mehribanlığıyla yaddaşına həkk olundu.

Axşamlar danışdılar ki, sabah görüşüb, ikilikdə Vuraqırddan xeyli aralıda yerləşən Əylisin çoban yataqlarına baş çəksinlər. Bundan irəli də yay tətillərində Saday istəmişdi, gedib çoban yataqlarını görsün. Sadayın uşaqlıq dostu, yeddi il onunla bir sinifdə oxuyan Camal elə yedinci sinifdə məkdəbdən aralanıb qoca çobana qoşularaq kolxozun mal-qarasını, qoyun-danasını otarmağa getmişdi. O vaxtdan bu vaxta Camalın yay aylarında kəndə gəlməyə imkanı olmurdu. Təkbaşına dağlar aşıb uşaqlıq dostu ilə görüşmək Sadaya da çətin idi. Vəng kilsəsinə qədər olan yol dümdüz idi, həmin o dümdüz yolun sonunda çayın qırağına düşüb yoxuş cığıra çıxdılar. Dağlardan sızan balaca Əylis cayının suyu adi bir bulaq axarı qədər olar, ya olmazdı. Həm də onun suyu ürək yanğısını biran da söndürən bulaq suyu qədər soyuq deyildi. Amma uzun yolun istiliyi canlarını bürüyəndə elə bu çayın suyu da kara gəlirdi. Birtəhər dəhnənin yanına çatdılar. Elə orada anladılar ki, bələdçi və at, yaxud eşşək olmasa ora gedib çıxa bilməyəcəklər. Elə buna görə də çobanların açdığı dar cığırla geri dönüb günortaya yaxın Əylisin ən uca nöqtəsində qərar tutan Vəng kilsəsinə yetişdilər.

Saday kilsəyə uşaqlıqdan bələd idi. Orada saysız-hesabsız göyərçinlər məskən salmışdı. Ona görə də cammat arasında bu yerin ikinci adı ” Göyərçin bazarı ” idi. Onlar kilsənin həyətinə girəndə göyərçinlərdən əsər-əlamət qalmamışdı. Görünür, quşlar su və dən dalınca bağlara, tarlalara uçub getmişdilər. Elə buna görə də kilsənin qalın divarlarının arasında mövcud dünya və atmosferlə heç bir əlaqəsi olmayan sakitlik və səsizlik, insansızlıq və zamansızlıq hakim idi. Hətta kilsənin içini dolduran hava da bu dünyanın havası deyildi, yad hava idi. Düz xətlə boyunca uzanıb künbəzin dörd pəncərəsini yarıb keçən gün işığı həmişəki Əylis işığına bənzəmirdi, sanki çox uzaq və gözəgörünməz bir məkandan axıb gəlirdi. Künbəzin aşağı hissəsində axır macallarda əmələ gəlmiş, yarıqdan sızan gün işığı nəsə yad dünyanın sirli-sehirli ovqatını yaradırdı. Çayın qırağından başlayıb yuxarı, kilsəyə aparan daş pilləkənlər Sadayın uşaqlıq yuxularına çox girmişdi.

Uşaq vaxtlarında Saday çayın qırağından başlayıb yuxarıya, addım-addım kilsəyə tərəf dikələn daş pilləkənləri görmüşdü, o pilləkənlərə dayaq olan dayanan meydançanı görmüşdü. Və bununla yanaşı o yüksəklikdən geriyə, çayın qırağına yenən, möhkəm daşlardan hörülü daracıq yol da yadındaydı. Amma doktor Abasəliyevlə uğursuz səfərdən geri döndükləri gün Sadaya elə gəldi ki, ömründə heç zaman bu kilsəni, ona qalxan daş yolu, daş divarları, bu qəribə, qədim Vuraqırdda olan yeganə yolu görməyib.

Qulu elə həmin Qulu idi, dəyişməmişdi. Nə zaman ki, tutması tuturdu, dərhal evdən çıxır, səhərdən axşamacan bir hovur toxtamadan darvazanın qabağında fırlanır, ağzı köpüklənə-köpüklənə öz-özüylə danışırdı. Onu danışdıran səbəb isə guya bu idi ki, kimsə hər gün su arxına zəhər tökür və o zəhər də onun həyətinə axır. Qulu həmən “mərdimazarları” ağlı kəsən dərəcədə, beləcə zərərsizləşdirirdi. O, evinin üstünə daş atan, damına dırmaşan uşaqlara nifrin yağdırırdı. Ayrı yerlərdən gələn, qozbel arvadı və evdə qalıb qarımış naxoş qızı ilə yaxınlıq eləmək istəyən hansısa cavan oğlanları hədələyirdi.

Doktor Abasəliyev pul çıxarıb Qulunun cibinə basdı. O, susdu və təəccüblə uzun-uzadı doktor Abasəliyevə baxdı.

– Nədir, Qulu. Tanımadın məni? – doktor soruşdu. Pessimis Qulu bir qədər

fikirləşdi və birdən doktorun çiyninə vurub dedi:

– Zülfü deyilsən? Böyründəki yoldaşını isə o saat tanıdım, uşaq olanda bütün

günü boş-boşuna aralıqda veyillənirdi. – Bu dəfə Qulu doktorun çiynini bir az da bərk dürtmələdi – Bəri bax, Zülfü, sən hara, bura hara?

– Gəldim, baxım görüm sən öz cinlərinlə necə yola gedirsən – deyə doktor

Abasəliyev cavab verdi və ehmalca Sadaya göz vurdu. Hə, Pessimis, yenə onlar sənə nə pıçıldayırlar? Gecə gəlirlər, yoxsa gündüzlər də qır-saqqız olub yaxandan əl çəkmirlər?

– Söz tapdı danışmağa, – Qulu rəncidə oldu – adını da doxtur qoyub.

– Deməli cinlərlə dostluğu pozmusan? De görüm bu il həyətdə bir şey əkə

– Əlbəttə əkmişəm, elə şey olar? – Pessimis Qulu uca səslə dilləndi və tez də

söhbəti dəyişdi. – Heç denən bu alçaqlar qoyurlar ki, əkdiyimizdən bir şey ələ gələ?

– Deyirsən, cinləri yanından qovmusan, hə?

– Belə yerdə cin durmaz! Buranın adamları cindən dəhşətlidir. – Pessimis Qulu

darvazanı təpiklə itələyib açdı – Budur, özün bax, əclaflar həyətə gələn suyu zəhərlədilər, nə ki ağac var quruyub.

Saday həyətə göz gəzdirdi: əsasən ərik, orda-burda gilənar, armud, fındıq, şaftalı ağaclarıydı. Gilas ağacına məmələri dizinəcən sallanan keçi bağlanmışdı. Divarın dibində əkilən zirinc kollarının dibində bir neçə toyuq və cücə eşənək atırdı. Həyətə heç nə əkilməmişdi. Heç bir ağac-zad da qurumamışdı.

Onlar Qulunun darvazasından çıxanda:

– Sən ki bilirsən, cavan oğlan, bu çoxdanın dəlisidi – Abasəliyev dedi. Onlar daş

döşənmiş dar yolla üzü aşağı gedəndə yan-yörədəki evlərə nəzər sala-sala Sadaya gözlənilməz, qorxulu və qəribə əhvalat danışdı.

– Cavan oğlan, sənə bir söhbət eləmək istəyirəm, amma qorxuram mənim özümü

də dəli sayasan. Həqiqətən də Əylisdə çoxlu cin var. Cin deyəndə mən ruhları nəzərdə tuturam. Heç bilirsən Qulunun evində hansı ruh yaşayır? Bir vaxt burada Minas adında çəpgöz daşyonan yaşayırdı. Çox kilsənin daşını bu nəslin ustaları yonub hazırlayıblar. Minas ömrü boyu daşla əlləşib: məzar daşı, dəyirman daşı yonub, yola döşənən daş çəkicləyib, belə-belə işlərdən çox görüb. Dəli Qulunun babası Abdulla da eynən nəvəsi kimi tənbəlin, yekəbaşın biriydi. Bazarda araba dartırdı,daha doğrusu, çaydan çayxanaya su daşıyır, qazandığı qəpik-quruşun başına elə oradaca daş salırdı. Gərək ki, belə bir hadisə baş verib: elə ki, Ədif bəy Əylisdəki erməniləri qırmaq əmri verir, bu çaqqal Abdulla qorxusuz-hürküsüz şirə dönür. Özünü salır məhləyə, balta götürüb cumur Minasın evinə. Minas həyətdə sakitcə oturub daş yonurmuş. Hiyləgər Abdulla əvvəl Minasın başını kəsir, sonra onun arvadına, yazıq tifillərinə də aman vermir. İndi, əzizim, ədalət naminə özün de, bu Qulu Minasın evində aydan-arı, sudan duru yaşaya bilərmi? Allah haqqı, yaşaya bilməz! Minasın əzablı ruhu heç vaxt ona dinclik verməz. Allah o qədər unutqan deyil ki, belə alçaqlığı bağışlasın.

Görünür Vuraqırdın mistik mənzərəsi doktor Abasəliyevi də bərk təsirləndirmişdi. O tez-tez addımlarına ara verir, ayaqları altında küçəyə döşənən, min illərin sürtüb hamarladığı çay daşlarına nəzər salırdı. Dağıdılmış qədim evlərə sonsuz heyrət içində baxır, gözünü həyətlərdən, ağaclardan ayıra bilmirdi. Ola bilsin ki, məhz həmin gün, Pessimis Qulu ilə söhbətdən sonra, məhz çoxillik qənaətləri pisxoloqu təhrik eləmişdi ki, beynində közərən çək-çevirlərinin səbəbini aydınlaşdıra bilsin. O əsəbi halda, həm də anlaşılmaz qəribə bir səslə dedi,- Erməni evi zəbt eləyən hər bir əylisli ailəsində pisxi xəstə var – dedi. – Mən bunu sənə həkim kimi deyirəm. O evlərdə dinclik görən kimsə varmi? Əgər tərəddüd eləyirsən, Vuraqurddan aşağıdakı evləri bircə-bircə sayaq. Götürək Daş kilsənin yanında Mırıq Müzəffərin evini. Heç kim deyə bilməz ki, özünün, yaxud arvadının başı yerində deyil, normal adamdılar. Çünki onların doğulduğu və böyüdüyü ev basqınlar zamanı ələ keçirilməyib. Amma onların uşaqlarına fikir ver, hamısı pisixi xəstədir. Kəmağıllılığın klassik forması göz qabağındadır. Bir vaxtlar xəstəxanamızda Müzəffərin iki qızını müalicə eləmişəm. Necə lazımdır elə, kefin isləyən kimi müalicə eləmişəm. Ola bilsin, sən o qızları elə indicə küçədə, bulaq başında görəsən. Elə bil xəstə quzudular. Bir adama salam verməzlər, kimsə ilə kəlmə kəsməzlər. Çünki tutulduqları azar sağalmazdır. Məncə, bu xəstəlik deyil, cəzadır. Günaha görə Allahın insanlara verdiyi cəzadır. Mırıq Müzəffərdən azca aşağıda Qaban Qurbanın evidir. Görürsənmi, nəvəsi nə kökdədir? Dırmaşır hasara, ordan gəlib gedənin başına daş yağdırır. Bax hələ talanlar zamanı zəbt edilən evlərin günü-güzaranı necədir? Götür Bəyaz qocanın oğlu Qafili – üzdən ağıllı-başlı adamdır. Əslində isə başdan xarabdır. Ona ayrı nə ad verim ki, qarşılaşanda məni yalan olmasın bir saat çənəsinin altına salıb qara atın belinə qalxan Məhəmmədin Sina dağına – Allahla görüşə yollanmasından danışır. Yaxşı, xəstə-xüstəni qoyaq bir qırağa. Sağlam, ya qeyri sağlam olsun, bu boyda Əylisdə bir nəfər tapmazsan ki, o zaman erməniyə nahaq qan uddurub, indi isə qulağı dincdir. Özün qulağınla eşidirsən – Məxsəti Aleksin (erməni, Yerusəlimdə İsus məbədinin nümayəndəsi) evinə soxulan Qəzənfər hər axşam balalarıyla döyüşdədir, qışqırır onların üstünə, hədələyir, söyür. O qardaşlar isə hər an bir-birinin boğazını quş boğazı kimi üzməyə hazırdı. Budur bax, valideyinlərin günahı ucbatından övladlar hansı zülümü ayaqlayırlar. Ayaq altına salıb tapdaladığımız ruhlar imkan vermirlər ki, bu fani dünyada rahat yaşayaq. Qəssab Məhəmməd küçənin tam ortasında Keşiş Mkrtçın qızını xançalla doğradı. Məhəmmədin ahıl vaxtını görmədim,amma Bakıya gəlib-gedənlər deyirdi ki, o it olub hürürmüş, gözləri tutulub, sonra da iflic olub, ağzı əyilib durub qulağının dibində. Hələ bu nədir ki, oğraşın qarnını ishal doğrayıb, deyirlər ayaq yoluna girib gücənəndə dalından çıxan gurultu Zəngəzura çatırmış. İndi hamı onun adı gələndə burnunu tutub qəbrinə tüpürür. Bir sözlə, cavan oğlan, inanmıram ki, bu yerlərə bir də xoş gün qismət ola. Görürəm ki, heç indiki əylislilər də buna inanmırlar. Qulunun evindən azca arallanandan dərhal sonra doktor Abasəliyev ilk alaqapını araladı, həyətə girdilər. Ev sahibi Nubar eyvanda oturub yun didir, dodağının altında öz-özüylə nəsə mırtdanırdı.

– Keçin içəri, keçin – deyə onları salamladı – xoş gəlmisiniz. Gün hardan çıxdı, doktor, biz də yada düşdük. Deyirlər bir aydır burdasan, üzünü ilk dəfə görürəm.

– Taxsır kimdədir? Heç ayağını evdən bayıra qoyursan ki, camaat da səni görə bilsin – dedi və həyətə göz gəzdirdi. – Göz dəyməsin, həyət-bacan gülür. Deyəsən, sudan korluğun yoxdur.

– Allah hər kəsə ürəyincə versin, Zülfü qardaş. Hələ ki, qapı-bacaya baxmağa taqətim var. Mudaramız sudur, şükür bu il kəsildiyi olmayıb, irəlikindən də bol gəlib. Bu saat samavarı alışdırım, bir qəsəng çay verim sizə.

– Zəhmət çəkmə, indi gedirik. İki-üç dəqiqəliyə gəldik, görək necəsən. Olmaya hələ də tək qalırsan.

– Tək qalıram, doktor, tək, – Nubar arvad göynədi. Qızın biri körpə-körpə qəhr oldu, alçağın birinə vuruldu, sonra da başına nöyüt əmdərib cavan canını yandırdı. İki qızı yetim qaldı. Oğlum da gedib bir rusla evləndi, bir əlcə əppəyə döndü, onu da it apardı, odu -budu buralara üzükməyib.

– Bu evdə yaşayan ermənilər yadına gəlir, ay Nubar?

– Arakel idi də, sən mənnən də yaxşı bilirsən. Arvadı Esxinin qayadan atılmağı elə bil dünən olub. Mən ömrümdə heylə qəsəng qadın görməmişəm. Nə təhər yanıqlı oxuyurdu, ay Allah?! Həm öz dilində, həm də müsəlmanca. Səbəbkar Allah lənət eləmiş Ədif bəy idi. Onun dəstəsi Əylisə girən kimi, bədbəxt ağlını itirdi. Yadındadır də gün işaracaq çıxırdı Xişkeşenin ortasına, qayaların başına qalxıb oxuyurdu:

Allaha bax, qızışıb baş aparma,

Dəymə bizə, döymə bizi, Ədif bəy.

Biz Əylisin gülləriyik, qoparma,

Əymə bizi, qıyma bizə, Ədif bəy.

– Bəs bu həyətdə Arakeli kim öldürdü? – doktor Abasəliyev inamsız-inamsız soruşdu.

– Arakeli evdə öldürmədilər axı, doktor, – Nubar arvad məəttəl-məəttəl cavab verdi. – Arakeli əkinlikdə gürzə güdaza verdi – Əbdulalı. Bilirəm nəyə işarə eləyirsən, amma bil, bu həyətdə bir damcı da qan axıdılmayıb.

Doktor dərin düşüncəyə daldı.

– Ola bilər – dedi – yəqin səhv salıram. Biz həyətə girəndə sən kiminlə danışırdın?

– Burda kim var ki, kimlə danışım? – Nubar arvadın gözləri yaşardı: – Bir əlimdir, bir yaxam, özüm-özümlə danışırdım.

– Nubar, ruhların varlığına inanırsan? – o, titrəyən səslə soruşdu.

– İnanıram, doktor, Allaha, Peyğənbərə inandığım qədər inanıram. Elə o ruhlardır bizi bu kökə salan, Zülfü, bilirəm hansı sarı simə vurursan. Yadına düşür o vaxtların Marağa iranlıları? Yadındadır, erməni qırğınından xeyli irəli həftə səkkiz, mən doqquz bizə ədviyyat, xurma , saqqız, zəncəfil, darçın gətirən həmin marağalı tacir, sonuncu kərə gələndə nə dedi? “Nə qədər gec deyil tərk eləyin buraları, – dedi-bu qədər məzarları olan yerdə insan xoş gün görə bilməz” – Nubar arvad birdən göz yaşları arasından gülümsündü, uzun və dərindən elə bir nəfəs dərdi ki, sinəsindən qopan xışıltı bir müddət kəsilmək bilmirdi: – amma, Zülfü qardaş, Əylis müsəlmanları qədim qonşularıyla Nuh Nəbiyə qədər bir yerdə yaşasaydılar da araya bu boyda düşmənçilik düşməzdi. Ədif bəyin əmirindən sonra bizimkilər zalımlığa əl atdılar. Əgər sənin atan Hacı Həsən müsibət baş verəndə burda olsaydı, bəlkə adamlar utanıb-çəkinər, erməniləri qırmazdılar. Ermənilərin mal-mülkünə çoxdan göz dikən qatillər tamah ucbatından əllərini qana batırdılar.

Doktor Abasəliyev Nubar arvadın söhbətinə elə qulaq asırdı ki, bütün bunları guya ömründə birinci dəfə eşidirdi. Halbuki, bir neçə gün öncə o özü hər seyi ən xırda detallarına qədər Sadaya söyləmişdi.

Nubar arvad Əylisin ahıl sakinlərindən idi. Eyni zamanda Əylis ermənilərinin doğranıb qətlə yetirilməyini görən orta yaşlı insanlar da az deyildi. O qətliyamı öz insanlığına və insanlara münasibətinə görə hərə bir şəkildə danışırdı. Amma şahidlərin heç biri həqiqəti gizləmək fikirində deyildi. Müxtəlif adamların dedikləri sonda eyni faktı təkrar təsdiqləyirdi. İş nə təhər olub, nə təhər başlayıb, necə sona çatıb, bu məsələdə demək olar ki, bütün adamların fikirləri üst-üstə düşürdü.

Əhvalat belə olub: Əylisin erməni əhalisinin nəinki gözləmədiyi, ümumiyyətlə ağıllarına belə gəlmədiyi halda, Ədif bəy başda olmaqla 30-40 türk atlısı bütün evlərin qapısını döyür, erməniyə də, müsəlmana da bildirir ki, bəs, barışıq olacaq, bu səbəbdən hamı yığışsın filan erməninin həyətinə. Camaat deyilən yerə yığışır, türk əsgərləri müsəlman və erməniləri ayırıb hər topanı həyətin ayrı tərəfində sıraya düzür. Qəfil hardansa əmr eşidilir: “Atəş”. Dörd bir tərəfdən həyətə cuman türk əsgərləri erməniləri gülləboran eləyirlər. Çoxu yerindəcə qətlə yetirilir, yaralananların, nəfəsi üstündə olanların başını ya xəncərlə başını üzürlər, ya da birbəbir süngüdən keçirirlər. Qırdıqların elə həyətdə, bağçada xəndək qazıb üstünü torpaqlayırlar. Tövlədə, evdə gizlənən erməniləri isə elə oradaca od vurub diri-diri yandırırlar. Həmin dəhşətli gün evdən bayıra çıxmağa ürək eləməyən müsəlman arvadları sonralar xatırlayırdılar: “Bir həftə arxlardan qırmızı qan axdı”. “Ədif bəy qarğa kimi qara atın üstündə oturmuşdu, “Atəş” deyib bağırdı, atını qamçılaya-qamçılaya çapıb getdi. Elə o dəqiqə də güllə yağış kimi yağdı. Elə bil göy guruldadı, havanı bomboz toz-duman bürüdü. Elə dəhşətli hay-həşir qalxdı ki, dünya yaranandan elə bir şey görülməyib. Həyətlərdə itlər hürüşməyə başladı, ağaclardan sığırçınlar çığırışıb uçdu. Perikmiş qarğalar, göyərçinlər bir göz qırpımında kənddən qeybə çəkilib dağlara sığındı. Sanki cəhənnəmin ağzı aralanmışdı. Günəş göy üzündən yerə düşüb çilik-çilik olmuşdu.

Saday Sadıqlı, indiyəcən Əylisdə baş verən qətliyam barədə sakit, dəhşətə gəlmədən danışan adam görməmişdi. Sadayın yaddaşı balaca vətənində baş verən qanlı tarixçənin bir parçasıydı.

Doktor Abasəliyevlə tanışlıqdan sonra artist, abadlığı, heyrətamiz təmizliyi, sahmanlı küçələri ilə “balaca Paris”, yaxud “balaca İstanbul” adlanan Əylisin – bu yığcam coğrafi ərazinin əsil qiymətini sözün tam mənasında anladı. Yalnız bundan sonra Allaha bütün varlığı ilə inanan insanların ağılı və zəhməti sayəsində yaranan zəngin mədəniyyətin, əvəzsiz irsin mahiyyətini də anlamağa başladı.

Doktor Abasəliyev, onun öz ifadəsi ilə desək, sadəcə Əylisin “fanatı” deyil, eyni zamanda bu yerlərin tarixçisi, pisxoloqu, yeri gəlsə lap filosofu idi. Saday Sadıqlı ilk dəfə doktor Abasəliyevdən eşitmişdi ki, möhtəşəm rahib Mosop Maştos bax elə bu Əylisdə erməni əlifbası tərtib eləyib, görkəmli yazıçı Ratfi vaxtilə kənd məktəbində balalara dərs verib. “

Cavan oğlan, Əylis İlahi yerdir! – doktor Abasəliyev dəfələrlə Saday Sadıqlıya təntənəli şəkildə bəyan eləmişdi – Biz onun başına açdığımız oyunlar ucbatından qiyamət günü Allah qarşısında cavab verməli olacağıq.

Doktor Abasəliyevin dediyinə görə 1919 – cu ildə qırğınından canını qurtaran bir erməni qadın Fransada Aqulis, yəni Əylis adlı yenigül növü görüb. Tiblisidə yaşayan qadın rəssam Qayana Xaçaturyan ömrünün sərasər 9-10 ilini yalnız Əylis kilsələrinin rəsmini çəkməyə sərf eləyib. Bir sözlə, doktor Abasəliyevin dediyindən belə çıxır ki, “Əylis” Allahın min bir adından biridir. Ola bilsin, onun Əylis sevgisində erməni, yaxud müsəlmanın elə bir rolu yoxdur. Əksinə, bu inanan bir insanın böyük həqiqətə özünəməxsus və xeyirxah yanaşmasıdır. “Bu Nubar var ha , qız vaxtı çox ağıllı olub. Həmin vaxtlarda İstanbul təhsilli Mirzə Vahabın yanına gedirmiş ki, oxuyub – yazmağı öyrəsnin” – Doktor Abasəliyev bu sözləri deyəndə onlar Nubar arvadın evindən xeyli aralanmışdılar. Deyəsən, Nubar arvadın həyətindən çıxandan sonra həyacanlı idi. – Bəlkə qarının səmimiyyətindən, yaxud ayrı bir səbəbdən heyrətlənmişdi. Əgər bir qədər sonra Zöhrə arvadla görüşməsəydilər, yəqin ki, onlar evə eləcə fikri dağınıq, dilxor halda qayıdacaqdılar.

Çox güman, küçədən ötüb keçənləri görmək üçün darvazanın bir tayını açıq qoyan Zöhrə arvad artirmaya qalxan pilləkənin başında oturub buğlanan çay içirdi. Əl qapısından başlamış həmin artırmaya qalxan pilləkənə qədər hət tərəf tərtəmiz süpürülmüşdü və həyətə su səpilmişdi. Növ-növ güllər-çikəklər bitən uzunsov lək salınmışdı. Həyətin ortasında dayaz arxla çay axıb gedirdi. Belə qapı saxladığına görə sözün bütün mənalarında Zöhrə arvada sağol düşür. Məxsusi iri qablarda əkilən, sırayla artırmanın qabağına düzülmüş limon ağaclarına söz ola bilməzdi.

Dəqiq, bu dibçək limonlarının əvvəllər Haykanuşa məxsus olduğu Sadaya irəlicədən məlum idi. Qəribəsi bu idi ki, doktor Abasəliyev də Haykanuşun Limonlarını o saat tanıdı.

– Bura bax, sən niyə Haykanuşun limonlarını dartıb gətirmisən bura? – O, əl qapısından tam içəri adlamamış soruşdu.

– Nədi? Limonu görən kimi yaran təzələndi? Hələ də mənim kimi gözələ göz yumursan?

– Nə qalıb ki, sənin gözəlliyindən? Nəyin vardı tələf eləmisən çıxıb gedib, ay mənim ürəyim Zöhrə!

Açıq-aydın görünürdü ki, onlar çoxdanın ülfət bağlayıblar və aralarında zarafat var.

– Amma sən, maşallah, konfet kimisən, – dedi və artırmadan üç köhnə kətili gətirib arxın qırağında limon dibçəklərinin yanına qoydu. Keçin əyləşin. Bu saat sizə əla çay verəcəm, indeyski. Bu istidə hardan belə? – Zöhrə arvad əlindəki iki stəkanı kətilinin birinin üstünə qoyub, elə ağacdanca qopardığı limonu doğraya-doğraya soruşdu:

– Nə əcəb arvadını gətirməmisən?

– İstəmədi. – Doktor Abasəliyev stakana süzdüyü çayın qoxusunu ləzzətlə sinəsinə çəkdi. – Bir balaca ürəyi qaydasında deyil, Zöhrə. Uzaq yola çıxmağa ehtiyat eləyir.

– Qızın necədi? Deyirlər diş həkimi olacaq? Olsun, olsun. Allah qorusun onu. Sənin kimi doktorun mənə nə xeyiri? Bəlkə qızına deyəsən ağzıma diş sala – Zöhrə arvad dişsiz, batıq ağzını sığallayıb dedi.

Doktor Abasəliyevin əhvalı yavaş-yavaş düzəlirdi. Soruşdu:

– Bəs yazıq Xankişinin başına harda daş saldın? O dünyaya göndərmisən deyəsən?

– Xankişini görüm yazıq ilan vursun, Zülfü! Köpək oğlu mənnən yaşadı ki? Üç il sığalladı, gecə-gündüz kefini çəkdi. Sonra da oğru pişik kimi sivişib çıxdı aradan. Görün nə deyirdi: mənə qısır arvad lazım deyil. Çaqqal oğlu məndən aralanandan sonra, iki kərə evləndi – hanı, züryəti olmadı. Axırı başa düşdü ki, təqsir məndə deyil, özü törədə bilmir. – Zöhrə arvad yumşaqca doktor Abasəliyevin çiyninə toxundu. -Tifağın dağılmasın, neyləyək, sən də məni saymadın, gedib şəhərli qızı tapdın.

Hazırcavablığı ilə tanınan doktor Abasəliyev nəsə bu dəfə özünü itirən kimi oldu, möhkəm qızardı, düşdüyü vəziyyətdən tez çıxmaq üçün dərhal söhbəti dəyişdi:

– Deyəsən, göyçək bacılığın da səndən aralaşıb. Bu limonlar mənə dəhşətli dərəcədə tanış gəlir.

– Əlbətdə, onun limonlarıdı. Haykanuşdan savayı bu kənddə kimin belə limonları ola bilər? – Zöhrə arvad stakanlara çay süzə-süzə dedi. – Hə doktor, Haykanuş ötən payız yıryığış eləyib getdi. Erevana, oğlu Joranın yanına getdi. Bəlkə də özündən olsaydı, qalardı. Jora təkid elədi. Çıxıb gedəndə nə hala düşdüyünü gərək özün görəydin. Həyətdən, evdən heç cür qopmaq istəmirdi. Ağacların başına dəli kimi dolanırdı. Artırmanın surahısını qucaqlayıb öpürdü. Lap çıxa-çıxda gəlib durdu burda, limon ağaclarının önündə, hönkürdü, elə bil qoyub getdiyi yeddi limon ağacı deyildi, yeddi körpə balasıydı. Belə, o vaxtdan bəri yeddi ildi qapı-bacaya mən baxıram. Bu il limon yaxşı gətirib, bir iri vedrə yığıb özünə göndərdim. Bizimkilər il boyu Erevana mal dalınca gedib-gəlirlər, verdim onlar apardılar – Zöhrə arvad işıldayan yarpaqlar arasından bir cüt limon üzüb kətilin üstünə qoydu.

– Götürün, bu da sizin payınız, hərənizə biri düşür. Evdə çayla içərsiz. Sizin kimi əziz qonaqlar üçün hər ağacın üstündə üç-dörd dənə saxlayıram.

Çayın səbəbinə yorğunluğu canından çıxan doktor Abasəliyev limon ağaclarını süzüb qəmli halda gülümsündü. Sonra isə söhbəti davam etdirmək xatirinə sual verdi:

– Nə yaxşı Haykanuş səni Erevana qonaq çağırmır?

– Çağırır, niyə çağırmır. Dəfələrlə Erevan bazarında alver eləyən əylislilərdən xəbər göndərib ki, bacıma deyin, gəlsin, on-on beş gün qonağım olsun. – Zöhrə arvad gülüb doktora göz vurdu. – Hə, necə bilirsən? Bəlkə gedim olan müsəlmanlığımı da qoca yaşımda erməninin xarabasında qoyub gəlim?

– Nə təhər belə deyirsən ey, onsuz da içində olduğun ev erməni evidi də.

– Sən bu qoca dəcəlxataya fikir ver. – Zöhrə arvad ucadan Sadaya səsləndi. – Dəli həkimində ağıl hardan olsun? – dedi və doktora yarıciddi, yarızarafat barmaq silkələdi. – Bu evi atam Məşədiəli on beş qızıl tümənə Samveldən – Arutyun dayıdan alıb. Guya bilmirsən.

– Bilirəm. Mən o mənada demədim.

– Atamın qarasına danışsan, mən səndən incimərəm. Səni and verirəm Allaha, Zülfü, o cəllad Məmmədağanın adını bir də heç harda dilinə gətirmə. Onun becins törəmələri özündən də betərdi. Cingöz Şabanı deyirəm, Zülfü. Deyirlər, səni də incidib. Ondan aralı dur, bu tayfadan nə əməl desən gözləmək olar.

– Sən hardan eşitmisən məni incitdiyini? – O, sonsuz heyrətlə soruşdu, hiss olunurdu ki, əsəbləşib.

– Bu kəntdə heç nəyi ört-basdır eləmək olmaz. O gün bulağın başında arvadlar xısınlaşırdılar. Deyir, hardansa qoca-qaltax tısbağa tapıb, hasardan tulayıb sizin həyətə, deyir tısbağanın çanağına yazıb yağışdırıblar ki, “Bu mənəm, keşiş Mıkrtç, erməni casusu Zülfü Abasəliyevin doğmaca qardaşı”.

Zəhra arvad doktorun hirsdən bozardığını görüb susdu. Saday qəssab Məmmədağanın oğlu, keşiş Mıkrtçın qızını öldürən, heç bir əclafla müqayisə olunmayacaq dərəcədə alçaq adam olan Cingöz Şabanı çoxdan tanısa da tısbağa əhvalatını birinci dəfə eşidirdi. Sadaydan beş-altı yaş böyük olan Cingöz Şaban, o Şaban idi ki, bir vaxtlar on-on bir yaşı vardı, cibində qəssab bıçağı, çiynində ov tüfəngi gəzdirirdi. Bax elə o tüfənglə Şaban o yaz, Allah bilir hardan Əylisə – Daş kilsənin həyətinə təzib gələn babbalaca, qara, qəşəng tülkü balasına atəş açıb onu qanına qəltan eləmişdi. O vədə Sadayın dörd, ya beş yaşı var idi. Bununla belə, o gecə baş verən həmən hadisəni ömrü boyu unutmadı, hətta dəfələrlə yuxusunda təkrar səslənən güllə səsinə diksinib ayıldı. Qətlə yetirilən tülkü balasının hasara bulaşan qanını qar-yağış çoxdan yuyub aparmışdı, amma Sadayın yaddaşında qıpqırmızı qan ləkəsi o hasarın üstündə qiyamətəcən qızarıb qaldı, heç zaman pozulmadı.

İndi də, şübhəsiz, davakar Şaban hasardan atılan üstü yazılı tısbağa barədə Əylisə şəxsən özü xəbər buraxmışdı.

Haykanuş Sadayın tez-tez rastlaşdığı, az-çox yaxından tanıdığı iki qadın ermənidən biri idi. Əylisdə başqa ermənilər də vardı. Ancaq onlar azərbaycanlılardan heç fərqlənmirdilər, elə buna görə də Sadayın yadında qalmayıblar.

Sadayın Bakıdan tətilə getdiyi ilk yayda Haykanuş hələ Əylisdə yaşayırdı. Dərddən və daim torpaqda işləmədən yumaq kimi bükülsə də hələ ki, təsərrüfatını idarə eləmək gücündə idi.

Həyətinin arxın yanındakı balaca əkin yerini öz əlləri ilə qazır, kərkiləyib yumuşaldır, özü üçün lobya, kartof, xiyar, pomidor, göy-göyərti əkirdi. Əylisdə hər evə pay çatan limon ağaclarına da özü baxırdı. Qadın Erevana, doğma oğlu Joraya armud, şaftalı, qax (meyvə qrusu), sucuq ( içinə qoz doldurulmuş meyvə lüləsi) göndərirdi. Digər ermənilər kimi o da müqəddəs günlərdə bütün vaxtını Vəng kilsəsində keçirir, saatlarla xaçın altında dayanıb dua edirdi. İşdən-gücdən yorulanda darvazanın ağzında oturub yaxın qonşularla, təbii ki, həm də Zəhra arvadla dərdləşirdi.

Haykanuşun evi Vəng kilsəsindən xeyli aralıda, çayın çökəyində, kəndin müsəlmanlar yaşayan hissəsində idi. Yolun uzaqlığına baxmayaraq kilsəni qeyd-şərtsiz Haykanuşun ikinci evi saymaq daha doğru olardı. Hər gün möhtəşəm, topdağıtmaz darvazadan çıxıb kilsənin həyətinə gəlir və sanki durduğu yerdə ağlını itirir, məbədin başına dəli kimi dolanmaqdan yorulmur, daşı-divarı öpüb xaç çevirirdi. Nəhayət, qoca Haykanuş qarı yaxınlaşıb qapının önündə dayanır, divardakı Əylis müsəlmanlarının “başı çalmalı, əli uşaqlı” dediyi qadın və uşaq divar rəsminin önündə bir neçə dəfə xaç çəkirdi.

Saday Haykanuşun Erevanda yaşayan oğlu Joranı bir neçə dəfə Əylisdə görmüşdü. Joranın qızı Lüsik Erevandan Əylisə gələndə Sadayın on bir-on iki yaşı olardı.

Onlar eyni sinifdə oxuyan, biri – birindən aralanmayan üç dost idilər – Sarı Saday, Bomba Babaş və Cambul Camal. Biçilmiş zəmi yerindən başaq topalamağa birgə gedirdilər. Dağlara dırmaşıb qayalar, daşlar arasından quş yumurtası yığırdılar. Məktəbdə dərs olmayanda, başağa getməyəndə, küçədə aşıq-aşıq oynamaqdan bezib yorulanda, özlərini kilsənin həyətinə salırdılar. Və su çəkib ağırlaşmış çay daşları ilə Daş kilsənin həyətindəki abidələrin qulağını qoparmaq, burnunu sındırmaq üçün dəridən – qabıqdan çıxırdılar. Divarlara yapışdırılan xaçları qopardırdılar. Vuqarıdın hündür damına qalxıb oradan kəndi fitə basırdılar. Vəng kilsəsinin həyətinə təpilib Mirəli kişinin əkdiyi lobya, noxud, qarğıdalı və rəngbərəng gülləri heyvan kimi yoluşdurur, əzib tökürdülər. Çay yatağından tapıb həmişə ciblərində gəzdirdikləri bıçaq kimi iti tinli çalpara daşlarla kilsənin divarlarına ad yazırdılar: “Sarı Saday, Bomba Balaş, Cambul Camal”.

Sarışın saçlar Sadaygildə nəsillikcədi. Balaş, Bonba ləqəbini təkəbbürlü xasiyyətinə, diribaşlığına, sağlamlığına və güclü olmağına görə qazanmışdı. Camalın Cambul adı almağının isə məxsusi, olduqca kədərli tarixçəsi vardı.

O, müharibədən irəli doğulub, iki yaşına çatanda onları atalarından ayrı salan dava düşüb ortalığa. Ancaq dava bitəndən üç-dörd il sonra xəbər çıxıb ki, bəs Camalın atası Sümük Səfi sağdı. Arvadı Dilruba Səfidən belə məzmunda bir məktub alıb, bəs o ölməyib sağ-salamatdır və hal-hazırda Qazaxstanın Cambul vilayətində yaşayır. Yazıb ki, orda ikinci dəfə evlənib, hətta bir oğlu da dünyaya gəlib. Sonra yazıb, bir daha Əylisə ayaq basmayacaq, əgər oğlu Camalın meyli çəkirsə atasının yanına – Cambul şəhərinə gələ bilər.

Belə dəhşətli məktubdan sonra günlərin birində Camalın nənəsi Əzranın qışqırığı bütün kəndi yuxudan durğuzdu. Səbəb də bu idi ki, qızı Dilruba bir şüşə nefti təpəsinə əmdərib özünü odlamaq istəmişdi.

Bu hadisədən sonra Camalın anası heç cür özünə gələ bilmədi. Yemədi, içmədi, gecələr yuxusu ərşə çəkildi, əli işə – gücə yatmadı, ev-eşik tamam yadından çıxdı. Sonda başına hava gəldi, gecələr dişi canavar kimi dağların, təpələrin arasında dolaşıb ərini axtardı ki, onu tapıb cəzalandırsın. Amma Cambulun yolunu tanımır, ora nə təhər getməyi dərk edə bilmirdi.

Camalın anasının cəsədini Əylisdən otuz-qırx kilometr aralıda daş yola sərilmiş tapdılar. Bu sarsaq adın Camala qoşulmağının tarixcəsi belədir. Saday Bakıya gedəndən sonra Camal demək olar ki, hər gün onun yadına düşürdü və hər dəfə də Camal gözünün qabağına gələndə Vəng kilsəsini, onun hündür gilənar ağacları sıralanan həyətini, beli daim şalla sarınmış Haykanuş qarını xatırlayırdı, həmən o Haykanuşun paltarının qolunu dirsəkdən yuxarı çirmələyib ağlamaqdan özünü zorla saxlayan Camalın başını yaxşı-yaxşı sabunlayıb yuduğunu gözünün qabağına gətirirdi.

O səhər ikisi də kilsə həyətindəki uca gilas ağacına dırmaşmışdı. Havalar çoxdan istilənmişdi. Amma Camal bütün qışı sinifində arxa partada başı kepkalı oturmuşdu və o bütün qışı başına keçirdiyi o kepkanı hələ də soyunmamışdı. Sinif rəhbəri Muleyli müəllimə dərs ili başlanandan ta yay tətilinin axır günlərinə qədər dərs saatlarının əsas hissəsini məhz bu kepkanın müzakirə və təhlilinə həsr edirdi. Heç elə bil ötən qış Əzra nənənin gözlərinin tutulduğunundan, anasının ölümündən sonra bir Allah bəndəsinin eyninə gəlməyib ki, Camalın başı nə müdddətdən bəri yuyulmayıb. Heç demə, bu kənddə ən yaxşı insan Haykanuş qarı imiş. Heç demə, Haykanuş Cambul Camalın həmən səhər kilsənin həyətinə gələcəyindən xəbər tutubmuş. Uşaqlar hələ ağacın başında olanda, o gilasın altında ocaq çatır, yekə mis tiyanda su qızdırır, evdən məhrəba, sabun, dolça ( su tökmək üçün ) bir də lap axırda Camalın başına sürtmək üçün yarımletirlik bankada qır rəngində qara məhlul tədarükü görür.

Haykanuş qəfil Camalın kepkasını dartıb çıxaranda Babaş nə təhər iyrənirsə, bayaqdan qarnına doldurduğu gilasın elliyini qusur, Saday baxa bilmir, gözünü yumub üzünü o yana çevirir. Haykanuş vaysına-vaysına “Vay” deyib başını tutur. Camalın Başında bit qarışqa yuvasının ağzı kimi qaynaşırmış. Haykanuş Camalı ocaq başında, hamar çay daşının üstündə otuzdurur. Saday dolçanı isti su ilə doldurub Camalın başına tökür, qarı bitli başı sabunlayıb dəridən qan çıxanacan tükün dibini dırnaqlayır, kir-pasağı tökür, sonra dönə-dönə sabunlayıb asta, yanıqlı səslə: – Əziz balam. Yazıq uşaq. Yetim balam! – deyir.

İndi, Bakının xəstəxana çarpayısında huşsuz halda döşənib qalan Saday Sadıqlı bu səsi o qədər qəqiq, o qədər yaxından eşidirdi ki, o səs nə yuxuydu, nə xəyal, sanki Haykanuş indinin indisində palatada, onun lap böyründəydi. Haykanuş qarı Camalın başını dönə-dönə yuyandan, dərman sürtüb üstündən cuna ilə sarıyandan sonra evlərindən çıxıb kilsənin həyətində dolaşan qadınların səsini də Saday Sadıqlı apaydın, olduğu kimi eşidirdi.

– Özümüzü müsəlman bilirik, amma uşağın başını yumaq ağlımıza gəlməyib.

– Nə olsun müsəlman deyil, amma uşağın başını yudu, adam balasıdı də, göydən düşməyib ha, o da bizim kənddəndi.

– Allah sənə yaman gün göstərməsin, Haykanuş bacı. Sən müsəlmandan yaxşısan.

– Kim yetimin başını yumaq istəməz? Amma biz hardan bilək ki, uşağı bit basıb?

– Biz də deyirik niyə bu gədə papağı başından çıxarmır. Yazıq bitə görə yayın istisində papağını çıxarmağa xəcalət çəkirmiş.

– Allah sənin Erevandakı o bir balanı saxlasın, Haykanuş. Sən bizim Əylisdə ən ifallı qadınsan.

– Nə olsun ki, ermənisən, Haykanuş, sən Allah adamısan.

Hər ağızdan bir avaz gəlirdi, Haykanuş isə sabunlu əlini belinə sarıdığı şala sürtüb qurulamaq və eyni vəziyyətdə durmaqdan əyilmiş qamətini birtəhər düzəltmək hayında idi. Haya gələn arvadlar yavaş-yavaş dağılışırdılar. Onların qar-quru uzaqlaşıb eşidilməz olan kimi Haykanuş qollarını elə geniş açıb kilsəyə tərəf şığıdı ki, elə bil bu heysiz qadın bu möhtəşəm tikilini qucağına alıb qaldıracaq. Qoca Haykanuş özünü əylislilər demişkən “Başı çalmalı, əli uşaqlı” arvadın önündəki xaça yetirəndə başı ağ cunayla sarıqlı Camal dinməzcə kilsənin girişində, divarın dibində oturmuşdu. Bayaqdan darvazanın küncünə qısılan, qorxu və dəhşət içində nənəsinin Camalın başını yumağına tamaşa eləyən Lüsik, indi gilas ağacının dibində tərpənməz qalmışdı və deyəsən, dinməzcə ağlayırdı. Camalın da gözündə yaş parlayırdı. O, elə heyrətlə baxırdı, sanki dünyanı ilk dəfə görür, Babaş bir qıraqda dayanaraq başını aşağı salmışdı, bayaq özünü saxlaya bilməyib qusduğuna görə xəcalət çəkirdi.

Haykanuş, həmişə olduğu kimi kilisənin girişində dayanıb varlığını unudaraq dua eləyirdi. Bax elə bu anda yer üzündə hələ indiyəcən görünməmiş möcüzə baş verdi, erməni dilində bircə kəlmə bilməyən Saday Haykanuşun lap astadan, az qala özü-özünə pıçıldadığı hər kəlməsinin mənasını ana dilindəki kimi eşitdi. Bəlkə o yuxu görürdü? Bəlkə bu yuxu deyildi, böyük yaradanın göy üzündən göndərdiyi ilahi qüdrət idi ki, hər bir yaradılan bəndə heç olmasa ömründə bir dəfə belə bir qismətə ürcah olur. Maraqlıdır, görəsən, həmişə dünyaya daş gözlərlə baxan qadın həqiqətənmi daşdandır və yaxud o daş olduğunu, daşdan düzəldiyini unudub və qəfil xoş bir təbəssümlə Sadayın üzünə gülümsəyir. Hələ bu harasıdır. Bir anda o başı çalmalı arvadın qucağındakı uşaq da canlanır, boynunu ora-bura əyir bapbalaca əllərini, xırda ayaqlarını hərəkətə gətirir. Saday gözləri ilə açıq-aydın görürdü ki, körpə göz qapaqlarını qaldırır və hətta kiminsə üzünə gülüb göz vurur. Bu nə deməkdi, ey böyük yaradan, axı onun gözləri elə həmən anda həm də Camalın gözləri deyildimi? Yaxşı deyək qarabasmadır, yuxudur, görkəzmədir. Bəs yaxşı onda kilsənin yaxınlığında yaşayan Taytax Çimnazın, ortancıl və əcaz qızı Cinni Səkinənin “Baxın, ay camaat! Sarı Saday erməni kimi xaç çevirir”- deyən səsi hardan gəlirdi? Bu Çimnazın həmən başdanxarab qızı idi ki, Allah qoymasa haqq aşığı olmuşdu, özü kimi çirkin bir bayatı qoşub boğazı cırıla-cırıla oxuyurdu:

Erməni, ay erməni.

Dalından buynuz çıxıb

Yox əlacı, dərmanı.

Hələ o qeyri-adi İlahi işıq!

Haykanuş erməni dilində oxuyan duaların Sadaya əyan olduğu, ömründə ilk dəfə qeyri-ixtiyarı xaç çevirdiyi gün həmişəki kimi kilsənin günbəzinə, dağların dikinə sarımtıl-narıncı işıq səpələnmişdi – Sanki o işıq Allahın nəzəri idi, məbədin içini nurlandırırdı. Necə olur axı bu? Saday Sadıqlı kilsəni, eyni zamanda onun özünün qəlbini dolduran qeyri-adi dərəcədə parlaq işığı bir daha heç zaman, heç harda görmədi. Amma bununla belə heç vəchlə inanmaq istəmirdi ki, Əylisin işığı bambaşqadı, dünyanın işığı bambaşqa. Onun Əylisdə gördüyü nur, o işıq yalnız Əylisdədir, Əylisə məxsusdur, daha heç yerdə yoxdur. Axı bu ola bilməz. Axı Əylisin yuxarı başının eni nədir, uzunu nədir: altı-yeddi kilometr ola, ya olmaya. Bəs bu bir əlcə yerin işıq hikməti nədir görəsən? Amma yox, əgər haçansa insanlar bu bir əlcə torpaqda on iki kilisə tikiblərsə, o kilisələrin yan – yörəsində cənnət bağı salıblarsa, ola bilməz ki, onların işığından buralarda ilişib qalmasın, əks halda Allah insanın nəyinə lazımdı?

Görəsən həmin gün bütün Əylisi bürüyən sarımtıl-narıncı işığı Sadaydan başqa bir kimsə də görübmü? Necə olub ki, elə o gün kilsənin həyətindəcə ilahi işıq barədə kimdənsə nəsə soruşmaq ağlına gəlməyib. İndi, Bakıda bu barədə uzaqbaşı Babaşdan soruşa bilər. Amma necə? Amma hansı Babaşdan? İndi günü bu gün də Babaş Ziyadovdan o nur, o işiq barədə soruşmaq “jek” müdirindən Allahın ünvanını soruşmaq qədər mənasız bir işdir.

Həmin yay Bomba Babaş Haykanuşun Erevandan təşrif buyuran nəvəsi – Lüsikin dərdindən Məcnuna dönüb çöllərə düşdü. Elə miskin foks qalmadı icad eləməsin. Ən uca ağacların təpəsinə çıxıb ordan özünü yerə tulladı, xoruz kimi banladı, qarğa təki qarıldadı, ya da kolluqda gizlənib kəklik səsi çıxartdı. Gah quzuya, gah qurda döndü. Elə olurdu gün ərzində bir neçə dəfə əlləri üstündə təpəsi aşağı kilsənin başına dolanırdı. “Es kes surumen! Es kes Surumem!” – deyə gah hasarın üstündən, gah da kilisənin damından qışqırır, öz sonsuz sevgisini Lüsikə erməni dilində çatdırdığına görə çox xoşbəxt olurdu. Di gəl, arıq və nənəsi kimi əsmər bənizli Lüsik onun bütün bu oyunbazlığına səbirlə dözürdü: O, nəinki Babaşa az da olsa diqqət göstərmir, əslinə qalanda heç onu görmürdü. Ətrafda heç nəyi, heç kimi hiss etməyən Lüsikin bütün vaxtı gün ərzində kilsənin həyətində rənglərə və fırçaya sərf olunurdu.

Təbii ki, Haykanuş qarı yay günlərini kənddə keçirən nəvəsini gözdən qoymur, ən azı gündə bir yol kilsəyə baş çəkəndə termosda nəvəsinə çay, qazanda isti yemək gətirirdi. Lüsik ona Babaşın əməlləri barədə heç nə demirdi. Amma Haykanuş özü hardansa eşidib-duydu, məsələdən agah olanda Ziyadovların evinə gəlib oğlanın babasına şikayət elədi. Bundan sonra Babaş guya özünü yığışdırdı. Heç demə həngamə irəlidə imiş. Bu məsələ də həmin yay tətili zamanı ortalığa çıxdı. Günlərin birində kəndə xəbər yayıldı ki, bəs kimsə gecə Haykanuşun hasarından aşıb hər limon ağacından bir dənə limon qopardıb. Əlbəttə, bu gerçəkli oğurluq sayıla bilməz, sadəcə kimsə hansı səbəbdənsə ev sahibəsinə işarə verirmiş. Haykanuş hamıdan çox Babaşdan sübhələnsə də heç kimə şikayətlənmədi. Bundan iki gün sonra yenə kimsə Haykanuşun həyətinə keçib paltar ipinin üstündən Lüsikin tursikini aparar. Birisi gün səhəri onların çoxillik və sarsılmaz dostluğunun sonu yetişdi və onların hamısının parlaq işıqlı uşaqlığına yekə bir nöqtə qoyuldu. Məscidin qarşısında, adətən Əylis uşaqlarının oynadığı meydançada Saday heç özü də dərk edə bilmədi ki, hansı ürəklə kəndin ən güclü oğlanlarından sayılan Babaşa möhtəşəm bir zərbə endirdi və bir zərbədən Babaşın yerə sərələnməyinə əməlli-başlı heyrət elədi. Sonra tursiki Babaşın əlindən dartıb aldı, yuxarı qaldırıb havada yellədə-yellədə uşaqlara göstərdi, var səsi ilə qışqırdı:

– Uşaqlar, ay uşaqlar, bu tursik Lüsikin deyil, Babaşın bacısı Rasimənindir! Rasimənin tursiyini kimə verim? Satıram, gəlin, alın!

Bu əhvalatdan sonra bir sinifdə oxusalar da danışmadılar, heç salamlaşmadılar da. Sonra guya ki, barışdılar. Amma aralarındakı soyuqluq həmişəlik qaldı. Hətta Bakıya oxumağa gələndən sonra da biri-birini axtarıb aramadılar. Sonralar Saday kimdənsə eşitdi ki, Babaş Komsomolun Mərkəzi Komitəsinə düzəlib, işləri də xod gedir. Hər dəfə onun yeni təyinatı barəsində eşidəndə Saday istər-istəməz kilsəni, Lüsiki, Haykanuşun limonlarını, məscidin qarşısındakı meydançanı, Babaşı, Lüsikin havada yellənən tursiyini xatırlayırdı.

O biri gün Haykanuş Lüsiki Ordubad vağzalından qatara əyləşdirib Erevana göndərdi. Lüsik həmin vaxtdan sonra bir də heç vaxt Əylisə gəlmədi.

Əylisdə ikinci məşhur və görkəmli erməni qadın hamının Anıx deyə çağırdığı Aniko idi. O, qoçaq qadındı, qürurlu və hökmlü. Allah saxlamış hər şeydən xəbərdar idi. Arıçıya arıçılıqdan, ipəkçiyə ipəkçilikdən məsləhətlər verirdi, tibbi təhsili olmasa da kəndin canı ağrıyanlarını, naxoşlarını sağaldırdı. İlahi, görəsən, qadında bu boyda həvəs və güc hardandı? Aniko 1919-cu ilin dəhşətli payız günü türk əsgərlərinin kəndin erməni əhalisini güllənin qabağına verib qırdığı, qılıncdan keçirib doğradığı, hər tərəfdə qanın su yerinə axıb gölləndiyi fəlakətin canlı şahidlərindən biriydi və onun valideynləri, qardaşaları, bacıları həmin basqında milçək kimi qırılmışdılar. Bütün Əylis camaatı bilirdi ki, qaçıb təndirdə gizlənən Aniko o vaxt təsadüfən salamat qalmışdı. Üç-dörd gün orada ac-susuz girələnən qızı Mirzə Vahabın anası Zöhrə arvad tapıb təndirdən çıxarmışdı. İstanbulda təhsil alan, o zamankı Əylisin ən savadlı müsəlmanı sayılan Mirzə Vahab, doktor Abasəliyevin dediyinə görə, təqribən otuz yaşlarında imiş. Mirzə Vahab uşağı evində gizləyib, böyüdüb və sonra əlbəttə, zor gücünə özünə arvad eləyib. Bunun əvəzi olaraq Anikonun özündən iyirmi yaş böyük ərinə göstərdiyi ehtiram, qayğıkeşlik Allahın möcüzəsi deyil, bəs nədir? O, əri haqqında hər zaman fəxrlə danışır, savadlı, xeyirxah, düzgün insan olduğunu söyləyirdi. Adı dilindən düşməyən Mirzə Vahabdan Aniko iki oğlan, iki qız doğdu.

Hər yerdə danışırdılar ki, qadın ailəsinə görə müsəlmanlığı qəbul edib. Qəribdir, o, qorxub çəkinmədən nə zamansa ermənilərin bir də bu yerlərə dönəcəklərini, Əylisi cənnətin bir parçasına çevirəcəklərini söyləyirdi.

Özünü müsəlman sayan Aniko imamların matəmində o biri arvadlarla bikir kiminsə evində oturub Məhəmməd Peyğənbərin nəvələrinin müsibətinə acı-acı ağlamaqla bahəm, demək olar, hər gün səhər ertədən Vəng kilsəsinə baş çəkməyi də unutmurdu. O, gələn kimi kilsənin həyətini süpürüb təmizləyir, öz əlləri ilə əkdiyi rəngbərəng, qəşəng güllərə qulluq eləyir və istisnasız olaraq hər dəfə kilsəni anbara çevirib qapısına kilid bağlayan Mirəli kişinin ölüsünə də, dirisinə də dişinin dibindən çıxanı deyirdi. Anikonun öz həyəti isə Əylisdə bir başqasında təsadüf olunmayan güllərlə bəzədilmiş bayram sərgisinə oxşayırdı. Mirzə Vahab bu evə 1919-cu il erməni qırğınından sonra yerləşmişdi. Hətta danışırdılar ki, Əylis evlərinin ən yaxşılarından sayılan bu evi İstanbulda təhsil almış Mirzə Vahaba Türk sərkərdəsinin şəxsən özü – Ədif bəy peşkəş eləmişdi. Necə ki, o dəhşətli basqından Anikonun sağ-salamat xilas olmağına inanmaq olmur, eləcə qadının əlləri ilə gülüstana dönən bu həyətin nə vaxtsa Ədif bəyin dəstəsi tərəfindən qanla suvarıldığına da inanmaq çətindir. Əlbəttə, Aniko bunun fərqində olmaya bilməzdi. Bəlkə elə onun əlvan güllərə bu qədər bağlılığı da səbəbsiz deyildi, bu yolla o, məhv edilmiş qohum-əqrabasının xatirəsini əziz tutur, onların nakam ömrünü bu işıqlı dünyada bir az da uzatmaq istəyirdi. Bəlkə, qətlə yetirilən hər bir erməninin ölmədiyini, bu yer üzünün gözəl güllərinə döndüyünü sübut eləmək istəyirdi? Və bəlkə istəyirdi bu Allahdan gizli olmayan mətləbi hər bir əylisli müsəlman bəndəsi də yadında saxlasın? Çox gümün, o vaxtlar bu həyətə tökülən nahaq qan arvadın yaddaşında cövlan edirmiş. Qanlı yaddaşın əzabından xilas olmaq üçün yeganə əlac ona qalırmış ki, həyətinə gül-çüçək əksin, Vəng kilsəsində güllərdən ibarət böyük bir xiyaban salsın!

Sadayın yaddaşında Aniko həm gözəl insan və qadın kimi, həm də başqalarından fərqlənən şən və cingiltili səsi ilə qalmışdı. Onun səsi bütün Əylisi – onun evlərini, kilsələrini, dağlarını, yollarını, çaylarını, bulaqlarını dolaşır, səhərin açıldığını xəbər verən zəng kimi səslənirdi. Çünki həmişə sübh tezdən yuxudan oyanır, hündür artırmaya çıxıb uca səslə nəsə deyir, elə bil bununla Əylis müsəlmanlarını xəbərdar eləmək istəyirdi ki, hələ Əylisdə erməni səsi yaşayır.

Haykanuşdan fərqli olaraq o, Vəng kilsəsinə hay-küylə gedirdi: köhnə fayton yoluyla şəstlə addımlayır və ucadan danışırdı. Hamı eşidə-eşidə xatırlayıb Esxinin özünü qayadan atmasına görə Ədif bəyə lənət yağdırır, Əylisin ən gözəl kilsəsini miskin anbara döndərən Mirəli kişini uzaqdan-uzağa hədələyirdi. Anikonun səsi müsəlmanlığı qəbul edən, Mirzə Vahab kimi xoşxasiyyət, savadlı şəxsə ərə gedən erməni qızın, türk süngüsündən möcüzə nəticəsində yayına bilən yetimin səsi deyildi. O, sözün həqiqi mənasında Əylisin əsl sahibəsinin əsrlərin ən dərin qatlarından gələn səsi idi. Başqa sözlə bu Əylisin itirilmiş səsi idi!

Bakıda yaşayarkən, Saday Sadıqlı yuxularında o səsi çox eşitmişdi, dəfələrlə Bakı sabahlarını o səslə açmışdı.

Saday Sadıqlı qəribə bir kilsədə yuxu görürdü: elə ki, qoca qəhbələrin ədəbsiz bazarlaşmağı başlayır, bax onda ermənilərlə müsəlmanların namərd və qaçılmaz toqquşması çıxır meydana. Qəribəsi bu idi ki, o, yuxuda gördüyü kilsə Əylis kilsələrinin heç birinə bənzəmirdi, amma bununla belə vahiməsinə, mistik təsirinə görə burada o kilsələrin hərəsindən nəsə bir əlamət vardı. O yuxuda ilin vaxtlarını müəyyən etmək olmazdı. Əylisdə sübh tezdəndi, hava təzə-təzə işıqlaşır, kənd zülmətin pəncəsindən çətinliklə qopur. Dağların quzey tərəfində qalın qar əriməyib. Onun tuşunda əlçim-əlçim qeyri-adi düzümlü buludlar göy üzünü tutub. Və bir də səmavi, mistik işıq: yad və həm də hədsiz dərəcədə doğma, tanış işıq!

Saday yuxu görürdü: kilsənin ağ boyanmış hündür divarlarını görürdü, görürdü ki, küləklər həmən o çat verən divarı ovub, yekə bir deşik açıb. O deşikdən kilsənin içinə işıq süzülür və o işıq pətək üstündə qaynaşan arılardan çıxan səsə oxşar bir qıjıltıyla axır, axdıqca da şeytani bir ehtirasla göndərilən mühüm bir xəbəri yer üzünün hər bir məkanına çatdırmağa tələsir.

Elə o vaxtdan bu dünyaya aid olmayan o qəribə səs Sadayı qarabaqara izləyirdi. O səs hər yerdə idi. Və Saday radio dalğalarında, televizor ekranında, inqilabi, dini, vətənpərvərlikdən bəhs edən vərəqlərdə, giriş qapılarında, küçə dirəklərində qəzet və jurnalların iri qara şiriftlərlə yazılmış məqalə başlıqlarında həmin xışıltı və şırıltıyla axıb tökülən səsli işığı görür, eşidirdi. Bu səsli işıq hələ indiyəcən görünməmiş fəlakət haqqında dünyanın hər yerinə xəbər aparırdı. Və o heç vəchlə qəbul edə bilməzdi ki, heç kimin heç nədən qorxub çəkinmədiyi bir zamanda daim qorxu hissinin altında sıxılıb əzilməlidir. Nə üçün hər söhbət, qəzetdən oxuduqları, radiodan, televizordan eşitdikləri, meydanlarda natiqlərin nitqləri, küçədə arvadaların qar-quru ona faciə kimi görünürdü? Nəyə görə hamilə qadınlara, bulvarda, parkda qoşa addımlayan cavanlara baxdıqca qanı qaralır? Yəni o, insanları gələcəkdə gözləyən qorxu əzabını təkbaşınamı çəkməlidir? Doğrudanmı, əvvəllər də, elə indi də onu qorxuya salan məsələ baş verəcək, onun gördüyü bu küçələr, bu meydanlar istərsə də, istəməzsə də hakimiyyət başına yeni bir Xozeyin gətirəcək? Nə üçün qarşısıalınmaz qan davasının ağrı və əzabını məhz o, Saday Sadıqlı çəkməlidir?

Qəlbini sıxıb əzən suallara cavab tapa bilməyən Saday Sadıqlı hər gecə yuxuda Əylisi görürdü. Çünki Əylis ürəyinin sağalmaz yarası idi. Vaxt ötdükcə daha əsəslı şəkildə depressiv-melenxolik ovqata düçar olan Saday dünyadan və adamlardan hər gün bir az da uzaqlaşırdı. Tez-tez yuxuda sayıqlayıb inildəyirdi. Rabitəsiz monoloqlarında Haykanuşun, Anikonun, Camalın, Lüsikin, Babaşın, eyni zamanda Azadə xanıma məlum və məlum olmayan adamların adlarını çəkirdi. Amma bir dəfə gecənin yarısı Azadə xanım Sadayın yuxulu-yuxulu xaç çevirdiyini görəndə xeyli müddət özünü əla ala bilmədi.

Eləcə dəhşətli gecələrin birində ərinin anlaşılmaz nitqlərində hamının çoxdan unutduğu tülkü balası peyda oldu. Çox vaxt baş verənləri atasından gizlədən Azadə xanım Sadayın gecəki iniltilərinə dözməyib səhəri gün keçirdiyi iztirabları doktor Abasəliyevə bildirdi.

– Papa, bəlkə onunla sən danışasan? Niyə əzab çəkdiyini aydınlaşdırasan?

Doktor Abasəliyev meydana çıxan psixoloji drum qarşısında tibbin çarəsizliyini yaxşı bilirdi, ona görə də qızını sakitləşdirməyə çalışdı.

– Bu kriptomneziyadı, – dedi. Bütün həssas adamlarda müşahidə olunur: –

yaşlandıqca “uşaqlığa qayıdırlar”, narahat olma. Onsuz da hər kəs öz həyatını yaşayır.

Bəla burasında idi ki, Saday məhz indi öz həyatını yaşamırdı. Qəribədir, Saday Sadıqlının nəsil-kökündə bircə damla da erməni qanı olmadığı halda (bir babası Kərbəlanı, o birisi Məkkəni ziyarət eləmişdi) nə qədər müddətdi sanki o, canında hansısa adsız bir ermənini daşıyırdı. Lap dəqiqi, daşımır, gizlədirdi. Sanki bu böyük şəhərdə incidilən, alçaldılan, qətlə yetirilən hansısa bir erməni deyildi, onun özünü incidir, təhqir edir, öldürürdülər. Payızın lap əvvəlindən bu vaxta qədər onun üzü bircə dəfə də gülməmişdi, sıxıntı və kədər içində hərlənmişdi daima. Əvvəllər həftədə iki dəfə baş çəkdiyi teatra daha ayağını da qoymurdu. Hətta bir vaxt həvəslə qoşulduğu mitinqlər məna və məzmununu itirib gözündən düşmüşdü. Şəhərdə özünə yer tapa bilmirdi, evdə də qərarı tutmurdu.

Küləkli, yağışlı bir axşam o, evə elə bir halda gəldi ki, Azadə xanımı dəhşət bürüdü, qışqırmaqdan özünü zorla saxladı, kişini elə bil gölə basmışdılar – təpədən dırnağa cumculuq suyun içində idi. Əyninin paltarı, saçı, çənəsi bəs deyincə islanmışdı. Plaşının ciblərindən su süzülürdü. Şalvarı çamura, palçığa bulaşmışdı, pencəyinin düymələrini, köynəyinin boyunluğunu dartıb qoparmışdılar.

Azadə xanım ağlaya-ağlaya ərini soyundurdu, hamama aparıb isti suyun altına saldı. Sonra bir qədəh konyak verdi, çay gətirdi. Saday bir qədər özünə gələndən sonra sorğu-suala başladı:

– Bəs onda səni kim bu kökə salıb?

Saday cavab vermədi. Uzun sükutdan sonra elə hönkürdü ki, Azadə xanım soruşmağına peşman oldu.

– Aza, vağzalda cavan bir qadına od vurub yandırdılar! Üstünə benzin töküb diri- diri yandırdılar!

– Kim yandırdı? – Azadə xanım gözünün yaşını silə-silə soruşdu.

– Arvadlar, Aza, küçədə alver eləyən qadınlar. Elə bil adam deyildilər, cin yığınıydı.

– Səni də onlar bu hala saldılar?

Artist heyrətləndi, həqiqətən də o, evə nə vəziyyətdə gəldiyindən xəbərsiz idi.

– Bilmirəm. Heç nə yadıma gəlmir. O əcinnələr erməni qadını yandıran dəqiqə

yoxa çıxdılar. Bir də gördüm vağzalda təmtək qalmışam.

Əhvalatın məğzini öyrənəndə Azadə xanımın halı xarablaşdı.

– Gecə yuxuda görürəm ki, bizimkilər məni aradan götürmək üçün bir erməniyə

– Kim? Kimdir səni öldürtmək istəyən? – Az qala başını itirən Azadə xanım

öz səsinə bənzəməyən tamamilə yad səslə qışqırdı.

– Erməniyə pulu bizim hakimiyyətdə olan adamlar verirdilər.

– Bəsdi! Bu ölkədə çoxdan hakimiyyət yoxdur. Olanlar da düşmən dəyirmanına su tökürlər. Səncə, Sumqayıtı cəhənnəm oduna qalayan xalqdı? Yox, əzizim, yox! Bu ya KQB-nin, ya da hakimiyyəti zəbt edən bir qrup mafiozun əməlidir. Dünya dağıla, Saday, inanmaram, kimlərsə azərbaycanlıları belə ağılsız vəhşiliyə təhrik eləsinlər.

– Hansı haqla belə deyirsən? Axı sən Əylisdə olmusan, – artist dərdli gözlərini

arvadına zilləyib belə dedi və dərhal da başını uşaq kimi sinəsinə əydi.

– Hə, Əylisdə olmuşam, bilirəm ki, türklər günahsız insanların üstünə vəhşi kimi cumub, onlara divan tutublar. Amma sən elə yerdə olmusan ki, orada ermənilər minlərlə bədbəxt azərbaycanlını yerindən-yurdundan qovublar. Ömründə bir dəfə sən, evsiz-eşiksiz qalan, bu gündən sabaha ümidi olmayan o bədbəxtlərin halına yanmısanmı? Məgər aranı qızışdırıb bu qanı tökənlər onlar haqqında düşünürmü? İndi fərqi yox, qarabağlı, yaxud bakılı ermənilər olsun, ona görə azərbaycanlıya tüpürürlər ki, bizi türk hesab eləyirlər. Bir deyən yoxdur ki, əgər sizi türk qırıbsa, gedin davanızı da türklə eləyin. Erməni boşboğazların harası bizim primitivlərdən artıqdır. Sən niyə bu barədə düşünmürsən, əzizim? Elə bir hala düşmüsən, özün özünü tanımırsan. Bilirsən necə sınıxmısan, əzizim. Özünə yazığın gəlmir, heç olmasa mənə yazığın gəlsin.

– Mən istəyirdim. istəyirdim. Mən ölmək istəyirdim, Aza, – dedi və zorla ud-

Azadə xanım anladı ki, əri söz eşidəsi halda deyil, susdu. Saday Sadıqlı tamamilə özünə qapandı. İndi o, nəinki arvadını, həm də dünyanı hiss etmirdi. Azadə xanım ərinin vağzala getməyinin səbəbini indi başa düşdü. Saday bütün gün vağzalda ona görə hərlənib-fırlanıb ki, uşaqlığının “Bakı-Erevan” qatarının qabağında kimisə qarşılasın və yaxud kimisə yola salsın. Eçmiədzinə gedib xristianlığı qəbul eləmək xəyalı ilə dolaşan Saday, doğma Ordubaddan ötüb keçən bu qatarla demək olar ki, hər gün səfərə çıxırdı.

Gənc müəllifin pyesində heç vaxt rol almayan Saday Sadıqlı ölkənin

keçmiş Xozeyinini öz xalqına qarşı törətmiş olduğu mənəvi-əxlaqi

soyqrımda ittiham edir.

Bəlkə də Saday Sadıqlı yenə də yuxusunda doktor Abasəliyevlə Əylisdə keçirdiyi o gözəl yay günlərindən birini görürdü. Ola bilər ki, aktyorun qulağında qayınatasının Mərdəkandan telefondaca dediyi sözlər səslənirdi. Hər halda yuxudan oyandığı həmin səhər Sadaya elə gəldi ki, bütün dünya professor Abasəliyevin cingiltili, gümrah səsiylə dolub. O gümrah, cingiltili səsi yenidən dinləyir, özünü həmişəkindən daha gümrah və sakit hiss edirdi. Sanki doktor Abasəliyevin səsi ona güc verirdi ki, ağrılara dözə bilsin.

1989-cu ilin axırıncı şənbəsi idi. Təqribən saat birdə Azadə xanım işə getdi. O, evdən çıxandan azca sonra telefon zəng çaldı. Təqribən on dəqiqəlik fasilələrlə beş saata yaxın zəng-zəngə calandı, amma Saday dəstəyi qaldırmadı. Telefonun susduğu dəqiqələrdə artistin qulağına süni, şirin dilini işə salan birisinin danışığı gəlir və o anda da Mopassan Mirələmovun siması gözünün qabağında canlanırdı. Teatrın drektoru məşhur Xalq şairinin misralarını deyirdi:

Böyük sənətkara salamlar olsun,

Bu dünya durduqca o da var olsun!

Bir həftədən artıq idi ki, direktor hər gün zəng çalıb salamlaşmağın əvəzinə bu murdar misraları təkrarlayırdı və hər dəfə də Saday Sadıqlı o murdar misraları eşidəndə az qalırdı bütün içalatını qussun.

Nəhayət Sadayın telefonun dəstəyini qaldırmaqdan ayrı bir çarəsi qalmadı. Bu dəfə zəng eləyən Mopassan Mirələmov deyildi, Nuvariş Qarabağlı idi.

– Qardaş, telefonu niyə götürmürsən? – o, sakit, xışıltılı səsiylə soruşdu. – Azı

əlli dəfə zəng eləmişəm. Ağlıma yüz fikir gəlir, görəsən nə olub. Bura sənin bir yerlin gəlib, həmkəndlin. Uşqalıq dostun ,Camal!

– Hara gəlib? – Saday elə heyrətlə soruşdu ki, özü öz səsindən diksindi.

– O, burdadı, teatrda. Tez gəl, səni gözləyir. – Nuvariş Qarabağlı azca fasilə verib əlavə elədi: – Mopassan müəllimin kabinetindədi.

Əgər Nuvariş Qarabağlı “Mopassan müəllim” deyirsə, deməli, yüz faiz drektorun kabinetindən zəng çalır. Əks halda başqa cür deməliydi: direktorun özü olmayanda hamı ona Mopoş dayı deyirdi.

– İndi gəlirəm, – Saday Sadıqlı dedi. Di gəl ki, yerindən qalxmağa heyi yox idi. Camal yeddinci sinifdən çobanlara qoşulandan bəri Saday onu bircə dəfə də olsun görməmişdi. Amma həmişə xatırlamışdı. Hələ bu heç, son zamanlar onun başına belə bir fikir gəlmişdi ki, kəndə getsin, gedib çıxa bilmədiyi dağlara qalxsın, Camalı axtarıb tapsın, axır ondan soruşsun ki, həmən gün Haykanuş kilsənin həyətində Camalın başını sabunlayıb yuyanda həqiqətənmi dünya hansısa məxmər kimi yumşaq sarımtıl-narıncı rəngdəydi, yoxsa yalnız Sadaya elə görünüb. Amma indi Camalla görüşmək üçün gerçək imkan yarandığı bir vaxtda ondan belə bir sözü soruşmaq əməlli-başlı ağır bir yük idi. Nəhayət, o, evdən çıxıb taksiyə minəndən sonra qəfil ağlına belə bir fikir gəldi ki, Camalın Bakıya gəlmək məsələsi, sadəcə, uydurmadır, diribaş Mopassan Mirələmovun növbəti kələyidir. Axı nə vaxtdan bəri direktor hansı yolla olur-olsun onu aldadıb teatra gətirmək, günlərlə telefonda təriflədiyi pyesi Sadaya oxutmaq istəyirdi. Ola bilər ki, Mopoş əsərdəki baş rolun məhz Saday üçün yazıldığını uydurmurdu. Başqa bir ehtimal həqiqətə daha yaxındı: bəlkə də heç zaman ruhdan düşməyən, işgüzar, uzaqgörən direktor baş rolu Saday Sadıqlı oynayacağı təqdirdə meyit kimi döşəli qalan teatrın ayağa duracağını hədəfə alırdı. Onun xasiyyəti belə idi: kəsməsə yapışdığını buraxmazdı. Əgər o, bilsəydi ki, Sadayın haçansa Camal adında uşaqlıq dostu olub, heç bir çətinlik çəkmədən bunu hətta artistin özündən öyrənər və ömürlük yadında saxlayardı. İndi isə ortada olan həqiqət belə idi: O, taksidəydi və o uzaq illərdən, o uzaq yerdən təşrif buyuran Camalla görüşmək indiki halda onun üçün elə də böyük əhəmiyyət kəsb eləmirdi.

Camal isə həqiqətən gəlmişdi. O, ucuz, amma təzə kostyum geyinmişdi, başında bahalı buxara papaq vardı, tam ciddi görkəmlə alaraq Mopassan Mirələmovun isti, rahat otağında oturub gözləyirdi. Bəlkə də öyrəşmədiyi mühitə düşdüyünə görə onun həyəcanlı, qaynayan gözləri dağlarda mis kimi yanıb qaralmış sifətində qəribə bir parıltı verirdi.

Nuvariş Qarabağlı Sadayın gözünə dəymədi, o, kabinetdə yox idi. Belə başa düşdü, ya məşqdədir, ya da hardasa televiziya çəkilişində. (Saday hardan biləydi ki, Nuvariş haçandandı pistolet əldə etmək üçün böyük-büyük adamların qapısı ağzında N qədər vaxt itirir.)

Mopassan Mirələmov Sadayı görən dəqiqə yaşına uyuşmayan bir qıvraqlıqla kreslodan sıçrayıb artistə sarı şığıdı, onuqapının ağzındaca qucaqlayıb bağrına basdı. Hətta bu görüşdən nə qədər mütəəssir olduğunu anlatmaq naminə ağlamsındı. Camal sinif yoldaşını öpmək niyyəti ilə dodağını uşaq kimi dodağını büzüb irəli uzatdı. Saday dostunun başını bahalı papağıyla bir yerdə sinəsinə sıxdı. Onlar bir neçə dəqiqə dinib-danışmadan biri-birinə baxdılar. O qısa zaman kəsiyi Camalın özünü ələ almasına, nə söyləmək istədiyini kəsdirməyinə kifayət elədi. Lap əvvəl bir qədər həyəcanlandı, sonda isə doluxsunub hıçqırdı.

– Zibilə düşmüşəm, qardaş, – sözə başladı. – Köməyin lazımdı. Oğlumu tutub

salıblar türməyə. Rayonda döymədiyim qapı qalmayıb. Sözümə baxan yoxdu. Durub gəldim, bəlkə burda kimsə kömək eləyə.

– Nə üstündə tutublar oğlunu? – Artist əsəbi halda soruşdu. – Camalın belə

ağlamsınmağını heç istəmirdi.

Camal cavab vermədi. Cibindən dəsmal çıxarıb aramla gözündən, burnundan axıb ağzına dolan seli-suyu sildi. Yalnız bundan sonra özünü ələ alıb artıq sakit, arxayın səslə dərdini açdı.

– Eşit, Sarı, başımın boşluğuna görə Allah cəzalandırıb məni. Adam nə qədər səfeh olar ki, gedib qəssab Məmmədağanın nəvəsin gəlin deyib gətirər ocağının başına, qanını it qanına calayar. Bu da axırı. Məni adam saymır, qayınanasını it kimi tutur. Qandığı döyməkdi, söyməkdi, lənət yağdırmaqdı. Bizi bütün kənddə biabır eliyib. Tutması tutanda bir əli olr, bir başı – özünü döyüb qana qəltan eləyir. Sonra da atası Cingöz Şabanın öyrətməsi ilə qaçır şəhərə, xəstəxanaya, ay camaat, baxın deyir, ərim məni öldürmək istəyir. Bax belə, uşağı şərləyib basdılar içəri. İyirmi gündü onun-bunun qapısında yatıram. Rayonda kimin yanına gedirəm heç üzümə də baxmır. Gümanım kəsilib. Ümidim bircə sənə qalıb, Saday. Sən kömək eləyə bilərsən mənə. Hörmətli adamsan, hamı səni tanıyır. – Camal diqqətlə Sadayın üzünə baxaraq susdu. Sadayın Camala yazığı gəldi. O, eyni zamanda özünün, Əylisin, Cingöz Şabanın kəmağıl qızının halına yandı. Saralıb solan Əylisin, bozarıb dərd çəkən dağların, üşüyən, soyuqdan nəfəsi buz bağlayan, baharın gəlişinə həsrət qalan daşların, küçələrin, evlərin halına yandı. Daş kilsə. Onun altından çağlayıb axan çeşmə, indi buz bağlayan, o çeşmənin axıb töküldüyü çayın rəngi bir az qaramtıldı, elə bil nədənsə qorxub və qəfil, haradansa peyda olan, bəlkə də əcəlin dartıb buralara gətirdiyi möcüzəli dərəcədə qara tülkü – Allahın yaratdığı xırda canlı. və bir də o bulağın yanında qədimlərdə tikilən, üstündəki qıpqırmızı qan ləkəsi pozulmayan daş hasar. Cingöz Şaban bu hasarın dibində güllələmişdi o yazıq məxluqu. Artist Əylisin beləcə, boz və yazıq sifətini gözü önünə gətirir və Camaldan həmən o sarımtıl ­- narıncı işıq barədə soruşmaq xəyalına görə utanıb xəcalət çəkirdi.

– Baxaq görək. Nəsə fikirləşərik, – Saday Sadıqlı inmasız, heç bir ümid yeri qoymadan cavab verdi və bir qədər ucadan əlavə etdi: – Hə, danış görüm Əylisdə nə var, nə yox?

– Nə olasıdı Əylisdə? Necə görmüsən, elə – köhnə hamam, köhnə tas, – Camal

tam könülsüz dilini sürüdü.

– Bilirsən axırıncı dəfə Əylisdən çıxdığım neçə ildir?

– Lap olsun yüz il. Lap yüz il də olmasan, Əylisdə heç zad dəyişən deyil, – Camal cavab verdi və nədənsə təəssüflə Mopassanın üzünə gülümsündü. – Amma sonra nə düşündüsə Sadaya Əylis barədə azdan-çoxdan danışmaq qərarına gəlib, könülsüz-könülsüz dilləndi. – Bu il yaz girəndə Mirəli kişi öldü, mən bilən xəbərin var bundan. Təzəlikcə Anıx da canını Əzrailə tapşırdı. Qoca qarı nə təhər hikkəliymiş, son nəfəsi üzülənəcən erməniliyini danmadı. Bizim arvadlar vidalaşmağa gedəndə, hamıya üz tutub nə desə yaxşıdı? Deyib, eşidin, mən dinimi dəyişə, inandığım Allaha dönük çıxa bilmərəm. İndiyə qədər mən sizin, mədəni dildə desəm, başınızı təlləyirdim. Hə, ermənilər belə alçaqdılar! – Camal məzəli bir tərzdə üz-gözünü əyişdirib, bu dəfə də ani və ehtiyatla Mopassan Mirələmova baxdı. Sonra isə çaşqın halda Sadaya nəzər yetirib hansı səbəbdənsə başını aşağı saldı.

– Hədi, hələ də Əylisdə ermənilər barədə hədyan söyləmək dəbdərir? – Saday

güclə eşidilən səslə soruşdu və özünü əylisli müsəlman arvadlar dövrələyən, ölüm yatağında can verən sonuncu Əylis ermənisi Anikonun yerində təsəvvür eləməyə çalışdı. Onun ölüm səhnəsini təsəvvürünə gətirə bilmirdi. Əvəzinə gözləri önünə Əylisdəki ən gözəl, böyük, ikimərtəbəli ev gəlirdi. Hündür artırmasınada ələ gətirmək mümkün olan hər növ güllər düzülmüşdü. Təmizlik və səliqə-sahman evə tərəf uzanan daş döşənmiş cığırla gedən adamın gözlərini dincəldirdi. Anikonun Vəng kilsəsində əkdiyi və həvəslə qulluq etdiyi güllər Sadayın ruhunu çox oxşamış, ona zövq vermişdi. Artist Camalın başındakı bahalı papağa baxır və xatırlayırdı ki, neçə müddətdən bəri çıxarmadığı kirli, qartmax bağlamış kepkanı onun başından Haykanuş ölüm-zülüm dartıb qopara bilmişdi.

– Əgər Allahın olsaydı, sən də ona qarşı satqınçılıq eləməzdin. – Artist heç nədən ehtiyatlanmadan uca səslə dedi. Və dərhal (dediyi sözlərə görə təəssüf hissi keçirdiyinə görəmi, yaxud hansısa başqa bir səbəbdən) içində uçurum kimi boşluq duydu, elə qaranlıq, nəhayətsiz boşluq ki, nə başlanğıcı vardı, nə də sonu, həyatsız və havasız bir boşluq idi. Onun sözlərindən sonra ortaya çökmüş ani sükut arasında o, Mopassan Mirələmovun gözlərindəki şübhəli-hiyləgər və soyuq təbəssümü tuta bildi. Amma direktorun tərtəmiz təraş edilən kök sifəti bir anda ciddiləşdi. İşə bax ki, Sadayın tikanlı sözləri Camalın halına təvavüd eləmirdi.

– Düz deyirsən, – cavab verdi, ermənilər öz Allahlarından heç vaxt üz döndərmirlər.

Saday bu sözü elə bil əvvəllər də eşitmişdi. Artistə görə, eşitdiyi sadəcə söz deyildi, bu sözlər həm də nə zamansa bu dünyada var olan, sonra izsiz-tozsuz yoxa çıxan, unudulan səs, yumşaq, xeyirxah işıq idi. Saday Sadıqlı bu sözləri eşidəndə sakitlik tapmış, özünü ələ almışdı. O, bu saat bütün yaddaşını geri çevirib ələk-vələk eləməyə hazır idi ki, o sözü ilk dəfə kimdən, nə zaman, harada eşitdiyini xatırlasın. O, bütün Əylisi hamıya məxsus olan tək bircə ev kimi qucaqlayıb bağrına basmaq, cavan ağac kimi silkələmək, bir ovuc su kimi başına çəkib içmək istəyirdi, təki bilsin, xatırlasın ki, Camalın indicə dediyi sadə, amma inanılmaz dərəcədə dərin mənaya malik cümlənin ilk əylisli müəllifi kim olub. Ey ucalardan uca Allah! Məgər bu sözlər deyiləndə Əylis o ulu, əlçatmaz yaradanın yanında deyildimi? Əylis də məgər böyük yaradan qədər əlçatmaz olanda deyilməyibmi bu sözlər: “Allahın nəzəri həmişə ermənilərin üstündədir.”

Ürəkdən sevinən Saday Camalın boynunu qucaqladı.

– Ay Cambul, elə Cambulsan ki, durmusan. Nə qədər təmiz ürəklisən, xətrinə dəysəm də incimədin.

– Təmiz adam təmiz sözdən inciməz. – Camal müdrik sözləri muncuq kimi ipə-sapa düzdü. – Yalanın ağası olmaqdansa, doğrunun qulu olmaq yaxşıdı.

– Sən Bakıya birinci dəfə gəlirsən?

– Yox, ikinci dəfədi, bir dəfə də qızımı ərə verəndə gəlmişəm.

– Səfərə çıxanda dağları kimə tapşırırsan? – Saday zarafat elədi.

– Dağların yiyəsinə kim yaxın düşə bilər – Camal ehtimal ki, Allahı nəzərdə tutub cavab verdi.

– Qoyun otarmırsan daha?

– Niyə otarmıram, otarıram. Əylisdə bir sürü nəvəm var. Onlar mənsiz də hər işi yoluna qoyurlar.

Saday ayağa durub kabinetdə gəzişməyə başladı.

– Hə, indi biz neyləyək?

– Türmə barədə, nətəhər yoluna qoyaq bu işi?

Mopassan Mirələmov sanki bayaqdan söhbətin bu yerini gözləyirmiş kimi ayağa durdu.

– Burda çətin nə iş var ki? Sən rayon prokrorunun adına məktub yazırsan, qardaşınız da aparıb verir ona. Prokror sənin sözünü yerə salmaz. Oğlanı açıb buraxar, bununla da iş bitər. – Direktor xəlvətcə Saday Sadıqlıya göz vurdu və əvvəlcədən hazır elədiyi qələm-kağızı ona uzatdı. – Prokurorun nə həddi var ki, sənin kimi qüdrətli xalq artistinin sözünə qulaq asmasın? ( qeyri-rəsmi görüşlərdə direktor Saday Sadıqlıya həmişə “xalq artisti” deyirdi) Üstəlik ortada ölüm yox, itim yox. Hadisədir, baş verib, söz-sözə gəliblər, dalaşıblar. İndi də barışırlar, vəssalam. – Direktor yenə xəlvətcə Sadaya göz basdı və yalnız bundan sonra artist anladı ki, Mopoşun fikri mümkün qədər tez bir zamanda Camaldan yaxa qurtarmaqdır.

– Yox, heylə olmaz. Prokuror pulu qoyub mənim sözümü tutmaz. Artist qətiyyətlə kağızı geri itələməklə, direktoru başa salmaq istədi ki, onun fırıldaq oyununa şərik ola bilməz. Sonra o, Camalın dərd yağan sifətinə baxdı, bu dəfə də qəlbinin dərinliklərində zülmətə bürünən, gün işığı qəhətə çıxan, üzü gülməyən, ölü, kədərli Əylisi gördü. O Əylisi ki, dağlarını itirmişdi, məbədlərini itirmişdi, o sayaq möhtəşəmliyini itirmişdi. İnsansız bomboz küçələr. Həyətlərdə son payızın ölü sükutu. Nəfəsi dayanmış ağacların üstündə bircə yarpaq da qalmayıb, yiyəsiz dağların nə sürüsü var, nə çobanı. Yalnız ala qarğalar bomboz müsəlman qəbristanlığının üstündə dövrə vurur. Bütün düşüncələri çıxılmazlığa dirənən Saday uzun düşüncələrdən sonra dedi:

– Bəlkə Babaşı tapaq?

Camal sevindi və sanki bu sözə bənd imiş kimi dirilib özünə gəldi.

– Hə! – Həyəcanla dilləndi. – Onu tapaq! Mütləq kömək edər. Vəzifəsi, adı-sanı, hörməti. – Güclü adamdı Babaş. – O, stolun arxasından qalxdı. Məni apar onun yanına. Qalanı mənlikdi.

Saday Sadıqlı Babaşın vəzifə yüksəlişindən kifayət qədər xəbərdar idi. Az müddət komsomolun Mərkəzi Komitəsində işləyəndən sonra onu Bakının böyük rayonlarından birinə icraiyyə komitəsinin sədri qoymuşdular. Rayon partiya komitəsinin birinci katibi olmuşdu, xeyli müddət nazir kürsüsündə əyləşmişdi. Axır macallarda Mərkəzi Komitənin şöbə müdiri idi. Cəmi iki ay əvvəl “Xalqsevərlər Cəmiyyəti” yaranmışdı və Babaş Ziyadov indi orda sədr vəzifəsini tuturdu.

Saday illər boyu Babaşla görüşməkdən qaçmışdı, amma indi Camalın xətrinə hər şeyə hazır idi. Ancaq o, Babaşın rəhbərlik elədiyi təşkilatın harada yerləşdiyini bilmirdi. Buna baxmayaraq tərəddüd etmədən onu axtarmağa qərar verdi. Sadayın qəti qərarı direktoru təlaşa saldı, o, stoldan aralandı, onların qabağına yeriyib, kabinetdən çıxmalarına mane olmaq istədi.

– Hara?! – Mopoş qapının ağzını kəsdirib bağırdı. – Yerliniz Babaş Ziyadovun yanına getmək fikrindəsiniz? Hövsələnizi basın. Hələ bir qoyun zəng çalaq, soruşaq. Bəlkə heç yerində deyil.

Direktorun masasının üstündə görünüşünə görə bir-birinin eyni olan üç telefon aparatı vardı – daxili, şəhər və hökumət telefonu. O, telefonlardan ən mötəbərinin dəstəyini qaldırdı. Həmən dəqiqə sifəti ciddiləşdi. Aparatın əhəmiyyətini nəzərə çarpdırmaq üçün nümayişkaranə tərzdə üç dənə rəqəm yığdı. Babaş Ziyadovun səsini eşidəndə isə karıxdığını ört-basdır eləyə bilmədi.

– Salam, Babaş Bilaloviç! Mirələmovdu. Hə, teatrdan. Allah köməyiniz olsun. Yerdən göyə razıyam sizdən. Olacaq. Əla pyes gəlib. Özü. Əlbəttə, bilir. Bəli, bəli, məlumat verilib. Pyeslə şəxsən tanış olub. Bəyənib. Çox xoşuna gəlib. Bəli mövzu olduqca aktualdı. Onun obrazı. Var, var. Pyes on üç il ərzində onun burda törətdiyi biabrçılıqdan bəhs eləyir. Baş rolda kimdiii? Bəli, bəli odu. Sizin yerliniz, o, bizim fəxrimizdi. Əslinə qalanda müəllif bu rolu yazanda Saday müəllimi nəzərdə tutub, o, özü də deyib ki, bu rolda Saday Sadıqlını görmək istəyir. Bəli, bəli, özü!

Saday Sadıqlı bilirdi ki, hakimiyyət başına gələn təzə Birinci bütün diqqəti keçmiş Rəhbərin ifşasına yönəldib və indi o, tamam gözdən salınıb. İndi direktor qəfil yerindən sıçrayıb artistə dil tökəndə o, anlayırdı ki, Babaş Ziyadov şübhəsiz, teatra nəsə vəd eləyir. Sadayın bu saat direktorun kabinetində olmağı Babaşa da gün kimi aydın idi. Direktor isə hələlik bu barədə susur, Ziyadovun artistlə danışmaq təklifini bir məmur təmkini ilə ləngidirdi. Nəhayət, bayaqdan davam edən gözlənti sona yetdi.

– Bəli, o buradadı, mənim yanımda, sizə minnətdarlıq eləmək istəyir. – Mopoş az qala sevincindən oynaya-oynaya dəstəyi Sadaya uzatdı.

Artist Babaşla salamlaşıb birbaşa mətləbə keçdi.

– Camal gəlib, – quru danışdı, – sənə işi düşüb.

– Yəni elə çətin işdi? – Babaş zarafat eləmək istədi.

– Sənin əlində heç nədi.

– Tanınmış artistsən, sənin üçün də çətin olmaz. İnanmıram ki, camaat səni bizdən az istəyir.

– Əgər gücüm çatsaydı sənə zəng eləməzdim.- Saday xoş danışmağa çalışdı. Yaxşı, onu qəbul eləməyə imkanın var, ya yox?

Görünür, Babaş Ziyadov artistlə zarafat eləməyin səmərəsiz olduğunu anlayıb ciddiləşdi:

– Noolar, qoy gəlsin, qəbul eləyərəm – deyib bir müddət susdu, incikliyini birtəhər boğub əlavə elədi: – Mən də elə bilirəm təbrik üçün zəng çalmısan.

Bu sözdən sonra Babaş o başda telefonu qapadı, bu başda telefonun dəstəyi əlində qalan artist gözlərini Mopassan Mirələmova dikdi:

– Eşitdin? Deyir, məni təbrik eləməmisən. Nəyə görə onu təbrik eləməliyəm?

– Bilmirəm. – Direktor gözünü telefon aparatından ayırmadan mızıldandı.

– Dünənki “Kommunist” qəzetində yekə bir məqaləsi çıxıb. Yəqin onu deyir.

– O da yazıçı olub? – Artist deyinə-deyinə kabinetdən çıxmaq üçün qapıya yönəldi.

– Hara? – Mopassan cod səslə soruşdu.

– Bunu aparın, özü yolu çətin yolu tapa.

– Otur. Sürücüm aparar.

Camalı kabinetdən qovub çıxarmadan özünü güclə saxlayan Mirələmov Sadayın əlini qamarlayıb özünə sarı dartdı və onu kresloya oturtdu. – Qulaq as, sənə nə olub? – açıq-aşkar artistin halına acıyan Mopassan kədərlə dedi.

– Bilmirəm nə olub?

– Nə olacaq bir aydır ki, səni evdən çıxara bilmirəm.

– Şişirtmə, ay yoxdu – Saday Sadıqlı etiraz elədi.

– Axırıncı səfər nə vaxt burda olmusan? Əgər dəqiq desən, bir xaş qonaqlığı məndə.

– Sözün düzü, Mopoş, yorulmuşam, hər şeyə nifrət eləyirəm. – Artist səmimiyyətlə etiraf elədi.

– Nədən yorulmusan axı? Kimdi səni yoran? Burda sənə güldən ağır söz deyən var? Özünə qapanıb evdən bayıra çıxmırsan. Başa düşmürəm bütün günü evin içində necə boş-bekar oturmaq olar?

Mirələmov cibindən açar çıxarıb açılıb örtülən şkafın arxasındakı gizli, köhnə seyfi açdı – teatrda kabinetin bu həssas nöqtəsinə “Mopoşun sirri dağarcığı” deyirdilər. Oradan ən hörmətli qonaqlar üçün saxladığı bir şüşə fransız konyakı, “moskovski” şkolad qutusu, iki bullür qədəh çıxarıb stolun üstünə qoydu.

– Yaxşı, gəl oturaq, – qədəhlərə konyak süzərək dedi. – Bir az qırışığımız açılsın.

Neçə ay idi Saday Sadıqlı dilinə sipirtli içki vurmurdu. Tam əmin olmuşdu ki, nəsə dilinə dəysə, mütləq bir zibil çıxardacaq. Ona görə də içməkdən qorxurdu. Amma indicə içdiyi konyak onun canındakı qorxunu bir anda silib apardı. Bədənində xoş və ətirli hərarət bədəninə yayıldı, ürəyi sakitləşdi, qanı duruldu. Bir anın içində dörd tərəf geniş azad və çox rahat oldu.

Ey mənim Allahım, səbəb nəydi? Birdən-birə necə oldu ki, çoxdan unudulmuş Əylisində dağlar, daşlar dirilib cana gəldi. Ay Allah, nə təhər oldu ki, Anikonun boğulan, qəhr olan səsi durduğu yerdə, lap elə heç nədən Əylis səhərinin yaxasında gül kimi açılıb yenidən parladı, dirildi. Nə üçün, İlahi, Saday bütün varlığı ilə istədi ki, Mopossanın qarşısında Anikonu əzizləsin, Əylisin vicdanlı, zəhmətsevər erməni əhalisi haqqında danışsın, onları tərifləsin.

O, coşğun bir istəklə Əylis ermənilərinin möcüzə yaratmağa qadir əməksevərliyi və Allaha bəslədikləri nəhayətsiz sevgi barəsində teatrın drektoruna təkrar-təkrar danışmaq istəyirdi. Ancaq, o, belə eləmədi. Başa düşdü ki, Əylis erməniləri barəsində Əylisdə doğulmayan, on iki Əylis kilsəsinin eyni anda yüksələn zəng səslərini dinləməyən, Ədif bəyin qara atından, qəssab Məmmədağanın xançalından xəbərsiz, kilsənin günbəzində sirli bir parıltıyla əks olunub hansısa bir əylisli oğlan uşağının qəlbinə axan o sarımtıl-narıncı işığı ömründə bircə yol görməyən bir adama Əylis erməniləri barədə nəsə deməyin heç bir mənası yoxdur.

– Yox, Mapossan Mirələmova ümumiyyətlə Əylis barədə bircə kəlmə də demədi,

bunun əvəzinə konyakı təriflədi. Mopoşa xoş sözlər söylədi və ürəyində insanlardan aralı qaçdığına görə özünü qınadı. Təklik, indi belə düşünürdü, ölümün özüdür, bəlkə ölümdən dəbetərdir. Yaxşı ki, hərdənbir içmək var, yoxsa adam gəbərər, üstünə tökülən dərdin əlindən yaxa qurtara bilməz.

Elə birinci qədəhdən sonra Mopassan Mirələmovun keyfi duruldu, üzü təravətləndi, gözlərinə işıq gəldi. Yeni pyesdən danışmaqdan üçün hövsələsi daralıb bir tikə olsa da “Mopoş dayı” əsas mətləbə keçməyə tələsmirdi. Görünür işin əvvəlində o ( razılaşdırılmış plan üzrə) artistin əhvalını yüksəltmək istəyirdi ki, sonra onun başını bişirmək asan olsun. Ola bilər, xasiyyətinə yaxşı bələd olduğu Saday Sadıqlının rədd cavabı verə biləcəyindən ehtiyatlandığı üçün vaxtı uzadırdı. Yaxud da direktor teatra Mərkəzi Komitədən göndərilən əsərin bədii cəhətdən heç bir dəyərə malik olmadığını anlayır, amma dəfələrlə telefonda tərifləməyinin əksinə olaraq indi, dostyana şəraitdə pyesin yaxşılığına danışmağı özünə sığışdıra bilmirdi. Mopassan Mirələmov yenə qədəhlərə konyak süzdü. Bir-iki qurtum içib xoşbəxtcəsinə gülümsündü.

– Fikir verirsen, ustad, necə gözəl alındı. Ən yaxın dostum Saday Sadıqlı qədər təmiz adam olmasam da, heç demə, qardaş, mənim də üstümdə Allahın nəzəri varmış. Bunun hamısı Allahın hökmüdür. Sənin o çobanını da bura Allah hərləyib gətirib. Əgər o peyda olmasaydı, hələ bundan sonra sərasər bir ay səni evdən dartıb çıxara bilməyəcəkdim. Ziyadovla danışmağımız da əla oldu. Uşaqlıq dostun öz ayaqıyla durub bura gəlməsəydi, hansı səbəbə görə Ziyadova zəng eləyərdim. Eşitdin də, təzə Rəhbərin adını çəkməklə onu nə təhər umsuğa saldım? İndi Ziyadov teatrın üç-dörd təzə tamaşasına maya buraxmağa hazırdı. Yüz faiz əminəm ki, maliyyələşdirəcək. Bəxti gətirib, yenə köhlən belindədi. İndiki Birinci ilə komsomoldan dostluq eləyirlər.

– Yaxşı, bəs Babaş keçmiş Rəhbərin adamı deyildi? – Fikri-zikri Camalın yanında qalan Saday Sadıqlı laqeyd halda soruşdu.

– İç – direktor əlində qədəh Saday Sadıqlının qarşısında dayanıb bir növ tələb elədi. Əla çayım da var, indi dəmləyərik. – O, elektrik somavarını su ilə doldurub cərəyana qoşdu.

– Boşla getsin. Heç indiyə qədər keçmiş Rəhbər, yanında bircə nəfər də olsun diri adam saxlayıb ki? Onun qabağında kimin hünəri çatırdı desin, mən də adamam, atam filankəsdi, anam filankəsdi? Az-maz adamlığı olan bir paralarını isə məxsusi jandarm metodunu işə salıb dinməzcə xidmət eləyən idbar məxluqlara çevirib, istinasız olaraq hamısını maskalanmağa məcbur edib. İndi biz nə təhər deyə bilərik ki, kim onun adamı olub, kim olmayıb.

Bax elə bu kabinetdə on il əvvəl Rəhbərin qabağında Mopoşun necə yaltaqlanıb dörd qat büküldüyünü xatırlayır və yağlı ana söyüşü söyməkdən özünü güclə saxlayırdı. O, konyakı birnəfəsə başına çəkib qədəhi stolun üstünə qoydu.

– Dayan, dayan , vicdanın olsun! – O, qışqırdı. – Bunu mənə sən deyirsən? –

Artist beləcə qəfil qızışanda yekə-yekə danışan Mopassan özünü yığışdırıb, quzu balasına döndü.

– Yaxşı, indi bəs mən neyləyim, dərdimi səndən başqa kimə deyim? – O, gileyli-gileyli dedi. – Bəlkə yalan deyirəm. Əgər bu əclafların biri olun adamı olsaydı, yanına gedib baş çəkərdi. Hanı, bir köpək oğlu qapısını açmır. Odu ey, oturub bağ evində yalquzaq kimi ulayır.

– Əlbəttə ulayar, sən də baş çəkməmisən? – Artist yerindən durub otaqda gəzişməyə başladı. – Dünən onun üzünə tüpürdüyü adamlar üzünün tüpürcəyi qurumamış yeni Rəhbərin qapısında növbəyə durublar. İndi buna nə ad verirsən, nədəndi bu, sevgidən, yoxsa qorxudan?

Mopassanın sarsıntısı hələ də ötüb keçməmişidi, bununla belə cavab vermək üçün özünü ələ almağa çalışırdı.

– Bəli, belədi. Sən tam haqlısan. Biz beləyik də, mən də, Babaş Ziyadov da. Amma, qardaş, bu onun yetirib bitirdiyidi də! Kim eləyib? O eləyib də, Rəhbər olduğu on üç il ərzində bütün ölkəni qula çevirib. Zibil eləyib həyatımızı. İndi yeni rəhbər neyləsin, iki ilin içində nəyisə dəyişə bilərmi? – Mopassan həyacandan qızarmışdı, – tələsmək lazım deyi, görəcəksən hər şey tədricən düzələcək.

– Yox, heç nə düzəlməyəcək. – Saday Sadıqlı təlaş içində dedi. – Siz xalqın arasında böyük nüfuzunu qoruyub saxlayan Rəhbəri bundan sonra daha bərkdən söysəniz belə, yenə ona heç nə eləyə bilməyəcəksiniz. İndi siz birləşib onun bütün günahlarını, özünün yetişdirdiyi itaətkar kölələrin çiyninə yükləmək istəyirsiniz ki, yenə də bu zibili təmizə çıxarasınız. İki daşın arasında qırğın salmaq istəyirsiniz, deyirsiniz heç bir enerji, ağıl sərf etmədən her şey sizin olsun. O isə ayağının altındakı yüsəkliyə ağıl hesabına qalxıb. Anadangəlmə hakimiyyət hərisliyindən enerji alıb. Qulların himnini o düzüb-qoşub, siz isə onu xorla oxumusunuz. İndi adamlarda bir damcı vicdanın, həyanın qalamdığı, hamının nifrət və zalımlıqla nəfəs aldığı, yalanın ayaq tutub yeridiyi çaşqın bir vaxtda, lənətə gəlmiş bu alverxanada siz cəsarətlənmisiniz, gözdən düşmüş Xozeyini üzə çıxartmaq istəyirsiniz. – Sinəsini boşaldıb bir qədər susdu, sonra isə əvvəlki qaydada sərt və qətiyyətlə danışmağa davam etdi. – Zora arxalansa da onun aydın məqsədi var. Lap pis halda elə buna görə hörmətə laiqdir. Dərin ağılı, ayıq başı var, inanılmaz dərəcədə fərasətlidir. Bu adam ona nə lazım olduğunu dəqiq bilir. Şeytan onun əlinə su tökməyə yaramaz. – Artist ucadan danışırdı və hirsi sovuşub getmişdi, hətta kefi kökəlmişdi.

Mopassan Mirələmov dinib-tərpənmirdi. Artisti çoxdan və dərindən tanıyan bir adam kimi çox güman, elə indidən ona aydın idi ki, Saday Sadıqlı gözdən düşmüş köhnə Rəhbərin əlehinə getməyəcək, ona düşmən kəsilən yeni rəhbərliyin xoruna da qoşulmayacaq . Artistin təbiəti beləydi. Onun söylədikləri direktoru əməlli-başlı təlaşa salırdı.

– Deməli belə. – O çaşqın halda deyindi. – Sözün düzü, mən də bu fikirdəydim. Bilirdim ki, axına qarşı durmaq mümkün deyil. – Mopassan həlim, dostyana danışır, özünü necə lazımdı elə aparmağa çalışırdı. – Sən ondan çox pislik görmüsən, amma yamanlığa yamanlıq eləmək istəmirsən. Əslində işin qənbərqulusu sənin vicdanlı olmağındı. Əgər söhbət adi adamdan getsəydi, dilxor olmağa dəyməzdi. Biz dövlət xadimi barəsində danışırıq. Ona görə də şübhələnirəm, hislərin səni aldatmır ki? Axı sən həftədə bir dəfə teatra gəlib-gedəndə, iki-üç ay bundan qabaqkı görüşlərimizdə belə düşünmürdün.

– Saday Sadıqlı dərd çəkən, qızarmış gözünü qıyıb cavab verdi.

– Hə, iki-üç ay əvvəl görüşəndə. o iki-üç ay mənə artıqlaması ilə bəs elədi ki, bu yenidənqurma deyib hürüşənlərin, siyasi qışqırıqçıların ölkəni uçuruma sürüyürlərin məqsədindən xəbərdar olum. Əmin oldum ki, yalnız nadan adamlar olkəni belə biabırçı şəkildə dağıda bilərlər. Yəni sən görmürsən ki, bunların heç bir hərəkətində aydın fikir yoxdu? Yenidənqurma hakimiyyətə can atanların əlində bir növ yeni silahdır. Xalq təlaş içindədir. Heç kim bilmir ki, sabah başına nə gələcək. Hər şey çat verir, dağılır. Ölkə üfunət iyi verən bataqlığa dönüb. Aradan nə qədər sular axmalıdır ki, bu acgöz çərənçilər heç olmasa bir-birlərini dinləməyə həvəs göztərsinlər.

Artist ehtirasla danışırdı. Elə bil səhnədəydi və sözünü ən axır sırada oturan tamaşaçıya çatdırmaq istəyirdi.

– Sənin yeni Rəhbərin və onun gənclik vaxtından komsomolda dostluq elədiyi şəxslər cəmiyyətdə nələrin baş verdiyini yaxşı bilir, dərk edirlər. Amma bununla belə keçmiş Rəhbərin caynağına hər hansı bir bayağı, mənasız bəhanə vermirlər. Çünki onlar o Rəhbərin vaxtında hakimiyyətin quyruğunda əsir olublar, üstəlik dövləti onun əlindən qəbul ediblər. – Artist yenə qəzəbləndi, həyacan hirs yığıldı. – Hə, o, ətrafına yaltaqları yığmışdı və camaatın gözü qabağında həmən yaltaqları ələ salıb dolayırdı. Anlayırdı ki, hər yaltaqın içində gələcəyin bir tiranı yatır və həmin o balaca tiranlarda özünün kədərli oxşarını görürdü. Bunlar dünəndə qalıb. Guya bu gün vəziyyət yaxşıdı, hər şey bitib? Ölkə nəhəng dəlixanaya dönüb. Hətta Kreml gərəksiz kontor kimi nəzarətsizdi, əldəqayırma siyasət vunderkindləri öz xeyirləri üçün ölkəni dalana dirəyiblər. Xalqa yalançı yenidənqurma möcüzəsi vəd ediblər, amma əsl həqiqət başqadır. Hamı vəhşiləşib, yabanı olub insanlar. Aləm od tutub yanır, bu yandan da bir topa pisniyyət gədələr məhsulyyətsizcəsinə adamları daha fəal olmağa çağrışırlar. Belə siyasətbazlarla müqayisədə keçmiş Rəhbərin adını dahilərin cərgəsinə qoymağa hazıram.

Saday Sadıqlı səhnədə sürəkli alqışlara bürünən onlarla monoloqu əzbər bilirdi, Mopassan Mirələmov isə vaxtında təcrübəli teatr adamı olaraq bu monoloqlara heyrət içində qulaq asmışdı. O, əvvələr də bilirdi ki, Saday Sadıqlı çoxdan artisliyin fövqündədir. İndi isə içini qorxu bürüdü. Sadaya etiraz eləmək fikri yox idi, amma elə bil birdən onu arı sancdı. Qəzəblə əlini ovuşdurub, aktyorun sözünü kəsdi:

– Dayan, dayan! Sözündən belə çıxır, Sumqayıt hadisələrini də o törədib ki, Kremldən qisas alsın.

– Yox, mən bu fikirdə deyiləm, – Saday tərəddüd eləmədən bildirdi. – Əslində tam əminəm, başıboş adamlar sarsaq başçıların təhriki ilə Sumqayıt faciyəsini törədəndə, o, bağda televizorun qarşısında oturub acı göz yaşları tökürdü. Sovet Sosialist Respublikalarının heç birində baş verməyən bu hadisəyə görə dəhşətə gəlirdi ki, gör nadan siyasətçilər məsələni nə yerə çatdırdılar.

– Bəsdi sən Allah! Onun necə əlçatmaz olduğu, guya, yadından çıxıb. Əslində öz yerlilərinin əlindən qəzəblənmisən, indi hamısı, dil boğaza qoymadan erməniləri söyürlər. Axı sən bilirsən ki, ermənilər onun hiyləgər və qanlı siyasəti nəticəsində bizdən üz döndəriblər. Özünü elə aparırsan, guya bu boyda həngamə baş verib, sən də bütün bunlardan xəbərsizsən. Tərifləyirsən onu, nədi-nədi vəzifə borcu və qaydalar belə tələb edirmiş. Axı onun səni görməyə gözü yox idi, bunu hamı bilir.

Artist Mopassanın saxta və gecikmiş cəsarətindən təngə gəldi.

– Özün kömək ol, Allah, özün kömək ol! – Demək olar bağırdı. – Yenə də yalan deyirsən, Mopoş , o, hərdən mənə rəğbət göstərirdi. Etiraf edirəm, amma hər zaman öz maraqlarını güdüb. O da var ki, xalqın dəyər verdiyi adamları bir kənara tullamayıb. Bu mənada keçmiş Rəhbər mənə diqqət yetirib, işin belə alınmağında isə bizim təqsirimiz eyni dərəcədədir. Kiflənmiş sistemə nifrət hissi mənim canımdadır. İndi ağlıma gəlir, o hansısa bir hissiyatla donkixotluğumu duyubmuş. Çünki o, istedadlı idi, Mopoş! – Artist çılğınlığını boğub bir qədər düşündü, sonra özünü ələ aldı: – O, dövlət təltiflərini və ucuz söhrəti mənə vermədi. O, məni öz üstünə gələn tufanın qarşısına itələdi. Bu qərəzsiz faciə və komediyada mənim rolumu öz əli ilə bölmüşdü. Həmişə o fikirdə olmuşam ki, içimdəki azadlığı qoruyub saxlamaq üçün davamlı olaraq dövlətlə münasibətləri korlamaq gərəkdi. Bu mənada mən onu özümə xaç atası sayıram.

– Əzizim, sənə elə gəlmir ki, davamlı olaraq özün-özünü təkzib edirsən?

Hirsindən od tutub yanan Saday Sadıqlı onun son atmacasını ya eşitmədi, ya da qəsdən qulaq ardına vurdu.

– Elə o vaxtdan güc topladım ki, istənilən zərbədən sonra ayağa dura bilim. Daha indi, gücüm yoxdu, qalmayıb. Mopoş, anamın qəbrinə and olsun, heç nəyi başa düşə bilmirəm. Boynuma alıram, Mapoş, qorxuram. Canım biri bitməmiş o biri başlayan dəhşətli yuxuların caynağına keçib. Nə vaxtan bəri çalışıram ətrafla bütün əlaqələri üzüm. Dünya ilə təmasın hər anı məni zibilə salır, başıma bəla gəlir. Adamlar tanınmaz dərəcədə dəyişiblər. Mopoş, səncə bu dəhşətli deyilmi, ölkədə bircə nəfər Allah adamı yoxdur ki, öz dərisindən qorxmayıb xalqa həqiqəti desin. Hanı bizim mərhəmətli millətimiz? Hanı bizim nur saçan ziyalımız? Çoxdan hiss etmişəm, Mopoş, bu barədə əvvəllər də fikirləşmişəm: bizim keçmiş “millət atası”nın mənim kimi tək-tək asilərin boğazına bağladığı zəncir, o bu dünyada yaşasa da, yaşamasa da bədbəxt ziyalıları boğub öldürəcək, məhv edəcək. – Artist susub dediyi sözlərdən sonra boşalmış içinin dərinliyinə çökdü.

Mopassan təlaş içində kreslodan sıçrayıb qışqırdı.

– Qardaş, sən dahisən, Allah haqqı, dahisən! Necə möhtəşəm monoloq söylədin. Bəs axı mən nə deyirəm? Mən də sən dediyini deyirəm də.

– Yox, sən ölkədə yeni bir, Xozeyin yaratmağımı istəyirsən. elə bir Xozeyin ki, işi-gücü qurtaranda gəlib burda bizimlə məzələnsin. Axı keçmiş Xozeyinin yerinin boş qalmağı gözümün qabağındadır. Bu gün xalq o boş qalan yerdən gözünü çəkmir və şeytan xisləti ilə xəlvətcə o yerin yiyəsinin – keçmiş xozeyinin xiffətini eləyir. Onun qüdrəti bax bundadır. Öləndən sonra elə bir boşluq qoyub ki, həmən boşluğu özündən sonra heç kim doldura bilməz.

– Bu dəfə özü titrəyən əlləri ilə qədəhinə konyak süzdü, dərhal içdi. Başının hansı hissəsindəsə əmələ gələn dəyişikliyin nədən ibarət olduğunu anlamağa çalışdı.

– Nəsə soruşmaq istəyirəm, yadımdan çıxır. Dedin ki, Babaş Ziyadov məqalə yazıb. Nə yazıb? Yoxsa o şeytan da Köhnənin bostanına daş atır? – istehza ilə soruşdu.

– Yox, mən bilən orda Köhnədən söhbət getmir. Həmyerlin əsasən ermənilərdən danışır. – Mopassan gülümsüməyə çalışdı. – İndi taparam, harasa qoymuşam. – Ayağa qalxıb qalın qovluğun arasındakı qəzeti çıxartdı.

Məqalə “Kommunist” qəzetinin tam bir səhifəsini tuturdu. Tən ortada qara həriflərlə başlıq yazılmışdı: “Ermənilərin alçaq hərəkətləri” sonda müəllifin imzası qoyulmuşdu: “Babaxan Ziyadxanlı”.

Saday Sadıqlı mətnin içində qara şiriflərlə verilmiş “nankor”, “hiyləgər”, “qatı düşmən” sözlərini eynəksiz də seçirdi. Qəzeti kənara qoymaq anında gözünə “İstazn” sözü sataşdı və bundan sonra eynəyi çıxarıb yazını başdan-ayağa oxudu.

Bəlkə də artist əvvəllər belə bayağı, yolverilməz, populist sayıqlamalara təzə-təzə cükküldüyən tarixçi alimciyəzlərin məqalələrində və xəstə təxəyüllü roman yazanlarda rast gəlmişdi.

Babaşın məqaləsindən dərhal bilinirdi ki, onun fikirlərinin mənbəyi həmən uydurmalardır.

Babaş Ziyadova görə “İstazn” sözünün ilkin mənası “usta ozan” deməkdir və guya ermənilər bu yerin qədim sakinlərinin izini itirmək məqsədi ilə sözü öz dillərinə çeviriblər. Guya həmən “usta ozanlar” bizim eradan üç min il əvvəl İkiçayarasına aid (Dəclə və Fərat) Əylis dağlarında məskunlaşan Şumerə bənzər bir tayfa olub, “Şumer” dövlətini də bir başqası deyil, onlar yaratmışlar, sonra da bu hesaba qədim dünya mədəniyyəti “Şumer” adıyla intişar tapmışdır.

Babaxan Ziyadxanlıya görə Əylis sözünün mənası adamların gəlib-gəlib dayandıqları yer – “Əylənmək” deməkdir. Guya Əylisdə heç vaxt erməni yaşamayıb. Oradakı kilsələr, məzarlar “OdƏrlərə” məxsusdur. “OdƏr” sözünün də mənası “Gur od” deməkdir. Alov saçan bu torpaqlar nə səbəbdənsə “Alban” adlandırılan türklərə məzsusdur. Müəllif dəridən-qabıqdan çıxıb sübut eləyir ki, “namərd qonşular” tədricən bütün tarixi həqiqətləri təhrif edib, Azərbaycan ərazisindəki bütün toponimləri dəyişərək erməniləşdirmişlər. Məsələn, onlar “OdƏr Mən”i Girdiman, “Gur su”yu Gorus, “Qurbağ”ı Qarabağ, “Əlvənd”i Erevan eləməklə tarixi özlərinə sərf edən şəkilə salmışlar. Guya OdƏrlərin dilindəki “Qapıağzı” kəlməsi nankor qonşuların səyi nəticəsində “Qafqaz” olub. Vaxtı ilə yenilməz türk kişilərinin adını bildirən “Ərmən” sözü Qafqaza heç bir aidiyyatı olmayan bir xalqın – ermənilərin adına çıxılıb.

Babaşın palaz boyda məqaləsi şair Uluruh Türkmənməkanın yeni zamanın himninə çevrilən bu misraları ilə birtirdi:

Azərbaycan – mən qəhr olum, sən yaşa.

Sən dirisən, demək oğlun diridi.

Can istəsən kim verməsə birbaşa,

Demək, o şəxs şərəfsizin biridi.

Babaşın bu cəfəngiyatını oxuyanda artist xəyalən Əylisi küçə-küçə, ev-ev dolaşdı. İstazınadan (Astvasduna) Vuraqırda – Vardaketə qədər keçib getdi, məqaləni oxuyub bitirəndə isə, nədənsə ağlına gəldi ki, o bir daha Əylisi görməyəcək, Əylisin bağlarına, küçələrinə ömürlük həsrət qalacaq.

Gözünün qabağında Əylisdə anasının müsəlman qəbristanlığındakı tənha məzarı canlandı. Bir həftə idi ki, hər axşam anası Sadayın yuxusuna girirdi. Gəlib otururdu çarpayısının böyründə, istəyirdi onunla danışsın və hər dəfə də bir kəlmə kəsmədən qeyb olurdu. Niyə susurdu, nədən narazı idi? Saday bu susqunluğun səbəbini ondan soruşa bilmirdi. Lap düzü, bacarmırdı, dili batırdı. Yuxudan oyananda isə ağlına gələn bu olurdu ki, bəlkə anasının narazılığının, nigaran qalmağının və dinib danışmamağının səbəbi oğlunun Eçmiədzinə getmək fikri ilə bağlı idi. Yalnız buna görə ola bilərdi, axı bundan ayrı elə bir hərəkəti yox idi ki, anası onu dindirməsin.

Birdən ona elə gəldi ki, ümumiyyətlə işıqlı dünyada Əylis adlı bir yer yoxdu və heç zaman olmayıb. Nə Babaş olub, nə Camal, nə Lüsik. Nə o kilsə, nə də onun günbəzindən yayılıb dörd bir yana nur saçan həmən o sarımtıl-narıncı ilahi işıq olub. Lap axırda boğazını dolduran qəhəri udub, bəlkə Allah da uydurmadı – deyə düşündü. Bəlkə o, yoxdu və heç zaman olmayıb.

– Babaş Ziyadov nə vaxtdan Babaxan Ziyadxanlı olub? – Rəngi boğulmuş halda

Soruşdu? – onun bir babası Əylisdə əldəqayırma molla idi, o birisi çayxana qumarbazı.

Mopassanı gülmək tutdu, çaşqın halda üzünü yana çevirdi.

– Bax hələ, alçaq nə təhər çönüb, – Saday Sadıqlı davam elədi. – Nə abrı var, nə

həyası. Hakimiyyət hərisliyi adamı hansı şəkilə desən salar. Öz el-obasına böhtan demək üçün bu Götxan Amcıqxanlının ehtiyatında hansı söz desən tapılar, di gəl xaç atasının xətrinə dəyən bircə kəlmə tapıb deyə bilməz. Mopoş, axı bu Götxanı, Allah gildən yoğurmayıb, onu da o yaradıb, bizim Rəhbər. İndi, əzizim, mənə de görüm Babaş Ziyadova kim ixtiyar verib ki, rəsmi partiya qəzetində ağzına gələni yazsın və altına da Babaş Ziyadov yox, Babaxan Ziyadxanlı imzasını qoysun. Halbuki bu tulanın nəsil-nəcabətində nə bəy olub, nə xan.

– Nə deyə bilərəm, – uzun sükutdan sonra Mopoş dilə gəldi. – Yəqin, qərar belə

– Kim qərar verib?

– Yuxarı. Belə məsələlər harda həll olunur ki?

– Yoxsa yuxarıda müharibəyə başlamağa hazırlaşırlar? Əgər Babaş onların öz

adamıdırsa, niyə belə düşüncəsiz, məsuliyyətsiz “meydan qəhrəmanı”na demirlər ki, odun üstünə yağ tökməsin.

Direktor açıq-aşkar qərara gəldi ki, artistə öz ağlını nümayiş etdirməyin və məsələyə dövlət yanaşmasının nədən ibarət olduğunu bildirməyin münasib məqamı yetişib.

– Sənin səfehliyin, vicdan haqqı, məni məhv edəcək. Görürsən ki, bu sehrbaz

cəbhəçilər “Qarabağ, Qarabağ” deyib bağıra-bağıra nə əməllər törədirlər? Qarabağ onların qozuna da deyil. Onların fikri iqtidarı yıxıb hakimiyyəti ələ keçirməkdi. Küçədə ermənini söyməyənə qulaq asan yoxdu. Belə vəziyyətdə dövlət neyləməlidi? Onlar da öz məqsədlərinə görə erməni kartından istifadə eləməyə məcburdular. Bu siyasətdi, ustad. Siyasətin isə min sifəti olur. – Mopasan gülümsədi, görünür bu dərəcədə dərin ağıla malik olması şəxsən özünün də xoşuna gəlmişdi.

– Bəli, bəli, böyük siyasətdi. Allah haqqı dahiyanədi. Deməli, qaraguruhun bəxti

bu dəfə də gətirdi, alçaqlıq üçün geniş üfüqlər açılıb. İndi istənilən iyrəncliyi eləyib günahı erməninin üstünə atmaq olar. – Artist direktorun yanına gəlib düz onun gözünün içinə baxdı. – İndi, Mopoş, kişi kimi danışaq: əgər sənin bu pyesin belə “dahi siyasətçi”yə həsr olunubsa, bəri başdan hesab elə ki, mən orda oynamayacağam. O yaşım deyil ki, səhnəyə tullanıb büsbütün bayağı və cəfəng bir şeyi təbliğ eləyim.

Pyesdəki baş qəhrəman obrazının uğur qazanacağına böyük ümid bəsləyən Mopassan Mirələmov bu rolun ifası üçün başqa bir aktyoru təsəvvürünə gətirə bilsəydi, elə bu saat müəllifin üstünə minnətə qaçar, rəhbərliyin icazəsini alar və elə indicə bu haqq-ədalət carçısıyla hesab çəkərdi. İş burasında idi ki, idi o özü də bu rolda bir başqasını yox, yalnız Sadayı görürdü.

– Qəribə şeylər danışırsan, – o dedi – Məgər belə işdə səni aldatmaq yaraşar

mənə? – O, stolun gözündən bir qovluq çıxarıb artistə uzatdı. – Budur pyes “Cənnətə cəhənnəm dedik”. Adındanca bilinir ki, söhbət burada nədən gedir. Axı bunları vaxtilə sən özün deyirdin, bizim ağlımız kəsmirdi ki, anlayaq. İndi cavan bir müəllif çıxıb bu pyesi yazıb. Keçmiş Rəhbərin, siyasi avantüristin obrazını yaradıb. – Direktor susub, bir az düşündü. – Sənin kimi nəhəng artist bu vaxta qədər “Xalq” almamısan. Niyə? Çünki həmişə həqiqəti demisən. Bu siyasi əjdahanın qarşısında heç zaman əyilməmisən. Allaha min şükür, indi hər şey tədricən yerini alır. Yeni Rəhbər də səni yaxşı tanıyır. Bilir ki, sən köhnə Rəhbərə tərif deməyən tək-tük ziyalılardan birisən. Deməli, ilk tamaşadan dərhal sonra çoxdan layiq olduğun adı alacaqsan. Bütün məsələlər danışılıb.

Görünür, Mopassan Mirələmov Saday Sadıqlını tilsimləmək istəyirdi. Məsələyə onun nöqteyi-nəzərindən baxan hər kəs düşünə bilərdi ki, direktor istəyinə nail olacaq. Çünki artist sakit, sanki qisməti ilə barışmış bir tərzdə susub Mopassana qulaq asırdı. Əslində isə Saday Sadıqlı sadəcə, yorulmuşdu. İndi onun nəzərində köhnə Rəhbərlə təzə Rəhbərin, Mopoşla Babaşın, Cambul Camalla Cingöz Şabanın, yalanla həqiqətin, səmimiyyətlə süniliyin arasında heç bir fərq yoxdu. Bütün ətraf gözündə saxtakarlıq və satqınlıqdan ibarət idi. Bunlar bir tərəfə, hansısa izah olunmayan xəcalət, təəssüf hissi yaxasından yapışıb artisdən qopmaq bilmirdi. Ona əzab verən bu acı təəssüf duyğusu nə idi? Bəlkə bu acı hisiyyat bu qədər danışandan, çənə vurandan sonra da Mopassanın qartımış, partiya teatrının həyat əlaməti olmayan devorasiyaları arasında dəyişməz qalmağına görə idi. Bəlkə zahirən yazıq, diribaş amma kilsənin günbəzində bərq vuran sarımtıl-narıncı işıqla, Əylisdə birgə keçirdikləri uşaqlıq illəri ilə heç bir bağlılığı olmayan Camalın bayaq durub gedəndən sonra artistin qəlbində yaranan nəhayəsiz boşluq səbənindən idi. Bəlkə bu ağır, təlaşlı duyğuların əsl baiskarı xəyalən Əbədi Şərin yeni sifətini görmüş, indi Babaxan Ziyadxanlı kimi səslənən yeni adını eşitmişdi? Fərq etmir səbəb nədir, ortada olan bu idi ki, 1989-cu ilin faciyəvi dekabr günü o Mopassan Mirələmovla uzun, ağır danışıqlardan sonra Saday Sadıqlı alçaq bir boşluğun dibinə düşmüşdü. Ən dəhşətlisi isə indi Saday Sadıqlının düşdüyü o boşluqda hətta Eçmiədzin kilsənin müqəddəs səcdəgahı da onun işlədiyi teatrın səhnəsi kimi mənasız və cansıxıcı idi.

O, qanı qaralmış, beyni donmuş halda teatrdan çıxdı.

Dokror Abdasəliyev təsdiqləyir, əgər qətlə yetrilən hər erməninin adına bir

şam yandırılsa, o şamların işığı ayın işığını kölgədə qoyar.

Sıx duman dünyanı udub.

Elə bil dünya deyilən yalnız dumandan ibarətdir. Belə bozluğun ardınca mütləq nəsə olmalıdır. Qatı dumana bürünən dünya heç şübhəsiz ki, üzünü göstərməlidi. Saday bunu bilir, huşu üstündə olmasa da yalnız həmin anı gözləyir. Həqiqətən də duman get-gedə çəkilirdi, di gəl artist indi harda olduğunu anlaya bilmirdi. Açıq-aşkar gördü ki, buz kimi soyuq daş səkinin üstündədir. Guya bura Əylisdi, Vuraqırd kilsəninə gedən daş yolun tən ortasında oturub. Amma oturduğu yerdən kilsə görünmürdü, kilsələrin arxasından dikilən qəlbi dağlar da görünmürdü. Artisti təlaş və qorxu sıxırdı və yenə də dərk eləmək istəyirdi ki, onun olduğu yer haradır. Əgər bu həqiqətən də Əylisdəki daş yoldursa, bəs onda dağlar hanı, kilsələr niyə qeybə çəkilib?

Bax bu an artist şirin bir ümidlə başa düşdü ki, o artıq dağlardan, kilsələrdən, Vuraqırdın küçələrindən çox, çox aralıdadır və elə indilərdə Eçmiədzinə çatacaq. Bu təravətli xoşbəxt duyğular balzam kimi ürəyinin üstünə tökülən anda onu əməliyyat otağından palataya aparırdılar, – bədəninin bütün hey-hərəkətini itirsə də, huşsuz halda, nələrin baş verdiyini anlamaq iqtidarında olmasa da Saday Sadıqlı hansı bir əzasınınsa duyumu ilə yerinin dəyişdirildiyini hiss edirdi.

Yalnız dördüncü gün, axşama yaxın xəstənin vəziyyəti nəzərə çarpacaq dərəcədə yaxşılaşdı. Hələlik danışa bilmirdi, amma görünür, səsləri ayırd eləyir və hətta, söhbətin nədən getdiyini duyurdu. Üçüncü gün idi ki, Azadə xanım ərinin yanından aralanmırdı. Münəvvər xanım da günün çox hissəsini Saday Sadıqlının palatasında keçirirdi. Doktor Fərzani sanki Azadə xanımın timsalında çoxdan itirdiyi əziz adamını tapmışdı. Boş vaxtlarında palatanı tərk etmirdi. Yarı Azərbaycan, yarı rus dilində ordan-burdan söhbətləşirdilər. Cəmi dörd gün əvvəl doktor Fərzaninin xəstəni yerləşdirmək üçün ayırdığı palata mehriban ailənin yaşadığı evə bənzəyirdi.

Azadə xanım ərinin düşdüyü ağır vəziyyəti hələlik atasına bildirməməyə qərar vermişdi. Doktor Fərzani də xaiş etmişdi ki, nə qədər, xəstə komadan ayılmayıb atası ilə telefonda danışanda heç zadı bildirməsin, çünki xəbər professora pis təsir edə bilərdi. Amma bu məsələdə doktor Fərzani üzərinə düşən həkimlik borcunun da fərqində idi. “Bir qədər kraniostenoza oxşayır. Nərahat olmayın, keçib gedər.” Axı, bir çox halda kraniostenoz – beyin silkələnməsi, özünü travmatik koma şəkilində biruzə verir.

Nuvariş Qarabağlıdan başqa, doktor Fərzani bir kimsəni xəstənin yanına buraxmırdı. Münəvvər xanim heç Nuvarişi də buraxmaq istəmirdi, çünki onun hər dəfə xəstənin yanından göz yaşlarını axıda-axıda çıxması xoşuna gəlmirdi. Tibb bacısının fikirincə Nuvarişin xəstənin yatağının yanında faciyəvi görkəmlə dayanıb ağlaması ölü üstündə ağlamağa oxşayırdı. Xəstəxanaya gətirilməyinin dördüncü günü Saday Sadıqlının vəziyyətində dəyişiklik hiss olunmağa başladı. O, dilini tərpədib dodağını yalamağa çalışdı. Artist bütün gücünü toplayıb aramsız tərpənən sağ əlini qaldırmağa cəhd elədi və bu Azadə xanımı qorxuya saldı: sanki o, əlini qaldırıb, o dəqiqə də xaç çevirəcəkdi.

Münəvvər xanım xəstəyə ət şorbası içirdirdi. Doktor Fərzani səssiz addımlarla palatada gəzişir, arada bir dayanır, gözünü televizordan ayırmadan nə barədəsə düşünürdü. Televizorun səsini azaltmışdı, sıx saqqallı, iri sifətli bir kişi ekranda əl-qol ata-ata nəsə deyirdi. Yeri gəlmişkən, ekrandakı o idi, şair Xəlilullah Xəlilov. Lelin və partiyaya ithaf etdiyi şeirlərin hesabına otuz ildən artıq bir müddətdə orta məkdəb dərsliklərində yer almışdı. Ancaq onun şeirləri və adı o dərsi öyrənən uşaqların yaddaşında heç bircə il duruş gətirə bilmir, unudulurdu. İndi bu şair dönüb olmuşdu Uluruh Türkmənməkan, yüz minlərlə insan nəinki Lelin meydanında, ən ucqar kəndlərdə – toyda, ölü yerində şairin “Qarabağ – gözümdə çıraq” poemasını əzbər söyləyirdilər.

Təbii ki, doktor Fərzani Xəlilullah Xəlilovdan tam xəbərsiz idi. İndiki halda isə bir həkim olaraq bu adamın aşıb-daşan enerjini hardan aldığını dərk etmək istəyirdi. Nəhayət belə nəticə çıxardı ki, bu məsələni açmaq üçün məxsusi biliyə ehtiyac yoxdu. Çıxışının sonunda şairin qışqıra-qışqıra söylədiyi pafoslu iki misrası ona məhz belə düşünməyə əsas verirdi:

Yurdumun ağası xay ola bilməz!

Ona torpağımdan pay ola bilməz!

– Ay malades, – doktor Fərzani əlini yelləyib televizordan aralandı və yenidən palata boyu gəzişməyə başladı.

– Mən bilən bu saqqallı uşaq Əzrayıldan da qorxmur. Nə zamansa onun özünü də bir pay torpağa basdıracaqları xəyalına da gəlmir, uzaq başı uzunu iki metir, eni əlli-altmış santimetr torpağa. Deyəsən yox, – doktor gülümsündü. – Məncə, onun torpaq payı bir az çox olacaq çünki çənəsi çox iridi.

Doktor, beləcə xoş əhvalla xəstəyə yaxınlaşdı.

– Hələ ki, təyinat qüvvədə qalır, – o dedi, – adamları tanıyıb danışana qədər gözləyək. Nə yolla olur, olsun insultun qarşısını almalıyıq. Əgər insult olmasa Allahın köməyi ilə digər fəsadlardan salamat çıxacaq. Bu barədə danışmaq hələ tezdi. Bizi görmək istəsə özünə gələcək. Əgər istəməsə. – doktor köks ötürüb gülümsündü, – Allah qoysa istəyər.

Saday Sadıqlı həqiqətən uzaqlardaydı. Palatada onların hamısından – doktordan, arvadından, hətta başındakı zədədən, bədənindəki yaralardan çox uzaqda idi. Əylisdə. Bəli, sözsüz ki, Əylisdə idi. Amma bu, gerçək həyatda olan Əylis deyildi. Sadayın beş-altı yaşı olanda, yazda, bax o Əylisdə bir gözəl qara tülkü balası hardansa təzib gəlmişdi. Saday onu cəmi bircə dəfə həyət hasarının dibində görmüşdü. O qara tülkü balası hasarın üstündən ağaca tullanıb, onu budaq-budaq gəzmiş, yaşıl yarpaqların arasnda gizlənmək istəmişdi. Aradan bir neçə gün keçəndən sonra Cingöz Şabanın həmən o tülkünü bulağın yanında, Daş kilsənin divarı dibində necə güllələdiyini də görmüşdü Saday. O hadisə indiyəcən demək olar hər gecə Sadayın yuxusuna girir.

Budur, o tülkü hələ də sağdır. Hasardan ağaca, ağacdan hasara tullanır, Əylisin bu başından vurub o başından çıxır. Və bir Allah bilir ki, dörd-beş yaşında bir oğlan uşağı nə zamandan bəri o gözəl qara tülkü balasının dalınca addımbaaddım gedir. O heç vaxt belə gözəl heyvan görməmişdi. Heç vaxt Əylisdə heylə gözəl yaz da olmayıb. İşıq. Hər yan işiq. Dağlarda günəş işığı. Ağaclarda gilas işığı. Budaqlardan körpə yarpaqlar indi-indi dit verib çıxır. Yasəmən yenicə aşıb-daşır. Hansı il idi, Allah, o il, yazın hansı vaxtı idi? Axı gilasın yetişməyi ilə yasəmənlərin çiçəkləməyi başqa-başqa vaxtlarda olurdu.

Deyəsən, tülkünün üstündə oyun durğuzduğu o hasar daşdan deyildi sarımtıl-narıncı işıqdan hörülmüşdü və divardan süzülən işıq küçələrə, yollara yayılırdı. O işığa qərq olan Əylis səliqəylə yığışdırılmışdı, hər tərəfinə güllər əkilmişdi, küçələr şüşə kimi tər-təmiz idi. O işığa boyanan sular axıb qırağında bənövşə, süsən bitən arxı doldururdu. O qəşəng tülkü balası tullanır, sevinir, oynaqlayırdı, hasarın üstüylə üzü yuxarı- günəş şəfəqləri altında günbəzi qızıl kimi parıldayan Daş kilsəyə can atırdı, onunla birlikdə qoz ağacının açıq-yaşıl yarpaqları, alçalar, əriklər, hasar boyunca arxın üstündə bitib göyərən nə vardısa, hamısı sevinir və elə o sevinc içində onlar da durduqları yerdə oynaqlaşırdılar. Hərdən bala tülkü tünd yaşıl yarpaqların arasında gözdən itir, sonra yenə peyda olurdu. Bax o vaxt – tülkü balasının görünüb, qəfil gözdən itdiyi həmən anlarda xəstəxana çarpayısında yatan Saday Sadıqlı daha dəhşətli ağrılara tab gətirməli olurdu.

Bir sözlə, doktor Fərzani qənaətində yanılmırdı, xəstə həqiqətən də uzaqlardaydı. Doktor onu da düz deyirdi ki, indi hər şey onun özündən asılıdır – yaşamaq da , ölmək də, istəsə o uzaqlardan qayıdacaq, istəməsə yox, elə oralarda qalacaq.

Xəstə hələ ki, geri dönmək isləmirdi. Nağıllardakı kimi qəşəng tülkünü qarabaqara izləməkdəydi. Oğlanın yeganə arzusu onu tutmaq, bağrına basmaq, öpüşlərə qərq etmək, onun qəşəng başını, quyruğunu tumarlamaq idi. Hələ ki, o tülkü diriydi, sağlamdı. O nur saçan hasara dazıyırdı, kefi istəyəndə yaşıl yarpaqların arasında görünməz olurdu və bizim Saday Sadıqlının da nəfəsi gedib-gəlirdi hələlik.

İlin sonuncu günü xəstəxanaya gələn Münəvvər xanımın ilk görəcəyi iş xəstənin sarığını dəyişmək oldu. O, sevinc içində həkimə məlumat verdi ki, xəstənin çıxan iki barmağı, dirsəyi və biləyi tam normaya düşüb. Yeganə fiziki problem xəstənin gipsə salınmış sağ ayağındakı sınıqla bağlıydı. Xəstənin huşunun özünə qayıtması isə hələ müşahidə olunmurdu – bilinmirdi ki, o ətrafda gedən danışıqlara reaksiya verir, ya yox.

Azadə xanım əvvəldən planlaşdırmışdı ki, palatada yeni il süfrəsi açsın. O, yeni il axşamını birlikdə qeyd etmək üçün Mərdəkandan atasını gətirməyi də nəzərdə tutmuşdu. Çünki doktorun da, Münəvvər xanım da bayram keçirmək üçün özgə bir yerləri yox idi.

Ancaq doktor Abasəliyev, gündüzdən şəhərə getməyə söz verməyinə baxmayaraq axşamüstü fikirindən daşındı. Yeni il tədbirinə xeyli qalmış zəng çalıb dedi: “Belə vaxtda bağı nəzarətsiz qoymaqdan qorxuram. Bütün ölkəni quldur yığnağına döndəriblər. Mənim heç mərdəkanlılara da etibarım qalmayıb”.

Azadə xanım ömründə ilk dəfə yeni ili atasından ayrı qarşılayırdı. Xəstəxananın yaxınlığında yaşayan Münəvvər xanım təzə ili Azadə xanımla birgə qarşıladı, sonra isə çıxıb getdi evinə. Doktor Fərzani Münəvvər xanımı evinə yola saldı, bir necə dəqiqəliyə palataya nəzər salıb kabnetinə çəkildi və gözəldi ki, qızı Moskvadan nə zaman zəng çalacaq. Azadə xanım əri ilə palatada təkbətək qalanda istədi onu oyatsın, ona uzun illərdən bəri ürəyinin ən dərin guşəsində saxladığı sözləri desin, o sözlərlə ərini uşaq kimi sığallasın. Amma o gecə Saday Sadıqlı nə söz dedi, nə söz eşitdi. Artistin yalnız gözləri danışırdı. O bir çüt göz eləcə gah gülürdü, gah ağlayırdı. Əksər vaxtda isə uzaq, çox uzaq bir nöqtəyə dikilib qalırdı, elə bil bir cüt göz əlçatmaz-ünyetməz uzaqlarda Allahın özünü görür və ona baxmaqdan doymurdu.

Saday Sadıqlının xəstəxanaya düşməyinin onuncu günü idi, doktor Abasəliyev sübh tezdən gözlənilmədən palatanın qapısını açıb içəri girdi. Boğazlı yun köynəyin üstündən gödəkcə geymiş qocaman pisixiator qapının ağzında dayananda doktor Fərzani xəstələrin səhər müayinəsini yenicə birtirmişdi, palatanın lap uzaq küncündəki kranın qarşısında əlini yuyurdu. Münəvvər xanım doktor üçün səhər yeməyi hazırlayıb dəyirmi stolun üstünə qoymuşdu. Azadə xanım pəncərənin qabağında dayanıb həyətə baxır, ötən həftə baş çəkməyə imkan tapmadığı atası barədə düşünürdü. Xəstə isə əvvəlki qaydada yatırdı və yatdığı yerdə dörd-beş yaşlı uşaq kimi gülümsəyirdi. Fəqət gözlərindəki işıq qəmli, kədərli işıq idi.

Bayırda bərk külək əsməyinə baxmayaraq hava aydın və günəşli idi. Palataya daxil olan kənar adam çox güman, dərhal düşünərdi ki, pəncərədən içəri süzülən gün işığı burada hamıdan çox simasında bir parça təbəssüm donan xəstənin ürəyincədir.

Doktor Abasəliyev gödəkcəsini soyunmadan kürəkəninin üstünə atılıb onu öpdü. Sonra doktor Fərzaninin əlini möhkəm sıxdı, dinməzcə Münəvvər xanımın çal saçına toxundu. Yalnız bundan sonra gödəkcəsini soyunub stullardan birinin üstünə atdı, qızının alnından öpüb çarpayının yanında kresloya əyləşdi.

Doktor Fərzani heyrət eləyirdi, artıq yaşlaşmış tanışının belə qıvraq qalması və cavanlıq şövqünü saxlaması inanılmaz gəlirdi ona və bəlkə bundan daha çox ağır xəstənin çarpayısı yanında özünü bu qədər nikbin, həyatsevər aparmağı, başqa sözlə, professorun psixoloji möhkəmliyi təcübləndirirdi onu. Axır ki, professor Abasəliyev imkan vermədi, doktor bir kəlmə söz desin, qızının gözünün dərinliyindəki gizli təlaşın da fərqinə varmadı. Əylisin vətənpərvər oğlu titrəyən əlləri ilə dizinin üstündə tutduğu çantanı açdı, topa yazılı kağızın arasından bir vərəq çıxardı, vərəqi bayraqsayaq yelləyib köksü atlan-atlana danışmağa başladı.

– Cavan oğlan, sənə gözəl-göyçək Əylis gətirmişəm. Demə nağıl danışır. Hamısı burda yazılıb. Yüz faiz doğrudur. Axı sənə bir əylisli tacirin gündəliyi barədə danışmışdım. Mən o gündəliyi türklər Əylisi dağıdandan irəli Mirzə Vahabda görmüşdüm. Vətən müharibəsindən sonra dostum Erevandan həmən əlyazmanın rus dilinə tərcüməsini gətirdi. Mən də bilmirdim hara qoymuşam, çox axtardım. Budur, axır ki, köhnə kitabların arasından çıxdı. Rusca adı belədir: “Dnevnik Zakariya Akulusskoqo”. Məncə, sonuncu söz Akulis yox, Aqulis olmalıdır. Çünki əksər qədim kitablarda söz “k” ilə yox, “q” ilə yazılıb. Ola bilər, ruscaya tərcümədə “q” dönüb olub “k”. Əylisdə o, sən də bilirsən, hələ indiyəcən Zəkəriyyə Əylisli kimi xatırlanır. Mirzə Vahab da həmişə elə deyirdi. Rəhmətlik atam bu tacir barədə çox şey bilirdi. Doktor Abasəliyev gözünü xəstədən ayırıb Fərzaniyə baxdı. – Fərid, onun Əylisdə böyük hörməti vardı, hətta müsəlmanlar uşaqlarına onun adını qoyurdular! – Təzədən kürəkəninə sarı çevrildi – Cavan oğlan, heç başqa bir yerdə görmüsənmi müsəlman öz uşağına Zəkəriyyə adı qoysun? Əylisdə sən də zəkəriyyələrlə ilə qarşılaşmısan. Yadındadı, biz orda olanda biri gəlmişdi, özünə patefon aldı. Onun bircə valı vardı, Xan Şuşinskinin valıydı. Səhərdən axşamacan oxudurdu.

” Kim çəkər nazın,

kim çəkər nazın,

Doktor Fərzaninin getməyə hazırlaşdığını görən professor bir dəqiqə söhbətinə ara verdi. – Sən hara? Otur, qulaq as! – Cərrah keçib öz yerində əyləşəndə, davam elədi. – Gündəlikdə 1630-cu ildə anadan olduğunu yazıb. Fikir ver, əylisli erməni anadan olduğu ili, ayı, günü alman dəqiqliyi ilə ətraflı və dürüst qeyd edib. “.. bazar günü, müqəddəs Georgi günü, günortadan sonra”. – o, çantadan daha bir vərəq çıxartdı. – Bu da onun ticarətə başlamağı barədədi. 5 mart 1647-ci ildə, on yeddi yaşında ipək yükü ilə Əylisdən çıxıb. ” Bu gün mən Zakarı Əylisdən yola düşdüm. Müqəddəs ruhun köməyi ilə! Əgər harda maraqlı bir əhvalat görsəm, bu dəftərə yazacağam. Əgər kimsə mənim yazdıqlarımda yalan axtarmağa başlasa qoy Müqəddəs Ruh onun ağlına işıq salsın”. Fikir verirsən o, “ağıl versin demir”, “işıq salsın” deyir. Niyə? Keçib getdiyi səyahət yoluna bircə-bircə nəzər sal: Erevan, Kars, Ərzurum, Toqat, Bursa, İzmir, nəhayət Stanbul. Niyə o hər yerdə İstanbul əvəzinə Stanbol yazır? Onun birinci səyahəti on ay çəkib, dekabırın sonunda Əylisə dönüb. Daha sonralar haralarda olmayıb: Yunanstan, Venesiya, İspaniya, Portuqalya, Almanya, Polşa, Hollandiya.

Azadə xanım atasının qalıb soyumuş çayını təzələdi.

– Heç olmasa bircə stakan çay iç, – dedi – sənin erməni tacirin heç yerə qaçmır.

– İçmişəm. Axı bilirsən gündə bircə dəfə çay içirəm. – Doktor Abasəliyev hirslə qızına cavab verib, elə o hirsli səslə də davam elədi. – Bilirsənmi şahlar, xanlar, sultanlar Əylisin başına hansı müsübətləri açıblar: “1663, 10 iyul. Əylis. Bu gün şah Abbasın canişini Əylisə gəldi. O on altı yeniyetmə oğlanın və qızın adını bir kağıza yazdı, amma heç kimi özüylə aparmadı. Bu dəfə bizi Allah saxladı. Şah Abbasın vəliəhdi Şah Süleymanın isə Əylisə gətirdiyi bədbəxtlik nə yerə sığar, nə göyə. Səfiqulu Xanın əmrinə əsasən bu gün Erevandan Əylisə Qağayız bəy adında naməlum bir şəxs gəldi. Onun başında otuz atlı vardı. Şahın əmri ilə onlar Əylis əhalisindən 1000 tümən toplamalı idilər. Rüşvətxorluğun, zülmün, zorakılığın həddi bilinmirdi. Onlar yüzdən çox adama işgəncə verdilər, otuz beş nəfəri asdılar. Amma bütün bu zülümdən sonra bədbəxt əhalidən cəmi 350 tümən toplaya bildilər. Doktor Abasəliyev 340 il bundan irəli doğulan, bütün dünyanı dolaşan erməni tacirin rus dilinə tərcümə olunmuş gündəliyini nəinki oxumuşdu, hətta başdan-ayağa əzbərləmişdi. Yaşı səksəni adlamış bu kişinin qeyri-adi yaddaşı doktor Fərzanini heyrətə gətirirdi.

– “Bu gün Əylisə Xosrov ağa gəlib caamata elan elədi ki, onu Qohman hakimi təyin eləyiblər. O, Meqrindən, Sorutdan, Lehramdan çox adam gətirmişdi.- Sonuncuya qabaqlar Nehrəm deyilirdi. – Əylis mələyi Ovanesin başına oyun açdılar. Eşşəyin üstünə qoyub zurna çala-çala bütün kəndi dolandırdılar. Axırda 100 tümənini alıb boşladılar. – Doktor Abasəliyev bir neçə dəqiqə çantadakı kağızları qurdaladı. – Fikir ver, cavan oğlan, təsəvvür edirsən, 1669-cu ildə iyulun 22-də Əylisə qar yağıb! 1677-ci il, iyunun 3-dən avqustun sonuna qədər bir damcı da yağış düşməyib. 1680-ci ildə elə leysan töküb ki, yatağından çıxan çay evləri yuyub aparıb. Ardınca elə quraqlıq başlayıb Əylisdən Təbrizəcən əhali hətta içməli su da tapmayıb. 1667-ci ildə Əylisdə 200-dən çox uşaq qızılcadan tələf olub. 1679-cu ildə Erevanda elə zəlzələ qopub ki, hətta Əylisdə evlərin və kilsələrin divarları çat verib. Zakari Aqulis Əylisin bütün kilsələrini qeyd edir. Vəng kilsəsi – Müqəddəs Foma kilsəsi. Sən onu tanıyırsan.Vuraqırd – Vardakert sözünün təhrif olunmuş şəklidir. Bizim gördüyümüz Vuraqırd kilsəsi Müqəddəs Xristofor kilsəsidi. Bizim Daş kilsə dediyimiz Müqəddəs Osip kilsəsidi, gərək ki, Zakari Aqulisin yaşadığı dövrdə tikilib. Bəlkə də bərpa olunub və 1665-ci il noyabrın 5-də yenidən istifadəyə verilib. Gündəlikdə belə yazılıb. – Doktor Abasəliyev bir müddət yenə kağızları eşələdi. – “1668-ci il. 4 yanvar. Bu gün Əylisdə zəlzələ oldu. Bu gün Əylinin qərb səmasında kometa göründü. O, bizə günahlarımıza görə cəzanın olduğunu xatırladır.

1668-ci il.21 dekabr. Müqəddəs Foma kilsəsinin rəhbəri Arximandrat Petros kilsəni dörd tərəfdən hündür hasara saldırdı. Günbəzin və zəng qülləsinin tikintisində çay daşalarından və bişmiş kərpicdən istifadə edildi. Ustalar Kürdüstandan gəlmişdilər. – O zaman türk vilayətlərinə daxil olan Van, Bitlis, Diyarbəkr Kürdüstan adlanırdı. – İç divarlar daşla üzləndi. Kilsəyə su çəkildi. Allah bütün ustalara güc-qüvvət verdi.”

Doktor Abasəliyev daha xəstə tərəfə gözünün ucuyla da baxmır, biri-birinin ardınca çantadan dartıb çıxardığı vərəqləri elə boğuq səslə oxuyurdu ki, sanki özü-özünə mütaliə edirdi.

Münəvvər xanım anladı ki, bu iş uzun çəkəcək, müdaxilə elədi:

– Doktor, axı hər yerdə onların erməni yox, alban olduqları yazılır.

Doktor Abasəliyev sanki bircə anı da olsun boş yerə vaxt itirmək istəmirdi. Amma bununla belə başını qaldırıb tibb bacısına baxdı, gözünü kağızdan ayırmadan qışqırdı:

– Sənin dediklərin tam məntiqsizdi! Əgər kimsə özünü erməni adlandırırsa, mən necə deyə bilərəm ki, yox, sən erməni deyilsən? Sən hansısa albansan, ləzgi, talışsan, yaxud bütün bunların cəminin qarışığısan? Düzdü, bəziləri Əylis ermənilərini “zok” adlandırırlar. Onların dili də Erevan ermənilərinin dilindən bir qədər seçilir. Yazılarında da fərqlər tapmaq olar. Axı bizim Ordubadın müsəlman kəndlərinin də hərəsi öz ləhcəsində danışır. Şəkilini bakılı ilə qarışıq salmaq olmur – gör nə qədər dil, xarakter, adət fərqləri var. Ermənilərdə də eyni haldır. Bilmirəm bu albanlar kim imiş, harda yaşayıblar. Amma Əylisdəkilərin erməni olduğu dəqiqdir. Ermənini növlərə bölməyə nə ehtiyac var. Bəli, – doktor bu dəfə də Fərid Fəzaniyə müraciətlə dedi. – VIII-XIII əsrlərdə necə ərəb yürüşləri olub, eləcə də türk, tatar-monqol, oğuz, səlcuq yürüşləri olub. Sonralar üç yüz il bu torpaqlar İranın və Türkiyənin qanlı döyüş meydanına çevrilmişdir. O gəlir qırır, bu gəlir qırır. Əgər işgəncə verilərək öldürülən hər erməninin üstündə bir şam yandırsaydılar, o şamların işığı Ayın nurunu kölgədə qoyardı. Ermənilər hər əzaba qatlaşıblar, amma heç zaman öz etiqadlarından dönməyə razı olmayıblar. Bu xalq işgəncələrdən yorulub, zülümdən cana gəlib, amma yenə kilsə tikməkdən, kitab yazmaqdan, Allahını sevməkdən usanmayıb.

– Bəs elədirsə əlavə torpaq bu xalqın nəyinə lazımdı? Nə qədər istəyirlər göy üzü ilə danışsınlar. – Fərid Fərzani yüngülcə gülüb, cavab verdi.

Doktor topa kağızların arasından bir vərəq də çıxardı.

– “1651-ci il. 7 oktyabr. Təbriz. Qardaşım Simonla Təbrizə getmişdik. Təbriz

hakimi Əliqulu xan istədi Simon müsəlmanlığı qəbul eləsin. Bizi bu böyük bədbəxtçilikdən Allah saxladı.” Bizim qəhr edilən aqulislilər Allaha belə bağlıydılar, Fərid. Əgər müsəlmanlığı qəbul etsəydi, həmən o Əliqulu xan Simonu qızıla tutardı. – O, fasiləsiz olaraq gülümsəyən xəstəyə nəzər saldı, özü də ürəkdən güldü və bayaqkı həvəslə sözünün dalını gətirdi:

– Onların bir əjdaha şairi var – Eqeşe Çarens – 37-də repressiyanın qurbanı olub. Deyib-gülən, tut arağının ölüsü olan bu şair bir dəfə zarafat elədi: “vaxtında əzamızın axmaq yerindən bir tikə kəsməyə qoymadıq, ona görə də müsəlmanlar bütün millətimizin başını kəsməyə qərar verdilər.”

Xəstənin növbəti dərman qəbuluna hələ yarım saat qalırdı. Ancaq Azadə xanım başa düşdü ki, atası gündəliyin oxunuşunu davam etdirmək fikrindədir, çarpayının yanına gəldi, işarə etdi ki, xəstəni rahat buraxmaq lazımdı.

Ata bu dəfə də qızının təlaşını nəzərə almadı. Çantadan daha bir vərəq çıxarıb əyiş-üyüşünü sağallayıb düzəltdi:

– Burada isə belə yazılıb, cavan oğlan. Bax, Zakari Aqulis 10 noyabr 1676-cı

ildə yazıb: “Mən, Zakari bu gün Müqəddəs Ovanes kilsəsinin həyətinə qollu-budaqlı, iri bir çinar basdırdım.” Mənə elə gəlir, Daş kilsənin həyətində çinar ağacı olmayıb. Bəlkə var imiş, unutmuşam, düzünü sən bilərsən.

Bax elə bu an Saday Sadıqlının gözləri qeyri-adi dərəcədə geniş açıldı, qurumuş dodaqları tərpəndi:

– Çeş – me – se – din! Eç – ma- eçmaz – za!

Xəstəxana çarpayısında döşəli qaldığı günlərdən bəri onun dilindən ayrılan ilk

səslər idi ki, hansısa bir sözə oxşayırdı.

“Eçmiədzin”in nə demək olduğunu isə yalnız Azadə xanım başa düşə bilərdi və başa düşdü. özünü ələ ala bilmədi. bərkdən içini çəkdi. dərdli-dərdli hönkürüb ağadı.

– Papa! Papa. – göz yaşları içində danışmağa başladı. – O, hələ danışa bilmir,

papa, O, heç nəyi tanımır. Sən isə ara vermədən danışırsan, danışırsan.

Doktor Abasəliyevin rəngi qəfil ağardı. Sanki sarsıntı keçirmiş adam nə baş

verdiyini, hara düşdüyünü anlamaq istəyir, gah xəstəyə, gah Fərzaniyə, gah Münəvvər xanıma, lap sonda isə onun düşünülməz hərəkəti nəticəsində göz yaşlarına qərq olan yeganə qızına baxırdı.

– Axı o nəsə dedi – o, üzürxaqlıq və qüssə ilə Fərzaniyə söylədi.

– Hə, nəsə pıçıldadı. Əslində xeyli müddət əvvəl danışmalı idi. Nədənsə yubanır.

– Görünür, amneziyanın ağır formasıdır. Niyə əvvəlcədən mənə bildirməmisiniz?

– İmkan verirdin ki, ağzımızı açaq. – Doktor Fərzani az qala sərt tərzdə cavab

verdi. – Uzaqda idin, Əylisə getmişdin, üç yüz qırx il əvvələ, heç kimi gözün görmürdü. – Doktor Fərzani güldü, sonra isə ciddi halda maraqlandı: – Doktor, həmin adamlar həqiqətənmi Əylisdə olublar?

– Əlbəttə olublar! O zaman orada yaşayanların hamısı Allahın nəzərində eyni

insanlar idilər. Onlar su çəkir, bağ salır, daş hörürdülər. İstər sənətkar olsun, istər tacir – ermənilər yüzlərlə yad şəhərləri, kəndləri dolaşıb, yalnız ona görə qəpik-qəpk pul toplayırdılar ki, özlərinin balaca Aqulisini həqiqi cənnət guşəsinə döndərsinlər. On doqquzuncu ildə türklər gəlib Əylisdə xaraba qoyduqları erməni evlərinin dağıntıları altından müsəlman əhali hələ də qızıl axtarır. Hətta əkin üçün yer şumlayanda elə bilirlər ki, bax indicə ayaqlarının altından qızıl çervonlar çıxacaq. Axı onlar həmin ermənilərin köməyi ilə yerin dibindən su çıxarmışdılar, dağların arasıyla fayton yolları çəkmişdilər. Dəhnə qurmuşdular. Çay daşlarından keçələklər salmışdılar, bütün küçələrə çaylaq daşı döşəmişdilər. Həmin o qızılın sayəsində on iki möhtəşəm kilsə yaradılmışdı, bəlkə də hərəsinə tonla qızıl xərclənmişdi.

Xəstə sonsuz bir heyrət içində indi qərar tutduğu uzaq diyardan doktor Abasəliyevə baxdı. Bu adam tanış gəlirdi və Saday Sadıqlı bütün gücünü toplayıb onu xatırlamağa çalışdı.

Qadınlar səbirsizliklə kilsə, keşiş, Əylis söhbətinin nə zaman sona yetəcəyini gözləyirdilər.

Münəvvər xanım xəstənin vəziyyəti barədə bilgi verdi:

– Yaraları sürətlə sağalır, doktor, – Abasəliyevə müraciətlə bildirdi. – Bir əlindəsınıqlar vardı, barmaqları bir neçə yerdən sınmış, çıxmışdı, amma dörd-beş günə hamısı bitişdi. Dizindəki sınıq qorxulu deyil. Ayaq barmaqlarını rahat tərpədir. Orqanizm cavandır, Allah eləsin, tez şəfa tapsın. Ola bilər ki, beyin silkələnməsi vəziyyəti qəlizləşdirsin. Bunu siz hamıdan yaxşı bilirsiniz. Amma on gün az müddət deyil, doktor. Xəstə bu vaxta qədər heç olmasa gərək danışaydı. Bəlkə nə qədər gec deyil onu Moskvaya göndərmək lazımdı? Fərid Qasanoviç də, Azadə xanım da bu fikirdədir.

– Bu amneziyanın konfabuleza formasıdır. Biz psixiatorlar bunu həm də Korsanov sindromu adlandırırıq. Anqioqrafiya olunub? – Abasəliyev doktor Fərzanidən soruşdu.

– Dünən kranioqrafiya olunub. Bizdə anqioqrafiya aparatı yoxdu. – Doktor Fərzani bir qədər susub əlavə elədi: – Münəvvər xanım haqlıdı, ən yaxşısı budur ki, Moskvaya aparılsın.

– Bəs kranioqrafiya nə göstərir?

– Yaxşı heç nə – doktor Fərzani cavab verdi, bir qədər düşünüb əlavə elədi. –

Onun beynində balaca şiş müşahidə edilir. Ola bilər çoxdanın şişidi, indi demək çətindi. İndiki halda xəstəni tərpətmək çox təhlükəlidi, bir az gözləmək lazımdır. Düşünürəm ki, Moskvasız bu işin öhdəsindən gələ bilmərik. – Azadə xanıma baxıb günahkarcasına başını aşağı əydi.

Bir neçə dəqiqə heç kəsin cınqırı çıxmadı. Sükutu doktor Abasəliyev pozub daha bir bəd xəbər verdi:

– Eşitmisən, Aza, Nuvariş neyləyib?

– Yox, neyləyib ki?

– Deyirlər özünü eyvandan atıb.

– Kim deyir? – Azadə həyəcanlı, titrək səslə pıçıldadı.

– Mərdəkanda çörək dükanında arvadlar danışırdılar. Mən özüm də üç-dörd gün əvvəl onun ölümü haqqında radiodan eşitmişəm. Amma bilmirdim ki, özünə qəsd eləyib.

– Ona görə bura gəlmirmiş, – doktor Fərzani dilləndi.

– Allah rəhmət eləsin, – Münəvvər xanım bütün bədənini əsdirə-əsdirə

ümumi kədərə şərik oldu.

Səhər tezdən palataya uşa-uça girən doktor Abasəliyev günortaya yaxın xəstəxanadan çıxanda tamam başqa halda Mərdəkandakı evinə yollandı.

Saday isə hələ də özünün uzaq dünyasında idi. İndi göyçək tülkü balasını qovaraq təpənin üstünə qalxmışdı, kəndin aşağı və yuxarı məhlələrini görürdü, qüruba əyilməkdə olan günəşin şəfəqləri ilə işıqlanan havadan qoz yarpaqlarının su qoxusu qarışmış acımtıl ətri bürümüşdü. Qocaman qoz ağacının yaşıl budaqları onun durduğu yüksəkliyə tərəf əyilmişdi. Uzaqlardan Daş kilsənin divarlarını döyəcləyən suyun səsi eşidilirdi.

Qara, göyçək tülkü balası hələ də yaşıl badaqlar arasında tullanıb düşür, oğlan onu gözdən itirməkdən qorxurdu və həm də ürəyi su istəyirdi. Beyni susuzluqdan yanırdı. Daşdan hörülmüş arxın içiylə şırıldayıb axan və axırda daş hovuza tökülən sərin suyun həsrəti onu bir maqnit gücüylə özünə sarı çəkirdi. Amma tülkü balasını itirmək qorxusu onu suyun üstünə qaçmağa qoymurdu.

Sonra o, tülkü balasının ağacdan daş hasarın üstünə necə atıldığını və öz yoluyla çıxıb getdiyini gördü. Oğlan sevindi, indi o, şırıltıyla axan suyun yanına gedə bilərdi.

Ovcunu suyun axarı qarşısına tutdu. Amma əli bircə gilə də yaş olmadı. Heç sərinlik də yox idi, əksinə isti hava əlini qarsırdı. Oğlan beyninin yanğısını soyutmaq üçün başını arxın içinə tərəf əydi. Yenə də bir nəticə hasil olmadı, hətta gurultuyla axan su da onun beyninin yanğısını söndürə bilmədi. Yalnız bu anda oğlan dəhşətə gəldi, burada başı suya qarışanda qara tülkü balası əbədi olaraq gözdən itib yox olmuşdu. Bu an haradansa qəfil atəş açıldı. Güllələr vıyıltıyla artistin qulağının dibindən uçub getdi. Heç olmasa atəşin hayandan açıldığını müəyyən eləmək üçün bütün gücünü toplayıb başını qaldırdı və nurdan hörülmüş o hasarın yerində indi Əylisdə olan adi hasarlardan biri, üstü gillə palçıqlanmış daş hörgü dayanırdı.

Və o hasarın dibiylə qapqara, yumşaq tüklü gözəl tülkü balasının al qırmızı qanı axıb gedirdi.

Və eləcə axıb gedən qan o qədər qalxırdı ki, hasarı aşırdı. Axan qandan qorxunc bir uğultu qopurdu və bu uğultu Əylis kilsələrinin dərin çatlarında pətək salan, bala qoyan, bal qoyan sonra da qoyduqlarının yerini tapmaq üçün zillət çəkən sürü-sürü çaşqın arı qanadlarından qopan uğultuya oxşayır və həmin uğultu bir an öncə açılan atəş səsinə qarışıb qapqara bulud kimi göyün üzünə yayılırdı.

Saday hər şeyin bitib göz qapaqlarının əbədi yumulduğu, uca-uca göylərin altındakı Əylis dağlarının ən hündür dikində qərar tutduğu vaxt, qəfil Vuraqırd kilsəsini apaydın gördü. – Yenə də “Göyərçin bazarı” idi ora. O, son macalda anladı ki, daha getməyə heç bir yeri yoxdur.

1990-cı il yanvar ayının 12-si, cümə günü yaxınlaşırdı.

Uluruh Türkmənməkan. Bütün gün azadlıq, müstəqillik, Qarabağ haqqında kiflənmiş şüarları bağıra-bağıra xəstə təxəyyüllü, havalanmış kütləni, ərindən yarımayan arvadları küçə-küçə gəzdirib dolandıran Uluruh Türkmənməkan axşamtərəfi mitinqini Paratetdə yerləşən erməni kilsəsinin qarşısına salmışdı. Xəlilullahın qulbeçələri bir saatdan çox idi məbədə od vurmağa çalışırdılar. Heç bir vəchlə kilsəni alışdırmaq mümkün olmurdu. Elə buna görə də dən gəzən dolaşa kimi şairin yan-yörəsini bürüyən vətənpərvər və fəal qadınlar daha da cinlənirdilər.

Azadə xanım Münəvvər xanımla birgə Saday Sadıqlının meyitini yudurtmaq üçün xəstəxana maşınında məscidə gətirdilər.

Xəstəni insultdan xilas etməyə gücü çatmayan, yorğun, peşimançılıqdan üzülən doktor Fərzani kabinetində çöküb qalmışdı. İlk dəfəydi ki, içində yadlıq və gedərginlik hiss eləyirdi. O, öz fikrində Bakı ilə son dəfə vidalaşdı və məxsusi bir həyəcan, ümid, narahatlıq içində qızının Moskvadan zəng çalacağını gözləyirdi.

Parapetin yaxınlığındakı kilsədən burum-burum qalxan qara tüstülər isə getdikcə hey sıxlaşır və 1990-cı il yanvarın on üçünün qan iyi gələn gecəsinin zülmət qaranlığına qarışırdı.

Doktor Abasəliyev Mərdəkanda idi və hələ baş verənlərdən xəbər tutmamışdı.

Əylis kilsələrinin damında gecələyən göyərçinlər sakitcə yatmışdılar və göy üzünə bənzər dərin, mavi yuxular görürdülər.

2. Xəyal qurmaq

Xəyal hər hansı vəziyyət və ya hadisəni zehnidə canlandırma deməkdir. Xəyal qurmaq müvəffəqiyyət və fərdi inkişafın ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Həyatda düşüncə hərəkətdən öncə gəlir. Reallaşdırılması planlanan bütün layihələr əvvəlcə zehində canlandırılır, daha sonra tətbiq olunur. Məsələn, televizor ixtira etmə fikri əvvəlcə xəyal edilmiş, sonra praktikada tətbiq olunmuşdur. Fateh Sultan Məhməd İstanbulu fəth etməyin əvvəl xəyalını qurmuş, daha sonra düşüncələrini həyata keçirmişdir. Yenə telefonun ixtirası, kompüterin ixtirası əvvəl zehnidə canlandırılmış, sonra praktikada tətbiq olunmuşdur.
Jül Vern “Bir adamın xəyal edə biləcəyini başqasının reallaşdırması çətin deyildir”, – deyir. Elmi-fantastik janrın əsasını qoyan yazarın həyatına baxsanız, bunun örnəklərilə dolu olduğunu görərsiniz.
“Hava şarı ilə beş həftə”, “XX əsrdə Paris”, “Yerin mərkəzinə səyahət”, “Dünyadan aya”, “Dəniz altında 20 min lyö”, “80 gün Yer ətrafında səyahət” kimi əsərləri onlarla ixtiranın toxumunu daşıyırdı. Dalbadal o qədər roman yazırdı ki, Fransada bir çoxları Jül Vernin bir şəxs, vəkil Pyer Vernin oğlu deyil, bir cəmiyyət olduğunu güman edirdi. Elektrik stul, sualtı gəmi, vertolyot, təyyarə, qazma texnikası, raket və kosmosa uçuş kimi yeniliklər onun ideyalarının bəhrəsi idi. Bir çox ixtiraçının Jül Vernə ithafən söylədiyi sözlər boşuna deyildi. İlk dəfə Şimal qütbünə təyyarə ilə uçan Admiral Riçard Börd “Mənə Jül Vern yol göstərdi”, – deyirdi. Sualtı dünyasının atası hesab olunan Simon Leyk isə “İşığım Jül Vern oldu”, – deyərək onun yazdıqlarının önəmini vurğulayırdı.
Sadalanan bu kimi faktları nəzərə alan Albert Eynşteyn xəyal gücünün bilikdən daha önəmli olduğunu söyləyir. Onun sözləri, sizcə necə, xəyal qurmağın müvəffəqiyyətə qazanmadakı rolunun ən gözəl təcəssümü deyilmi?

Böyük işlərin xəyallarını qurun.
Böyük nəticəyə gedən yol böyük düşüncədən başlayır. Halbuki insanların əksəriyyəti sadəcə düşünür, böyük düşünən insanlar isə azlıq təşkil edir.
David Şvartz “Böyük düşünməyin sehri” adlı kitabında Amerikadakı böyük şirkətlərdən birinin işəgötürmə departamentinə aid statistik göstəricilərdən bəhs açaraq, maraqlı məqama toxunur. Belə ki, şirkətin ildə on min dollar məvacib verdiyi işlərə müraciət edənlərin sayı, ildə əlli min dollar məvacib verilən işlərə müraciət edənlərin sayından 50-250 qat daha çox olmuşdur. İnsanların çoxu ucuz işlərə müraciət edirlər. Bunun mənası çox açıqdır: Çoxumuz böyük işlərin xəyallarını qurmaqdan belə çəkinirik.
C. Maksvelin gözəl sözü var: “Kor bir adamın dünyası onun yalnız toxunma hissiyyatından ibarətdir. Uğurlu bir adamın dünyası isə xəyalları boyu uzanır. Böyük xəyallarla yaşayanların uğurları da böyük olur”.
Böyük uğurları əldə etmək üçün böyük işlərin xəyalını qurur.

Xəyal qurarkən şərtlənməyin.
Həyatda heç bir riski olmayan ən zövqlü və yeganə işdir, xəyala dalmaq. Xəyal dənizində gəmi batmaz. Lakin şərtlənmələriniz zamansız və məkansız bu müstəvidə sizi manevr etmənizə çətinliklər yaradacaq dayaz sahillərə götürər.
Xətti proqramlaşdırmanın atası hesab olunan amerikalı riyaziyyatçı Corc Bernard Danziqin başından keçmiş bir hadisə şərtlənmələrin həyatımızdakı təsirinə gözəl nümunədir.
“Berklidə Kaliforniya universitetinin riyaziyyat fakültəsinin tələbəsiydim. Həmişə olduğu kimi sinfə gec girdim və lövhədəki iki sualı ev tapşırığı bilərək dəftərimə köçürdüm. Həmin axşam sualları həll etməyə çalışarkən bunun professorun verdiyi ən çətin tapşırıq olduğunu gördüm. Hər gecə bu məsələləri həll etmək üçün saatlarla çalışdım. İnad edirdim. Birdən beynimdə şimşək çaxdı və hər iki məsələni həll etdim. Ertəsi gün cavabları dərsə apardım. Professor masanın üzərinə qoymamı istədi. Masanın üzərində xeyli vərəq var idi. Mənim vərəqlərimin bunların arasına qarışacağını düşünüb, sakitcə yerimə oturdum.
Altı həftə sonra, bir bazar səhəri qapımızın döyülməsilə yuxudan oyandım. Qapıda professoru görüncə çaşıb qalmışdım.
“Corc, Corc!”, – deyə səsləndi, “Məsələləri həll etmisən”. “Təbii ki. “, -deyərək cavab verdim, “Həll etməli deyildimmi?”
Professor lövhəyə yazılmış o iki sualın ev tapşırığı olmadığını və dünyanın qabaqcıl riyaziyyatçılarının indiyə qədər həll edə bilmədiyi ən çətin iki sual olduğunu bildirdi. Bir neçə gün içində ikisini birdən həll etdiyimə inanmırdı. Əgər kimsə mənə bu sualların həll edilə bilinməyən iki sual olduğunu söyləsəydi, zənnimcə onları heç vaxt həll edə bilməzdim”.

Müsbət şeyləri xəyal edin.
Bir də bəzi insanların bədbin xəyalları vardır. Onlar iş qurtarmadan istənilməyən nəticə ilə qarşılaşacaqlarını və onların üzərində buraxacağı təsiri xəyal edərlər. Belə xəyal isə insanı hədəflərindən uzaqlaşdırar, bədbinliyə sürükləyər və hərəkət etmək üçün lazımi ilham qaynağını özündə tapmamasına səbəb olar. Beləcə narahatçılıqlar başlayar və daxili motivasiya yox səviyyəsinə enər.
Madəm şüuraltımızı öz istəklərimiz yönündə istiqamətləndirmə şansına sahibik, niyə müsbət işlərin yerinə ideallarımızı baltalayacaq bədbin xəyallara baş vururuq?
Maykl Cordan “Mən heç vaxt uğursuz olsam, nələr olacağını düşünmərəm. Çünki bunları düşünməyə başladığınızda istər-istəməz, fikirlərinizi mənfi nəticə üzərinə cəmləşdirərsiniz. Əgər bir işə atılıramsa, müvəffəq olacağımı düşünürəm, uğursuz olarsam, nə olacağını yox.”
Özünüzü olmaq istədiyiniz şəkildə xəyal edin. Hər zaman nikbin xəyalların arxasınca gedin. Görəcəksiniz, xəyallarınıza qovuşacağınız gün çox uzaqda deyildir.

Kiçik işlərin böyük fərqlər yaratdığına diqqət edin.
Quldurlar Az və Öz adlı iki qardaşı qaçırıb, gözləri bağlı şəkildə uzun müddət yol getdikdən sonra ətrafı daşla hörülü bir otaqda həbs edirlər. Otağın kiçik bir pəncərəsi vardı və oradan yalnız göy üzünü seyr etmək mümkün idi.
Qardaşlar harada olduqlarını bilmirdilər. Öz çox yorulduğuna görə bir az keçməmiş yuxuya dalır. Az isə həm onu qorumaq, həm də olacaqlardan xəbərdar olmaq üçün oyaq qalır.
Bir müddət sonra yuxudan oyanan Öz Aza dönərək “Mən yatarkən nələr baş verdi?”, – deyə soruşur. Az heç bir şeyin baş vermədiyini bildirir. Öz isə Azın cavabına qane olmayaraq, “Yatdığım müddətdə heç bir şey görüb, heç bir şey eşitmədinmi?”, – soruşaraq onu yenidən suala tutur.
“Yox.”, – cavabını verir Az, “Sadəcə pəncərəyə bir quş qonmuşdu”. Öz həyəcanla yenidən Aza yönəlir:
– Necə quş idi?
– Bilmirəm, adi bir quş idi. Tam görmədim, sadəcə dimdiyini gördüm.
– Dimdiyi necə idi?
– Nə bilim, diqqət etmədim.
– Çox nahaq. Əgər o quşun dimdiyinə diqqətlə baxsaydın, indi harada olduğumuzu bilərdik.
– Dimdik kiçik bir şeydir. Ona baxıb harada olduğumuzu necə müəyyən edə bilərsən ki?
– Baxıb qiymətləndirməyi bilənlər üçün dünyada kiçik bir şey yoxdur.
Əgər quşun dimdiyi uzun idisə, bu, bizim Almanın şimali şərqindəki bataqlıq ərazidə olduğumuzu göstərir, çünki uzun dimdikli quşlar suyun dibindəki qurdları və kiçik qabıqları yeyərək yaşayırlar. Əgər quşun dimdiyi qısa, incə və sivri olarsa, bu, onların ağac qabığındakı böcəkləri yeyib yaşadığını göstərir. Demək, bizi cənubdakı meşəlik bölgəyə qaçırıblar. Əgər dimdiyi əyri və çarpaz uclu idisə, bu, onların şam qozaları ilə qidalandıqlarını və müvafiq olaraq bizim qərbdəki şamlıq ərazidə olduğumuzu göstərir. Əgər dimdiyi qısa, qalın və güclü idisə, demək dimdiklərilə toxumların və çəyirdəklərin sərt qabıqlarını qırırlar. Bu da bizim şimal-qərb bölgəsində yerləşdiyimizi göstərir. Harada olduğumuzu bilməyimiz qurtuluşumuz yolunda ilk addım ola bilər.
Həyat yolçuluğunda heç bir işi bəsit görməyin. Kiçik şeylər üzərinə qurulmuş böyük xəyalların başdöndürücü nəticələri gözlər önündədir.
Müasir animasiya kinematoqrafiyasında çoxsaylı nağıl və multiplikasiyaların ustadı hesab olunan Uolt Disney cizgi film çəkimlərinə əmisinin qarajında başlamış, Mikki Maus obrazı üzərində böyük xəyallar qurmuşdu. Həm yaşadığı, həm də vəfatından sonrakı dövrlərdə şirkətinin uğur qazanması heç bir şeyin kiçik görülməməsinə ən gözəl nümunə deyilmi?
Hazırda “Uolt Disney”də dünyanın ən bacarıqlı animatorları işləyir. Bütün cizgi filmləri nəhəng studiyalarda 150-200 nəfər tərəfindən hazırlanır. Hər saniyə üçün 25 şəkil çəkilir və cizgi filminin hər dəqiqəsi 6000 ABŞ dollarına başa gəlir. Yaponiya istehsalı cizgi filmlərində bu göstərici 3500-4000 ABŞ dolları təşkil edir.
Fransa və Yaponiyada istehsal olunan cizgi filmlərinə çəkilən xərclərin 70%-i dövlət və özəl qurumlar tərəfindən qarşılanır. Ancaq illik 60 milyard ABŞ dolları məbləğində satış həcmi olan “Uolt Disney” isə qeyri qurumlardan dəstək almadan fəaliyyət göstərir.
Sektorun gəlirliliyi artdıqca şirkətlər həm keyfiyyətli, həm də prestijli cizgi filmlərinin çəkiminə yönəldilər və “Oskar” mükafatına layiq görülən uğurlu filmlərə imzalarını atdılar. Hətta, 2003-cü ildə ən yaxşı animasiya filmi nominasiyası üzrə “Oskar” mükafatına layiq görülən “Uolt Disney” istehsalı “İtmiş balıq Nemo” cizgi filminin bilet satışları 850 milyon dollara çatdı. Qəribə orasıdır ki, bu göstəricini sadəcə 11 “Oskar”lı “Üzüklərin sahibi” filmi üstələyə bildi.
Müqayisə edin. Borc olaraq götürülmüş 500 dollarla qurulmuş şirkət və illər sonra sadəcə bir filmindən milyonlarla ifadə edilən qazanc. Heyrətamiz deyilmi?
Elə isə, bu uğurların müəllifinin məsləhətinə qulaq kəsilin: “Xəyal qura bilirsinizsə, onu reallaşdırın, hər şeyin bir siçanla başladığını unutmayın.” (Uolt Disney)

Xəyallarınızı sizə ilham qaynağı olacaq yerlərdə qurun.
Mikelancelo hələ 13 yaşında ikən bir balıq şəkli çəkmək istədiyi zaman balıq bazarına gedib, saatlarla balıqların üzgəclərini, formalarını, gözlərinin rəngini nəzərdən keçirər, sonra oturub rəsmlərini çəkərdi. Düzəltdiyi heykəllərin uğurlu alınması insan bədəni üzrə apardığı uzun müddətli araşdırmalarına əsaslanır. Mikelancelodan bəhs edən bir çox mənbədə, onun anatomiya tələbəsi kimi çalışdığını, Mediçi sarayında tanış olduğu bir cərrahla uzun müddət anatomiya araşdırmalarını apardığını oxuya bilərsiniz. O, daxili orqanları da görmə istəyi ilə insanın xarici görüşünü mükəmməl şəkildə əsərlərinə yansıtdı. Çünki insan bədənini ən incə detallarına qədər tədqiq etməsi və tanıması əsərlərinə güc qatardı.
Siz də xəyal qurmaq üçün uzaq bir yerə çəkilməyin. Müvəffəq olan insanların ən çox olduğu yerlərə gedin və orada xəyal edin! Universitetə imtahan vermək istəyirsinizsə, universitetlərin önünə gedin. Dərsdən çıxan tələbələri nəzərdən keçirin. Özünüzü onların yerinə qoyun. Xəyallarınızın başqaları tərəfindən reallaşdırılmış olduğunu görmək sizə güc verəcəkdir. Zəngin olmağın xəyallarını qurmaq istəyirsinizsə, varlı insanların çox olduğu yerlərə və ya iş adamlarının işlək olduğu küçələrə gedin. Özünüzü onlar kimi xəyal edin. Əgər düşündüklərinizi başqaları artıq çoxdan reallaşdırmışlarsa, bunu siz də reallaşdıra bilərsiniz. Düşünün. İstəklərinizi həyata keçirdiyiniz zaman nələr əldə edəcəyinizi, həyəcanınızı, sevincinizi, yaxınlarınızın sevincini düşünün. Daha çoxunu xəyal etməkdən çəkinməyin.
Benjamin Franklinin çox bəyəndiyim bir sözü var: “Siz beyninizi böyük xəyallarla doldurun. Beyniniz sonra cibinizi pul ilə dolduracaqdır.”

Xəyallarınızı unutmayın.
Jurnalistlər 1972-ci il Olimpiadalarında 7 qızıl medala layiq görülən amerikalı üzgüçü Mark Spitzdən müvəffəqiyyətinin sirrini soruşurlar. Girdiyi bütün müsabiqələrdə uğurlu olacağından əmin olimpiada qalibinin verdiyi cavab çox maraqlıdır: “Normal olaraq insan üzməyə başladığı an və üzərkən üzməyi düşünər. Halbuki mən gəzərkən, yatarkən, yemək yeyərkən, bir sözlə hər an üzməyi düşünür və üzürdüm.”
Siz də daim xəyallarınızı düşünün. Unutmayın, daima eyni nöqtəyə düşən damla qayanı dələr, ancaq coşqun və bol sulu sellər heç bir iz qoymadan axıb gedərlər.

UPD.Xəyal pərisi haqqında maraqlı fakt

Böyük Britaniyanın “Deyli Teleqraf” qəzeti yazır ki, ağıllı fikirlər insan beyninə, çətin ki, nahardan sonra gələr. Bu məsələyə həsr olunmuş tədqiqatın nəticələrinə görə, ofis işçiləri günün ikinci yarısında qərar qəbul etmək iqtidarında olmuşlar. Aparılan sorğunun nəticələrinə görə, günün ən səmərəsiz vaxtı 16:33-dür. Rəyi soruşulanların 92 faizinin fikrincə, onlar günün ikinci yarısında ruh düşkünlüyü hiss edirlər. İlham pərisinin gəlişi isə 22:04-ə təsadüf edir. 1,5 minə yaxın adamın iştirak ediyi sorğu göstərmişdir ki, insanların 25 faizi gecə yarısına kimi yatmayıb ilham pərisini gözləməyə hazırdır. Bir çoxlarının isə beyninə ən gözəl fikirlər duş qəbul etdikdən sonra gəlir.
Ancaq beyinin aydınlaşdığı vaxtı dəqiq bilmək heç də hamıya kömək etmir. Sorğu müəyyənləşdirmişdir ki, insanların 58 faizi ən yaxşı ideyalarını qeyd etməsələr, yadda saxlaya bilmirlər. Doğrudur, qadınlar bu baxımdan daha diqqətlidir. Onlar kişilərə nisbətən daha tez-tez qeydlər aparırlar. Yaşı 35-dən yuxarı olanların 30 faizi qeydlər üçün kağızdan və yaxud elektron qurğulardan deyil, ovuclarının içindən istifadə edirlər.

• Teqlər:
• xəyal qurmaq
• , xəyal
• , optimizm
• , uğur qazanmaq
• , uğur
• , uğur psixologiyası
• , müvəffəqiyyət
• , müvəffəqiyyət qanunu
• , nikbinlik

44 GÜNLÜK ZƏFƏR SAVAŞINDA 56 ŞƏKİLİ GƏNC QƏHRƏMANLIQLA DÖYÜŞƏRƏK VƏTƏN UĞRUNDA ŞƏHİD OLMUŞDUR

Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin Baş leytenantı Həmid Cavanşir oğlu Abbasbəyli 17 noyabr 1991-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1998-ci ildə o, Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu Famil İsgəndərov adına 157 saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. Ailə vəziyyəti ilə əlaqədar 2002-ci ilin noyabr ayında o, anası və qardaşı ilə birgə Şəki şəhərinə, nənəsinin yanına köçüb və Şəki şəhər 18 saylı orta məktəbdə təhsilini davam etdirib.
2006-cı ildə Həmid Abbasbəyli C.Naxçıvanski adına Hərbi liseyə qəbul olub və 2009-cu ildə liseyi bitirib. 4 xarici dil bilən Həmid elə həmin il Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə qəbul olub. 2013-cü ildə ali təhsilini başa vurduqdan sonra cəbhə bölgəsində Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovun adını daşıyan bölükdə tağım komandiri kimi xidmət edib.
2015-ci ildə öz ərizəsinə əsasən ağır təlimlər-dən, imtahanlardan, sınaqlardan keçərək Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin siralarına qoşulub. İşlədiyi müddət ərzində özünü nümunəvi, peşəkar zabit kimi göstərib. 2016-cı il dekabr ayının 5-dən 2017-ci il fevral ayının 17-dək Türkiyədə, 2017-ci il sentyabr ayının 18-dən 2018-ci il yanvar ayının 15-dək isə Çində təlim kursu keçib.
Həmid Abbasbəyli Aprel döyüşlərində iştirak edib və böyük fədakarlıq göstərib. O, idmanda da bö¬yük uğurlar qazanaraq “Boks və qaydasız döyüş” idman növü üzrə yarışlarda iştirak edib və həmişə birincilik qazanıb.
Gənc zabit xidmət etdiyi dövrdə hərbi paradların iştirakçısı olub. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin yaradılmasının 100 illik yubileyi mü¬na¬si¬bətilə 2018-ci il iyun ayının 26-da Bakının “Azadlıq” meydanında təntənəli hərbi paradda Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin tərkibində iştirak edib və yubiley medalı ilə təltif edilib.
2020-ci il iyun ayının 24-də Moskva şəhərində Qırmızı meydanda keçirilən Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 75-ci illiyinə həsr edilmiş irimiqyaslı paradda 75 hərbçi ilə Azərbaycan Ordusunu təmsil edənlərin sırasında olub. “Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 75 illiyi (1945-2020)” medalı ilə təltif edilib.
Baş leytenant Həmid Abbasbəyli 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində ilk gündən döyüşə qatılıb. Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan şəhərlərinin, Hadrut qəsəbəsinin, Ərgünəş və Laçın dəhlizinə nəzarət edən yüksəkliklərin işğaldan azad olunmasında iştirak edib. O, qrup rəhbəri kimi döyüşlərdə böyük şücaət göstərib. Düşmənin coxlu sayda canlı qüvvəsini və texnikasını məhv edib, yaralı yoldaşlarını döyüş meydanından çıxarıb. Ağır döyüşlərin birində minaya düşərək ayağından yaralanıb, lakin ilkin tibbi yardımdan sonra döyüşə davam edib. İgid döyüşçü oktyabrın 19-dan 20-nə keçən gecə Laçın cəbhəsində ge¬dən şiddətli döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə 2 qardaş olublar. Subay idi.
Şəhidin atası Cavanşir Abbasov 2016-cı ildə vəfat edib. Anası Gülnara xanım deyir ki, övladları Həmid və Ağasının təlim-tərbiyəsinə xüsusi diqqət yetiriblər, vətənpərvər bir ruhda böyüdüblər.
Şəki şəhər 18 nömrəli tam orta məktəbin riyaziyyat müəllimi Xatirə Qədirova: “Həmid Abbasbəyli mənim ən ağıllı və tərbiyəli şagirdlərimdən biri idi. O, öz ağılı, zəkası, mədəniyyəti ilə yoldaşlarının və müəllimlərinin sevimlisi olmuşdu. Onun elə bir görkəmi, elə bir duruşu var idi ki, ona həmişə deyirdim ki, sən böyüyəndə əsl hərbçi olacaqsan. O, hələ uşaq yaşlarından hərbçi olmaq istəyirdi. Həmidin vətənpərvərliyi, xalqına, millətinə olan sevgisi onu yolundan dönməyə qoymadı. O, öz məqsədinə çatdı və hərbçi oldu. Bu gün məktəb kollektivi də, mən də bir müəllimi kimi onunla fəxr edirəm” – deyir.
Zabit Həmid Abbasbəylinin mübarək nəşi 24 oktyabrda əvvəlcə Xətai rayonuna gətirilib, burada böyük izdihamla qarşılanıb, doğmaları ilə vidalaşdıqdan sonra avtomobil karvanının müşayiəti ilə general Polad Həşimovun uyuduğu Bakının İkinci Fəxri Xiyabanında yaylım atəşi ilə təntənəli şəkildə Xətai Rayon İcra Hakimiyyətinin, Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin və Müdafiə Nazirliyinin nümayəndələrinin iştirakı ilə torpağa tapşırılıb.
Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Qarabağ” ordeni, “Vətən uğrunda” və “Cəbrayılın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.
Şəhidin xatirəsinə yaşadığı binanın önündə “Həmid” bulağı inşa olunub.

ÜLVİ Bayram oğlu Abışov

Ülvi Bayram oğlu Abışov 1997-ci il sentyabr ayının 23-də Şəki rayonunun Turan qəsəbəsində anadan olub. 2003-ci ildə Turan qəsəbə tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. 2014-cü ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. O, orta məktəblə yanaşı, musiqi məktəbinin tar şöbəsində də təhsil alıb. 2015-ci ilin aprel ayında hərbi xidmətə çağrılıb. Hərbi xidmətini Tovuz rayonunun Əlibəyli kəndində yerinə yetirib. 2016-cı ilin Aprel dö-yüşlərində iştirak edib. Xidməti dövründə hərbi hissə komandanlığı tərəfindən “Təşəkkürnamə” alıb. 2017-cı ilin oktyabr ayında ehtiyata buraxılıb. 2020-ci il sentyabrın 27-də başlanan Və¬tən müharibəsi bütün gənclərimiz kimi onun da vətənpərvərlik duyğularını oyadıb. Ülvi sentyabrın 29-da qismən səfərbərliklə əlaqədar Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Şəki rayon şöbəsinə çağırılaraq döyüş bölgələrinə göndərilib. O, Füzuli, Cəbrayıl döyüşlərində iştirak edib və sonda Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə, noyabr ayının 8-də qəhrəmancasına şəhidlik zirvəsinə ucalıb. Noyabr ayının 17-də doğulduğu Turan qəsəbəsində torpağa tapşırılıb.
Ailədə 2 qardaş olublar. Subay idi.
“Ülvi çox utancaq, sakit təbiətli biri idi. Heç kəsin qəlbinə dəyməzdi. Onun sanki öz dünyası var idi, hər şeyi öz qəlbində yaşayardı, heç kimlə öz sirrini, hisslərini, arzularını bölüşməzdi. Çox zəhmətkeş idi, usta yanında fəhlə işləyirdi” – deyir bibisi oğlu Amil.
Müəllimi isə Ülvinin dəfn gününü hələ də unuda bilmir: “Cənazə karvanı bayraqlara bələnib gedəndə həyatımda ilk dəfə ölən bir insana həsəd apardım. Uzun insan seli, təntənə, alqış sədaları. Sanki bayraqlar onu çiyninə alıb aparırdı. Düşündüm ki, belə təntənəli dəfn yalnız şəhidlərə qismət ola bilər”.
Bu gün atası Bayram Abışov, anası Tünzalə xanım, məktəbli qardaşı Elmi Ülvinin yarımçıq arzularına həyat vermək istəyi ilə yaşayırlar. Nənəsi Kamilə xanım isə sevimli nəvəsinin şərəfli ömür yolu ilə fəxr edir: “Babası Eyvaz Abışov Ülvinin şəhidliyindən öncə ona həsr etdiyi şeirində dünyaya gəlməyindən tutmuş bütün həyatı və qəhramanlığından bəhs edib. Sanki nəvəsinin necə bir qəhrəman olacağı ürəyinə dammışdı.
Ülvi anadan yeddi aylıq doğulmuşdu. Onu çox böyük əziyyətlə böyüdüb boya-başa çatdırdıq. O, çox sakit, gülərüz uşaq olub. Heç kəslə dalaşmazdı. Dost onun üçün hər şey idi. Ülvini dost-tanışlarından əlavə, bütün qəsəbə sakinləri də çox sevirdi. Onun idealı Milli Qəhrəmanımız Mübariz İbrahimov idi. Ülvinin bu arzusu onu şəhidlik zirvəsinə qaldırdı. Mən nəvəm Ülvi ilə fəxr edirəm. Çünki Ülvi bizim başımızı həmişə uca edib. Nəvəm kimi igid, saf qəlbli, mehriban, gülərüz, zarafatcıl, mədəniyyətli, mərifətli birinə ancaq şəhidlik yaraşardı” – deyir Kamilə xanım.
Ülvi Abışov ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi sücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Cəsur döyüşçü” və “Şuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

NAMAZ Baxış oğlu Allahverdiyev

Leytenant Namaz Baxış oğlu Allahverdiyev 2000-ci il iyun ayının 13-də Şəki rayonunun Suçma kəndində anadan olub.
2006-cı ildə Şəki rayonu Suçma kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. 2017-ci ildə həmin məktəbin XI sinfini uğurla başa vuraraq Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə daxil olub. Hərbi məktəbdə oxuduğu zaman dəfələrlə «Fəxri fərman» və «Təşəkkürnamə» ilə təltif edilib. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlanan Vətən müharibəsi Namazın da ali təhsilini yarımçıq qoyub cəbhəyə getməsinə səbəb olub. Namaz Allahverdiyev əvvəlcə Gəncədə çağırışçı gənclərə təlim keçib. Daha sonra cəbhə bölgəsinə yollanıb. Döyüş yolu Füzulidən başlayıb. Şuşanın işğaldan azad olunmasında böyük qəhrəmanlıq göstərən gənc zabit noyabr ayının 8-də Şuşada şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Şəhid anası Nazilə xanım: «Oğlumun ən böyük arzusu ali təhsilli hərbçi olmaq idi. O, bu arzusuna öz səyi, bacarığı, savadı sayəsində çatdı. Yaşı az olsa da, kiçik qardaşı Şahruda ciddiyyəti, ailəcanlılığı, qayğıkeşliyi, kişi xasiyyəti ilə əsl örnək idi» – deyir.
Şəhid atası Baxış Allahverdiyev söyləyir ki, zabit olmaq onun arzularının zirvəsi idi. Hərbi bilik və bacarıqlara yiyələnmək istəyi, ən başlıcası isə vətənə olan sevgisi onu böyük coşqu ilə torpaqların işğaldan azad edilməsi uğrunda döyüşlərə könüllü olaraq qatılmasına əsas səbəb olmuşdur. Hərbi məktəbdə könüllülük əsasında döyüş bölgəsinə getmək istəyi barəsində kursantların rəyi soruşulan zaman oğlum Namaz leytenant rütbəsi alan kimi ilk anda könüllü olaraq döyüşə qatılmaq arzusunda olduğunu bildirmişdi. Bu, onun ilk və son döyüş yolu oldu.
Şəki rayonu Suçma kənd tam orta məktəbin məzunu Nihat Məmmədov Namaz Allahverdiyev haqqında qəhərini boğaraq danışdı: «Şəhid qardaşım Namaz mənim məktəb illərindən dostum olub. Namaz çox etibarlı dost idi. Heç kimlə bölüşə bilmədiyim fikirlərimi Namaza rahatlıqla etibar edə bilirdim. Dərslərimizə də bir yerdə hazırlaşardıq. Heç vaxt aramızda inciklik, küsülülük olmazdı. Təkcə mənimlə yox, hər kəslə səmimi idi Namaz. Ən böyük arzusu hərbçi olmaq idi. O, ali hərbi məktəbə daxil oldu, mənsə başqa universitetə. Amma əlaqələrimiz qırılmadı. Hər imkan tapdıqca, bayramlarda şəhərdə görüşərdik. Şəkil çəkdirir, gəzir, əylənirdik. Son məzuniyyətə gələndə ilk qarşılayan, gedəndə isə yola salan da mən oldum. Nə biləydik ki, son gedişdi bu. Qarabağ savaşı başlayanda əlaqə saxladım. Çox sevinirdi leytenant rütbəsi aldığı üçün. Hər dəfə zəng edəndə yeni alınan torpaqlarda olduğunu deyirdi, amma məhz harda, onu demirdi. Şuşa alınanda sevincimi bölüşmək və təbrik etmək üçün zəng çaldım. Cavab vermədi. Çox zəng etdim. Ağlıma gəlməzdi ki, mənim dostum şəhid olub. Məkanın cənnət olsun, əziz dostum, qəhrəmanım Namaz».
Leytenant Namaz Allahverdiyev 17 noyabr Milli Dirçəliş Günündə Şəki rayonu Suçma kənd qəbiristanlığında şəhidlər üçün ayrılmış hissədə dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda», «Cəsur döyüşçü» və «Şuşanın azad olunmasına görə» medalları ilə təltif edilib.

VİLAYƏT Valeh oğlu Allahverdiyev

Vilayət Valeh oğlu Allahverdiyev 2000-ci il avqustun 19-da Şəki rayonunun Birinci Biləcik kəndində anadan olub. 2007-2018-ci illərdə Birinci Biləcik kənd tam orta məktəbində təhsil alıb.
2018-2020-ci illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 2020-ci ilin aprel ayında ordudan tərxis edilib. 27 sentyabrda başlayan Vətən müharibəsi zamanı ölkədə elan olunmuş qismən səfərbərliklə əlaqədar cəbhəyə gedib. Füzulinin, Cəbrayılın, Qubadlının işğaldan azad edilməsində fəal iştirak edib. Laçın uğrunda gedən ağır döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhid olub.
Subay idi.
Bu, bir qəhrəman vətən oğlunun kiçik tərcümeyi-halıdır. Müharibə olmasaydı, buraya onunla bağlı daha nələr əlavə olunacaqdı. Axı çox gənc idi. Arzuları, gələcək planları vardı. Lakin Vətəni qorumaq, onun uğrunda şəhid olmaq bu amalların ən başında gəlirdi.
Valeh və Ruhəngiz Allahverdiyevlərin ailəsində şəhidin özündən başqa Aydan, Salatın, Gülçin, Məltəm adlı 4 bacısı, Cuma adlı bir qardaşı var. Sadə, təvazökar bir ailədə böyümüşdü.
Sinif yoldaşı Fərid Xəlilov bunları Vilayət haqqında dedi: «Vətən müharibəsində kəndimizdən bir çox əsgər öz vətənini qorumaq üçün cəbhəyə yollanmış, torpaqlarımızın işğaldan azad olunmasında fədakarlıq göstərmişlər. Bunlardan biri də mənim sinif yoldaşım Allahverdiyev Vilayət Valeh oğludur. Vilayət xoş xasiyyətli, şirin söhbətli, dostlarının sevimlisi olan biri idi. Hərbiyə marağı çox böyük idi. Hərbi xidmətə gedəcəyi günü səbirsizliklə gözləyirdi. Xidmətini başa vurub geri döndükdən sonra da ürəyi hərblə birgə döyünürdü.
Vətən müharibəsi başlayan gün Vilayət cəbhəyə yollandı. Döyüşlər zamanı xoş sədasını eşidirdik».
Sinif rəhbəri Sabir müəllim də Vilayət haqqında öz xatirələrini bölüşür: “Vilayət zahirən sakit görünsə də, onunla danışanda necə bir qaynar ürəyə sahib olduğunu hiss edirdim. Bir qədər də duyğusal idi. Rəsm çəkməyi xoşlayırdı. Arzusu isə hərbi geyimdə vətənin keşiyində dayanmaq idi. O, çox qoçaq, mərd oğul idi.
Müharibənin ilk günündə döyüşlərdə iştirak edən Vilayət Şuşa şəhərinin alınmasında çox böyük şü¬caət göstərdi. Qarabağın ürəyi olan Şuşada Azərbaycanın üçrəngli bayrağının dalğalanmasında yaxından iştirak etdi. Lakin taleyinə şəhidlik zirvəsi yazılıbmış. Bu xəbəri həm kədər, həm qürurla qarşıladıq. Torpaq uğrunda ölən varsa, Vətəndir”.
Vilayət Allahverdiyev şəhidlik zirvəsinə ucalandan xeyli sonra – dekabr ayının 8-də doğulub boya-başa çatdığı Birinci Biləcik kənd qəbiristanlığında dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» medalı ilə təltif edilib.

YOLÇU Bəhruz oğlu Babazadə

Yolçu Bəhruz oğlu Babazadə 2002-ci il yanvar ayının 20-də Şəki rayonunun Qozlubulaq kəndində anadan olub. 2008-ci ildə Şəki rayonu Qozlubulaq kənd tam orta məktəbinin I sinfinə gedib, 2019-cü ildə həmin məktəbin XI sinfini bitirib. 20 yanvar 2020-ci ildə Şəki rayonu Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Şəki rayon şöbəsi tərəfindən həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb və Beyləqanda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində ön cəbhəyə gedib. Füzuli, Xocavənd, Ağdərə, Cəbrayıl və s. ərazilərdə gedən döyüşlərdə iştirak edib.
Yolçu Babayev oktyabr ayının 7-də sübh çağı Cəbrayıl rayonu uğrunda gedən ağır döyüşlər zamanı qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Özündən 2 yaş böyük olan qardaşı Rəsul: “Heç vaxt bilməzdim ki, belə igid qardaşım var. Evin sonbeşiyi olduğu üçün onu həmişə uşaq bilirdim. Amma o, qəhrəmanlığı ilə bunun əksini təsdiqlədi” – deyir.
Yolçunun atası Bəhruz Babayev: «Atamın adını vermişdim deyə oğluma həmişə “atam” deyərək müraciət edirdim. İstəyirdim ki, babasının adını yaşatsın. Ailəmizə layiq oğul kimi böyüsün. Oğlum nəinki ailəmizə, qohumlarımıza, eləcə də bütün xalqımıza layiq övlad oldu. Vətən uğrunda şəhid olması ilə təkcə bizim deyil, bütün Azərbaycanın qüruru, fəxri olduğunu sübuta yetirdi. Qorxmaz, cəsur, çətinliklərə sinə gərən bir övlad idi. Hərbçi yoldaşları, dostları onun haqqında həmişə deyirdilər ki, Yolçu bütün döyüş tapşırıqlarını ürəklə, can-başla yerinə yetirirdi. Komandirləri həmişə Yolçudan razılıq edirdilər. Mən öz oğlumla fəxr edirəm» – deyir.
Yolçunun anası Xatirə Babayeva qırılan səsini nizama salaraq: «Yolçu uşaqlıqdan evcanlı idi. Həmişə bizim qayğımıza qalırdı. Uşaq vaxtlarından əməyə, işə marağı vardı. Kənddə nə iş olsa, qulpundan yapışıb evə qazanc gətirirdi. Qazandığı pulları boş-boşuna xərcləməzdi. Evin ehtiyaclarını ödəyirdi. Dostları, yoldaşları ondan çox razılıq edərdilər. Mehriban, istiqanlı uşaq idi. Böyüklərə hörmət edər, əlindən gələn köməyi əsirgəməzdi. Ana kimi oğlumdan çox razıyam» – dedi. Onu da qeyd etdi ki, hələ də oğlunu xəyalında, ürəyində yaşadır, yoxluğu ilə barışa bilmir.
Yolçunun müəllimi Mehriban Qarayeva da şagirdi haqqında fəxrlə danışır: “Şəhid şagirdimiz, sənin haqqında nə desəm, nə yazsam az olar. Bircə onu deyirəm ki, Allah sənə rəhmət eləsin, qeyrətli balam. Sənin və sənin kimi igid övladlarımızın sayəsində qələbə çaldıq. Bizim sənə verdiyimiz təhsilin, tövsiyələrin, göstərdiyimiz yolun ən uca zirvəsində dayandın. Şəhadətin mübarək, igid balam!”
Yolçu Babazadə oktyabr ayının 7-də doğulduğu Şəki rayonunun Qozlubulaq kənd qəbiristanlığında tor¬pağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Cəbrayılın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

MƏMMƏDİYƏ Məhəmməd oğlu Cabbarzadə

Gizir Məmmədiyə Məhəmməd oğlu Cabbarzadə 1986-cı il dekabr ayının 10-da Şəkidə anadan olub. 1994-cü ildə Şəki şəhər 2 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 4-cü sinifdən təhsilini Bakı şəhəri Mərdəkan qəsəbəsindəki 18 saylı tam orta məktəbdə davam etdirib. 2005-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib.
2005-cü ilin iyulunda Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb və Naxçıvanda «N» saylı hərbi hissədə xidmət edib. 2007-ci ilin yanvarında hərbi xidməti başa vurub. Hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra 2013-cü ilədək Bakı şəhəri Nərimanov rayonunda mühafizə xidmətində muhafizəçi işləyib.
Hərbi sahəyə çox böyük marağı olan Məmmədiyə 2013-cü ildə 6 aylıq hərbi kurs keçib, həmin ildən Beyləqanda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə gizir olaraq tağım komandiri, tank komandiri kimi xidmətini davam etdirib. Hərbi xidmətdə fərqləndiyinə görə dəfələrlə rəhbərlik tərəfindən fəxri fərmanlarla təltif olunan Məmmədiyə «Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)» yubiley medalına layiq görülüb.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində ilk gündən xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Xidməti dövründə gizir olan Məmmədiyə oktyabr ayının 23-də Füzuli istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Ailəlidir, bir oğul övladı yadigar qalıb.
«Məmmədiyə çox mehriban, səmimi, çalışqan, böyük-kiçik yeri bilən oğul idi. O, vətənini, xalqını çox sevirdi. Məmmədiyə həyatda öz yerini hərbçi kimi tutdu. Qarabağ yarası bütün vətən oğulları kimi onu da yandırıb-yaxır, qisasa, intiqama səsləyirdi. İşğal olunmuş torpaqlarımızı düşmən tapdağından xilas etmək ən böyük arzusu idi. Nəhayət, o gün gəlib çatdı. Şükürlər olsun ki, bu gün qazandığımız zəfərdə Məm¬mə¬diyənin də payı var.
Məmmədiyənin oğlu, nəvəmiz Əli hələ körpədir. Bir yaşını yenicə adlayıb. Ona görə də hələ ki, olub-keçənlərdən xəbərsizdir. Məmmədiyənin anası Zöhrə xanım, bacısı Tünzalə, həyat yoldaşı Aytəkin, digər əzizlərimiz üçün Məmmədiyənin şəhid olması nə qədər kədərli olsa da, bir o qədər də qürurvericidir. Çünki o, öz amalı uğrunda şəhid olub. Elə təsəllimiz də budur» – söyləyir şəhid atası Məhəmməd kişi.
Məmmədiyə Cabbarzadə Şəkinin «Çöl» qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi rəşadətə görə “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

TALEH Fərhad oğlu Daşdəmirov

Taleh Fərhad oğlu Daşdəmirov 1998-ci il fevral ayının 5-də Şəki rayonunun Qoxmuq kəndində anadan olub. Ailəsi ilə birlikdə 2001-ci ildən Bakı şəhəri Xocəsən qəsəbəsində yaşayıb. 2004-2015-ci illərdə Xocəsən qəsəbəsi 104 saylı tam orta məktəbdə təhsil alıb. 2016-2017-ci illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. Hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra Bakı şəhərində yaşayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi ilə əlaqədar elan olunmuş qismən səfərbərliyə görə cəbhəyə çağırılıb. Füzuli, Qubadlı və Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Noyabr ayının 8-də Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Subay idi.
Fərhad və Xalidə Daşdəmirovlar Vətən üçün əsl fədakar bir övlad böyüdüblər. Bacısı Ülviyyə üçün isə Taleh uca bir dağ idi. Ülviyyə: “Taleh o qədər gözəl qardaş idi ki, bir dəfə də ondan inciməmişdim. Bir sözümü iki eləməzdi, ümumiyyətlə, heç kimin xətrinə dəyməzdi. Mənim arxam-dayağım idi.
Oxuduğu məktəbdə sevilib-seçilən usaqlardan idi. Qulluq etdiyi hərbi hissədə də hamının hörmətini qazanmışdı. Bu gün mənim üçün olduqca çətindir. Qardaşım şəhid olub. Amma onu bilirəm ki, səhidlər ölmür, onlar sağdır. O yüksək məqama hər insan yüksələ bilmir. Bacı kimi bir nisgilim də Talehin nişanlı olmasıdır. Yolunu gözləyən var idi. Qismət olmadı. Qardaşımın ən böyük arzusu Şuşanın alınması idi. Deyirdi ki, Şuşanı qaytara bilməsək, geri dönən deyiləm. Arzusuna çatdı. Şuşada şəhidlik zirvəsinə ucaldı”.
Əmisi oğlu Babək Daşdəmirov Talehli günlərindən kədər qarışıq fəxrlə danışır: “Taleh mənim əmim oğlu olsa da, bir-birimizə qardaş olmuşuq. Yaşca böyük olduğuma görə Taleh mənə həmişə “Babək qaqaş” deyirdi. Bütün sevincini, dərdini mənimlə bölüşürdü. Daim məsləhət alırdı. Səmimi, sədaqətli, mərd oğlan idi. Ailəcanlı idi. Hər kəsi düşünürdü. 22 yaşı olmasına baxmayaraq, mənim üçün ideal insanlardan idi. Taleh vətənpərvər idi. Hələ hərbi xidmətdə olarkən torpaqlarımızın azad olunmasını, gözəl Qarabağımızın erməni işğalçılardan təmizlənməsini arzulayırdı. Nəhayət onun arzusu həyata keçdi. Vətən müharibəsinin başladığı ilk günlərdən ordu sıralarına yola düşdü. Qısa müddət Gəncədə qaldıqdan sonra cəbhə xəttinə yollandı. Taleh cəbhəyə getdiyi ilk gündən mütəmadi əlaqə saxlayırdıq. O, Füzuli, Xocavənd istiqamətində döyüşlərdə fəal iştirak edib. Pulemyotçu idi. Neçə-neçə erməni əsgərinin anasını ağlar qoymuşdu. Ermənilər onun pulemyotunu susdurmağa çalışsalar da, nail ola bilməmişdilər. Taleh Qubadlı istiqamətində gedən döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərib. Bir çox uğurlu əməliyyatların iştirakçısı olub. Sonuncu dəfə mənə noyabrın 6-sı zəng vurmuşdu. Dedi ki, Qarabağ incisi olan Şuşaya gedirlər və qeyd etdi ki, bizi ağır və həlledici döyüşlər gözləyir. Sanki şəhid olacağı ürəyinə dammışdı. Şəhidlik yüksək məqamdır, – dedi. Həmin gündən sonra zəng kəsildi. Sonradan öyrəndim ki, Şuşa-Xankəndi ətrafında gedən döyüşlərdə Taleh qardaşım düşmən snayperinə tuş gəlib. Onun şəhadətindən bir neçə saat sonra düşmən təslim bəyanatına imza atıb.
Taleh düşmənlə sonadək mübarizə apararaq qəhrəmancasına şəhid oldu. Talehin gənc yaşda şəhid olmasına üzülsəm də, qürurum ondan da üstündür. Çünki Taleh ən uca məqama – şəhidlik məqamına yüksəldi. Vətən, xalq yolunda ölməyin ən böyük şərəf olduğunu sübut etdi.
Talehi itirmək məni çox sarsıtdı. Şəkillərinə hər dəfə baxanda gözüm qeyri-ixtiyari onun gözləri ilə toqquşur və tez gözümü ondan çəkirəm. Elə bil, bununla özümü onun ölmədiyinə inandırmağa çalışıram.
Əlbəttə ki, Taleh və Taleh kimi şəhidlərimiz ölməyiblər, ölümsüzləşiblər!”
Taleh Daşdəmirov 25 dekabr 2020-ci ildə Şəki rayonunun Qoxmuq kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

ASİF Vasif oğlu Əhmədov

Asif Vasif oğlu Əhmədov 2001-ci il aprelin 4-də Şəki rayonunun Oxud kəndində dünyaya gəlib. 2006-cı ildə Oxud kənd orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib və 2017-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2019-cu il aprel ayında Vətən qarşısında olan borcunu yerinə yetirmək üçün qürurla hərbi xidmətə yollanıb. Bakının Pirəkəşkül qəsəbəsində şərəflə xidmət edib. Xidməti borcunu bitirməyə çox az qalmışdı. 2020-ci il oktyabrın 4-ü hərbi xidmətini bitirirdi. Lakin 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi hər kəs kimi Asifin də tale yolunu dəyişdi və o, xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşlərə qatıldı.
Asif Əhmədov Füzuli və Xocavənd uğrunda gedən döyüşlərdə böyük şücaət göstərib. Oktyabrın 21-də Füzulinin Gecəgözlü kəndində şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı və üç qardaş olublar. Subay idi.
Bir neçə il əvvəl ailə başçısı Vasif Əhmədov dünyasını dəyişib. Mahirə ana övladları üçün həm də atalıq missiyasını yerinə yetirməyə başlayıb. Ailənin yükü isə böyük oğul olaraq Allahverdinin çiyinlərinə düşüb. Asif ikinci övlad idi. O, müharibədə olarkən ön xətdə olduğunu təkcə Allahverdiyə demişdi. Nə anası, nə də bacısı Mədinə və kiçik qardaşı Ağasif bu haqda heç nə bilmirdilər. Oktyabrın 21-i səhəri ailəsi ilə telefon əlaqəsi yaradan Asif onlara “Özünüzdən muğayat olun” – demişdi. Özü isə elə həmin günün axşamı qəhrəmancasına həlak olmuşdu. Özündən muğayat olmaq isə heç ağlına da gəlməmişdi.
Bu gün Asifi orta məktəb müəllimləri də fəxrlə anırlar. “Asif məktəbdə oxuduğu müddətdə nümunəvi tərbiyəsi ilə müəllimlərinin sevimlisi olub. O, vətənpərvər bir gənc idi. Həmişə deyərdi ki, işğal altında olan torpaqlarımızı biz azad etməliyik. Şəhidlik ən uca zirvədir. O zirvəyə çatmaq hər insana nəsib olmur. Ən şərəfli ölüm Vətən uğrunda olan ölümdür. Hətta özünün yazdığı və “Son zəng”də oxuduğu şeirdə bu arzu və istəyi əksini tapıb:

Mənə yəqin belə qismət rəva bilməzdi Xuda,
Alın yazım pozulub, alnımı sildiyimə görə.

Asif, mən bir ömür verdim hədər, öləndə isə,
Vətən uğrunda ölüm, yanmayım öldüyümə görə.

Canından vətəninə can verərək ən böyük arzusuna çatdı. İndi Asifin ruhu şaddır. Çünki Müzəffər Azərbaycan Ordusu Asifin qanını yerdə qoymadı. Şəhidlərin qisası alındı. Vətənin igid oğlu Asif Əhmədov, səni unutmayacağıq. Haqqını halal et. Ruhun şad olsun” – deyir müəllimləri.
Asif Əhmədov oktyabr ayının 25-də Şəki rayonunun Oxud kənd qəbiristanlığının şəhidlər üçün ayrılmış hissəsində dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

QALİB Rəşid oğlu Əhmədov

Qalib Rəşid oğlu Əhmədov 10 sentyabr 2001-ci ildə Şəki rayonunun Əlyar kəndində anadan olub. 2007-2016-cı illərdə Şəki rayonunun Əlyar kənd məktəbində təhsil alıb. 2019-cu ilin oktyabr ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb və Goranboy rayonunda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində torpaqlarımızın azadlığı uğrunda gedən döyüşlərə qatılıb. Cəbrayıl, Hadrut istiqamətlərində gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Oktyabr ayının 10-da Talış kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə 2 qardaş olublar. Subay idi.
Şəhid anası Validə xanım həmişə övladlarını cüt görmüşdü. Bu gün isə Qalib böyük qardaşı İlkinə ruhu ilə yoldaşlıq edir. Bunu isə yalnız ana ürəyi duyub hiss edir.
Qalibin atası Rəşid Əhmədov: «Vətən sevgisi ilə yaşamaq, onun təkcə gözəlliklərini seyr etməkdən, suyunu içib, çörəyini yeməkdən ibarət deyildir. Bu sevgi insanın bütün varlığında, əməlində həmahəng olmalı, insanla bütövləşməlidir. Bu mənada bir azərbaycanlı kimi, bir şəhid valideyni kimi qürur duyuram ki, bizim gənclərimizdə bu sevgi bütövdür, tamdır. Qalib çox ağıllı və tərbiyəli bir övlad idi. Çox mehriban idi, zəhmətkeş idi. Kiçik yaşlarından halal zəhməti ilə işləyib, ailəyə dəstək olurdu. Qalibin ən gözəl şəxsi keyfiyyəti onun vətənpərvər olması idi. Torpaqlarımızın işğal altında olması ilə barışa bilmirdi. Mənim oğlum Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid oldu. Onun varlığını hər an yanımda hiss edirəm. O, mənim üçün əsl qəhrəmandır, igiddir. O, vətəninə və millətinə bağlı bir insan idi. Vətənə olan sevgisini hər şeydən üstün tuturdu. Daim vətənini və xalqını düşünürdü. Fəxr edirik ki, Qalib Vətən yo¬lun¬da şəhid olub. Biz çalışmalıyıq ki, həmişə məğrur dayanaq. Qalibin ən çox sevdiyi şeir Məmməd Arazın “Vətən mənə oğul desə” adlı şeiri idi:

Vətən mənə oğul desə nə dərdim,
Mamır olub qayasında bitərdim».

Qalibin sinif müəllimi İradə Vəliyevanın da fikirləri nakam ömrə işıq tutur: “Qalib mənim ən sevimli şagirdlərimdən biri idi. Yadımdadır, şagirdlərlə fərdi söhbət aparırdım. Təhsil alıb gələcəkdə hansı peşəyə yiyələnəcəklərini soruşurdum. Kimisi müəllim, kimisi bioloq, kimisi musiqiçi, kimisi həkim olacağını dedi. Qalibə də eyni sualla müraciət etdim. Qalib fikirləşmədən: “Müəllimə, mən gələcəkdə hərbçi olacağam” – dedi. Nəyə görə bu peşəni seçdiyini soruşduqda onun cavabı dəqiq oldu: “Müəllimə, mənim vətənimin torpaqlarının iyirmi faizi işğal altındadır. Bu gün Vətənin peşəkar hərbçilərə daha çox ehtiyacı var”. Onun bu cavabı sinifdə sükut yaratdı. Sonra sinifdəki şagirdlərin hamısı ayağa qalxıb əl çalmağa başladı. Qalibin cavabı təkcə mənim yox, sinif yoldaşlarının da çox xoşuna gəlmişdi.
Bəli, Qalib vətəni Azərbaycanı müdafiə etdi və Vətən uğrunda şəhid oldu. Belə bir qeyrətli, vətənpərvər şagirdin müəllimi olduğum üçün qürur duyuram. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət etsin”.
Qalib Əhmədov şəhidlik zirvəsinə ucaldıqdan 12 gün sonra – oktyabr ayının 22-də doğulub boya-başa çatdığı Şəki rayonunun Əlyar kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Laçının azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RƏŞAD Ələkbər oğlu Əhmədov

Rəşad Ələkbər oğlu Əhmədov 2002-ci il iyun ayının 17-də Şəki şəhərində anadan olub. 2008-ci il-də Nizami Gəncəvi adına Şəki şəhər 7 saylı tam orta məktəbin I sinfinə gedib və 2019-cu ildə həmin məktəbin XI sinfini başa vurub. 2010-2014-cü illərdə karate idman növü ilə məşğul olub. 2020-ci ilin iyul ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb və Goranboyda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə əsgəri xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşlərə qatılıb. Suqovuşan, Ağdərə uğrunda gedən döyüşlərdə rəşadətlə vuruşub və həmin döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Atası Ələkbər Əhmədov 2013-cü ilin dekabr ayında vəfat edib. Anası Şərafət xanım Rəşada və qardaşı Rəcəbə həm ana, həm də ata olub. Oğullarını min bir əziyyətlə böyüdən Şərafət ana onları möhkəm xarakterli, təəssübkeş, vətənpərvər, xalqa, cəmiyyətə yararlı övladlar kimi böyüdüb. Bu gün böyük qardaşı Rəcəb onunla fəxr etdiyini söyləyir. Deyir ki, insan gənc yaşda müxtəlif qəzalardan, xəstəliklərdən dünyasını dəyişə bilər. Rəşadın bəxtinə isə ölümlərin ən şərəflisi düşüb. O, bu yolu öz hünəri, cəsarəti, qəhrəmanlığı ilə seçib.
«Rəşad çox ürəyitəmiz, canayaxın idi. Heç kəsə ziyanı dəyməzdi. Rəşadı nəinki şagirdlər, müəllimlər də çox sevirdi. Vətənpərvər idi, hətta əsgəri xidmətə getməzdən əvvəl «Lazım gəlsə, Vətən uğrunda şəhid də olaram» – deyirdi. Bu istək onun qəlbində idi. Axşamlar oturub söhbət edərdik. Şəhidlik zirvəsinin ucalığından danışardı. Əgər indi həyatda olsaydı, yəqin ki, hərbçi kimi çalışardı. Arzusu hərbçi olmaq idi.
Rəşadın yoxluğu hər birimizə başqa bir acı, həm də fərəh oldu. Həmişə qəlbimizdəsən, Rəşad!» – deyir sinif yoldaşı Kənan.
Daha bir sinif yoldaşı Aytən isə: “Rəşad hər zaman deyərdi ki, məktəbi bitirsək də, ailə qursaq da, dostluğumuzu itirməyək, daim bir-birimizi yad edək. Onun, gələcəyi ilə bağlı çoxlu xəyalları vardı. Çox istəyirdi ki, yaxşı bir işdə çalışıb anasına layiq olduğu həyatı yaşada bilsin. Rəşad bir az nadinc olsa da, onun çox gözəl xüsusiyyətləri vardı. Sevdiklərinə qarşı çox qayğıkeş, mehriban, səmimi idi. Əlindən gəldiyi qədər kömək etməyə çalışırdı. Həssas olduğu üçün adi səbəblərdən kövrələr, duyğulanardı.
Hələ də səsi, gülüşü, zarafatları qulagımda, hərəkətləri söhbətləri gözümün önündədir. Həm də ona görə sevinirəm ki, adı daim yüksəklərdə olacaq, unudulmayacaq. Üzülürəm ki, arzuları yarımçıq qaldı. O, bizim fəxrimizdir» – deyir.
Rəşad Əhmədovun mübarək nəşi ölümündən 90 gün sonra – dekabr ayının 30-da Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyabanında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şüsaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

AYDIN Mustafa oğlu Əhmədli

Aydın Mustafa oğlu Əhmədli 2002-ci il mart ayının 12-də Şəki rayonunun Orta Zəyzid kəndində dünyaya gəlib. İlk təhsilini Orta Zəyzid kənd 2 saylı tam orta məktəbində alıb, daha sonra təhsilini Bakı şəhəri Binəqədi rayonu 179 saylı tam orta məktəbdə davam etdirib və məktəbi müvəffəq qiymətlərlə başa vurub.
Əhmədli Aydın 2020-ci ilin may ayında hərbi xidmətə gedib. Əsgəri xidmətinə Ağcabədi rayonunda başlayıb. 29 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində ön cəbhəyə gedib. Füzuli döyüşlərinin fəal iştirakçısı olub. Füzuli uğrunda gedən döyüşlər zamanı oktyabr ayının 8-də mənfur düşmənin atdığı mərmilərdən aldığı zərbə nəticəsində şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə iki bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Cəmi 18 il ömür sürən Aydın zəhmətkeşliyi, ailəsinə olan qayğısı, vətənpərvərliyi, ən əsası isə saflığı, təmizliyi ilə ürəklərə yol tapmışdı. Vətən torpağı uğrunda şəhid olması ilə isə tarixə yazıldı. Az ömrü ilə, çox ömürlülərin bacarmadığı hünəri ilə ölümsüzlüyə qovuşdu. Bəlkə elə ona görə də şəhid anası Bahar xanım Aydından sonra düzənini hələ də qaydaya sala bilmir. «Keşməkeşli bir həyat yaşayıb bizim ailə. Uşaqlar hələ balaca olarkən rəsmi qaydada həyat yoldaşımdan ayrılmışam. Uşaqları da götürüb ata evimə qayıtdım. Bir müddət sonra Bakıya getdik. Orada kirayə ev tutdum və günəmuzd işlə uşaqlarımı dolandırmağa başladım. Qızlarım Rəqsanə və Əfsanə yaşca qardaşlarından böyük olsalar da, evin yükünü Aydın çəkirdi. Qardaşı İlkinə böyük qardaş kimi əsl nümunə idi. Çox istəyirdi ki, evimiz olsun. Əsgərlik yaşınacan işləyib bir az pul da yığmışdı. Deyirdi ki, əsgərliyimi çəkib gəlim, üstünü düzəldib ev alarıq. Hərbi xidmətdə olarkən zəng edəndə deyirdim ki, birdən pul lazım olar, qoy göndərim. Hamı uşağına pul göndərir. Deyirdi ki, mənim pula ehtiyacım yoxdur. Siz özünüzə korluq verməyin. Nəinki qardaş-bacılarının, mənim də arxam, köməyim idi Aydın. Çox güvənirdim, inanırdım ona. Deyirdi ki, əsgərliyimi başa vurub gəlim, qazanıb ev alacam, hər şey yaxşı olacaq, yenə də inandım. Amma belə olmadı. O, bizi başqa yolla evli-eşikli etmək istəyirmiş» – deyir Bahar ana.
Xalası oğlu Sahib də Aydının necə ağıllı, bacarıqlı, zəhmətkeş gənc olmasından danışdı. «Aydın əslində yaşından daha böyük idi. Evin bütün yükünü çiyinlərində çəkir, bir dəfə də olsun yoruldum demirdi. Dürüstlüyü, xoş rəftarı, böyük-kiçik yeri bilməyi ilə qohum-qonşu arasında da böyük hörmət qazanmışdı. Etibarlı dostları vardı. Aydının əziz xatirəsi qəlbimizdə hər zaman yaşayacaq» – dedi.
Aydın Əhmədli oktyabr ayının 9-da anasının doğulduğu ünvanda – Zaqatala rayonu Qandaq kənd qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» medalı ilə təltif edilib.

XƏYAL İsrafil oğlu Əsgərzadə

Kiçik çavuş Xəyal İsrafil oğlu Əsgərzadə 25 dekabr 1995-ci ildə Qayabaşı kəndində dünyaya gəlib. 2001-2012-ci illərdə Qayabaşı kənd tam orta məktəbində təhsil alıb. 2013-2014-cü illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 2016-2018-ci illərdə Sarıca Polis Bölməsində polisə ictimai dəstək üzrə çalışıb. 2019-cu ildə “N” saylı hərbi hissədə MAXE kimi işləyib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müha-ribəsində döyüşlərə atılıb və şərəfli bir döyüş yolu keçib. Oktyabr ayının 9-da Suqovuşan ətrafında gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailənin tək övladıydı. Subay idi.
Qayabaşı kəndinin 70-dən çox igidi Vətən müharibəsində iştirak edib. Onlardan dördü şəhidlik zirvəsinə ucalıb, beş nəfəri qazidir.
Evin tək övladı olduğu üçün valideynləri İsrafil və Rüxsarə Babayevlər Xəyalı yanlarında görmək istəyirdilər. Xəyalın isə xəyalı hərbidə idi. Onu əsl kişi sənəti sayırdı.
Xəyal özünü yalnız hərbçi kimi Vətənə layiqli övlad hesab edirdi. Buna görə də o, ailəsindən xəbərsiz yenidən könüllü şəkildə hərbiyə qayıdır və orada işləməyə başlayır. 2020-ci il sentyabrın 24-də üç günlük məzuniyyət alaraq evə gələn Xəyal qayıdarkən anasına: – Ana, hazırlaş, sağ-salamat qayıdım, sevdiyimlə ailə quracağam» – deyib.
Yaxın qonşusu Ramilə Məmmədova Xəyal haqqında danışdı: «Hər gün rastlaşdığımız, qonşuluqda yaşayan Xəyal balamız haqqında nə qədər danışsaq azdır. Xəyal ailəsinin gözünün nuru idi, bütün doğmalarının, bütün kəndimizin sevimlisiydi. Ailənin tək övladı olan Xəyal elə uşaqlıqdan zəhmətkeş böyümüşdü. Təsərrüfat işlərində atasına yaxından kömək edərdi. Qazancını toplayıb, ev-eşik tikdirmək, şərait yaratmaq istəyirdi. Axı 25 yaşı var idi, ömrünün ən gözəl çağındaydı. Hərbidə işləyirdi. Elə ilk qazancına evin bir otağını təmir etdirmişdi. …Xəyalın həvəslə təmir etdiyi qonaq otağı dəfələrlə dolub-boşaldı. Amma gələnlər Xəyalın toyuna deyil, başsağlığına gəlmişdilər. Döyüş yoldaşları söyləyir ki, iki ayağını itirməyinə baxmayaraq, gülümsəyərək: “Atama deyərsiz ki, oğlu kişi kimi döyüşdü” sözlərini deyib və gözlərini əbədi olaraq yumub. Qorxmaz, mərd, vətənpərvər, qürur mənbəyimiz olan eloğlumuz Xəyal son nəfəsini də özünün dediyi kimi “kişi kimi” tapşırıb!”
Sözün həqiqi mənasında xəyala dönən Xəyal Əsgərzadə oktyabr ayının 19-da Sarıca kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Laçının azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ZAUR Eldar oğlu Əliyev

Zaur Eldar oğlu Əliyev 1989-cu il iyul ayının 24-də Şəkidə anadan olub. 1995-ci ildə Şəki şəhər 9 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2004-cü ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini bitirib. 2005-ci ildə Şəki Avtomobil məktəbini sürücü ixtisası üzrə bitirib. 2007-ci il oktyabr ayının 2-də Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrində həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Hərbi xidməti dövründə Tovuzda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə xidmət keçib. 2009-cu il aprel ayının 5-də ordudan tərxis edilib.
Hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra 2009-2010-cu illərdə fəhlə işləyib. 2010-2013-cü illərdə yenidən hərbiyə dönərək Beyləqanda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə sürücü olaraq xidmət edib. 2014-2018-ci illərdə Şəki Hava Bürosunda sürücü, 2019-cu ilin əvvəlindən 30 sentyabr 2020-ci ilədək «Əfqan» firmasında yük avtomobili sürücüsü işləyib.
2-ci Qarabağ müharibəsi başladıqdan sonra 30 sent¬yabr 2020-ci ildə könüllü olaraq cəbhəyə gedib və sürücü kimi Tərtər, Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərin iştirakçısı olub. 2020-ci il oktyabr ayının 15-də Tərtər-Ağdərə istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı və bir qardaş olan Zaur Əliyevin özü də ailəli idi. Özümdən sonra bir oğul övladı yadigar qalıb.
Eldar Əliyev oğlu Zaura toy edib sevdiyi Səma xanımı evinə gəlin gətirəndə ailə böyük sevinc yaşamışdı. İlk gündən bu böyük ailə gəlini böyük sevgi ilə qəbul etmişdi. Körpə Ümidin dünyaya gəlişi gənc ata-anadan daha çox Zahidə nənəni, İsmiyə ananı, bacısı Pərvanəni sevindirmişdi. Ümidin atalı günləri bircə il çəkdi. İndi İsmiyə xanım da, Səma xanım da, Pərvanə də, Zahidə nənə də mehr-ülfətlərini Zaurun yadigarına, yaş yarımlıq Ümidə salıblar.
Şəhid atası Eldar Əliyev nə qədər kədərlənsə də, oğlu haqqında qürurla danışır: “Zaur döyüşlərə öz istək və arzusu ilə, könüllü getmişdi. Onun ən böyük arzusu düşmən tapdağı altında olan torpaqlarımızı azad görmək idi. Dostlarına deyirmiş ki, hətta bu yolda canını da verməyə hazırdır. Allah da onu bu arzusuna çatdırdı. Zaur çox sadə, zəhmətkeş, səmimi, və¬tən¬pərvər övlad idi. Ata-anasını, ailəsini, oğlunu çox sevirdi. Şəhidliyi ilə sübut etdi ki, əslində hər kəsdən çox Vətənini sevirmiş”.
Zaur Əliyevin sinif rəhbəri Pərvanə Lətifova isə: «Zaur unudulmayan, yaddaqalan, həqiqətən çox sevdiyim şagirdlərdən biridir. O, çox mehriban, gülərüz, saf, yumşaqqəlbli, şirindilli, bir az çılğın, bir az dəcəl uşaq idi.
Mən onu bacarıqlı, ağıllı şagird kimi xatırlayıram. Zaur məktəbdə bütün müəllim kollektivinin, şagird kollektivinin hörmətini qazanmışdı. Dərsdənkənar məşğələlərdə, sinif saatlarında aparılan söhbətlərdə həmişə söz Vətəndən düşəndə, onun xasiyyətinin çılğınlığı üzə çıxırdı və o, torpaqlarımızın düşmən tapdağından azad ediləcəyindən danışardı. O, Vətənini, ailəsini çox sevirdi.
Deyirdi ki, Ali Baş Komandanın əmrini səbirsizliklə gözləyirəm, müharibə başlasa, könüllü olaraq ordu sıralarına birinci yazılanlardan olacağam. Mən buna inanırdım, çünki onun qorxmaz, cəsur, vətənpərvər olduğunu bilirdim. Və bir gün bu saf, gülərüz, vətənpərvər balamızın şəhid olduğunu eşidəndə mən çox üzüldüm, sarsıldım, ancaq həm də qürurlandım. Onun haqqında olan fikirlərim tam təsdiqini tapdı» – deyir.
Zaur Əliyev 2020-ci il oktyabr ayının 15-də Şəkinin “Çöl” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

SƏNAN Muxtar oğlu Ələsgərzadə

Sənan Muxtar oğlu Ələsgərzadə 1995-ci il oktyabr ayının 10-da Şəki rayonunun Əlyar kəndində anadan olub. 2001-2009-cu illərdə Əlyar kənd ümumi orta məktəbində təhsil alıb. 2013-2015-ci illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 2016-cı ildə müddətdən artıq hərbi xidmətə başlayıb. Vətən müharibəsi başlayanda torpaqlarımızın düşmən iş-ğalından azad edilməsi uğrunda döyüşlərə atılıb. Sənan oktyabr ayının 19-da Qubadlı rayonunun azad olunması uğrunda gərgin döyüşlər zamanı öz yaralı döyüş yoldaşını atəş altından çıxararkən qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, iki qardaş idilər. Subay idi.
Sənan qardaşı Elmas, bacısı Gülnaz üçün qəhrəmanlığı, vətənsevərliyi, cəsurluğu ilə nümunə idi. Atası Muxtar Qarayev, anası Heyran xanım isə hər zaman onunla fəxr ediblər. Sənan bu fəxarət hissini dostlarına, müəllimlərinə də yaşadıb. Müəllimlərinə – Anam məni Vətən üçün dünyaya gətirib, – deyərmiş.
Şəhid atası Muxtar Qarayev isə oğul itkisi ilə nə qədər acı çəksə də, Sənanın qəhrəmanlığı ilə fəxr edir: “Qarabağ müharibəsinin ağrı-acısını yaşayan və neçə-neçə gənc övladlarını itirən millətimizə Allahdan səbr diləyirəm. Tarixin bütün dövrlərində baş verən müharibələr ağır və dəhşətli olub. Çünki müharibələrin dəhşətləri və ağır nəticələri illər keçsə də, insanların yaddaşından silinmir. Müharibədən, terrordan ən çox əziyyət çəkən millət olaraq biz azərbaycanlılar sülhün nə qədər gözəl nemət olduğunu anlayırıq. Amma unutmayaq ki, Azərbaycan xalqı sülhsevər olduğu qədər də vətənpərvər və bir qarış torpağını belə yağı düşməndə qoymayacaq qədər qətiyyətli və qeyrətlidir.
Övladım Sənan və onun kimi şəhidlər təkcə mənim yox, ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan xalqının hafizəsindən heç zaman silinməyəcəkdir. Çünki onlar həyatda ən uca zirvə olan şəhidlik zirvəsinə yüksəliblər. Sənan sanki həyata hərbçi kimi doğulmuşdu. Orduda önəmli yer tutan xüsusi təyinatlı dəstədə xidmət edirdi. Komandirləri həmişə onun haqqında müsbət fikirlər söyləyirdilər. Sənan ailədə çox mehriban və gülərüz bir övlad idi. İnsanlarla hər zaman xoş rəftar edirdi. Deyib-gülən, zarafatçıl bir insan idi. Bütün bunlara baxmayaraq, Sənan həmişə narahat idi. Bu narahatlığın səbəbi, işğal olunmuş torpaqlarımızın erməni tapdağında olması idi.
2016-cı ildə baş verən və Ermənistanın məğlubiyyətilə nəticələnən 4 günlük Aprel döyüşlərində də Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin tərkibində yer alan Xüsusi Təyinatlı Dəstələr düşmənə böyük zərbə vurdu. Bu əməliyyatlarda Sənanın da iştirakı olmuşdu. Sənanın ən böyük arzusu doğma Qarabağın azad olunması idi. Mən fəxr edirəm ki, Sənan kimi qəhrəman övlad böyütmüşəm. Qəlbim ona görə rahatdır ki, Sənanın arzusu yerinə yetirildi və torpaqlarımız düşmən tapdağından azad edildi”.
Şəhid anası Heyran xanım da oğlu ilə qürur duyduğunu söyləyir: “Mən bütün şəhid analarının acısını anlayır və demək istəyirəm ki, nə böyük fəxarətdir ki, Vətən torpağını candan əziz tutan qeyrətli oğullarımız var.
Sənan çox mehriban və istiqanlı, mərd və qorxmaz idi. Uşaqlıqdan hərbiyə marağı var idi. Hər zaman deyirdi ki, hərbi sahədə peşəkarlıq qazanacaq, daima irəli gedəcəyəm. Elə bu istəklə də əsgəri xidmətini başa vurduqdan sonra ordu sıralarında qalıb işləməyə başladı. Azərbaycan Respublikası Daxili Qoşunlarının tərkibində yer alan Xüsusi Təyinatlı Dəstədə xidmət etdi. Vətən uğrunda mübarizə onun üçün ən şərəfli yol idi. Bu yolun nə qədər məsuliyyəti və şərəfli olduğunu bizlər də dərk edirdik.
Vətən müharibəsi zamanı düşmənlərin məhv edilməsində Sənanın da böyük rolu olub. Bunu komandirləri və döyüş yoldaşları dəfələrlə Sənan haqqında söhbətlərində deyiblər. Mən fəxr edirəm ki, Sənan kimi vətənpərvər övlad böyütmüşəm”.
Sənan Ələsgərzadə oktyabr ayının 19-da Qubadlı uğrunda gedən döyüşlər zamanı şəhidlik zirvəsinə yüksəlib, ayın 20-də isə Şəkinin «Şeyx Osman» qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Cəbrayılın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ƏZİZ Məmmədvəli oğlu Əzizov

Əziz Məmmədvəli oğlu Əzizov 1 mart 2000-ci ildə Şəki rayonunun Qayabaşı kəndində anadan olub. 2006-2017-ci illərdə Qayabaşı kənd tam orta məktəbində təhsil alıb. 2018-2019-cu illərdə «N» saylı hərbi hissədə hərbi xidmətdə olub. Hərbi polis olmağa hazırlaşırdı. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı ölkəmizdə elan olunmuş qismən səfərbərliklə əlaqədar olaraq döyüşlərə qatılıb. Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın və digər bölgələrdə şərəfli döyüş yolu keçib. Noyabr ayının 4-də Şuşa ətrafında gedən döyüşlərdə düşmən artilleriyasına tuş gəlib və ürəyindən qəlpə yarası alaraq şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə üç qardaş olublar. Subay idi.
Övladları Taleh, Saleh və Əzizlə fəxr edən Məmmədvəli və Hədiyyə Əzizovlar onları vətənpərvər ruhda tərbiyə ediblər. Taleh Əzizov da müddətdən artıq hərbçi kimi Vətən müharibəsində iştirak edib və şərəfli döyüş yolu keçib.
Bu gün Əzizi nəinki doğmaları, dost-tanışları, müəllimləri də qürurla anırlar. Onun orta məktəb müəllimi Hüsniyyə xanım şagirdi haqqında: “Şəki qəhrəmanlar diyarıdır. Buna II Dünya müharibəsi zamanı Əhmədiyyə Cəbrayılovun timsalında şahid olduq. Ataların yolu – oğulların yoludur. Qəhrəmanlığı ilə dastan yazan igidlərimizdən biri də II Qarabağ müharibəsində qəhrəmancasına şəhid olmuş Qayabaşı kənd sakini Əziz Əzizovdur.
Əzizin uşaqlığı gözlərimin qarşısında keçib. 2000-ci ildə sadə bir ailədə dünyaya göz açıb. Ata-anası zəhmətkeş olublar. Əziz ailənin kiçiyidir. Hələ uşaqlıqdan zəhmətə alışmışdı. Ailəni dolandırmaq üçün atasına hər cür köməklik edirdi.
Arzusu hərbi polis olmaq idi. Çox böyük həvəslə çalışırdı. Sənədlərini hazırlamışdı. Müsabiqədən də keçmişdi. Axırıncı rastlaşmağımızda “Müəllim, müsabiqədən keçmişəm. İşə çağırılmağıma lap az qalıb” dedi. Çox sevincliydi. Arzusunun bir addımlığında olan Əzizə iki xəbər gəldi. Biri arzusunda olduğu gələcək işi ilə bağlı gözlədiyi xəbər, digəri isə döyüşə çağırış idi. Təbii ki, Əziz heç fikirləşmədən həmişəki şuxluğu ilə gülə-gülə bu çağırışa yollandı və atıcı kimi döyüşlərə qatıldı” – deyir.
Bu, sinəsini düşmən gülləsinə sipər edən, Vətəni, torpağı canından da çox sevən, onun uğrunda şəhadəti bir şərbət kimi içən Şəki sakini Əzizin sadə bir həyat yoludur.
Bundan sonra da onun haqqında keçmiş zamanda danışılacaq. Çünki xatirələr təzələnmir, yenilənmir, olduğu kimi qalır.
Əzizin əmisi oğlu, əsgər yoldaşı Eyvazın xatirələrindən: “Əmim oğlu Cəbrayılın, Qubadlının və Laçının azad olunmasında böyük şücaət göstərmişdi. Qubadlını azad etdikdə sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Prezidentimizin erməniləri “İti qovan kimi qovacağıq” sözləri ona xüsusi ruh verirdi. Bu sözləri deyərək, gülə-gülə döyüşə atılırdı. Oktyabrın 13-də döyüşlərin qaynar nöqtəsinə atılan zaman “Əmioğlu, özündən muğayat ol, bura kişi kimi gəlmişik, kişi kimi də getməliyik!” – dedi, sanki bir də ona lazım olmayacağını bilərək çantasında olan ehtiyat köynəyini də çıxarıb mənə verdi və Xocavənd-Şuşa ətrafında gedən döyüşlərə qatıldı. Döyüş yoldaşları təsdiq edir ki, Əziz gözünü qırpmadan güllə yağışı altında 8 nəfər döyüş yoldaşını mühasirədən xilas etmişdi”.
Əziz valideynləri ilə ara-sıra telefon əlaqəsi saxlayırdı. Hər dəfə də anasına “Mən bura istirahətə yox, döyüşə gəlmişəm, ana, hər şey ola bilər!” – deyərək, sanki şəhid olacağından xəbərdar kimi anasını bu xəbəri eşitməyə hazırlayırdı. Hədiyyə ana hələ də sonbeşiyinin yoxluğuna inana bilmir. Təsəllisi bu yoxluğun cismani olmasıdır. Ruhu isə hər zaman onlarladır.
Əziz Əzizov noyabr ayının 6-da Şəkinin Qayabaşı kənd qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Hərbi xidmətlərə görə”, “Cəbrayılın azad olunmasına görə”, “Qubadlının azad olunmasına görə” və “Laçının azad olun-masına görə” medalları ilə təltif edilib.

FƏRİD Etibar oğlu Hüseynov

Fərid Etibar oğlu Hüseynov 11 iyun 1994-cü ildə Şəki rayonunun Qayabaşı kəndində dünyaya göz açıb. 2000-ci ildə Qayabaşı kənd tam orta məktəbin birinci sinfinə daxil olub, 2011-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2011-2013-cü illərdə Ağdam bölgəsində Quru qoşunlarında atıcı olaraq xidmət göstərib. Hərbi xidməti başa vurduqdan sonra evlərinə – Qayabaşı kəndinə dönüb. 2014-cü ildə ailə həyatı qurub. Kənddə bir müddət fərdi təsərrüfatla məşğul olub, 2017-ci ildə anasının vəfatından sonra ailəsi ilə Bakıya köçüb, Xocasən bələdiyyəsində fəhlə kimi çalışıb.
Vətən müharibəsi başlayanda çağırışçı kimi torpaqlarımızın azadlığı uğrunda döyüşlərə qatılıb. Xocavənd-Şuşa ətrafı döyüşlərdə fəal iştirak edib. Oktyabr ayının 29-da mühasirəyə düşüb və düşmən artilleriyasına tuş gələrək qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə iki qardaş olublar. Ailəli idi, Damla və Nəzrin adlı iki qız övladı yadigar qalıb.
Şəhid atası Etibar Hüseynov oğlunu fəxrlə anır. Deyir ki, Fərid çox yaxşı oğul olub. Ata-anasına, ailəsinə bağlı insan idi. 2017-ci ildə anası Yeganə xanımın vəfatı onu çox sarsıtmışdı. Qardaşı Fərruxla da münasibətləri çox səmimi idi.
Övladlarını çox sevirdi, – deyir. Həyat yoldaşı Ülviyyə xanım, qızları o sevginin həsrəti ilə yaşayırlar.
Qayabaşı kənd orta məktəbinin müəllimi Rahim Hüseynov öz şagirdi haqqında kədərlə danışdı: «Oxuduğu müddət ərzində sakit, səmimi xarakteri ilə şagird və müəllim kollektivinin yaddaşında iz buraxmışdı. Dərslərindən yüksək qiymətlər almasa da, idmana və hərbiyə olan xüsusi marağı ilə daim seçilirdi. Fərid səmimi, genişqəlbli oğlan idi. Ona hər hansı bir iş üçün müraciət etdikdə, heç vaxt biganə qalmazdı, əlindən gələn köməkliyi etməyə çalışardı. Çox zəhmətkeş idi. Uşaq yaşlarından ağır işlərdə işləməkdən əlləri qabar olmuşdu.
Məktəbi bitirdikdən sonra hərbi xidmətini başa vuran Fərid doğma kəndinə qayıdıb. Bir müddət kənd¬də yaşadıqdan sonra ailə quran Fərid, burada çətin dolanışıq səbəbi ilə Bakıya köçüb. Vətənin ona ehtiyacı olan bir dönəmdə isə ailəsini qayınatasına tapşıraraq döyüşə yollanıb”.
Qayabaşı kənd orta məktəbinin uşaq birliyinin rəhbəri Ülviyyə Qafarova: “Son günlər gənclərimizin Fəridin Facebook səhifəsindən götürülmüş bir paylaşımı diqqətimi çox çəkdi. Fərid müharibədən az öncə kəndə gəlmiş, qohum-əqrəbaları ilə görüşmüş, sonuncu dəfə anasının qəbrini ziyarət etmişdi. Hətta anasının baş daşı ilə şəkil çəkdirərək “Ana, səninçün çox darıxmışam, tezliklə gələcəm yanına” – deyərək paylaşım etmişdi.
Fərid cənnət mələyi idi. Çünki həm anasına, həm də Vətəninə ləyaqətlə xidmət etmişdi».
2020-ci il noyabrın 12-də Fərid Etibar oğlu Hüseynovun nəşi öz doğma kəndinə gətirilib və böyük izdihamla Qayabaşı kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətinə görə “Vətən uğrunda”, “Hərbi xidmətlərə görə”, “Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

VASİF Natiq oğlu Həmidov

Vasif Natiq oğlu Həmidov 1987-ci il iyunun 4-də Şəkidə anadan olub. 1993-cü ildə Şəki şəhər 19 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib və 2002-ci ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini bitirib.
2005-ci il iyul ayının 10-da Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb və Gəncədə yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmət edib. Xidməti dövründə əsgər, minamyotçu olub. 2007-ci ilin yanvar ayında tərxis edilib.
Vasif Həmidov 2007-2013-cü illərdə Şəki şəhərində yerləşən qazdoldurma məntəqəsində operator, 2013-cü ildən cəbhəyə gedən günəcən Bakı şəhərində yerləşən “İnfeks” firmasında qapı və pərdə hazırlanması üzrə nəzarətçi işləyib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi gənc Vasifin vətənpərvərlik duyğularını daha da alovlandırıb və o, 2020-ci il sentyabrın 30-da könüllü olaraq cəbhə bölgəsinə yollanıb. «N» saylı hərbi hissənin tərkibində Tərtər, Ağdam və Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edən Vasif şərəfli bir döyüş yolu keçib. O, minamyotçu idi. Cəsarəti, qorxmazlığı ilə ilk gündən diqqəti cəlb edib. Oktyabrın 27-də Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə şəhidlik zirvəsinə uçalıb.
Ailədə 2 oğul olublar. Ailəlidir. Özündən sonra 1 oğlu və 1 qızı yadigar qalıb.
Vasif Həmidovun atası Natiq Həmidov Əfqanıstan müharibəsi veteranı olub və 1998-ci ildə dünyasını dəyişib. Anası Nailə xanım isə Şəki Doğum evi kompleksində kiçik tibb işçisi işləyir. Oğlu haqqında danışan Nailə xanım: “Vasif qardaşı Elçindən bir il əvvəl gəlib dünyaya. İki qardaş idilər. Vasif zəhmətkeş, insanlarla rəftarında səmimi, ailəcanlı, vətənpərvər bir övlad idi. Məktəbdə oxuyanda ən böyük arzusu Naxçıvanski adına Ali Hərbi Məktəbə qəbul olmaq olub. 2-ci sinifdə oxuyanda atasını itirən Vasifin arzusunu həyata keçməyini nənəsi istəməyib və “Gözümün qabağında ol” – deyib.
Vasif cəbhəyə könüllü yazılanda evdə heç kimə bildirməyib. Çağırış olan günü ona – getmə, sənin iki körpən var, – dedik. Amma o, fikrində qərarlı idi. Qətiyyətlə: “Bacarmaram, getməliyəm!” – deyib döyüş bölgəsinə yollandı. Onda anladım ki, Vətənini, torpağını hər şeydən çox sevirmiş, hətta anasından, iki balasından, ailəsindən də çox” – deyir.
Vasif işi ilə əlaqədar Bakıda yaşayırdı. Şəkidə toy edib sevdiyi Fatma xanımı gəlin gətirdikdən sonra da Bakıya qayıtdı. 2016-cı ilin may ayında ilk övladı Ayxan dünyaya gəldi. 2020-ci ilin mart ayında isə ikinci övladı Nailə dünyaya gəldi. Qızının doğumu ilə əlaqədar Şəkiyə dönən ailə bir daha geri qayıtmadı.
Vasif Həmidovu təhsil aldığı orta məktəbdə də böyük hörmətlə xatırlayırlar. İbtidai sinif müəllimi Nüyvər Xəlilova şagirdi haqqında danışaraq deyir: “Vasif çox tərbiyəli, səmimi, çalışqan uşaq idi. Eyni zamanda idmana, hərbiyə və xüsusilə də musiqiyə böyük həvəs göstərərdi. O, məktəb tədbirlərində, xüsusən də ictimai tədbirlərdə öz fəallığı ilə seçilərdi. Vasifin vətənpərvərliyini xüsusi qeyd etmək istərdim. Onun qəhrəmanlığı məktəbimizin bütün şagirdləri üçün əsl vətənpərvərlik nümunəsidir. O, öz xarakteri ilə yoldaşlarından həmişə seçilirdi. Olduqca qayğıkeş, mehriban idi”.
Vasif Həmidov Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

HÜSEYN Akif oğlu Həmidzadə

Əslən Şəkinin Oxud kəndindən olan Hüseyn Akif oğlu Həmidzadə 1995-ci il oktyabr ayının 15-də Bakı şəhərində anadan olub. 2003-cü ildə Bakı şəhəri 268 saylı orta məktəbin birinci sinfinə gedib. 2014-cü ildə Xırdalan şəhərində orta təhsilini başa vurub. Elə həmin il Kooperasiya Universitetinə daxil olub. 2018-ci ildə ali təhsilini bitirib. 2018-2019-cu illərdə Murov dağda vətənə olan xidməti borcunu yerinə yetirib. Torpaqlarımızın işğal altında olmasını bir an belə yadından çıxarmayan Hüseyn 27 sentyabr 2020-ci ildə Vətən müharibəsi başlayanda könüllü olaraq ön cəbhəyə gedib. Cəbrayıl, Füzuli və Xocavəndin alınmasında igidlik göstərib. Oktyabr ayının 25-də Xocavənddə gedən ağır döyüşlər zamanı qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Akif və Rahilə Həmidovların ocağında Hüseyndən başqa Məmmədbağır adlı daha bir oğul və Nargilə adlı bir qız övladı böyüyüb. Akif ata övladlarına, xüsusən də oğullarına doğma torpağa, el-obaya, Vətənə sevgi hissi aşılayıb. Onları nizam-intizamlı, ciddi, məsuliyyətli olmağa sövq edib. Bəlkə də bu xüsusiyyətlər onun uzun müddət güc orqanlarında çalışmasından irəli gəlirdi.
Şəhid atası Akif Həmidov: “Hüseyn hələ uşaqlıqdan qorxmazlığı, cəsarəti ilə diqqəti cəlb edirdi. Hər bir işdə nümunə olmağı sevirdi. II Qarabağ savaşı başlayanda Hüseynin də qanı qaynadı, vətənpərvərlik hissi onu rahat buraxmadı. Deyirdi ki, artıq evdə oturmaq vaxtı deyil. Torpaqlarımızı düşmən tapdağından xilas etmək üçün əsl fürsətdir. Elə bu niyyətlə də könüllü olaraq ön cəbhəyə getdi. O, qələbə çalmaq arzusu ilə gedirdi. Təəssüf ki, bu qələbəni görə bilmədi. Ancaq əminəm ki, yüzlərlə şəhidimiz kimi Hüseyn də qələbə sevincini ruhu ilə hissi etdi. Onların qanı yerdə qalmadı. Əslində şəhidlərimiz qanlarını özləri aldılar. Hər biri cəsarətləri, qəhrəmanlıqları ilə düşmənə qan uddurdu və 30 ildən sonra xalqımıza qələbə sevinci yaşatdı. Elə buna görə də oğlumun həlak olmasından nə qədər kədərlənsəm də, bir o qədər də qürur hissi keçirirəm” – deyir.
Şəhidin yaxın qohumu Fikrət Həmidov isə: “Məktəbə getdiyi gündən torpaqlarımızın işğal altında olması onu çox narahat edirdi. Müəllimlərinə, valideynlərinə bu haqda çoxlu suallar verirdi və qətiyyətlə deyirdi ki, biz torpaqlarımızı işğaldan azad etməliyik. O, əsl dəliqanlı, igid, qəhrəman idi. Müharibənin ən qaynar nöqtələrində vuruşdu və hər zaman xoş sorağını eşitdik. Bir qan qohumu olaraq Hüseynlə fəxr edirik” – deyir.
Hüseyn Həmidzadə noyabr ayının 2-də ata-baba yurdu olan Şəkinin Oxud kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RAHİB Məmmədemin oğlu Hacıismayılov

Rahib Məmmədemin oğlu Hacıismayılov 1991-ci il seniyabrın 17-də Şəkidə anadan olub. 2007-ci ildə Şəki şəhər 19 nömrəli tam orta məktəbin 9-cu sinfini bitirib.
Əsgəri xidmətini Xızıda yerləşən «N» saylı xüsusi təyinatlı hərbi hissədə yerinə yetirib və 2011-ci ilin aprelində ordudan tərxis olunub.
2012-ci ilin əvvəlindən Bakıda yerləşən «Avromed» şirkətində işə düzəlib. Uzun illər «Abadlıq» kiçik müəssisəsində sürücü işləyən atası Məmmədemin kişi də, xəstəliyi ilə bağlı işlədiyi 2 saylı Uşaq Musiqi məktəbindən təqaüdə çıxmış 3-cü qrup əlil anası Tangiz xanım da onu tək qoymaq istəməyib və Rahibin yanına – Bakıya köçüblər. Bir il sonra isə Rahibin yeganə qardaşı Rəvan həmin şirkətdə işə başlayıb.
Vətən müharibəsi başlayan ilk gündən könüllü olaraq cəbhəyə yola düşən Rahib «N» saylı hərbi hissənin tərkibində Tərtər, Ağdam və Ağdərə istiqamətlərində gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Xidməti dövründə baş atıcı olan Rahib, Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində əbədiyyətə qovuşub. 20 oktyabr 2020-ci ildə şəhidlik zirvəsinə ucalan igidimiz hələ ailə həyatı qurmamışdı.
İki övlad anası olan Tangiz ana sonbeşik oğlunu «Ponpuşum» deyə çağırar, bir gün onsuz qalacağını ağlına belə gətirməzdi. Zəhmətkeş, böyük-kiçik yeri bilən, ailəcanlı, hər kəsin qayğısına qalan, vətənpərvər, mərd idi Rahib. O, hər il Xocalı hadisələrinin ildönümü olanda çox təsirlənərdi. Deyərdi ki, Xocalı hadisələri zamanı biz balaca olmuşuq, indiki vaxt olsa idi, o qaniçənlərdən qisasımızı alardıq. Tovuz hadisələrində də könüllü yazılmışdı. Amma aparmadılar. Vətən müharibəsi başlayanda yenə də könüllü olaraq hərbiyə yazıldı. Cəbhəyə gedəndə elə sevinirdi ki, sanki toya-bayrama gedir. «Bu günü çoxdan gözləyirdim ki, onlardan qisasımı alım» – deyirdi. Cəbhədən ana-sına zəng edəndə:«Bərdədəyəm, bizi döyüşə apar-mırlar» – deyib Tangiz anasını arxayın salırdı. Qo-humlarına da tapşırırdı ki, döyüşdə olduğunu anasına deməsinlər.
Dostlarına: «Müharibə varsa, ölüm də olmalı-dır. Ölsəm, mənimlə fəxr edərsiniz» – deyirdi.
Qürurunu kədərinə sipər edən Rəvan: «Qar-daşım çox qayğıkeş idi. Böyük qardaş mən olsam da, hər zaman bütün çətinliklərin həll olunmasında özünü irəli atar, çətin məqamların müsbət həllini tapardı. Ailəmizin hər problemini o həll edərdi. Onun şəhidlərimizə qarsı xüsusi bir ehtiram hissi var idi. Hər zaman şəhidlərimizlə maraqlanardı. Deyirlər insanın taleyi, qisməti əvvəldən alnına yazılır. Ancaq fikirləşirəm ki, bəzən qismətini insan özü də seçə bilər. Qardaşımın qoluna həkk etdirdiyi “Qələbə və cənnət bizim ücün yazılıb” kəlamını görəndən sonra bu qənaətə gəldim» – deyir.
Bəzən insan ölümündən sonra daha yaxşı ta-nınır. Saglığında fərqində olmayıblar bəlkə də. Şəhidlik zirvəsinə yüksəldikdən sonra isə əzizləri onun sosial şəbəkələrdəki paylasımlarını təkrarən izləyərkən necə vətənpərvər, yurdsevər olduğunu bir daha hiss edirlər. Rahib hətta şəhidlərə aid xüsusi sosial səhifə də açıbmış.
Cəbhəyə gedərkən Səfərbərlik və Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Şəki rayon şöbəsindən onu yola salmağa gedənlər arasında xalası Fikriyyə xanım da var idi. Vaxta hələ xeyli vardı. Ona görə də yaxın-lıqdakı parkda gəzişməyə başladılar. Maraqlı anları telefonunun yaddaşına köçürməyi sevən xala nədənsə bu yolasalma mərasimini lentə almaga çəkindi. Qorxdu ki, ürəyinə daman “bu bizim son görüşümüz ola bilər” fikrini hiss edər.
Həqiqətən də bu, Rahibin əzizləri ilə son görüşü oldu. O, doğulub boya-başa çatdığı doğma Şəkiyə canından çox sevdiyi Vətənin müqəddəs üçrəngli bayrağına sarılmış halda gəldi.
Rahib Hacıismayılov Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

ƏHMƏD Teymur oğlu Hacıyusifov

Əhməd Teymur oğlu Hacıyusifov 23 iyul 2001-ci ildə Şəki rayonu Baş Göynük kəndində anadan olub. 2007-ci ildə Baş Göynük 2 saylı tam orta məktəbinə daxil olub və 2018-ci ildə həmin məktəbi bitirib. 2019-cu ilin iyul ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüş bölgəsinə yollanıb. O, Füzuli, Gəbrayıl, Qubadlı rayonlarının işğaldan azad edilməsində fəal iştirak edib. Əhməd Hacıyusifov 8 noyabr 2020-ci ildə Şuşa uğrunda gedən döyüşdə şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə iki bacı, bir qardaş olublar. Subay idi.
Bəlkə ilk nəzərdə sadə, adi bir ömür yolu sayıla bilər. Lakin bu, zahirən belədir. Həmin sadəliyin, həmin sakitliyin içində gözlə görünməsi çətin olan bir vulkan yatırdı, bir ümman kükrəyirdi. Əhməd anası Təranə xanımın, bacıları Arzu ilə Nərminənin fəxri, qürur yeri idi. O, indi əzizlərini şərəfli şəhid adı ilə qürurlandırır.
Şəhid atası Teymur Nöbərov söyləyir ki, Əh-məd hələ balaca olanda, onun yanında Qarabağın işğal altında olması haqqında söhbət düşəndə həmişə deyərdi: «Əsgərlik vaxtım çatsın, Qarabağı mən alacağam». Saf uşaq qəlbinin söylədikləri bu gün həqiqətə çevrildi. Əhməd Vətənin qalib əsgəri oldu.
Kənd sakini Xəyal Ədilov Əhməd Hacıyusifov haqqında xatirələrini qürurqarışıq kədərlə söyləyir: «Onun haqqında düşündüklərimi yazmaq mənim üçün asan deyil. Əhməd mənim qonşum idi. Məhəlləmizdə hamı onu Qaqaş ləqəbi ilə tanıyırdı. Uşaq vaxtından çox cəld idi. Uşaqlığı bizim əkin və otlaq sahələrimiz olan «Sarca» adlı yerdə və kəndimizin dağlarında keçib. Hamı onu tərbiyəli, qanacaqlı, öz yerini bilən uşaq kimi tanıyırdı. Bütün ağsaqqalların və ağbirçəklərin hörmətini qazanmışdı. Kəndimizin adət-ənənələrinə uyğun olaraq məhəllənin bütün xeyir və şər məra-simlərində yaxından iştirak edirdi. Atası Teymur Ovçular birliyinin üzvü olduğu üçün Əhməddə də ova getməyə maraq yaranmışdı. Həmişə tir atışlarına maraq göstərərdi və çox dəqiq atışlar edərdi. Elə buna görə də mən eşidəndə ki, Əhməd snayper atıcısı olub, heç də təəccüblənmədim».
«Əhmədə altıncı sinifdən on birinci sinifə qədər dərs demişəm. Onun uşaqlıq illəri həmyaşıdlarından fərqli idi. Həmyaşıdları futbol oynayarkən Əhməd valideynlərinə kömək edər, təsərrüfat işləri ilə məşğul olardı. Çox zəhmətkeş olan Əhməd, həm də gözəl at sürərdi. Vətənpərvər, xeyirxah bir gənc kimi yetişmişdi», – deyən Mahir müəllim onun yaddaşlara həkk olunduğunu söyləyir.
Əhmədin həmkəndlisi Mövlud Hüseynəliyev onunla fəxr etdiyini, qürur duyduğunu bildirdi. Əh-mədin Füzulidən başlayaraq Şuşaya qədər böyük bir döyüş yolu keçdiyini, Şuşada qələbəyə bir gün qalmış şəhid olduğunu söylədi. O, şəhid olsa da, qəlbimizdə əbədi yaşayacaqdır – dedi. Onu da əlavə etdi ki, əsgər vurulanda ölmür, unudulanda ölür. Şəhidlər isə heç zaman unudulmayacaqdır.
Əhməd Hacıyusifov noyabrın 9-da Baş Göynük kəndinin “Kəndbaşı” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RÖYAL Abuzər oğlu Xasıyev

Baş leytenant Röyal Abuzər oğlu Xasıyev 19 aprel 1993-cü ildə Şəki rayonunun İkinci Biləcik kəndində anadan olub. 1999-cu ildə Şəki rayonu İkinci Biləcik kənd tam orta məktəbin I sinfinə gedib. 2007-ci ildə natamam orta təhsilini başa vur-duqdan sonra, 2010-cu ildə Naxçıvanski adına Hərbi Liseyə daxil olub. Burada təhsilini bitirdikdən sonra – 2013-cü ildə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə qəbul olub. 2017-ci ildə leytenant, 2019-cu ildə baş leytenant rütbəsinə yüksəlib. Xidməti dövründə “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalı ilə təltif edilib. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsinə ilk gündən qatılıb və igidliyi ilə seçilib. Oktyabr ayının 7-də Füzuli rayonu uğrunda gedən ağır döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olaraq şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Abuzər və Ülkər Xasıyevlər hər iki övladını vətənpərvər ruhda tərbiyə ediblər. Elə ona görə də, hər iki qardaş tərəddüdsüz olaraq torpaqlarımızın azadlığı uğrunda gedən müharibəyə qoşulublar. Təmraz üçrəngli bayrağımızı işğaldan azad olunmuş torpaqlarımıza sancaraq qalib əsgər geri kimi dönüb, Röyal isə özü o bayrağa çevrilərək qayıdıb.
Şəhidin anası Ülkər Xasıyeva xatırlayır ki, Röyal hələ kiçik yaşlarından deyərdi ki, böyüyəndə zabit olacağam, torpağımızı qoruyacağam. Əbəs yerə oğula düşmən çəpəri deyilmir. 44 gün sürən müharibədə oğullarımız Vətəni canları bahasına qorudular. Bu yolda şəhidlərimiz də oldu, müharibənin ağrı-acısını bədənində daşıyan qazilərimiz də. 44 günün sonunda əldə etdiyimiz Qələbədə şəhidlərimizin böyük rolu var. Biz analar onların itkisinin kədəri ilə baş-başa qaldıq. Do-ğrudur, bizim oğullarımız canlarını hədər yerə fəda etmədilər, Vətənə qurban getdilər. Bu bizə təskinlik versə də, ayrılıqlarına dözmək çox çətindir.
Oğlum ən böyük arzusuna çatdı. Vətənin azadlığı uğrunda döyüşdü. Onu qalib, qazi kimi qucaqlaya bilmədim. Onun gözəl günləri hələ qabaqda idi. Toyunu görəcəkdik. Arzularımız ürəyimizdə qaldı. Şəhid xəbəri gəldi. Hər şəhid anası kimi mənim də ürəyim dağlıdır. Amma təsəllim var ki, oğlum böyük bir amal uğrunda həlak olub. Biz valideynləri olaraq, övladımıza hə-mişə Vətən sevgisini aşılamışıq. Qələbə xəbəri isə yaralarımıza su səpdi. Oğlumla fəxr edirəm və onu cənnətdə görmək arzusu ilə yaşayıram”.
Şəhidin qardaşı Təmraz Xasıyev: “Qardaşımla aramızda 2 yaş fərq var. Hər ikimiz hərbçi olmağı, torpaqlarımızın işğaldan azad olunmasını arzulayırdıq. Gözlədiyimiz gün gəlmişdi. Səfərbərlik elan olundu. İstəyirdim ki, bu müqəddəs döyüşlərdə qardaşımla birgə olum. Arzuma çatdım, artıq döyüşlərdə iştirak edirdim. İkimizin də məqsədimiz bir idi; torpaqlarımızı düş-məndən azad etmək. Qardaşım Füzuli istiqamətin-də, mən isə Suqovuşan istiqamətində döyüşürdük. Aramızda məsafə fərqi olsa da, eyni amal uğrunda vuruşurduq. Oktyabr ayında qardaşımın şəhid ol-masından xəbərsiz idim. Bilmirdim ki, artıq qardaşım uğrunda döyüşdüyüm torpağın altında yatır və mən bütün şəhidlərlə birlikdə onun da qanının qisasını alıram. Qardaşım şəhid oldu, ən ali məqama ucaldı. Uğruna fəda getdiyi torpaq isə azad olundu. Fiziki cəhətdən yanımızda olmasa da, bilirəm ki, o bizimlədir. Bu, ən böyük təsəllidir”.
Baş leytenant Röyal Xasıyev oktyabr ayının 8-də İkinci Biləcik kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Azərbaycan bayrağı” ordeni, “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ELŞƏN Cahangir oğlu İbrahimov

Elşən Cahangir oğlu İbrahimov 27 mart 2002-ci ildə Şəkidə anadan olub. 2008-ci ildə Şəki şəhər 11 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2019-cu ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib.
2019-cu ildə Bakı Sosial İqtisad Kollecinə qə-bul olub. Təhsil aldığı kollecdə çalışqanlığı ilə fərq-ləndiyi üçün 2020-ci ilin fevralında Azərbaycan İqtisad Universitetinin nəzdində olan İqtisad kollecinə dəyişdirilib.
2020-ci il may ayının 4-də Azərbaycan Res-publikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Hərbi xidməti dövründə Tərtərdə yerləşən «N» saylı hərbi hissədə xidmət keçib. 27 sentyabr 2020-ci ildən başlayan 2-ci Qarabağ müharibəsində Tərtər istiqamətində gedən döyüşlərin fəal iştirakçısı olub. Ok-tyabrın 4-də Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə iki uşaq olublar. Subay idi.
Ailənin ilk övladı idi Elşən. Atası Cahangir İbrahimov, anası Xatirə xanım Elşəni çalışqan, səmimi, vətənpərvər, idmana və hərbiyə çox böyük həvəsi olan bir övlad kimi yaddaşlarına yazıblar. Hazırda 10-cu sinifdə oxuyan qardaşı Ruslan üçün isə o, əsl qəhrəmanlıq simvoluna çevrilib.
Elşənin 18 yaşı yenicə tamam olsa da, o, sa-dəliyi, mehribanlığı, bir də simasındakı şirin gülüşü ilə hər kəsin sevimlisinə çevrilmişdi.
Elşənin tarix müəllimi, əməkdar müəllim Ru-həngiz Abdullayeva şəhid şagirdini fəxrlə anır: «Qə-ləbəyə, zirvəyə aparan yol çətinliklərdən keçir. Qa-zandığımız şanlı qələbənin ən böyük dəyəri şəhid qanı ilə qazanılmasıdır. Biz tarix müəllimləri şagirdlərimizə dərslikdə yazılanları öyrədirdik, şagirdlərimiz isə yeni tarix yazdılar, həm də böyük vüqarla, iftixarla. Vətən müharibəsində ölümü ilə bizi sarsıdan məktəbimizin ilk şəhidi Elşən oldu. Oktyabrın 4-də Elşən son mənzilə yola salındı. Şəkidə böyük izdiham, həyəcan yaşandı. O, az yaşı ilə öz qanı bahasına bu yüksəkliyi fəth etdi. Öz ölümü ilə həm qələbəmizə vəsilə oldu, həm də məktəbimizin 1-ci Qarabağ müharibəsinin şəhidləri Əli, Məzahir, Etibar, Tərlan, Pərviz, Telman, itkin Ziya, Aprel şəhidimiz Elnur və digərlərinin qisasını aldı».
Elşən haqqında onu tanıyanların bir sözü var: O, özünəməxsusluğu ilə hər zaman diqqət mərkəzində olub. Mərdliyi, vətənpərvərliyi, mədəniyyəti ilə çoxlarından seçilirdi. Hər zaman gülərdi, üzündən təbəssüm əksik olmazdı. Zarafatcıl, çox duyğulu oğlan idi. Kimin kefi olmasa, onunla dərdləşər, gülümsər siması ilə xoş əhval-ruhiyyə yaradıb insana dərdini unutdurardı. Müharibədən belə zarafatyana bəhs edər, ən darıx-dırıcı xəbərlərə də zarafat donu geyindirərdi. Bəlkə elə buna görə də onu xatırlayan hər kəsin kədərində də bir gülüş, təbəssüm var.
Yaxın dostunun dediyi: – Şəhidlərin yoxluğunu itki adlandırmağı düzgün hesab etmirəm. Vətən uğrunda canından keçmək itki yox, əsl qazancdır, – sözlərində əslində böyük həqiqət var.
“Hər insan bir gün ölüm şərbətini içir, ləyaqətli ölüm isə az insana nəsib olur. Elşən də ləyaqətli insanların arasında öz yerini tutdu. O, çata biləcək ən yüksək zirvəyə, ən yüksək rütbəyə, şəhidlik mərtəbəsinə yüksəldi. Elşənin soyadı İbrahimov idi, lakin bu onu qane etmədi. Öz mübarizliyini ortaya qoyaraq Mübarizlərin ölmədiyini, daim sağ və aramızda olduğunu bir daha bizlərə xatırlatdı” – söyləyirlər dostları.
Elşənin bütün yaxınları onunla qürur duyur. Belə bir insanı yaxından tanımağın iftixarını yaşayır. Şəhid anası Xatirə xanım isə oğlunu bircə dəfə də olsa yuxusunda görməyin həsrətindədir. Hər gecə yatağına bu arzu-istəklə girir, amma nədənsə şəhid balası onun yaşlı gözlərinə görünməkdən çəkinir. Qohumlardan kimin yuxusuna girsə, cənnətməkan bir guşəni göstərib: «Bura mənim yerimdir» – deyib gülümsəyir. Eynən həyatda olduğu kimi.
Elşən İbrahimov Şəkinin “Qışlaq” qəbirista-nlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Laçının azad olunmasına görə medalları ilə təltif edilib.

ELSEVƏR Etibar oğlu İbrahimov

Elsevər Etibar oğlu İbrahimov 1999-cu il no-yabr ayının 6-da Şəki rayonunun Aşağı Layısqı kən-dində anadan olub. 2006-cı ildə Aşağı Göynük kənd tam orta məktəbinin I sinfinə gedib və 2017-ci ildə orta təhsilini bitirib. 2018-ci ilin yanvar ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. 2019-cu ilin iyulunda əsgəri xidmətini başa vurub. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı ölkəmizdə tətbiq edilmiş qismən səfərbərliklə əlaqədar torpaqlarımızın işğaldan azad olunması uğrunda gedən müharibəyə qoşulub. Füzuli, Qubadlı və s. bölgələr uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. No-yabrın 9-da Xankəndi ətrafında döyüşlərdə qəhrə-mancasına şəhid olub.
Ailədə iki bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Şəhid atası Etibar İbrahimov oğlu haqqında danışarkən: – Elsevəri yaşından asılı olmayaraq həmişə evimin böyüyü hiss etmişəm. O, bu münasibəti öz təmkini, ağayanalığı ilə qazanmışdı, – deyir.
Elsevər həqiqətən də sanki böyüklük üçün yaranmışdı. Bacısı Xatirə ailə həyatı qurub. Qonşu kənddə yaşayır. Digər bacısı Aytac qəzaya düşərək dünyasını dəyişib. Ailənin sonbeşiyi Alişanın isə hələ 10 yaşı var. Valideynlərinə kömək etmək məhz Elsevərin boynuna düşürdü. Bu haqda Tükəzban ana ürək ağrısı ilə danışır: “Elsevər çox mehriban bir oğul idi. Qayğıkeş, sözünün üstündə duran. Yalanı sevməzdi. İşgüzar, zəhmətkeş idi. Çalışırdı ki, evin yükünü özü çəksin. Heç kəsə əziyyət verməzdi. Biz onu kasıblıqla, əziyyətlə böyütmüşdük. Heç vaxt yemək seçməzdi, məni incitməzdi. Hər dəfə işdən qayıdanda balaca qarda-şından soruşardı ki, anam yeməyini vaxtlı-vaxtında yeyirmi. Anasına çox bağlı idi. Cəbhəyə gedərkən balaca qardaşına: – Anam sənə əmanət, – deyib.
Elsevərin çox yaxşı yaddaşı vardı. Bütün qo-hum-əqrəbanın ad gününü əzbər bilirdi. Hamını yad edərdi. Cəbhədə olarkən demək olar ki, hər gün mə-nimlə danışırdı. Cəbhəyə gedərkən məni və balaca qardaşını tək qoyub getdiyi üçün bizdən nigaran idi. Amma ön cəbhədə olduğunu gizlədirdi. Soruşanda Şəmkirdə olduğunu söyləyərdi. Elə sonuncu dəfə noyabrın 6-da – öz ad günündə danışdı mənimlə. 21 yaşı tamam olurdu.
“Tezliklə qələbə ilə qayıdacağam. Ad günümü evdə qeyd edərik, ana” – dedi. Ad günündən 3 gün sonra isə şəhadətə ucaldı”.
Kənd sakini Xaliq İbrahimov da Elsevərdən qürur hissi ilə söz açır: “Çalışqan, zəhmətkeş oğul idi. Kənd yolunu daşlardan, kollardan təmizlərdi. Üzündə həmişə bir kədər dolaşardı. Qeyri-adi baxışı vardı. Yersiz zarafatı xoşlamazdı. Qapalı idi, sirrini bölməz, ürəyini kimsəyə açmazdı. Cəbhədə olanda yaxınlarla əlaqə saxlayar, anasından muğayat olmağımızı tapşırardı. Ön cəbhədə olduğunu bizə demişdi. Amma anasına söyləməməyi xahiş etmişdi”.
“Vətən! Doğma Azərbaycan! İllərdir bağrı parçalanmış Qarabağım! Bu gün sənin taleyinə şərəfli bir tarix yazıldı. Bu tarixi şir biləkli, qurd ürəkli igidlərin yazdı. O igidlər ki, 30 illik işğala 44 gündə son qoydu. 44 gündə Vətənin köksündəki Qarabağ yarasını sağaltdı.
Bu tarixi yazan, bu yaraya məlhəm olan oğullardan biri də məktəbimizin şagirdi Elsevər İbrahimovdur. Elini sevən igidimiz şirin canını şirin vətəni üçün fəda etdi. Vətən üçün canını fəda edənlər həmişə xatirələrdə yaşayır. Bizim elini canından çox sevən Elsevərimiz də belə oğullardan oldu” – deyir müəllimləri.
Elsevər İbrahimov noyabr ayının 15-də Aşağı Layısqı kəndinin “Mərdanlar” qəbiristanlığında tor-pağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Cəsur döyüşçü” və “Şuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

MƏHƏRRƏM Şərif oğlu İbrahimli

Məhərrəm Şərif oğlu İbrahimli 2001-ci il ap-rel ayının 9-da Şəki rayonunun Oxud kəndində ana-dan olub. 2007-ci ildə N.Hümmətov adına Oxud kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib və 2018-ci ildə orta məktəbi bitirib.
Məhərrəm 2019-cu ilin aprel ayında ordu sı-ralarına çağırılıb. Əsgəri xidmətini Goranboyda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə keçirib. Hərbi sahəyə böyük həvəsi olan Məhərrəm ilk gündən cəsarəti, silahlarla peşəkarcasına davranma qay-dası, nizam-intizamı ilə komandirlərinin hörmətini qazanıb. Elə ona görə də, evlərinə xidmət etdiyi hərbi hissədən dəfələrlə təşəkkür məktubu gəlmişdi. O, artıq öz qərarını vermişdi. Oktyabr ayında hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra orduda qalıb müddətdən artıq xidmət edəcək, Vətənə, torpağa olan sevgisini hərbçi olaraq sübuta yetirəcəkdi. Amma qismət olmadı. Əsgəri xidmətini başa vurmağa bir necə gün qalmış Vətən müharibəsi başladı. Məhərrəm xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşə atıldı. Burada da öz cəsarəti, qorxmazlığı, bacarığı ilə diqqət çəkən Məhərrəm İb-rahimli şərəfli bir döyüş yolu keçdi. Oktyabr ayının 25-də Tərtər istiqamətində gedən Suqovuşan döyüşlərində qəhrəmancasına həlak oldu.
Ailədə 4 qardaş idilər. Subay idi.
Şəhid atası Şərif kişi oğlu ilə qürur duyduğunu deyir. “Məhərrəm oktyabr ayında əsgəri xidmətini başa vurub əzizlərinin yanına qayıdacaqdı. Anası Zümrüd xanım, qardaşları Qeysər, Ramil, Elnur onun yolunu gözləyərkən elə oktyabr ayında şəhidlik xəbərini eşitdik. O, qəhrəmanlığı ilə ailəmizin, kəndimizin başını uca etdi və şərəfli ölümü ilə ölümsüzlük qazandı. Heç nədən qorxmurdu. Çox cəsarətli idi. Hətta “Növbəti Mübariz mən olacağam deyirdi” – söyləyir şəhid atası.
Müəllimləri də Məhərrəm haqqında danışmağı özlərinə borc bilirlər: “Məktəbdə oxuduğu müddətdə nizam-intizamlı şagird kimi sinif yoldaşlarının, müəllimlərinin hörmətini qazanmışdı. Onun Vətən, torpaq sevgisi kiçik yaşlarından bəlli idi. Ailədə ata-anasına qarşı diqqətli, özündən kiçik qardaşlarına səmimi idi. Qonşuların, qohumların da köməyinə çatar, heç kəsin xətrinə dəyməzdi. Kiçik yaşlarından şəhidlər haqqında məlumat toplamağı, bayrağı, torpağı çox sevirdi. Məktəbdə oxuyanda qapılarından böyük bir bayraq asmışdı. Kiçik uşaqlara bayrağımız haqqında maraqla danışardı. İdman və hərbi dərslərə marağı daha çox idi. Məhərrəm əsl vətənpərvər idi” – deyirlər.
Məhərrəm 4 qardaşın böyüyü idi. Yaşına uyğun olmayan təmkini, böyüklərə hörməti, kiçiklərə qayğısı onu erkən yaşdan böyüdüyü mühitin sevimlisi etmişdi. Sevincini və kədərini isə anası ilə bölüşməyi xoşlayırdı. Ana da Məhərrəmlə fəxr edirdi. Oğlunu hərbi xidmətə yola salanda: «Əsgər paltarı üçün həmişə həsrət çəkmisən. İndi bu gün yola düşürsən. Bizdən nigaran qalma. Qardaşların üçün sənin getdiyin yol örnək olacaq. Odur ki, xoş xəbərlərini gözləyəcəyik» – dedi.
Elə də oldu. Xidməti dövründə nümunəvi davranışına, təlimlərdə qazandığı nəticələrə görə ona məzuniyyət verildi. Məhərrəmin gəlişi hamını sevindirdi. Hərbi xidməti zamanı Məhərrəm həm zahirən, həm də mənəvi dünyası cəhətdən xeyli püxtələşmişdi. Arada xəlvətə çəkilib şeir yazmağı da vardı. Lakin onu kimsəyə göstərməzdi. Oktyabrın 9-da xidmət müddəti bitməli, tərxis olunmalı idi. Lakin sentyabrın 27-də başlayan Vətən müharibəsi hamı kimi onun da müsəlləh əs-gər olaraq döyüşə getməsini tələb edirdi. Biz tələb sözünü şərti söylədik. Həmin günlərdə hamı könüllü olaraq cəbhəyə getmək üçün növbəyə dayanmışdı. Valideynləri hər dəfə Məhərrəmlə telefon vasitəsilə əlaqə saxlayanda nəinki təşviş keçirir, əksinə, rahatlanırdılar. Qələbəyə inamları birə-beş artırdı.
Məhərrəmin atası Şərif söyləyir ki, onun dəf-nindən sonra kitabların arasından bir dəftər tapdıq. Bu, Məhərrəmin şeir dəftəri idi. Yazmışdı ki, Mübariz İbrahimov kimi şəhidliyə yüksəlmək şərəfdir və mən həmin şərəfə nail olmalıyam.
Bəli, xalqın bütövlüyü ondadır ki, Vətənə mə-həbbət və sədaqət sonsuz, onun uğrunda ölmək isə şərəf sayılır. Belə xalq, belə torpaq basılmaz.
Oktyabr ayının 7-də şəhidlik zirvəsinə yüksələn Məhərrəm İbrahimli ölümündən 18 gün sonra doğulduğu Oxud kəndində torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

SAKİT İsmayıl oğlu İsmayılov

Çavuş Sakit İsmayıl oğlu İsmayılov 1985-ci il yanvar ayının 7-də Şəki rayonunun Aran kəndində anadan olub. 1991-ci ildə Şəki rayonunun Aran kənd orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib və 1999-cu ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini bitirib. 1999-cu ildən 2002-ci ilə qədər Şəki Peşə kollecində təhsil alıb. 2003-cü ildə hərbi xidmətə çağırılıb və 2004-cü ilin iyul ayında xidmətini başa vurub.
2010-cu ilin yanvar ayının 21-də Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzində MAHHXHQ hazırlıq kursuna manqa komandiri ixtisası üzrə daxil olub. Həmin kursu aprel ayının 10-da bitirib və «N» saylı hərbi hissə komandirinin sərəncamına göndərilib. Həmin hərbi hissədə manqa komandiri vəzifəsində xidmət edib. 2020-ci ilədək müxtəlif hərbi hissələrdə manqa komandiri vəzifəsində xidmətini davam etdirib. Xidməti dövründə qazandığı uğurlara görə müxtəlif fəxri fərmanlar alıb. 24 iyun 2013-ci ildə Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi tərəfindən “Azər-baycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi” yubiley medalı, 26 iyun 2019-cu ildə “Qüsursuz xidmətə görə» 3-cü dərəcəli medalı ilə təltif edilib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşlərə qatılıb. Oktyabr ayının 13-də Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə özündən başqa Sevinc adlı bir bacısı və Ruslan adlı bir qardaşı var. 2006-ci ildə ailə həyatı qurub, Xəyal və Mələk adlı iki övladı yadigar qalıb.
Anası Güldərən xanım 2004-cü ildə dünyasını dəyişib.
Şəhidin həyat yoldaşı Gülmira İsmayılova: “Sakit adı kimi, özü də çox sakit, dürüst və mehriban bir insan idi. O, vətəninə, əsgərlərinə qarşı qayğıkeş, işində məsuliyyətli idi. On ildir ki, Azərbaycan Ordusunda xidmət edirdi. Xidməti dövründə bütün döyüş dostlarının hörmətini qazanmışdı. Müharibə başlayandan tez-tez evə zəng vururdu. Azərbaycan Ordusunun irəliyə getməsindən sevinclə danışırdı. Amma bir dəfə zəng vuranda, döyüş dostlarının gözünün qabağında ne-cə şəhid olduğunu göz yaşı axıdaraq anlatdı və de-di: – “Mən onların qisasını alacağam. Məndən nigaran olma” – və bu, onun son danışığı, son sözü oldu”.
Şəhidin oğlu Xəyal İsmayılov atası ilə bağlı xatirələrini belə bölüşdü: “Atamla fəxr edirəm. Mənim atam çox vətənpərvər bir insan idi. Bir dəfə mənə işğal olunmuş ərazilərin adları olan siyahını verib dedi ki, bunları əzbərlə və heç vaxt unutma. Atam sonuncu dəfə gələndə ona hərbi hissədən mükafat olaraq verilən qol saatını mənə bağışladı. Həmin saatı hər zaman qoruyacağam”.
Sakit İsmayılov oktyabr ayının 23-də Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyaba-nında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

ELNUR Arif oğlu İsmayılov

Elnur Arif oğlu İsmayılov 2001-ci il fevral ayının 24-də Şəki rayonu Baş Küngüt kəndində anadan olub. 2007-ci ildə Şəki rayonu Baş Küngüt kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib, 2008-ci ildən təhsilini Şəki şəhər 19 saylı tam orta məktəbdə, 2011-ci ildən isə bir daha məktəbini dəyişərək Şəki şəhər 8 saylı tam orta məktəbin 5-ci sinfindən davam etdirib və 2016-cı ildə həmin mək-təbin 9-cu sinfini bitirib.
2019-cu il aprel ayının 5-də Azərbaycan Res-publikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb və əvvəlcə Cəlilabaddakı «N» saylı hərbi hissədə, sonra isə Beyləqanda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə xidmət keçib. Hərbidə baş atıcı, əsgər olub. 27 sentyabr 2020-ci ildən başlayan 2-ci Qarabağ müharibəsində Füzuli, Cəbrayıl rayonları istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Cəbrayıl istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə 22 oktyabr 2020-ci il tarixdə şəhidlik zirvəsinə yüksəlib. Subay idi. Ailədə 2 bacı, 1 qardaş olublar.
Elnuru hər kəs sadə, vətənpərvər, idmana və hərbiyə çox böyük maragı olan bir gənc kimi tanı-yırdı. Elnurun atası Arif İsmayılov 1-ci Qarabağ müharibəsi qazisidir. O, 1993-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlamış, xidməti illərində Tərtər istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. O, Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə yaralanmışdır və hazırda 2-ci qrup əlildir. Elnur hələ uşaqlıqdan atasının cəbhə xatirələrini həvəslə dinləyər, xəyalında Qarabağ uğrunda döyüşə atılardı. Zaman keçdi və bu xəyallar gerçəkləşdi.
Anası Elnarə xanım da oğlunu vətənpərvər ruhda tərbiyə edirdi. Özündən 8 yaş kiçik olan əkiz bacıları Gülnur və Gülxatın üçün isə Elnur əsl qəhrəman idi. Bacılar hər zaman onun diqqət və qayğısını duyar, özlərini güvəndə, arxalı hiss edərdilər. Elnur bu gün də şərəfli adı, qürurverici ömür yolu ilə bacılarına arxa, köməkdir. “Biz qardaşımızla fəxr edirik. Onun dəfn mərasiminə toplaşan yüzlərlə insanı gördükdə bir daha anladıq ki, bizim qardaşımız hamının yüksələ bilmədiyi bir zirvəyə yüksəlib” – deyir bacılar.
Elnur haqqında müəllimləri də xoş sözlər söyləyirlər.
“Qanları, canları bahasına əldə olunan Qarab-ağımız şəhidlərin misilsiz hünərinin, Vətən sevgisinin bariz nümunəsidir. Bu igidlərdən biri də Vətən müharibəsində əldə olunan zəfərdə payı olan dərs dediyimiz, fəxrlə adını çəkdiyimiz Elnur İsmayılovdur. Elnur çox vətənpərvər, duyğusal uşaq idi. Qarabağdan söhbət düşəndə deyirdi ki, müəllim, Qarabağ mənim qaysaq bağlamayan yaramdır. Atam 1-ci Qarabağ müharibəsində qazi olub, qələbə sevincini yaşaya bilməyib. Amma mən şəhid olsam da, axıra kimi vuruşub torpaqlarımızı işğaldan azad etməyə hazıram, təki Ali Baş Komandan əmr etsin.
Arzu etdiyi kimi torpaqlarımız azad olundu, amma biz bu Qələbəni təəssüf ki, Elnursuz qeyd edirik.
Doğma Vətənin qoynunda boy atan, pərvaz-lanan, böyük ümidləri doğrultmağa qadir olan mək-təbimizin şagirdi, 19 yaşlı şəhidimiz Elnur İsmayılov körpəlikdən Vətən sevgisi ilə böyüyüb. O, coşğun təbiətli, məsuliyyətli, ictimai işlərdə, sinif tədbirlərində fəallıq göstərən bir şagird idi. Çətinlikdən qorxmur, qarşısına qoyduğu məqsədinə çatmağa çalışırdı. Onda öz maraqlarını həyata keçirməyə yüksək cəhd, inadkarlıq, dözümlülük var idi.
Təsərrüfata meyilli idi. Hərbi xidməti bitirdik-dən sonra ferma açacağını qarşısına məqsəd qoy-muşdu. Vaxtının çoxunu babasının yanında, kənddə keçirirdi. Bəlkə elə buna görə də babası Rüstəm kişi Elnurun yoxluğuna dözmədi və 20 gün sonra vəfat etdi.
Elnur kiçik yaşlarından çox dəcəl olsa da, ürəyitəmiz, əliaçıq idi. O, həm də çox dostcanlıydı, hər bir kəslə tez bir zamanda dost olmağı bacarırdı. Dostlarından hansısa haqsızlıqla qarşılaşsaydı, onu tək buraxmazdı, arxasında durardı. Vətən müharibəsində də Müzəffər Azərbaycan Ordusunun tərkibində müxtəlif istiqamətlərdə düşmən qüvvələrinə qarşı qəhrəmanlıqla savaşıb, döyüş yoldaşlarını mühasirədən çıxarıb, yaralıların düşmənin əlinə keçməsinə imkan verməyib. Dəfn zamanı Elnurun komandiri bu haqda danışıb və qeyd edib ki, Elnur Füzuli istiqamətində gedən dö-yüşlərin birində mühasirədə olan 60 nəfər Azərbaycan əsgərini xilas edib” – deyir müəllimləri.
Elnur hərbi xidmətdən məzuniyyətə gələndə Aprel şəhidi Elnur İsgəndərovun məzarını ziyarət edib, orada şəkil çəkdirib. Anası Elnarə xanım şəklə baxanda Elnurun kölgəsinin məzar daşının üstünə düşdüyünü görür və şəkli ekrandan silmək istəyir. Lakin Elnur icazə vermir. Elə oradaca dayısı oğluna deyir ki, İsgəndərov kimi igid olmaq hər oğulun hünəri deyil. Əgər şəhid olsam, məni burada, Elnur İsgəndərovun yanında dəfn edərsiniz.
Bu, Elnurun son istəyi idi və onun vəsiyyətinə əməl olundu. Hazırda Elnur İsmayılov Elnur İsgəndərovun dəfn olunduğu “Dövşan düzü” qəbiristanlığında uyuyur. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif olunub.

HÜSEYN Fərman oğlu İsmayılov

Çavuş Hüseyn Fərman oğlu İsmayılov 29 iyun 1991-ci ildə Şəki rayonunun Qayabaşı kəndin-də anadan olub. 1997-2008-ci illərdə Qayabaşı kənd tam orta məktəbində təhsil alıb. 2009-2011-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. 2012-ci ildən MAXE kimi hərbi xidmətə başlayıb. Aprel döyüşlərinin iştirakçısı olan Hüseyn İsmayılov Vətən müha-ribəsində də mərdliklə vuruşub. Noyabr ayının 8-də Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Ailəli idi, Yağmur və Ada adında iki övladı var.
Ata Fərman və ana Gülsurə İsmayılovlar üçün Hüseyn həmişəyaşardır. Bacısı Təhminə isə ailəsi, uşaqları olsa da, onun üçün qardaşını əvəz edən elə bir varlıq yoxdur. Deyirlər insanların kimliyini daha dəqiq öyrənmək üçün ən gözəl vasitə, onu tanıyanların xatirələridir. Elə biz də şəhidimizi həmin xatirələrdən tanımaq istəyirik.
Qardaşı Orxanın xatirələrindən: “Hüseyn 2012-ci ildə ailə qurub, ailəsi ilə birlikdə Bakının Pirəkəşkül qəsəbəsində yaşayırdı və oradakı hərbi hissədə MAXE vəzifəsində çalışırdı. İki il burada işlədikdən sonra öz istəyi ilə döyüş bölgəsində xidmət etməyə qərar verib və Beyləqanda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmətini davam etdirib. Quru qoşunlarının tərkibində PDM döyüş maşınında mexanik vəzifəsində çalışıb. Qardaşım 2016-cı il Aprel döyüşlərində Lələtəpə uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edərək, xüsusi mərdlik və şücaət göstərib. 2 ədəd yubiley medalı ilə təltif edilib. 2018-ci ildən Füzuli bölgəsindəki hərbi hissədə düşmən postuna yaxın yerdə xidmətdə olub. Hüseynin şücaəti bununla bitmir. II Qarabağ müharibəsi başlayan kimi öz PDM döyüş maşını ilə Qubadlı və Cəbrayıl uğrunda gedən döyüşlərdə ən qaynar nöqtələrdə olub, düşmənlə üz-üzə gələrək onun texnikasını ələ keçirib. Qubadlı uğrunda gedən döyüşlərdə düşmən tərəfindən vurularaq döyüş maşını sıradan çıxarılan Hüseyn ağır yaralarla 13 saat sürünərək ordumuza qoşulmağı bacarıb. Yaralarının sağalması üçün ona bir aylıq istirahət verilmişdi. O, bu vaxtın cəmi beş gününü valideynlərinə, öz ailəsinə və şəhid olmuş döyüşçü yoldaşlarının övladlarına ayıraraq, təkidlə döyüş meydanına qayıtmışdı.
Noyabrın 9-da Şuşa ərazisində gedən döyüş-lərdə onun döyüş texnikası düşmən tərəfindən təkrar vurularaq sıradan çıxarılıb. Yaralı Hüseyn öz döyüş yoldaşları ilə birgə düşmənə son dəfə hücum edib və düşmən snayperinə tuş gələrək şəhidlik zirvəsinə ucalıb”.
Sinif yoldaşı Jalə isə Hüseyni belə xatırlayır: «Hüseyn bizim sinfə onuncu sinifdə oxuyanda paralel sinifdən keçmişdi. Sakit təbiətli, mehriban, hamıya hörmətlə yanaşan bu oğlanın sinfimizə keçmə səbəbini ailə həyatı quranda bildik. Sevib-seçdiyi ömür-gün yoldaşı da bizim sinifdə oxuyurdu. Hər ikisi sinif yoldaşım, həm də qohumum olduğu üçün biz çalışırdıq ki, imkan tapdıqca əlaqə saxlayaq. Telefonla danışar, arabir görüşərdik. Həyat yoldaşı Fərqanə Hüseyndən çox razı idi. Həmişə Hüseynin ailəsinə, uşaqlarına, valideynlərinə, bir sözlə ətrafındakılara olan diqqət və qayğısından həvəslə danışardı. Hüseynin işinin çox çətin və məsuliyyətli olmasına baxmayaraq, o, hər kəsə lazım olan vaxtı ayırırdı, qayğısını əsirgəmirdi. Ailəsi, övladları üçün çox dəyərli, əvəzsiz idi. Bu gün onun yoxluğunun ailəsi üçün nə qədər dözülməz olduğunu təsəvvür etmək çətindir. Hüseyn dostluqda da sadiq idi. Hərbiçi yoldaşı ilə ailəvi dostluq edirdi. Bir-birinə arxa-dayaq olurdular. Həmin dostunun ölümü Hüseynə çox təsir etmişdi. Onun düşmənə olan nifrətini artırmışdı. Vətən sevgisini bütün sevgilərdən üstün tutan Hüseyn, ona yaralı olduğu üçün verilən məzu-niyyətdən təkcə öz ailəsinə deyil, şəhid dostunun da ailəsinə vaxt ayırmış, övladlarının görüşünə getmiş, onlara atalarının qanını yerdə qoymayacağına, son damla qanına qədər vuruşacağına söz vermişdi. Verdiyi sözdən qaçmazdı Hüseyn. Belə də etdi, mə-zuniyyətini yarımçıq qoyub, yenidən cəbhə bölgəsinə yollandı. Bu, sonuncu görüş, sonuncu döyüş oldu. Hüseyn çox böyük mərdliklə əlçatmaz şəhidlik zirvəsinə ucaldı. Xatirələrimizin ən əzizinə çevrildi. Heç zaman unutmarıq.
Hüseynin Vətənə əmanət 7 yaşlı qızı, 5 yaşlı oğlu var. O oğul ki, hələ heç nəyi dərk etmədən gün-lərdir atasının ona zəng vurmadığı üçün küsüb”.
Hüseyn İsmayılov dekabr ayının 1-də Qayabaşı kənd qəbiristanlığında dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Cəbrayılın azad olunmasına görə”, “Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

SƏBUHİ Yaşar oğlu İsgəndərli

Səbuhi Yaşar oğlu İsgəndərli 2001-ci il iyu-nun 25-də Tərtərdə anadan olub. 2007-ci ildə Şəki şəhər 11 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 9-10-cu sinifləri Şəki şəhər 12 saylı tam orta məktəbdə, 11-ci sinfi isə 18 saylı tam orta məktəbdə bitirib.
Səbuhi 2019-cu ilin iyulunda həqiqi hərbi xidmətə başlayıb və Sərhəd Qoşunlarının “N” saylı hərbi hissəsində xidmət edib. 27 sentyabr 2020-ci ildən başlayan 2-ci Qarabağ müharibəsində cəbhə bölgəsində xidmətini davam etdirib. O, Zəngilan istiqamətində gedən döyüşlərin fəal iştirakçısı olub.
Səbuhini hər kəs çalışqan, sadə, qayğıkeş bir insan kimi tanıyırdı. Onun idmana və hərbiyə çox böyük həvəsi var idi. Hərbi sahəyə olan marağını atası Yaşar Mustafayev daha da artırmışdı. Yaşar müəllim I Qarabağ müharibəsi veteranıdır. O, 1992-1994-cü illərdə Ağdərə, Kəlbəcər və Sırxavənd istiqamətində gedən döyüşlərdə olmuş, torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda vuruşmuşdur. Hazırda Şəki şəhər Yaşıllaşdırma idarəsində bağban işləyən Yaşar Mustafayev oğlu Səbuhini vətənpərvər övlad kimi yetişdirmişdi. Səbuhi hələ 7-ci sinifdə oxuyarkən onu bir vaxtlar uğrunda döyüşdüyü ərazilərə tərəf aparmış, uzaqdan da olsa o yerləri göstərərək: – Bu torpaqlar bizim vətənimizdir, oğlum, təəssüf ki, indi onun üzərində düşmən gəzir, – demişdi.
Səbuhi də balaca yumruğunu sıxaraq: – Sən fikir etmə, ata, o torpaqları mən alacam, – demişdi. – Sən bacarmadın, amma mən bacaracam.
Atası qürurlanmışdı oğlunun sözündən: – Sən gərək dərslərini, xüsusən də tarix dərsini yaxşı oxu-yasan. Xalqımızın, vətənimizin tarixini, xəritəsini yaxşı bilməlisən ki, sözünü faktlarla deyə biləsən.
Səbuhi digər dərslərə o qədər maraq göstərməsə də, tarix dərsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Vətənimizin keçmişini, qədimdən bu günə kimi olan düşmənlərini tanımaq istəyirdi. Erməni qaniçənlərinə nifrəti də böyük idi. Məktəb tədbirlərində, anım günlərində düşmənlərimizin Qarabağda törətdikləri vəhşiliklər, xalqımızın başına açdığı zülmlər barədə çıxışlar etmişdi. Böyüyüb əsgərliyə gedəcəyi günü səbirsizliklə gözləyirdi.
Sinif yoldaşlarına zarafatla: «Mən əsgər olanda evinizdə arxayın yatarsız. Sizi də, bütün ölkəni də mənim kimi oğullar qoruyacaq» – deyirdi.
Bir neçə dəfə məktəbini dəyişsə də, mühitə tez alışan Səbuhi şən, mehriban, zarafatcıl xasiyyəti ilə qısa müddətdə bütün sinfin sevimlisinə çevrilirdi. Qarabağdan söz düşəndə isə çox həvəslə: – Təki əsgər yaşım çatsın, gedib vuruşacağam, – deyirdi. Hətta bir dəfə sinif rəhbəri Zaur müəllimə: – Müharibə başlayarsa, mən könüllü olaraq cəbhəyə gedəcəyəm, düşmənlərimizdən qisas alacağam, – demişdi.
Müəllimi isə ona: – Axı sən azyaşlısan – demişdi.
– Şah İsmayıl Xətainin taxta çıxanda 14 yaşı var idi, – deyə cavab vermişdi.
Məktəbin məzunu, Aprel döyüşlərində şəhid olmuş baş leytenant Elnur İsgəndərovdan söz düşəndə Səbuhinin dediyi: «Xoşbəxt insandır ki, Vətən uğrunda şəhid olub» – sözlərini müəllimləri və sinif yoldaşları hələ də unutmurlar.
Səbuhinin qısa və şərəfli ömür yolunu fəxrlə anan dostları hər zaman onu yanlarında hiss edirlər. Tərtər Su Meliorasiya idarəsində kadrlar şöbəsinin müdiri olmuş, hazırda heç yerdə işləməyən anası Gülnarə xanım, Şəki Tibb Kollecinin məzunu bacısı Lalə və onun ailəsi üçün də Səbuhi həmişəyaşardır. Elə müqəddəs kitabımız olan «Qurani-Kərim»də də belə deyilir: «Allah yolunda öldürülənlərə ölü deməyin, onlar ölü deyil, diridirlər».
Səbuhi İsgəndərlinin ən böyük arzusu Vətən uğrunda, torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda vuruşmaq və bu müqəddəs amal yolunda şəhid olmaq idi. Allah onu bu arzusuna çatdırdı.
Səbuhi İsgəndərli Şəkinin «Dovşan düzü» qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “İgidliyə görə” və “Zəngilanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

KƏNAN Faiq oğlu İsrafilov

Kapitan Kənan Faiq oğlu İsrafilov 8 noyabr 1990-cı ildə Şəki rayonunun Şirinbulaq kəndində anadan olub. 1997-ci ildə Şirinbulaq kənd ümumi orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. 2004-cü ildə Şirin-bulaq kənd ümumi orta məktəbində 7-ci sinfi bitirərək Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi liseyə daxil olub. 2008-ci ildə həmin liseydə orta təhsilini başa vurub. Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinin 1-ci kursuna daxil olub. 2012-ci ildə Ali Hərbi Məktəbi bitirib və təlim-tədris mərkəzində ixtisasartırma kursu keçib. 2013-cü ildə leytenant hərbi rütbəsi ilə “N” saylı hərbi hissəyə tağım komandiri vəzifəsinə təyin olunub. 2015-ci ildə ona baş leytenant rütbəsi verilib. 2019-cu ildə kapitan rütbəsi alan Kənan İsrafilov xüsusi kursa daxil olub. 2020-ci ilin iyul ayında həmin kursu bitirib və “N” saylı hərbi hissəyə tabor komandiri vəzifəsinə təyin olunub. Xidməti dövründə “Qüsur-suz xidmətə görə” 3-cü dərəcəli medalı və “Azər-baycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi (1918-2013)” və “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalları ilə təltif edilib.
2020-ci il sentyabrın 27-dən başlayan 2-ci Qarabağ savaşında şərəfli döyüş yolu keçib. Talış kəndinin, Suqovuşanın azad olunmasında qəhrə-manlıq göstərib. Ağdərə və digər ərazilər uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. Gənc kapitan oktyabr ayının 5-də qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Ailəli idi. Aysu adlı bir qız övladı yadigar qalıb.
Kənanın atası Faiq İsrafilov Rusiya vətən-daşıdır və orada yaşayır. 2 övlad anası olan bacısı Aydan isə ailəsi ilə Bakıda yaşayır.
Şəhid anası Məlahət xanım isə oğlu və onun ailəsi ilə birgə yaşayırdı. Səhhəti ilə əlaqədar indi Şirinbulaq kəndindədir. Özümə gəlim, balamın ailəsini yenə başıma yığacam, – deyir. Bir də deyir ki: “Oğlum Kənan haqqında söz demək, danışmaq mənim üçün olduqca çətindir. Ona görə ki, o, artıq həyatda yoxdur. Onun bütün həyatı, bütün 30 ili gözümün önündən gəlib keçir və haradan başlamaqda çətinlik çəkirəm. Kənan çox cəsarətli, inadkar bir uşaq kimi böyüyürdü. Onun ən çox sevdiyi Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeiri və bir də qəhrəmanlar haqqında olan hekayələr, dastanlar idi. Kənan kiçik yaşlarından hərbə və hərbçiliyə böyük maraq göstərirdi. Hərbçi olan əmisi Nəsimi ilə qürur duyurdu. Kənan hərbi paltardan daha gö-zəl geyim olmadığını deyirdi. O, böyüdü, əvvəlcə hərbi liseyə, daha sonra Ali Hərbi Məktəbə və Hərbi Akademiyaya daxil oldu. Arzusu Akademiyanı bitirib, Vətəninə, millətinə xidmət etmək idi. Kənan həmişə deyərdi: “Ya tarix yazacağıq, ya da tarix olacağıq”.
Doğma Vətəni uğrunda gedən döyüşlərdə ön xətdə oldu və şəhidlik zirvəsinə yüksəldi. Belə deyirlər ki, döyüş meydanında şəhid olan igidlərin ruhları ağ durnalara köçür. İldə bir dəfə bu dərdli durnalar bu igidlərin şəhid olduqları yerdən keçir və hündürdən qaqqıldaşırlar. Mən hər cümə axşamı oğlumun qəbrinin üstünə gəlir və o dərdli durnaları gözləyirəm. Ümid edirəm ki, bir gün o durnalar, Kənanın ruhu olan durna ilə birgə gələcəklər”.
Həyat yoldaşı Fərqiyyə İsrafilova da yeganə övladının atası ilə fəxr etdiyini söyləyir: “Mənim üçün həyat yoldaşım Kənan haqqında söz demək böyük fəxrdir. Bizim birgə həyatımız cəmi 2 il sürsə də, sanki 100 il bir yerdə yaşamışıq. Onun çox gözəl və mülayim xasiyyəti vardı. Mən bu qısa ömür yolunda ondan bir dəfə də olsun xətrimə dəyəcək bir söz və bir hərəkət görməmişdim. Mən Kənanın mərd və kişilərə məxsus sanballı xüsusiyyətlərini heç vaxt yaddan çıxarmayacağam. Qızımız Aysu dünyaya göz açdı. Kənan onu hədsiz dərəcədə sevirdi. O deyirdi ki, Aysu evimizə xeyir-bərəkət gətirəcək. Mən qızımı Kənanın adına layiq böyüdəcəyəm və ona atasının necə qəhrəman olduğundan danışacağam. Biz onu heç vaxt unut-mayacaq və həmişə xatırlayacağıq. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin”.
Kapitan Kənan İsrafilov oktyabr ayının 7-də Şəki rayonunun Şirinbulaq kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Hərbi xidmətlərə görə” medalları ilə təltif edilib.

NİCAT Məhərrəm oğlu İmamverdiyev

Nicat Məhərrəm oğlu İmamverdiyev 1995-ci il fevral ayının19-da Şəkidə anadan olub. 2001-ci ildə Şəki şəhər 1 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə ge-dib, 2010-cu ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini biti-rib. Elə həmin il Şəki şəhər 1 saylı Texniki Peşə məktəbinə qəbul olub və 2013-cü ildə həmin məktə-bi elektrik qaz qaynaqçısı ixtisası üzrə bitirib. Hə-min məktəbdə oxuyan zaman paralel olaraq avtomobil təmiri sexində usta köməkçisi kimi çalışıb.
2013-cü il aprel ayının 7-də Azərbaycan Res-publikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Xidməti dövründə Naftalanda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə xidmət keşib, 2014-cü il oktyabr ayının 1-də hərbi xidməti müvəffəqiyyətlə başa vuraraq ordudan tərxis edilib.
Hərbi xidməti başa vurduqdan sonra bir il sənətilə məşğul olan Nicat 2015-ci ildən Şəkidə yerləşən “Ekonom” marketdə nəzarətçi-satıcı işləyib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan 2-ci Qarabağ müharibəsinə qatılıb. Tərtər, Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə 16 oktyabr 2020-ci il tarixdə şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailənin tək övladı olan Nicat hələ ailə qurmamışdı.
“Olduqca çalışqan, zəhmətkeş, sadə, səmimi, vətənpərvər oğul idi” – deyirlər valideynləri. Məhər-rəm kişi də, Çimnaz ana da yeganə övladlarını məhz bu ruhda tərbiyə etmişdilər. Bəlkə elə ona görə də hər kəsin rəğbətini, xətir-hörmətini qazanmışdı Nicat. Bu gün təhsil aldığı orta məktəbin direktoru Tahirə xanım da Nicat haqqında fəxrlə söz açır: “Hamı bir gün bu dünyaya gəlir və bir gün də bu dünyanı tərk edir. Şəhidlər isə əbədi yaşayırlar. Bir şagird kimi əxlaqı, davranışı ilə həmyaşıdlarına nümunə olan mələk simalı, mələk xasiyyətli Nicat balamız, Vətən sevgisi ilə də hamıya nümunə oldu, Şəhidlik zirvəsinə ucaldı, ölməzlik qazandı.
Yaşıdları arasında gülərüzlüyü və mərdliyi ilə xüsusilə fərqlənirdi. O, məktəbimizin çox sevilən şagirdi idi. Oxuduğu müddətdə nizam-intizamı, bacarığı, məsuliyyəti və dürüstlüyü ilə müəllim və şagird kollektivinin hörmətini qazanmışdı. Nicatın qəhrəmanlığı Azərbaycan gəncləri üçün, məktəbimizin şagirdləri üçün bir örnək olacaq və o, əbədi olaraq qəlbimizdə yaşayacaq!
Torpaq, uğrunda tökülən qanla müqəddəsləşir. Şəhid ölmür, ölümdən yüksəkdə olan uçalığa yüksəlir. Nicat da öz vətənsevərliyi, qəhrəmanlığı ilə o zirvəyə yüksəldi. Əbədiyyət qazandı!” – deyir.
Nicat İmamverdiyevin nəşi ailəsinə oktyabr ayının 21-də təhvil verilib. Oktyabrın 22-də isə Şəkinin “Yuxarıbaş” qəbiristanlığında dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif olunub.

FƏRİD Aydın oğlu İzzətli

Baş leytenant Fərid Aydın oğlu İzzətli 1994-cü il mart ayının 21-də Şəkidə dünyaya gəlib. 2000-ci ildə Şəki şəhər 17 saylı tam orta məktəbin 1-ci sin-finə gedib və 2011-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2011-ci ildə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə daxil olub. 2015-ci ildə ali təhsilini başa vuran Fərid elə həmin il Bakıda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə leytenant kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. 2018-ci ildə xid-mətini Qusarda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə baş leytenant kimi davam etdirib. 2016-ci ildə Aprel döyüşlərinin fəal iştirakçısı olub. Nümunəvi xidmətinə və döyüş bacarığına görə dəfələrlə hərbi hissə rəhbərliyi tərəfindən fəxri fərmanlarla təltif edilib. “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalına layiq görülüb.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsinin ilk günündən xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşə atılan baş leytenant Fərid İzzətli Füzuli, Cəbrayıl, Hadrut və Xocavənd istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Oktyabrın 21-də Xocavənd istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə iki qardaş olublar. Ailəlidir və özündən sonra Səid adlı 1 yaşlı oğlu yadigar qalıb.
Şəhid atası Aydın Cabbarovun da dediyi kimi, öz istək və arzusu ilə hərbiyə getmiş Fəridin ən böyük arzusu düşmən tapdağı altında olan torpaqlarımızı işğaldan azad etmək olub. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən 26 fevral Xocalı soyqırımına həsr edilmiş tədbirdən sonra gözləri dolmuş halda müəlliminə yaxınlaşıb: – Müəllim, mən hərbçi olmaq istəyirəm, düşməndən intiqam almaq istəyirəm! Mən şəhid olana kimi savaşacağam! – deməsini nə müəllimlər, nə də şagirdlər hələ də unutmayıblar.
“Fərid sinif yoldaşları üçün sanki bir böyük qardaş idi. Böyüklərin hörmətini saxlayar, kiçiklərə, yaşıdlarına örnək olardı. Onu çox mehriban, səmimi, humanist, təvazökar bir insan kimi tanıyırdıq. O, kimsənin xətrinə dəyməzdi. Hər kəslə səmimi ünsiyyəti, düzgün rəftarı var idi. Sinifdə qızlar əksəriyyət təşkil edirdi və hər birini qardaş kimi qoruyar, bir sözlərini iki etməzdi.
Səliqəsi, intizamı, səmimiyyəti, xüsusilə fiziki cəhətdən özündən zəif yaşıdlarına qayğısı, yağışlı, qarlı havalarda sinfin qızlarına göstərdiyi diqqəti ilə seçilərdi Fərid. Hərbi və Fiziki tərbiyə dərslərinə xüsusi marağı var idi. Hərbi dərslərdə sərbəst atəş açmaqda çox bacarıqlı idi. Təsəllimiz odur ki, bu gun Fəridin ruhu şaddır. Uğrunda canını, qanını qurban etdiyi torpaq işğaldan azad edilib və Azərbaycan xalqı möhtəşəm zəfərə imza atıb” – deyir sinif yoldaşları.
Şəhid hərbçinin həyat yoldaşı Nərmin xanım da onunla ailə həyatı quranda yəqin ki, məhz bu keyfiyyətləri əsas tutub. Nə yaxşı ki, gümanında yanılmayıb. İndi Nərmin xanım körpə Səidini bağrına basıb ona atasının qəhrəmanlıq dastanından danışır.
Şəhid anası Kəmalə xanım nəvəsini də eynən övladları kimi vətənpərvər ruhda tərbiyə edir. Bəlkə böyüyəndə Səid də hərbçi olacaq, atası, əmisi kimi. Çünki Fərid İzzətlinin yeganə qardaşı Vüqar İzzətli də hərbçidir. O, hazırda Daxili Qoşunların “N” saylı hərbi hissəsində MAXE kimi xidmət edir. O da qar-daşı kimi bu Vətən uğrunda canını belə fəda etməyə hazırdır.
Baş leytenant Fərid İzzətli oktyabr ayının 22-də Şəkinin “Qışlaq” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “İgidliyə görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ELTUN Zaur oğlu Kərimov

Eltun Zaur oğlu Kərimov 2001-ci il fevral ayı-nın 1-də Rusiya Federasiyasının Sverdlovski vila-yəti, Krasnoturınsk şəhərində anadan olub. 2008-ci ildə Krasnoturınsk şəhər 5 saylı beynəlmiləl tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2015-ci ildən təhsilini Şəki şəhər 9 saylı tam orta məktəbin rus bölməsinin 7-ci sinfindən davam etdirib. 2018-ci ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini bitirib.
O, 2019-cu il aprel ayının 3-də Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Hərbi xidməti dövründə «N» saylı hərbi hissədə xidmət keçib. Hərbidə minaatan əsgər olub. Əsgəri xidmətinin başa çatmasına bir neçə gün qalmış başlayan 2-ci Qarabağ müharibəsində Tərtər istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. 29 sentyabr 2020-ci il tarixdə Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində şəhid olub.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Atası Zaur Kərimov uzun illər Rusiyada yaşadığı üçün uşaqlar da orada doğulmuşdular. Lakin Zaur kişi də, Aybəniz xanım da övladlarını milli ruhda tərbiyə edir, onlara vətənpərvərlik duyğuları aşılayırdılar.
Eltun evin böyüyü olduğu üçün bacısı Banu da, kiçik qardaşı Pərviz də həmişə onunla hesablaşar, bir sözünü iki etməzdilər. Eltun demək olar ki, vaxtının çoxunu rayonun Cəfərabad kəndində yaşayan nənə-babasının yanında keçirərdi. Kənd həyatını, təbiət qoynunda gəzməyi çox sevən Eltunun o kənddə çoxlu dostları vardı.
Hərbi sahəyə çox böyük həvəsi olan Eltun, həm də idmançı idi. O, akrobatika ilə məşgul olur, rayonun voleybol komandasında oynayırdı. Bu gün bütün dost-tanışları Eltunu kədərli olduğu qədər də, qürurla anırlar. «Eltun sinfimizə Rusiyadan gəlmişdi. Lakin ilk gündən müəllim və şagirdlərin rəğbətini qazanıb, sevimlisinə çevrildi. Bütün dərslərdə fəal, deyib-gülən, zarafatcıl uşaq idi. O, çox sadə, dəyanətli, ədalətli, insanpərvər idi, son tikəsini hər kəslə bölüşürdü.
Məktəbin bütün tədbirlərində yaxından iştirak edirdi. Məktəbin voleybol komandasının üzvü idi. Həmçinin, Şəki şəhərinin yığma komandasının tərkibində dəfələrlə respublika yarışlarında iştirak edərək mükafata layiq yerlər tutmuşdu. Valideynlərinə böyük qayğı ilə yanaşırdı. Məktəbimizin bütün kollektivi onunla fəxr edir. O, həmişə bizim qəlbimizdə yaşayacaqdır!” – 9 saylı beynəlmiləl tam orta məktəbin məzunları deyirlər.
Eltunun ən böyük arzusu Vətənimizi azad, torpaqlarımızı bütöv görmək idi. Dostları ilə söhbətləşəndə deyərdi ki, müharibə olsaydı mən də gedərdim, işğal altında olan torpaqlarımızı azad edənlər sırasında olardım. Tanrı Eltunun dualarını eşitdi… Müharibə başlayandan iki gün sonra ağır döyüşdə qəhrəmanlıq göstərərək şəhidlik zirvəsinə yüksəldi.
Eltun Kərimov Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Laçının azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ƏTRAF Oktay oğlu Qənimətov

Leytenant Ətraf Oktay oğlu Qənimətov 20 mart, 1997-ci ildə Şəki rayonu Dəmiryol köçkünlər qəsəbəsində anadan olub. 2003-cü il Şəki şəhər Çə-ləbixan qəsəbə köçkünlər tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olub. 2014-cü ildə həmin məktəbi biti-rərək Sumqayıt Dövlət Universitetinin tarix və coğ-rafiya fakültəsinə qəbul olub. 2018-ci ildə ali təhsilini uğurla başa vurub.
2018-ci ildə Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Ça-ğırış üzrə Dövlət Xidmətinin Laçın rayon şöbəsi tə-rəfindən həqiqi hərbi xidmətə göndərilib və Naxçıvan MR-nın “N” saylı hərbi hissəsində xidmət edib. 2019-cu il yanvar ayının 3-ü hərbi xidmətini bitirib. Həmin il martın 1-i təlim tədris mərkəzinə ehtiyat zabit kursuna qəbul olub, iyunun 4-də kursu bitirib və leytenant rütbəsi alaraq Qazax rayonunda “N” saylı hərbi hissədə xidmətə başlayıb. II Qarabağ müharibəsi zamanı oktyabr ayının 11-i Füzuli rayonunda döyüşlərə qatılıb. Leytenant Ətraf Qənimətov oktyabr ayının 13-də Füzuli rayonunun azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə şə-hidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə bir bacı və iki qardaş olublar. Nişanlı idi.
Anası Zəminə xanım övladları Rəhim və Tey-yubənin varlığı ilə təskinlik tapsa da, kimsənin ki-minsə əvəz edə bilməyəcəyi həqiqəti ilə barışmalı olur. Axı qəhrəmanları heç kim əvəz edə bilməz!
Şəhidin atası Oktay Vəliyev: “Döyüşlərin başlamasından bir müddət keçmişdi. Dilimizə gətirməsək də, narahatlığımızı büruzə vermədən ondan xəbər gözləyirdik. Ordumuz zəfərlə irəliləyirdi. Çox sevinirdik. Sevinirdik ki, doğma Laçınımıza qovuşacağıq. Bunu döyüşlərdən gələn xəbərlər də təsdiq edirdi. Amma nigarançılığımız vardı. Çünki qələbə itkisiz, qurbansız əldə edilə bilməz. Hər qarış torpaq şəhid qanı ilə yoğrul-malıdır. Eşidirdik ki, Ətraf nəinki cəsarətlə döyü-şür, hətta odun-alovun içindən yaralı döyüş yoldaş-larını çıxarır. Əsgər yoldaşları söyləyirdilər ki, o, nə ölümdən, nə güllədən, nə mərmidən qorxurdu. İndi düşünürəm ki, ürəyi Vətən sevgisi ilə dolu olan, tapdaq altında qalan torpağı xilas edən əsgər niyə də qorxmalıdır?! Müqəddəs amal uğrunda atılan addıma ulularımız xeyir-dua verib.
Ətrafın şəhid xəbərini eşidəndə dünya gözümdə qaraldı. Lakin dilimdən ilk çıxan kəlmə «Vətən sağ olsun» sözləri oldu. Çünki oğullar bir-birini əvəz edə bilər. Vətənin əvəzi yoxdur, o, təkdir, müqəddəsdir, əzizdir. Həm də ona görə ki, şəhid qanı hopub onun varlığına” – deyir.
Bu gün təkcə ailəsi, dostları deyil, bütün Azərbaycan şəhid Ətrafla fəxr edir. Ətraf və onun kimi şəhidlərin qanı bahasına doğma Qarabağ azad olundu. Ətrafın arzusu reallaşdı. Müzəffər Ordumuz, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin rəhbərliyi altında doğma Qarabağı işğaldan azad etdi. Ətrafın ailəsi kimi minlərlə ailə, öz evlərinə qayıda bilmək imkanının sevincini yaşadı.
Leytenant Ətraf Qənimətov həlak olduğu gündən xeyli sonra – oktyabr ayının 30-da Şəki şəhərinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyabanında dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Döyüşdə fərqlənməyə görə” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif olunub.

TAPDIQ Dövlətxan oğlu Qurbanəliyev

Baş gizir Tapdıq Dövlətxan oğlu Qurbanəliyev 1978-ci il dekabr ayının 21-də Şəki rayonunun Ay-dınbulaq kəndində anadan olub. 1985-ci ildə Şəki rayonunun Aydınbulaq kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra hərbi xidmətə gedərək orda zabit heyətinin təkmilləşdirilmə kursu nəzdindəki gizir hazırlama kursuna daxil olub. 2000-ci ilin may ayında PDM komandiri hərbi ixtisasını başa vuran Dövlətxan elə o vaxtdan həyatını hərbi sahəyə bağlayıb. Xidməti zamanı ictimai-siyasi hazırlıqda əldə etdiyi nailiyyətlərə, nümunəvi hərbi intizama və vəzifə borcunu layiqincə yerinə yetirilməsində fərqləndiyinə görə bir çox fəxri fərman və medallarla təltif edilib. Xidməti dövründə 1-ci, 2-ci, 3-cü dərəcəli “Qüsursuz xidmətə görə” medalları, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 10 illiyi (1991-2001)”, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi (1918-2008)”, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi (1918-2013)”, “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalları təltif olunub.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən mü-haribəsində ön cəbhədə vuruşub. Üç gün sonra – sentyabr ayının 30-da Tərtər-Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə, Tərtərin Çaylı kəndində döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən tank əleyhinə minaya düşərək şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə 1 bacı, 4 qardaş olublar. Atası Dövlətxan Qurbanəliyev 2017-cı ildə, anası Telli xanım 2013-cü ildə dünyasını dəyişib. Ailəli idi. Bir qızı və bir oğlu yadigar qalıb.
Həyat yoldaşı Natəvan Qurbanəliyeva onun haqqında keçmiş zamanda danışmağın çətin olduğunu söyləyir. «Tapdıq çox qayğıkeş və diqqətcil ailə başçısı olub. Övladlarımızın təhsili ilə daim maraqlanardı. Həmişə çalışardı ki, ailəsinin heç bir ehtiyacı olmasın. İşi ilə əlaqədar evdə çox olmasa da, onun diqqətini həmişə hiss etmişik. Boş vaxtlarını övladları ilə keçirməyi sevirdi. Tək bir cümlə ilə ifadə etsəm, Tapdıq ata kimi ata və çox gözəl ailə başçısı idi. Yüksək insani keyfiyyətlərə malik idi. Qəlb qırmağı xoşlamazdı. Oğlumuzun gələcəkdə hərbçi olmasını istəyirdi.
26 sentyabr 2020-ci ildə səhər saatlarında işə getdi və biz bilmirdik ki, onu sonuncu dəfə yola salırıq. O deyirdi ki, şəhid olsam üzülməyin, hər adama dövlət bayrağına bükülmək nəsib olmur. Arzum o bayrağa şəhid kimi bükülməkdir. Tapdıq arzusuna çatdı. Elə təsəllimiz də budur» – deyir.
Qardaşı Rövşən Qurbanəliyev xəyalən Tapdığın uşaqlıq illərinə qayıdır: «Tapdıq ailəmizin dördüncü övladı olub. Çox dəcəl və çılğın uşaq idi, eyni zamanda, düşüncəli və diqqətli idi. Məktəbdə əlaçı idi. Ona görə də, müəllimləri onu çox sevirdilər. Arzusu peşəkar hərbçi olmaq idi və arzusu həyata keçmişdi. İşinə bağlı adam idi. 22 il hərbçi kimi Vətənə xidmət etdi. Xidməti dövründə Müdafiə Nazirliyi tərəfindən 20 ədəd fəxri fərman, 7 ədəd müxtəlif adda medalla təltif edilmişdi» – söyləyir.
Baş gizir Tapdıq Qurbanəliyev şəhid olduğu tarixdən xeyli vaxt sonra – oktyabr ayının 16-da doğulub boya-başa çatdığı Aydınbulaq kəndinin «Şeyx Osman» qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» və «İgidliyə görə» medalları ilə təltif edilib.

MURAD Mahir oğlu Mahmudov

Murad Mahir oğlu Mahmudov 1995-cı il aprel ayının 12-də Şəki rayonunun Çayqaraqoyunlu kən-dində anadan olub. 2002-ci ildə Şəki rayonu Çayqa-raqoyunlu kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə da-xil olub. 2013-cü ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2013-cü ilin iyul ayında hərbi xidmətə çağı-rılıb. 2015-cı ilin yanvar ayının 3-də ehtiyata buraxılıb. 2015-2019-cu illərdə Şəki rayonu Çayqaraqoyunlu kəndində yaşayıb və ata-anasına təsərrüfat işlərində köməklik edib. 2020-ci ilin yanvar ayından Azərbaycan Respublikası Milli Ordusunda müddətdən artıq hərbi xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində ön cəbhədə vuruşan Murad Mahmudovun döyüş yolu Tərtər rayonundan baş-layıb. Oktyabr ayının 9-da Suqovuşanda şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə beş qardaş olublar. Ailəli idi. Özündən sonra Damla və Aysu adlı iki qız övladı yadigar qalıb.
Muradın belə vətənpərvər və yurdsevər olma-sında atası Mahir Mahmudovun və anası Sahibə xanımın təlim-tərbiyəsi əhəmiyyətli rol oynayıb. Mayıl, Münasib, Taleh, Ramal qardaşları da şəhid qardaşları Muradı fəxrlə anırlar.
Muradın həyat yoldaşı Əsmər Mahmudova: «Sonuncu dəfə sentyabrın 25-i evə gəldi. Səhər saat 4 olardı, sağollaşdı və getdi. O gedişin dönüşü isə müqəddəs bayrağa bükülmüş halda oldu. Hərbçi yoldaşı olmaq çətindir. Sevdiyinin qəlbində ikinci sevginin olmasını bilməkdir hərbçi yoldaşı olmaq. Ailəsi ilə birlikdə, Vətən sevgisi ilə yaşayır hərbçi. Doğmalarına, ailəsinə, övladlarına sevgisini hər zaman münasibəti ilə, Vətən sevgisinin nə qədər olduğunu isə öz canı ilə sübut etdi Murad. Bu gün ondan yadigar qalan, hər gün “atam hardadır, zəng elə danışaq” – deyən, mən ağlayanda “ağlama, atam görsə pis olar” – deyərək gəlib gözümün yaşını silən 4 yaşlı qızımız Damla artıq duyur sanki olanları. Kiçik qızımız yaşadığımız acını hiss etsə də, ümidi qırılmır. Oktyabrın 5-i idi, yaralanmışdı, xəstəxanadan zəng vurdu, məni və uşaqları görmək istədiyini, “atama de gətirsin sizi də” – dedi. Həmin gün mən utandım deməyə ki, “bizi də apar”. Ancaq indi çox peşmanam. Onu görməyə getmədiyim üçün qınayıram özümü. Xəstəxanadan bacardığı qədər tez çıxmışdı. Yaralı halda yenidən döyüşlərə qatılmışdı. Ancaq bunu bizə bildirməmişdi. Narahat olmayaq deyə. Ən çətin döyüşlərin arasında belə zəng edəndə qısa da olsa “yaxşıyam” deyirdi. Oktyabrın 9-u kəndimizə Vətən Müharibəsinin ilk şəhidi gəldi. Həmin gündən başlayaraq telefonuna durmadan zəng vurdum. 100-dən çox zəng, ancaq cavab gəlmədi. Oktyabrın 10-u isə Muradın şəhid olması xəbəri gəldi. Dünyamızı qaraldan o xəbər. İndi isə bizim Muradın qarşısında ən böyük borcumuz xatirəsini uca tutmaq, övladlarını necə görmək istəyirdisə, necə xəyal etmişiksə, eləcə də böyütmək, boya-başa çatdırmaqdır. Vətəni üçün layiqli vətəndaşlar kimi. Nə Murad onları doyunca əzizləyə, oxşaya bildi, nə qızlarımız doyunca ata nəfəsi duydular. Ancaq Muradın ruhunun daim öv-ladlarının, doğmalarının və ailəsinin yanında olaca-ğına hər birimiz əminik. Atasız iki qız övladını böyüdüb boya-başa çatdırmağın çətinliyini başa düşürəm. Bununla belə, valideynlərimizin, doğma-larımızın dəstəyinə, himayəsinə arxalanıram. Həmi-şə dua edirəm ki, Murad bizi cismən tərk etsə də, ruhən tərk etməsin. Çətin vəziyyətlərdə, həlledici məqamlarda bizə yol göstərsin. Onun üçün hər gecə Muradın ruhuna hesabat verirəm. Rahat uyu, səndən yadigar qalanları ömrümün sonuna kimi qoruyacam, əziz xatirəni qəlbimdə yaşadacam, şəhidim!» – deyir.
Murad Mahmudov 2020-ci il oktyabr ayının 10-da Şəki rayonu Çayqaraqoyunlu kənd qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Suqovuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

MƏRDAN Əhməd oğlu Mehdizadə

Baş miçman Mərdan Əhməd oğlu Mehdizadə 1979-cu il martın 25-də Şəki rayonundakı Göy-bulaq kəndində anadan olub. 1985-ci ildə Göybulaq kənd natamam orta məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olub, 1991-ci ilə kimi həmin məktəbdə təhsil alıb. 1991-ci ildən təhsilini Şəki rayon Çələbixa qəsəbə tam orta məktəbdə davam etdirib və 1996-cı ildə həmin məktəbi bitirib.
1997-ci il iyul ayının 4-də Şəki rayonu Səfər-bərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidm-ətinin Şəki rayon şöbəsi tərəfindən həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. 1997-ci il iyul ayından 1997-ci ilin sentyabr ayına qədər «N» saylı hərbi hissədə xidmət edib. 1997-ci il sentyabr ayından 1999-cu ilin aprel ayına qədər «N» saylı hərbi hissədə dalğıc mütəxəssisi vəzifəsində, 1999-cu ilin aprel ayından 1999-cu ilin avqust ayına qədər Bakı Ali Dənizçilik məktəbində kursant, 1999-cu ilin avqust ayından 2000-ci ilin iyun ayına qədər “N” saylı hərbi hissədə Dəniz dalğıc gəmisinin dalğıc postunun rəisi vəzifəsində, 2000-ci ilin iyun ayından 2004-cü ilin yanvar ayına qədər “N” saylı hərbi hissədə Xüsusi Təyinatlı Dəstənin xüsusi təyinatlı qrupunun dalğıc-qrup komandirinin müavini vəzifəsində, 2004-cü ilin yanvar ayından 2010-cu ilin may ayına qədər yenə də həmin hərbi hissədə Qərargah və təchizat bölüyünün anbar rəisi vəzifəsində, 2010-cu ilin may ayından 2017-ci ilin mart ayına qədər “N” saylı hərbi hissədə Xüsusi təyinatlı dəstənin (sualtı müdafiə) xüsusi təyinatlı dalğıc kəşfiyyatçısı və-zifəsində, 2017-ci ilin mart ayında isə xüsusi təyi-natlı taborun (sualtı hücum) xüsusi təyinatlı dəstənin xüsusi təyinatlı qrupun dalğıc kəşfiyyatçısı vəzifəsində xidmət edib.
O, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2003-cü ildə keçirilən armrestlinq yarışmalarında 90 kq-lıq çəki dərəcəsində Azərbaycan üzrə 2-ci yer tutub.
Azərbaycan Ordusunun Hərbi Dəniz Qüvvələrinin baş miçmanı olan Mərdan Mehdizadə 2000-ci ilin yanvar ayından 2000-ci ilin mart ayına qədər Türkiyə Respublikasının İstanbul şəhərində kursda iştirak etmək məqsədi ilə ezamiyyətdə olub. Xidməti dövründə 1-ci, 2-ci, 3-cü dərəcəli “Qüsursuz xidmətə görə” medalları, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi (1918-2008)”, “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvə-lərinin 95 illiyi (1918-2013)” və “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalları ilə təltif edilib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan İkinci Qa-rabağ müharibəsində ön cəbhədə vuruşub. Füzuli-Cəbrayıl bölgələrində şərəfli döyüş yolu keçib. 12 oktyabr 2020-ci il tarixdə Füzuli-Cəbrayıl rayonları istiqamətində gedən döyüşlərdə şəhid olub.
Ailədə bir bacı, üç qardaş olublar. Ailəli idi. Həyat yoldaşı Leyla xanımla izdivaclarından Əkrəm adlı oğlan və Əfşan adında qız övladları vardır.
Şəhid atası Əhməd Mehdiyev və Solmaz ana indi şəhid oğullarının oxşar cizgilərini nəvələrində görüb təskinlik tapırlar, onlara atalarının necə igid olmasından danışırlar.
Hələ uşaqlıq illərindən Mərdan heç vaxt torpaqlarımızın işğal altında qalması ilə barışmır, hər zaman ürəyində düşmənə qarşı dərin nifrət bəsləyirdi. Elə bu vətənpərvərlik hissi də onu hərb sənətinə yönəltmişdi. Hərbi xidməti bitirdikdən sonra hərbi hissədə qalaraq qulluğu davam etdirmək qərarına gəlir. O, hərb sənətinin incəliklərini öyrənir və bir-birindən yüksək vəzifə-lərdə vətənə qulluq edirdi.
Şəhid qardaşı Mehdi: «Sentyabrın 27-də o da yoldaşları ilə cəbhəyə yollandı. Torpaqlarımızın azadlığı üçün canını qurban verdiyi ana qədər qəhrəmanlıqla döyüşdü. Düşmənin hərbi birləşmələrinə ağır zərbələrin vurulduğu döyüş əməliyyatlarında şücaətlə vuruşdu. Son anına qədər Vətəni, dövləti üçün əlindən gələni etdi.
Mərdan ailəmizin sonbeşiyi idi. Amma Vətən torpağı uğrunda şəhidliyi ilə hamımızdan böyük olduğunu sübuta yetirdi. Biz qardaşımızla qürur duyuruq. Vətən savaşında şəhid olmaq böyük şərəfdir» – deyir.
Mərdan Mehdizadə oktyabr ayının 13-də Şəki rayonu Göybulaq kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Qarabağ» ordeni, «Vətən uğrunda» və «Cəbrayılın azad olunmasına görə» medalları ilə təltif edilib.

PƏNAH İslam oğlu Məmmədov

Pənah İslam oğlu Məmmədov 26 avqust 2000-ci ildə Şəki rayonunun Orta Zəyzid kəndində anadan olub. 2006-ci ildə Orta Zəyzid kəndindəki 2 saylı tam orta məktəbdə birinci sinfə gedib, 2017-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini başa vurub. Məktəbi bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirmək üçün sənədlərini Şəki Dövlət Regional Kollecinə verib və həmin kollecin «Turist mehmanxana təsər-rüfatının təşkili və idarə edilməsi» ixtisasına qəbul olub.
2018-ci ildə Azərbaycan Respublikasının silahlı qüvvələrində əsgəri xidmətə gedib və 2020-ci ilin aprel ayında tərxis edilib.
İkinci Qarabağ müharibəsi başlayan zaman minlərlə Azərbaycan gənci kimi Pənah Məmmədov da Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Şəki rayon şöbəsinin çağırışı əsasında 29 sentyabr 2020-ci ildə cəbhəyə yollanıb və Füzuli rayonunun işğaldan azad olunması üçün fədakarlıqla vuruşub. Şuşanın işğaldan azad olunması uğrunda gedən döyüşlərdə noyabr ayının 8-də, Qələbəyə bir neçə saat qalmış şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Subay idi.
Atası İslam və anası Könül Məmmədovlar yeganə oğulları olan Pənahı Vətən üçün sözün həqiqi mənasında cəsarətli bir igid kimi böyütmüşdülər.
Valideynlərini çox sevən Pənahın anası nigaran qalmasın deyə, onlara döyüş meydanında deyil, Gəncədə olduğunu söyləməsi nəinki ananı rahatladırdı, əksinə oğluna yaxşı bələd olduğu üçün onun sözünə inanmağı gəlmirdi. Ürəyi düşmənə sonsuz nifrətlə döyünən, torpaqların düşmən tərəfindən işğalına dözə bilməyən oğul balasının indi döyüş meydanında olması lazım idi. Ana ürəyi, duyğuları onu aldatmamışdı. Pənah son dəfə ailəsi ilə noyabrın 5-də danışır. Sonuncu dəfə isə Şuşada döyüşmüş və noyabrın 8-də axşamçağı, Qələbəyə son saatlar qalanda qəhrəmancasına şəhid olmuşdur.
Bacısı Bahar qardaş itkisini hələ də qəbul edə bilmir: «Valideynlərim deyir ki, mənim adımı qardaşım qoyub. Birlikdə boy atıb, birlikdə ağlayıb, birlikdə gülürdük. Kimsənin məni incitməsinə imkan verməzdi. Hələ kiçik yaşlarımızdan mənə Vətənimizdən, Qarabağımızdan danışardı. Qarabağ uğrunda mübarizə aparıb torpaqlarımızı geri almaq onun ən böyük arzularından idi. Hərbi xidmətə gedəndə də böyük sevinc və qürurla getdi. Amma valideynlərimizi intizarda qoymağı da gözə ala bilmirdi. Hərbi xidməti layiqincə bitirib geri qayıtdı. Qayıtdıqdan sonra da Qarabağ torpaqlarını azad etmək arzusunda idi. Eşidəndə ki, İkinci Qarabağ müharibəsi başlayıb, tərəddüd etmədən müharibəyə getmək üçün qeydiyyata düşdü. 29 sentyabr səhər saat 05:00-da “Qarabağı almasaq, qayıt-mayacağam” – dedi və bizdən ayrılıb getdi. Getdik-dən sonra da bizi nigaran qoymur, bacardığı qədər əlaqə saxlayırdı. Bizə narahat olmamağımızı, zəfərlə qayıdacağını deyirdi.
Noyabrın 8-i idi. Artıq iki gün idi ki, əlaqə saxlamırdı. Biz nigaran olmağa başlamışdıq. Xoş bir xəbər ümidi ilə gözləyirdik. Amma… Heç demə, qardaşım ayın 8-i Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub. Qardaşım həqiqətən də dediyi kimi zəfərlə geri döndü. Lakin, bu dönüş fərqli idi. O, Vətən bayrağına bükülmüş halda qayıtdı! Şəhidlik zirvəsinə ucalmışdı qardaşım. Amma mənim üçün qardaşım hər zaman sağdır. Qəlbimdə, bütün Azərbaycan xalqının qəlbində yaşayır və yaşayacaq! Mən və ailəm qardaşım Pənahla fəxr edirik» – deyir.
Pənah Məmmədov noyabr ayının 17-də, şəhid olduğu gündən 9 gün sonra Şəki rayonunun Orta Zəyzid kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Cəsur döyüşçü” və “Şuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

SALEH Mustafa oğlu Məmmədov

Baş çavuş Saleh Mustafa oğlu Məmmədov 1995-ci il fevral ayının 9-da Şəki rayonunun Abbas kəndində anadan olub. 2001-ci ildə Aşağı Layısqı kənd tam orta məktəbinin birinci sinfinə daxil olub, 2012-ci ildə həmin məktəbdə tam orta təhsilini başa vurub. 2013-cü ilin aprelində hərbi xidmətə yola düşüb. Əsgərlik müddətində nümunəvi xidmətinə, fəallığına görə yoldaşlarından fərqlənib, dəfələrlə “Təşəkkürnamə”lərə layiq görülüb. Əsgəri xidmətini Milli Qvardiyanın Fəxri Qaravul taborunda yerinə yetirən Saleh Məmmədov xidməti dövründə keçirilən hərbi paradda iştirak edib və buna görə medalla təltif edilib.
2014-cü ilin oktyabrında hərbi xidməti başa vurub. 2015-ci ildə müddətdən artıq hərbi xidmətinə davam edərək, Vətənin keşiyində dayanmaq üçün dövlət sərhəd xidməti sıralarına daxil olub. DSX-nin sıralarında olarkən keçirilən növbəti hərbi paradın iştirakçısı olub, medalla təltif edilib. Dövlət Sərhəd Xidmətinin çevik hərəkət taborunda 3 il xidmət edib. 2019-cu ildən etibarən Müdafiə Nazirliyinin Sülhməramlı Qüvvələrində baş çavuş rütbəsində müddətdən artıq xidmətini davam etdirib. Xidməti dövründə 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif edilib.
2016-cı ildə, Aprel döyüşlərində iştirak edən Saleh Məmmədov ağır yara alıb. Xidmətdə fərqləndiyinə görə baş çavuş rütbəsi alan gənc hərbçi, Azərbaycanın Sülhməramlı Qoşunlarında xidməti zamanı isə 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsinə qoşulub. Bir neçə rayon və yüksəkliklərin işğaldan azad olunmasında fəal iştirak edib.
Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə yoldaşlarının “getmə, heyət gəlsin, birlikdə gedək” sözünə məhəl qoymadan, komandirinə məruzə edərək yola çıxıb. Oktyabr ayının 22-də Laçının Səfiyan kəndində qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Qənirə ana şəhid oğlu haqqında danışarkən kədərini qürurunun arxasında gizlədir. Mənim oğlum qəhrəmandır, – deyir. – Saleh son dəfə məzuniyyətə gələndə yarımçıq qayıtdı. Məzuniyyətinin bitməsinə hələ bir həftə var idi. İndiki vaxtda mənə istirahət etmək yaraşmaz, ana, – deyib getdi. Cəbhədə də həm döyüşüb, həm də bir çox yaralı yoldaşlarını döyüş meydanından çıxararaq, analarının göz yaşlarını silib.
Saleh evin böyüyü idi. Bacısı Aygül və qardaşı Taleh üçün həmişə böyük olaraq da qalacaq. Nə qədər illər keçsə də.Şəhidin atası Mustafa Məmmədov da oğlu haqqında fəxrlə danışır. Deyir ki, onunla son dəfə telefonla danışanda “Allaha əmanət olun, hər şey yaxşı olacaq” – deyib. Doğrudan da hər şey yaxşı oldu, lakin Saleh onları, həmin günü – Zəfər gününü ruhu ilə hiss etdi.

Baş çavuş Saleh Məmmədov oktyabr ayının 24-də Abbas kənd qəbiristanlığında dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə III dərəcəli “Vətənə xidmət uğrunda” ordeni, “Vətən uğrunda”, “Cəbrayılın azad olunmasına görə”, “Qubadlının azad olunmasına görə” və “Laçının azad olunmasına görə” medalları ilə təltif olunub.

ELMƏDDİN Mikayıl oğlu Məmmədov

Elməddin Mikayıl oğlu Məmmədov 1995-ci il iyul ayının 30-da Şəki rayonunun Şəki kəndində anadan olub. 2001-ci ildə Şəki rayonu Turan qəsəbə tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olub. 2012-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2013-cü ilin iyul ayında hərbi xidmətə çağırılıb. 2015-cı ilin yanvar ayında ehtiyata buraxılıb. Hərbi xidmətini Azərbaycan Respublikası Milli Or-dusunda yerinə yetirib. Dəfələrlə hərbi hissə ko-mandanlığı tərəfindən “Təşəkkürnamə” alıb. 2013-2019-cu illərdə Şəki rayonu Çayqaraqoyunlu kəndində yaşayıb və ata-anasına təsərrüfat işlərində köməklik edib. 2020-ci ilin yanvar ayından Azərbaycan Respublikası Milli Ordusunda müddət-dən artıq hərbi xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı o da digər hərbçilər kimi döyüşə atılıb. Tərtər-Ağdərə bölgələ-rində şərəfli döyüş yolu keçib. Oktyabr ayının 8-də Tərtər-Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlər zamanı şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə iki qardaş olublar. Ailəli idi. Özündən sonra bir qız övladı yadigar qalıb.
Elməddin sevib-seçdiyi Gülsüm xanımla ailə quranda heç birinin ağlına da gəlməzdi ki, bu ailə həyatı cəmisi iki il sürəcək. Bu ilin aprel ayında dünyaya gələn ilk və yeganə qızı Hilalə gənc ataya dünyalarca sevinc bəxş etdi. Amma övlad sevincini vur-tut 5 ay yaşaya bilib. Başlayan Vətən müharibəsi onu doğmalarından, ailəsindən, körpə qızından ayrılmasına səbəb oldu. Atası Mikayıl Məmmədov, kiçik qardaşı Fəzail indi Elməddinlə yalnız xəyallarında görüşə bilirlər. Ailənin kişi üçlüyünün pozulmuş sırası ilə barışa bilməsələr də, şəhid Elməddinin vətən sevgisi ilə fəxr edirlər.
Şəhidin anası Qaratel Məmmədova isə kədərqarışıq bir qürurla söyləyir: “Analar öz övladları ilə fəxr edirlər. Onun yaxşı işləri ilə öyünür, qürur hissi keçirirlər. Mən də öz övladım – torpağını, vətənini canından əziz tutan oğlum Elməddinlə fəxr etmişəm. O, millətini, xalqını, vətənini sevən bir övlad idi. Ürəyi həmişə Vətən eşqi ilə döyünürdü. Onun bir arzusu, bir amalı var idi; Torpaqlarımızı azad, müstəqil görmək. Oğlum hərbi xidmətini doğma Qarabağda başa vurub. Ən böyük arzusu o torpaqlarımızı erməni quldurların-dan azad etmək idi. Hərbi paltarı geyindiyi günü yaxşı xatırlayıram. Sevinə-sevinə gəldi ki, mən artıq arzuma çatmışam. Ən böyük arzularından biri hərbi xidmətdə olduğu Füzuli torpağını azad etmək idi. Ancaq fərqi yox idi, hara olur olsun, təki vətənimiz azad olsun.
Hər dəfə danışanda mənə təsəlli verirdi ki, ana, narahat olma, hər şey qaydasındadır. Tezliklə bu quldurları məhv edəcəyik. Mən şəhid olsam, ağlama. Çünki burdakı oğlanlardan artıq deyiləm».
Şəhid atası Mikayıl Məmmədovun dedikləri: “Oğlum oxuduğu məktəbdə müəllim və şagird kol-lektivinin hörmətini qazanmışdı. Mülayim təbiətli, sözünün dəyərini bilən, böyüklərə hörmət, kiçiklərə məhəbbət bəsləyən bir övlad idi. Ata- anasının, ailəsinin sevgisini qazanan və dəyər verməyi bacaran insan idi.
Vətənə bağlılığı, ilk öncə xidmət etdiyi Füzuli rayonunda yerləşən hərbi hissədən başlamışdı. Xidmət etdiyi müddətdə komandirlərinin rəğbətini qazanmışdı. Oğlum hərtərəfli qabiliyyətə malik idi. Bir neçə il bundan öncə Vaqif Mustafayevin çəkdiyi “Xoca” filmində şəhid rolunu canlandırmışdı. Çəkilişlərdən sonra evə qayıdanda anasına sevinə-sevinə: “Mən arzuma çatdım. Filmdə də olsa, o ali məqama ucala bildim. Kaş ki, bunu həyatda bacara biləydim” – demişdi. Uşaqlıqdan zəhmətsevər, ailənin daim arxasında durmağı bacaran və çətinliyə dözən bir övlad idi. Onu sevdirən əxlaq gözəlliyi, özünü aparmağı bacarması idi. Şux zarafatları, könül qırmayan sözləri və mülayim xasiyyəti ilə hər kəslə ünsiyyət qurmağı bacarırdı”.
Elməddin Məmmədov noyabr ayının 2-də Şəki rayonunun Turan qəsəbə qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Suqovuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

İBRAHİM Nakam oğlu Məmmədov

Gizir İbrahim Nakam oğlu Məmmədov 1985-ci il aprel ayının 3-də Şəkidə anadan olub. 1991-ci ildə Şəki şəhər 20 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2002-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib.
2003-cü ilin aprel ayında Azərbaycan Respub-likası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə baş-layıb. O, Xızıda yerləşən «N» saylı xüsusi təyinatlı hərbi hissədə xidmət edib. 2004-cü ilin oktyabrında hərbi xidməti başa vursa da, hərbi sahəyə çox böyük marağı olduğu üçün geri qayıtmaq istəməyib. 2004-cü ildə 6 aylıq hərbi kurs keçib və 2005-ci ildən Xızıda yerləşən «N» saylı xüsusi təyi-natlı hərbi hissədə gizir kimi xidmətini davam etdirib. 2019-cu ilin iyun ayından xidmətini Bakıda yerləşən «N» saylı xüsusi təyinatlı hərbi hissədə davam etdirib. 2016-cı ildə Aprel döyüşlərinin fəal iştirakçısı olub. Xidməti dövründə “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi (1918-2008)” və “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvə-lərinin 95 illiyi (1918-2013)” yubiley medalları ilə təltif olunub.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində digər silahdaşları kimi İbrahim də cəbhə bölgəsinə yollanıb və «N» saylı xüsusi təyinatlı hərbi hissənin tərkibində Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Hadrut və Laçın istiqamətlərində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Laçın istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində – 25 oktyabr 2020-ci il tarixdə şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə iki qardaş olublar. Özü isə ailəlidir, 10 yaşında bir oğlu və 8 yaşında bir qızı var.
İbrahim hələ uşaqlıqdan hərbçi olmaq arzu-sunda idi. Oğlu bu arzusuna çatanda Nakam kişi çox sevinmişdi. Hərbçi paltarının oğluna çox yaraşdığını görüb fərəhindən gözləri yaşarmışdı. Heç ağlına da gəlməzdi ki, ona qoyulan Nakam adının məna çaları taleyinə də sirayət edəcək və o, vaxtsız dünyasını dəyişmiş vəfalı ömür-gün yoldaşının yanına arzu etdiyi kimi oğul çiynində getməkdənsə, oğlu onun çiyninə yük olacaq.
İbrahim atası Nakam kişinin də dediyi kimi zəhmətkeş, ailəcanlı, cəsarətli, öz sözünü deməyi bacaran, vətənpərvər, hərtərəfli biliyə malik bir insan olub. O, övladlarını da məhz bu xarakterdə böyütməyə çalışırdı. Lakin işi ilə bağlı evdə az olduğundan uşaqların təlim-tərbiyə yükü həyat yoldaşı Aynur xanımın çiyninə düşürdü. “Biz Sumqayıtda yaşayırdıq və İbrahimin hərbi hissədən evə gəlişi uşaqlar üçün toy-bayram olurdu. Ən böyük arzusu uşaqlarını ali təhsilli görmək idi. Qızına dünyasını dəyişmiş anası Mətanət xanımın adını qoymuşdu. Bəlkə ona görə də, qızına qarşı olan istəyi daha çox idi. Ərköyün böyüdürdü onu. Arzuları çox idi… Lakin ən böyük arzusu Vətən torpağı uğrunda şəhid olmaq idi. Çünki şəhidliyin necə ali məqam olduğunu gözəl bilirdi. İbrahim ailəsini, uşaqlarını nə qədər çox sevsə də, Vətənini hər şeydən çox sevirdi. O, məsləkinə bağlı insan idi. Uşaqlar da atalarına layiq böyüyürlər. Oğlum Sumqayıt Təfəkkür liseyinin 5-ci sinfində oxuyur, əlaçıdır. Qızım Sumqayıt şəhər 36 saylı tam orta məktəbin 2-ci sinfində oxuyur. O da dərslərinə ciddi yanaşır» – deyir Aynur xanım.
İbrahim Məmmədov şəhidlik zirvəsinə ucalandan sonra şəxsi əşyalarını ailəsinə vermişdilər. Bu əşyaların içində iki ayı balası da var idi. İbrahim bu balaca oyuncaqları övladları üçün alıbmış. Öz əli ilə vermək qismət olmasa da, uşaqlar atalarının bu son hədiyyəsini əziz bir xatirə kimi qoruyub saxlayırlar. Ömürləri boyunca da saxlayacaqlar.
Nakam kişi isə kiçik oğlu Fuad və onun ailəsi ilə Şəkidə yaşayır. İbrahimin ailəsi, nəvələri ilə tez-tez telefon əlaqəsi yaradır, onlara necə qəhrəman bir kişinin övladları olduqlarından danışır.
Gizir İbrahim Məmmədov Şəkinin «Dovşan düzü» qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyabanında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda», “İgidliyə görə”, “Şuşanın azad olunmasına görə” və “Kəlbəcərin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ƏLİHÜSEYN Elşad oğlu Məmmədov

Əlihüseyn Elşad oğlu Məmmədov 1998-ci il yanvar ayının 24-də Bakıda anadan olub. 2004-ci ildə Şəki şəhər 18 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2-ci sinifdən təhsilini Bakı Xarici Dillər təmayüllü gimnaziyada davam etdirib. 5-ci sinifdən yenidən Şəki şəhər 18 saylı tam orta məktəbə qayıdıb və 2015-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib.
O, 2016-cı ildə Azərbaycan Dövlət Neft Səna-yesi Universitetinə daxil olub və 2020-ci ildə həmin universiteti İstilik energetikası mühəndisliyi ixtisası ilə başa vurub. Zəhmətsevərliyi ilə diqqəti gəlb edən Əlihüseyn universitetdə təhsil aldığı müddətdə paralel olaraq «Araz» marketdə kassir və s. işlərdə çalışıb.
2020-ci il iyul ayının 7-də Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb, Beyləqanda yerləşən «N» saylı hərbi hissədə xidmət edib. Xidməti dövründə əsgər, atıcı olub.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı “N” saylı hərbi hissənin tərkibində Füzuli, Cəbrayıl, Xocavənd istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Oktyabrın 9-da Füzuli istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Dostlarının “Əli” deyə müraciət etdikləri Əli-hüseyn zəhmətkeş, vətənpərvər, savadlı, tərbiyəli, əxlaqlı bir gənc olmaqla yanaşı, valideynlərinə xüsusi diqqət və qayğısı ilə də çoxlarından seçilirdi.
Əlihüseynin atası Elşad müəllim də, anası Arzu xanım da ali təhsilli mütəxəssisdirlər. Şəkidə doğulsalar da, iş ilə bağlı uzun müddətdir ki, ailəlikcə Bakıda yaşayırlar.
Arzu ana oğlunun vətənpərvər bir ruhda böyüməsindən danışır. Deyir ki, babasının adını daşıyan Əlihüseyn o qədər tərbiyəli və məsuliyyətli idi ki, bütün müəllimlər onu başqa sagirdlərə nümunə göstərirdilər. Bir səhər dərsə gecikmişdi. İcazə alıb sinfə girib. Heç dərsə gecikən olmadığı üçün, müəllim icazə verib. Deyib ki, heyif, sıra xəttində himni oxumağa çatmadım. Aynur müəllim onun xətrinə himni sinifdə yenidən oxudub uşaqlara. Dövlət atributlarının xüsusi önəmi var idi Əlihüseyn üçün.
Vətənin atributlarını sevən Əlihüseyn Vətənin özünü ondan da çox sevdi. Vətən uğrunda şəhidlik zirvəsinə ucaldı.
Məzarı Şəkinin «Qışlaq» qəbiristanlığındadır.
Əlihüseyn Məmmədov ölümündən sonra Res-publika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstər-diyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» və «Füzulinin azad olunmasına görə» medalları ilə təltif edilib.

RAMİN Aydın oğlu Məmmədov

Ramin Aydın oğlu Məmmədov 1997-ci il no-yabr ayının 14-də Şəki rayonunun Babaratma kən-dində dünyaya gəlib. 2003-cü ildə Şəki rayonu Babaratma kənd ümumi orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. 2012-ci ildə 9-cu sinfi bitirib və təhsilini Şorsu kənd tam orta məktəbində davam etdirib. 2014-cü ildə Şorsu kənd tam orta məktəbini bitirib. 2016-ci ilin yanvar ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. 2017-ci ilin iyul ayında hərbi xidmətini başa vurub.
2020-ci ilin sentyabr ayında qismən səfərbər-liklə əlaqədar yenidən hərbi xidmətə çağırılıb. Go-ranboy-Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Oktyabr ayının 15-də həmin döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə üç qardaş olublar: Ramin, Elmin və Əli. Subay idi.
Ramin evin böyüyü idi. Atası Aydın Məmmə-dovun, anası Samirə xanımın gözünün ilk ovu idi. Bu böyüklüyü Ramin həm də öz aglı, dünyagörüşü, təmkini, bir də qayğıkeşliyi ilə qazanmışdı. Ailədə hər kəs onunla hesablaşır, fikrinə hörmətlə yanaşırdı. Ramin oxuduğu məktəbdə də fəallığı, nümunəvi davranışı ilə seçilirdi. O, hər yerdə öz böyüklüyünü qoruyurdu.
Oğlu ilə fəxr edən şəhid atası Aydın Məmmə-dov Raminin qısa və şərəfli ömür yolundan söz açır: “Bir ata kimi oğlum Ramindən həmişə razı qalmışam. O, hər zaman bütün ailə üzvlərinə köməklik edərdi. Heç bir sözümdən çıxmazdı. Tam orta təhsil aldıqdan sonra, oxuyaraq sürücülük ixtisası almışdı. Hərbi xidməti müvəffəqiyyətlə başa vurmuşdu. Onun haqqında mənə heç bir xoşagəlməz söz deyilməyib. Əksinə, həmişə haqqında xoş sözlər eşitmişəm.
Ramin orta məktəbdə oxuduğu illərdə də özünü tərbiyəli şagird kimi aparmış, sinif yoldaşlarının, müəllim kollektivinin böyük hörmətini qazanmışdı. Təhsilinə daima diqqət yetirirdi. Məktəbdaxili idman yarışlarında fəal iştirak edir, zəif oxuyan sinif yoldaşlarına köməklik göstərirdi. Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra valideynlərinə təsərrüfat işlərində yaxından kömək edirdi. Ramin təşəbbüskarlığı ilə xüsusən diqqət çəkirdi. O, kəndin ən hörmətli gənclərindən idi. Kənd sakinləri ilə mehriban davranır, təsərrüfat işlərində bacardığı qədər hər kəsə kömək edirdi. Tikinti şirkətində fəhlə işləyən Ramini kənd camaatı çox sevir, hörmət göstərirdi. Vətən müharibəsində göstərdiyi qəhrəmanlıqlar isə onun şöhrətini daha da artırdı. Ramin təkcə öz ailəsinin deyil, həm də xalqın, Vətənin oğlu olduğunu torpaq ugrunda canını fəda edib şəhidlik zirvəsinə ucalmaqla sübuta yetirdi.
Ramin Məmmədov oktyabr ayının 18-də Şəki rayonunun Babaratma kənd qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Suqovuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RÖVŞƏN Müşfiq oğlu Məmmədov

Əslən Şəki rayonunun Böyük Dəhnə kəndin-dən olan Rövşən Müşfiq oğlu Məmmədov 1995-ci il oktyabr ayının 29-da Mingəçevir şəhərində anadan olub. 1999-2007-ci illərdə ailəsi ilə Rusiya Fede-rasiyasının Volqoqrad şəhərində yaşayıb. 2002-ci ildə Volqoqrad şəhəri 37 nömrəli tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. Ailə 2007-ci ildə yenidən Azər-baycana qayıdıb və Rövşən Sumqayıt şəhəri 4 nömrəli tam orta məktəbin 6-cı sinfindən təhsilini davam etdirib. 2013-cü ildə həmin məktəbi bitirib və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının Geofizika fakültəsinə qəbul olub. 2017-ci ildə Akademiyanı bitirib. 2017-2018-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında yerləşən “N” saylı hərbi hissədə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 2018-2020-ci illərdə Sumqayıt şəhərində “Sumqayıt texnologiyalar data mərkəzində” quraşdırıcı və-zifəsində işləyib. 29 sentyabr 2020-ci ildə qismən səfərbərliklə əlaqədar cəbhəyə gedib. Tərtər-Ağdərə bölgələrində şərəfli döyüş yolu keçib. Bir neçə yük-səkliyin alınmasında fəal iştirak edib. Oktyabr ayının 13-də Ağdərə istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində, rayon mərkəzinə 7 km. qalmış ərazidə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Müşfiq və Mənzərə Məmmədovlar: “Rövşən evin kiçiyi idi. Amma hər zaman özünü kişi kimi, ağayana aparardı. Çox mehriban uşaq idi. Can kəlməsi dilindən düşməzdi. Heç kəsə əziyyət verməz, öz işini özü görməyə çalışardı. Ata-anasına çox bağlı idi. Kimsənin xətrinə dəyməzdi. Xüsusən də bizim. Qardaşı İlkinlə əsl dost idilər. Sözləri-söhbətləri bir olardı. Hər ikisi ali təhsilli idi. Sumqayıtda işləyirdilər. Biz də işlə əlaqədar orada yaşayırdıq. Cəbhəyə də sentyabr ayının 29-da birlikdə getdilər. İlkinin döyüş yolu Ağcakənddən başladı, Rövşən isə Tərtər istiqamətindən döyüşə başladı. Hər ikisinin yaxşı, qürurverici xəbərləri gəlirdi.
Rövşənin komandiri başsağlığına gələn zaman deyirdi ki, Rövşən çox cəsur döyüşçü olub. Hər hansı yüksəkliyin işğaldan azad edilməsi üçün hücuma keçərkən hər dəfə könüllü olaraq irəli çıxar və döyüşə birinci atılardı. Qorxu-hürkü bilməzdi. Məhz bu oğulların sayəsində qələbə qazanıb işğal altında olan torpaqlarımızı azad etdik. Komandir tərəfindən bu sözləri eşitmək çox qürurvericidir. Biz övladımızla fəxr edirik və qürur duyuruq ki, əldə edilmiş qələbədə onların da payı var” – deyirlər.
Oktyabr ayının 24-də Şəki rayonunun Böyük Dəhnə kəndində – şəhidlər üçün ayrılmış hissədə dəfn edilib. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

XƏYAL Ağabəy oğlu Məmmədov

Mayor Xəyal Ağabəy oğlu Məmmədov 1986-cı il noyabr ayının 18-də Şəki şəhərində anadan olub. 1993-2001-ci illərdə Şəki şəhər 5 saylı tam orta məktəbdə təhsil alıb. Eyni zamanda, məktəb yaşlarında Şəki şəhər Uşaq Gənclər İdman Məktəbinin futbol komandasının heyətində müxtəlif turnirlərdə Şəkinin idman şərəfini qoruyub. 2001-ci ildə Şəki şəhər 5 saylı tam orta məktəbin 8-ci sinfini bitirərək Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbə daxil olub. 2004-cü ildə C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbdəki təhsilini başa vuraraq, Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinə qəbul olub və 2008-ci ildə Ali Hərbi Məktəbi bitirib. Ali Hərbi Məktəbdə oxuduğu müddətdə Türkiyə və Albani-yada hərbi kurslarda iştirak edib. 2008-2009-cu il-lərdə Təlim Tədris Mərkəzində zabitlik kursunda olub.
Xəyal Məmmədov hərbi xidmətə Cəlilabad rayonunda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə bölük komandiri kimi başlayıb. Öz istəyi ilə xidmətini Füzuli rayonunda davam etdirib. Xidməti dövründə ona həvalə olunmuş müxtəlif vəzifələri uğurla yerinə yetirərək mayor rütbəsinədək yüksəlib. Xidmətdə olduğu müddətdə 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni, həmçinin “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 95 illiyi (1918-2013)” və “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalları, “Qüsur-suz xidmətə görə” 3-cü dərəcəli medal ilə təltif edilib.
27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan 2-ci Vətən Müharibəsində aparılan hərbi əməliyyatların fəal iştirakçısı olan gənc mayor Füzuli, Hadrut, Cəbrayıl, Zəngilan rayonlarının azad edilməsində qəhrəmancasına döyüşüb, neçə-neçə yaralı hərbçilərimizi döyüş meydanından çıxarıb. O, Qubadlı rayonuna daxil olan ilk hərbçilərimizdəndir. Xəyal Məmmədov oktyabr ayı-nın 20-də ağır gedən döyüşlərdə Qubadlı şəhərinə 4 km qalmış düşmən tərəfindən snayperlə vurulub və canından çox sevdiyi Vətən torpağı uğrunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə 3 qardaş olublar. Xəyal Məmmədov özü də ailəli idi. Röyalə xanımla qurduğu ocaqda Aylin və Selin adlı 4 və 5 yaşlarında iki qız övladı böyüyür.
Şəhid atası Ağabəy kişi də, şəhid anası İlfat xanım da bir vaxtlar 3 oğul valideyni olmaqla qü-rurlanırdılarsa, bu gün o qürur hissi şəhid Xəyalın şərəfli ömür yoluna ünvanlanıb. İndi üçlüyün pozulması ilə kədərlənən Vüsal və Taleh qardaşlarının da təsəllisi Xəyalın öz amalları uğrunda şəhid olmasıdır.
“Xəyal orta məktəbdə oxuduğu müddətdə əlaçı şagird kimi müəllimlərin sevimlisi idi. O, bütün fənləri eyni səviyyədə oxuyardı. Hərbçi olmağı arzulayırdı. “Ona görə hərbçi olmaq istəyirəm ki, doğma torpaqlarımızı düşməndən azad etmək lazımdır. Lazım gələrsə Vətənimizi qoruyacağam, Qarabağın azad edilməsi uğrunda vuruşacağam” – deyirdi. Mən Xəyalın gələcəkdə yaxşı hərbçi olacağına inanırdım. O, canını vətən torpaqları uğrunda fəda etməklə əsl hərbçi oldu-ğunu sübuta yetirdi” – deyir şəhid atası Ağabəy ki-şi.
Müəllimlərinin və dostlarının da dediyi kimi, Xəyal Məmmədov uşaqkən belə böyük ürəkli, sevgi dolu və sözün əsl mənasında mərhəmətli, hamının qayğısına qalan idi. Heç bir yoldaşının xətrinə dəy-məzdi. Yaşı kiçik, özü isə böyük olan Xəyal zara-fatlarında belə ədəb-ərkan gözləyərdi. Həmişə birinci olmağı sevərdi. Qorxmazlığı ilə tay-tuşlarından xüsusilə seçilərdi.
Şəkli məktəbin şərəf lövhəsindən düşməzdi. Dərslərində olduğu qədər idmanda da bacarıqlı idi. Xəyalın insanlarla ünsiyyət qurmaqda o qədər sirli bir cazibəsi var idi ki, buna təəccüblənməmək mümkün deyildi. Oxuduğu hərbi liseydə və daha sonra Ali Hərbi Məktəbdə ilk gündən qrup yoldaşlarının sevimlisinə çevrilməsi bunun bariz nümunəsidir.
Hərbi biliklərə tez bir zamanda yiyələnməsi, nümunəvi davranışı və nizam-intizamı ilə digərlərin-dən seçilən Xəyal dəfələrlə hərbi təlimlərdə iştirak etmək üçün adı siyahının ən başında yazılan hərbçi kimi özünü doğrultmuşdu. Düzdü, bu barədə heç danışmazdı, amma bütün dostları bilirdi ki, o, Albaniyada, Türkiyədə keçirilən hərbi təlimlərə öz bacarığı sayəsində qatılmışdı. Qrup yoldaşlarının içərisində ilk bölük komandiri olan da Xəyal Məmmədov idi. Gənc mayor tabeçiliyində olan əsgərlərin daima qayğısına qalırdı. Axırıncı dəfə Şəkidə olanda məzuniyyətdə idi. Vəzifəsini dəyişib tabor komandiri təyin etmişdilər.
Sentyabrın 27-də müharibə başlayanda hələ məzuniyyəti bitməmişdi. Lakin o, müharibə başlayan günün sabahı vəzifəsinin icrasına başlamaq üçün Füzuliyə getmək qərarına gəlmişdi. Dostları bir-iki gün də qalması üçün onu nə qədər dilə tutsalar da o, bunu eşitmək belə istəmədi. Hətta buna görə dostlarını məzəmmət elədi: – Məni bu günlər üçün yetişdiriblər, bu gün də getməsəm bəs nə vaxt gedəcəyəm? Mən əsgərimin üzünə necə baxa bilərəm? – dedi.
Şəhadətindən sonra onun bütün hərbçi dostları və əsgərləri deyirdilər ki, biz ən vətənpərvər qardaşımızı itirdik.
Mayor Xəyal Məmmədov hazırda Şəkinin “Çöl” qəbiristanlığında uyuyur. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Cəbrayılın azad olunmasına görə” və “Qubadlının azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

KAZIM Sahib oğlu Məmmədsalahov

Kazım Sahib oğlu Məmmədsalahov 1989-cu il may ayının 7-də Şəki rayonunun Qoxmuq kəndində anadan olub. Orta təhsilini Qoxmuq kənd orta məktəbində alıb. 2005-2006-cı illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. Hərbi xidmətdən tərxis edildikdən sonra fərdi təsərrüfatla məşğul olub. Vətənpərvər bir gənc olan Kazım 2012-ci ildə Silahlı Qüvvələrin Təlim Tədris Mərkəzində kurs keçdikdən sonra müddətdən artıq xidmətə başlayıb. 2015-ci ildən 2020-ci ilə qədər fərdi əməklə məşğul olub. 2020-ci ilin aprel ayından təkrar MAXE kimi ordu sıralarında xidmətə başlayıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı digər hərbçi dostları kimi ön cəbhədə döyüşüb. Suqovuşan-Tərtər bölgəsində şərəfli döyüş yolu keçib. 2020-ci il oktyabr ayının 15-də şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı və üç qardaş olublar. Evli idi, Aylin adında bir qızı var.
Bu gun Kazımın atası Sahib kişi, anası Nərminə xanım, qardaşları Nazim və Şirxan onun yoxluğundan nə qədər kədərlənsələr də, belə bir qəhrəmanın ailə üzvü olduqları üçün qürur hissi keçirirlər.
Şəhid bacısı Hüsniyyə xanım: “Hələ kiçik yaşlarından qardaşımın vətənə sevgisi böyük olub. O, çox zəhmətkeş idi. Vətənə olan sevgi hissi onu hərbçi olmağa sövq etmişdi. Ən böyük arzusu torpaqlarımızın düşmən tapdağından azad olması idi. Şükürlər olsun ki, qardaşımın arzusu həyata keçdi. Əminəm ki, bu sevinci onun ruhu yaşayıb” – deyir.
Kazımın bütün doğmaları onun haqqında ifti-xarla danışır: «Kazım bizim üçün qürur mənbəyi ol-muşdur. Həyat yoldaşı və körpə qızı üçün çox meh-riban və qayğıkeş bir ailə başçısı idi. Çətin həyat şəraiti keçirməsinə baxmayaraq, həmişə başqalarına kömək göstərirdi. Arzuları böyük idi. İki qız övladı var idi. Kiçik qızının ürək qüsuru nəticəsində vəfatından sonra böyük qızı Aylinin uşaq həkimi olmasını arzulayırdı. Səbirsizliklə qızının ilk dəfə dərsə gedəcəyi günü gözləyirdi. Qızına məktəb paltarları və çanta alanda Kazımın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Ancaq taleyin hökmü ağır oldu. Arzuladığı anı görmək qisməti olmadı. Vaxt keçəcək, bu gün hazırlıq sinfinə gedən Aylin şəhid atasının arzularını yerinə yetirəcək, xalqımız üçün dəyərli vətəndaş olacaqdır” – deyirlər.
Şəhidin həyat yoldaşı Lalə Məmmədsalahova: “Kazım haqqında danışmaq mənim üçün çətin, lakin şərəflidir. Şəhidlik zirvəsinə yüksəlmək hər döyüşçüyə nəsib olmur. Kazım vətənini sonsuz məhəbbətlə sevən, öz vətəninə möhkəm tellərlə bağlanan bir hərbçi idi. Elə bu Vətən sevgisi onu yenidən 5 il əvvəl işlədiyi “N” saylı hərbi hissəyə gətirmişdi. Tez-tez hərbi təlimlərdə iştirak edirdi. Ancaq heç vaxt işinin ağırlığından şikayətlənməzdi. Mingəçevir şəhərində mənzil kirayə etmişdik. Biz 5 yaşlı qızımız Aylin ilə xoşbəxt yaşayırdıq. Hərbi hissə xeyli uzaqda yerləşirdi. Kəskin karantin şərtləri də evə gedib-gəlməyə çətinlik törədirdi. Bütün bunlara baxmayaraq vaxtı olan kimi bizə baş çəkərdi. Kazım əsl ailə başçısı idi. Mən və qızım həmişə onun diqqət və qayğısını öz üzərimizdə hiss etmişik. Həmişə işdən sonra evə gələndə oturub bi-zimlə söhbətləşərdi. Son zamanlar vətənpərvərlik haqqında danışar, şəhidlik zirvəsinin ən ali məqam olduğunu deyərdi. Şəhid olacağı təqdirdə qızımızın gələcəyi barədə tövsiyələr verərdi. Sanki şəhid olacağını əvvəlcədən bilirdi.
Hər dəfə evdən çıxanda «Qızım sənə əmanət» – deyərdi. Sonuncu dəfə sentyabrın 25-də evdən çıxanda bizimlə elə vidalaşdı ki, sanki sonuncu görüşü olduğunu bilirdi.
Sentyabrın 27-də müharibənin başladığını eşidəndə çox narahat oldum. Elə həmin gün Kazım bizimlə telefon əlaqəsi saxladı və bu, onun son zəngi oldu. Günlərlə onun zəngini gözlədim. Oktyabrın 16-da isə ölüm xəbərini eşitdim. Elə həmin gün mənfur düşmənin snayper gülləsinə tuş gəlmişdi. Həmin gün mən də məktəbimizin müəllimləri ilə şəhidlərin xatirəsini yad etmək üçün Şəhidlər xiyabanına getmişdim. Burada adamların şəhid ailələrinə və onların övladlarına necə hörmət bəslədiyinin şahidi oldum. Bilməzdim ki, mən də şəhid ailələrinin sırasına qoşulacam.
Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin, məkanları cənnət olsun. Qazilərimizə şəfa diləyirəm” – deyir.
Kazım Məmmədsalahov Şəkinin Qoxmuq kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Suqovuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RÜFƏT Ülfət oğlu Musayev

Rüfət Ülfət oğlu Musayev 2001-ci il oktyabrın 8-də Şəki rayonunun Suçma kəndində anadan olub. Atasının işi ilə əlaqədar olaraq ailə bir müddət Sumqayıt şəhərində yaşamalı olub və Rüfət Sumqa-yıt şəhər Corat qəsəbə orta məktəbinin I sinfinə ge-dib. Sonralar ailə yenidən kəndə qayıdıb. Rüfət 3-cü sinifdən təhsilini Suçma kənd tam orta məktəbində davam etdirib. Hələ kiçik yaşlarından ağıllı, tərbiyə-li, nümunəvi şagird kimi hamının diqqətini cəlb edib. 2019-cu ildə orta təhsilini başa vurduqdan sonra hərbi xidmətə yollanıb. Vətən müharibəsi başlayanda cəbhə xəttindən xeyli uzaqda yerləşən hərbi hissənin tərkibində döyüş xəttinə yollanıb, torpaqlarımızın düşməndən azad olunması uğrunda rəşadətlə vuruşub. Tərtərin Tapqaraqoyunlu, Talış kəndlərində şərəfli döyüş yolu keçib. Oktyabr ayının 3-də Suqovuşanın alınması zamanı böyük şücaət göstərib. Oktyabr ayının 12-də Suqovuşan ərazisində şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Subay idi.
Ülfət və Fərqanə Musayevlərin ailəsində iki övlad böyüdü. Hər ikisi ağıllı, əməksevər və va-lideynlərini çox sevirdilər. Rüfət, atası ürək-damar xəstəliyindən əziyyət çəkdiyi üçün ona qarşı daha həssas idi.
Rüfətin müəllimi olmuş Elcan Bəxtiyarlı bu gün öz şagirdini fəxrlə anır: «Şagirdlərə hərbi andı əzbərləməyi tapşırmışdım, amma məni qane edən yalnız Rüfət oldu. O, uşaqlıqdan sanki əsl hərbçi idi».
«Rüfət çox mehriban şagird idi, məsuliyyətli idi. Zəhmətə qatlaşan, hər şeyi öz zəhməti ilə qazanan övladıydı. Tarixi mövzularda olan bədii filmləri, futbolu çox sevirdi» – deyə Rüfətin tarix müəllimi Məcnun Eminov fikrini tamamlayır.
Rüfətin bacısı Afət Musayeva: «Evimizin sonbeşiyi, tək oğlan övladı idi. Təlim-tərbiyəsi, davranışı, səmimiliyi ilə qohum-qonşunun, sinif yoldaşlarının, dostlarının çox sevdiyi biri, müəllimlərinin sevimlisi olmağı bacarmışdı qardaşım» – deyir.
Bacılar qardaşa güvənər, onunla fəxr edərlər. Afət qardaşı haqqında, onun arzuları barədə aramla, sanki sözləri seçirmiş kimi danışır. Yəqin ona görədir ki, bu xatirələr heç vaxt köhnəlməyəcək. Qardaşı şəhid olmuş bacının duyğularının tərcümanına çevriləcəkdir.
Rüfət Ülfət oğlu Musayev oktyabrın 18-də Şəki rayonu Suçma kənd qəbiristanlığının şəhidlər üçün ayrılmış hissəsində dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» və «Suqovuşanın azad olunmasına görə» medalları ilə təltif edilib.

RƏŞADƏT Vüqar oğlu Musayev

Rəşadət Vüqar oğlu Musayev 2002-ci il iyun ayının 20-də Şəki rayonunun Baş Göynük kəndində dünyaya gəlib. 2008-ci ildə Baş Göynük 1 saylı tam orta məktəbə qədəm qoyub, 2020-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. 2020-ci ilin iyul ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. Həmin il sentyabr ayının 27-də başlayan 2-ci Qarabağ müha-ribəsi Rəşadətin vətən torpağının işğaldan azad edilməsində iştirak etmək arzusunu gerçəkləşdirib. O, Qubadlı, Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl uğrunda gedən döyüşlərin fəal iştirakçısı olub. Və bu döyüşlərin birində şəhidlik zirvəsinə yüksəlib.
Ailədə bir bacı, iki qardaş olublar. Subay idi.
Rəşadət hərbi xidmətdə olarkən həmişə ko-mandirləri onun cəsurluğundan danışardılar. Anası Samirə xanımla telefon əlaqəsi saxlayanda döyüşün ən qaynar nöqtələrində olsa da: – Narahat olmayın, yaxşıyam, irəliləyirik. Qarabağ bizimdir, az qalıb, – deyərdi.
Şəhid atası FHN-nin Dövlət Yanğın Nəzarəti Xidmətinin ehtiyatda olan kapitanı Vüqar Musayev: “Rəşadət ortancıl övladımdır. Bacısı Münəvvər ailə həyatı qurub. Kiçik qardaşı Musa isə hələ 6-cı sinifdə oxuyur. Rəşadət hər ikisi üçün nümunə idi. O, kiçik yaşlarında çılğın, dəcəl olsa da, çox sözəbaxan, ürəyiyumşaq uşaq idi. Oyuncaq tapança, avtomatla oynamağı xoşlayırdı. Əlində oyuncaq silahları ilə şəkilləri də var. Yaşıdlarından çevikliyi ilə seçilirdi. Marağı idman və hərbi dərslərə idi. O, bayraqla şəkil çəkdirməyi çox xoşlayırdı. Hərbi xidmətə getməyinə az vaxt qalsa da, tələsirdi ki, birinci çağırışla getsin. Həmişə deyirdi ki, Qarabağı biz azad edəcəyik. Axır ki, o, öz arzusuna çatdı. Elə təsəllim də budur” – deyir.
Şəhid anası Samirə xanım isə oğlu haqqında daha qürurlü danışır: “Rəşadət hələ balaca yaşlarından böyük ağaclara çıxmağı sevərdi. O, həm dəcəl, həm də sözəbaxan uşaq idi. Ev işlərində mənə kömək edərdi. Mən harasa gedəsi olsam, balaca qardaşını arxayınlıqla ona tapşırıb çıxardım. Çox etibarlı və məsuliyyətli idi. Böyüdükcə sözlərinə, hərəkət və davranışına daha çox diqqət yetirərdi. Onun adı Rəşadət idi, 18 yaşında adı kimi əməli də rəşadətli oldu”.
2020-ci il oktyabr ayının 24-də Füzuli istiqa-mətində gedən ağır döyüşdə şəhid olan Rəşadət Musayev bir gün sonra – oktyabr ayının 25-də Baş Göynük kəndinin “Qəssablı” qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ELÇİN Nadir oğlu Nadirov

Baş çavuş Elçin Nadir oğlu Nadirov 1987-ci il dekabr ayının 5-də Şəki şəhərində dünyaya gəlib. 1999-cu ildə Şəki şəhər M.F.Axundov adına 2 saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. İbtidai sinfi bitir-dikdən sonra 5 və 7 saylı orta məktəblərdə təhsilini davam etdirib. VII sinifdən Şəki şəhər fizika-riya-ziyyat və humanitar təmayüllü liseydə oxuyub və 2005-ci ildə orta təhsilini bitirib. Elə həmin il Şəki Texnologiya Texnikumunun mühasibat uçotu fakültəsinin qiyabi şöbəsinə qəbul olub. 2006-cı ilin yanvar ayında həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Əsgəri xidmətini bitirib Şəkiyə dönən Elçin hərbi sahəyə olan marağından texnikum təhsilini yarımçıq qoyub və yenidən Daxili Qoşunlarda müddətdən artıq hərbi xidmətə başlayıb. Bərdə, Şəki, Qəbələ, Zaqatala Daxili Qoşunlarında xidmət edib. Xidməti müddətində layiqli əməyinə görə də-fələrlə komandanlığın “Fəxri fərman”ına, “Təşək-kürnamə”lərinə layiq görülüb. Silahlı Qüvvələrin 3-cü dərəcəli “Qüsursuz xidmətə görə” medalı ilə təltif edilib.
13 il müddətdən artıq hərbi xidmətdə olan Baş çavuş Elçin Nadirov 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı Zaqatala Daxili Qoşunlarının “Qartal” xüsusi təyinatlı dəstəsinin tərkibində döyüşlərə qatılıb. İşğal olunmuş torpaqlarımızın azad olunması uğrunda gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Oktyabr ayının 15-də Füzuli istiqamətində gedən döyüşlər zamanı döyüşçü dostunu xilas edərkən qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Həyat yol-daşı Svetlana xanımla izdivacından 8 yaşlı qızı Arzu və 5 yaşlı oğlu Zaur yadigar qalıb.
Şəhid bacısı Ülkər göz yaşını qəlbinə axıdır: “Sənsiz nəfəs ala bilmirəm, qardaş!” – deyib gözünü yollara dikir. Allahdan möcüzə gözləyir ki, bir vaxtlar bu yolların yaraşığı olan qardaşı yenidən üzü ona sarı gəlsin.
Şəki Dövlət Regional Kollecinin müəllimi Rəmziyyə xanım isə oğlu ilə qürur duyduğunu söyləyir.
Müəllimi Afət xanım deyir: “Mən Elçinə rus dili fənnini tədris etmişəm. O, dəcəl uşaq idi. Amma bununla bərabər, sinif yoldaşları ilə səmimi, mehriban rəftar edərdi. İllər ötdükcə onda bəzi müsbət cəhətləri də hiss etməyə başladım. Onun iradəli, möhkəm xarakterli olduğunu anladım. Bu xarakter onun gələcəkdə hərbçi olacağından xəbər verirdi. Yüksək vətənpərvərlik ruhuna malik olan bu gənc II Qarabağ savaşında da özünü doğrultdu. Döyüşlərdə böyük qəhrəmanlıq göstərən Elçin yoldaşlarına nümunə oldu. 15 oktyabr 2020-ci ildə Füzuli istiqamətində gedən döyüşlərdə ağır yaralanmasına baxmayaraq 3 əsgər yoldaşını xilas etmiş, ancaq özü şəhid olmuşdur. Bu gün şəhidlik zirvəsinə ucalan hərbçimiz gələcək nəsillər üçün də örnək olacaq. Elçin kimi bütün şəhidlərimiz xa-tirəmizdə əbədi olaraq yaşayacaqdır”.
Elçin haqqında: “44 günlük müharibə bizə torpaqlarımızın işğaldan azad olunması sevincini yaşatdığı kimi, igid oğullarımızın acı itkisinin kədərini də yaşatdı. Bu qələbəni yüzlərlə vətənpərvər gənclərimizin canı, qanı bahasına qazandıq. Tanımadığımız gənclər bir gündə doğmalarımıza çevrildilər, tanıdıqlarımızın igidlikləri ilə öyündük, qürurlandıq. Belə qürur duyduğumuz gənclərdən biri də şagirdim Elçindir. Elçin Vətəninə, xalqına bağlı, ağıllı, savadlı bir şa-gird idi. Sinfimin ən yaxşı oxuyanlarından biri idi. Ona görə də, həkim olacağını düşünürdüm. Amma olmadı, görünür hərbi sahə onu daha çox cəlb etmişdi. Elçinin dostunu xilas edərkən şəhid olduğunu eşidəndə çox da təəccüblənmədim, çünki o, dost yolunda, el yolunda gözünü qırpmadan ölümə gedən oğul idi. Elçin bütün insanlığa örnək olacaq həyat yaşadı və əbədiyyətə qovuşmuş ömür qazandı. Gələcək nəsillərə onun haqqında fəxrlə danışa biləcəyimiz bir ömür. Onun müqəddəs ruhu qarşısında baş əyirəm” – deyir Elçinin orta məktəb müəlimi Güldanə Rəhimova.
Elçin Nadirov oktyabr ayının 17-də Şəkinin “Dovşan düzü” qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyaba-nında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

TOĞRUL Həsənbala oğlu Nağıyev

Toğrul Həsənbala oğlu Nağıyev 2000-ci il iyun ayının 8-də Şəkidə anadan olub. 2005-ci ildə Şəki şəhər 2 saylı tam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib, 2014-cü ildə həmin məktəbin 9-cu sinfini bitirib. Eyni zamanda, həmin il paralel olaraq Şəki şəhər 2 saylı Uşaq Musiqi məktəbini qarmon üzrə başa vurub və Şəki Musiqi Kollecinə qəbul olub. 2018-ci ildə kolleci qarmon müəllimi ixtisası üzrə bitirib.
2018-ci il iyul ayının 11-də Azərbaycan Res-publikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb və Füzulidə yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmət edib. 2020-ci ilin yanvarında ordudan tərxis olunub.
2020-ci ilin iyul ayında orduya könüllü yazılıb. 2020-ci il sentyabr ayının 30-da könüllü olaraq cəbhə bölgəsinə gedib və “N” saylı hərbi hissənin tərkibində Tərtər, Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Xidməti dövründə əsgər, atıcı olan Toğrul Tərtər istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə 14 oktyabr 2020-ci il tarixdə şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Subay idi. Ailənin tək övladı idi. Atası Hə-sənbala kişi dünyasını dəyişdiyindən ana-bala birgə yaşayırdılar.
Əntiqə ana oğlu haqqında danışanda kövrəlir. Deyir ki, Toğrul bir möcüzə idi, hamının qəlbinə girdi və birdən də quş kimi uçub getdi. Əntiqə ana Toğrulun son sözlərini unutmur. – Şəhid olsam, özünü tox tut. Səni görən hər kəs «Qəhrəman Toğrulun anası gəlir» – deyəcək. Bununla yalnız fəxr etmək olar, ana, – demişdi Toğrul.
İndi ananın ən sevimli məşğuliyyəti Toğrulun idmanda və musiqidə qazandığı medalları, ser-tifikatları, diplom və tərifnamələri təkrar-təkrar gözdən keçirmək, şəkillərə baxıb xəyalında Toğrullu günlərinə qayıtmaqdır.
“Toğrul məktəbə çox erkən getsə də, yoldaş-larından nəinki geri qalmaz, hətta onlardan daha yaxşı oxumağa çalışar, tərbiyəsi, danışığı, davranışı, ədəbi ilə hamıdan seçilərdi. Məktəbin vətənpərvərlik mövzusunda olan tədbirlərində xüsusi fəallıq göstərər, digər ictimai tədbirlərdə rəqs edər, qarmon çalardı. Simasında daima şirin bir təbəssüm olardı Toğrulun. Bu təbəssüm onun yaraşıqlı simasına nur çiləyərdi. Bəlkə də ömrünün ən qaynar çağında – 20 yaşında şəhid olub ən ali məqama yüksələcəyinin nişanəsi imiş bu əbədi təbəssüm?!
Çox fəal uşaq idi Toğrul. Kiçik bir rəqs məktəbi açmışdı. Vətən sevgisi elə güclü oldu ki, tənha anasını, dostlarını, işini buraxıb könüllü olaraq cəbhəyə getdi. Həm də dəfələrlə Səfərbərlik və Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Şəki rayon şöbəsindən geri qaytarılmasına baxmayaraq getdi. Ölümün üstünə getdi. Bir insan Vətənini ancaq bu qədər sevə bilər.
Toğrul döyüş yoldaşlarının arasında da çe-vikliyi, mərdliyi, igidliyi ilə seçilirdi. Əfsuslar olun ki, tez bir zamanda erməni vəhşilərinin xain gülləsi onun arzularını yarımçıq qoydu.
Belə bir qəhrəmana dərs demək böyük fəxrdir. Bu hissin tərifi yoxdur” – deyir, onun müəllimləri.
“Toğrul” sözü türk mifalogiyasında Zümrüdü-anka – Simurq quşu mənasını verir. Ölümsüzlüyə və yenidən dirilişə işarədir. Hər gün ölər və yenidən doğular. Toğrul da belədir. Hər gün yenidən doğulur sevdiklərinin, millətinin qəlbində.
Toğrul Nağıyev Şəkinin “Sona” qəbiristan-lığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

ELNUR Fərhad oğlu Nurullayev

Elnur Fərhad oğlu Nurullayev 2000-ci il oktyabr ayının 8-də Şəki rayonunun Kiş kəndində anadan olub. 2006-cı ildə Kiş kənd A.M.Məmmə-dov adına orta məktəbin birinci sinfinə gedib. Oxu-duğu müddətdə davranışı ilə məktəb kollektivinin sevimlisinə çevrilib. Elnur məktəbin əlamətdar tədbirlərində, o cümlədən də hərbi idman oyunlarında fəal iştirak edib. 2017-ci ildə tam orta məktəbi bitirib. 2018-ci ilin 8 oktyabrında Sə-fərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xid-mətinin Şəki rayon şöbəsindən hərbi xidmətə çağı-rılıb. Gədəbəy rayonunda ön xətdə hərbi xidmət keçib. Xidmət etdiyi müddət ərzində komandirlərinin və əsgər yoldaşlarının rəğbətini qazanıb. 2020-ci il aprel ayının 20-də hərbi xidmətini başa vurub.
27 sentyabr 2020-ci ildə erməni silahlı qüvvə-lərinin təxribatına cavab olaraq əks hücum əməliyyatı başladı. “Dəmir yumruq” adlandırılan bu əməliyyat minlərlə Azərbaycan oğlunu Ali Baş Komandanın ətrafında birləşdirdi. Bu igidlərdən biri də Elnur oldu. O, Vətənin dar günündə illərlə qəlbində düşmənə bəslədiyi intiqam hissi ilə ana torpağın müdafiəsinə qalxdı. Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Laçın istiqamətində gedən ağır döyüşlərdə iştirak etdi.
Elnur ara-sıra ailəsi ilə telefon əlaqəsi saxlayıb yaxşı olduğunu, müzəffər ordumuzun düşmənə qan uddurduğunu və hər şeyin yolunda getdiyini söyləyib. Son zəngi oktyabr ayının 15-də olub. Həmin gündən sonra Elnurla əlaqə kəsilib. Uzun müddət itkin kimi axtarılan Elnurun mübarək nəşi 25 dekabr 2020-ci ildə ailəsinə təhvil verilib.
Ailədə iki qardaş olublar. Subay idi.
Fərhad və Sevinc Nurullayevlər oğulları Elnur və İsanı vətənpərvər, yurdsevər ruhda tərbiyə etmişdilər. Bu gün Elnurun yoxluğu ürəklərini nə qədər göynətsə də, bir o qədər də fəxr edirlər.
Şəhid atası Fərhad kişi deyir ki, Elnur bizim fəxrimizdir. Biz Elnurla və onun kimi igidlərlə nə qədər fəxr etsək, yenə azdır. Bütün cəhətləri ilə onu tanıyanların sevimlisi idi Elnur. O, sakit təbiətli, tərbiyəli, ürəyitəmiz, qayğıkeş idi. Hər an çətinliyə düşən yoldaşına kömək əli uzadar, yıxılanı qaldırar, ağlayana ürək-dirək verərdi.
Elnurun sinif rəhbəri, Azərbaycan dili və ədə-biyyat müəllimi Kəmalə Yunisova: «Elnurun hələ orta məktəb illərindən Vətənə olan sevgisi sonsuz idi. Mən Elnurun sinif rəhbəri olduğum üçün bunu hamıdan çox hiss edirdim. Sinifdə 20 Yanvar, Xocalı faciəsinə həsr olunmuş sinif təşkilat saatlarında, məktəb tədbirlərində, dərslərdə mənfur düşmənlərimizin torpaqlarımızı işğal etməsindən, Azərbaycan xalqının başına gətirdikləri fəlakətlərdən söhbət açarkən Elnur çox qəzəblənir-di. O, təbiətcə sakit olsa da, danışmağı çox sevməsə də, həmişə deyirdi ki, düşmən bizə etdiklərinə görə bir gün cavab verməli olacaqdır. Elnur bu gün düşmənin cavabını verən igidlərimizin sırasında ol-maqla ən böyük arzusuna çatdı. Mənim şəhid balam, sən rahat uyu. Məkanın cənnət, ruhun şad olsun. Çünki canından çox sevdiyin, bütövlüyü uğrunda şəhid olduğun Azərbaycan haqq savaşında qələbə çaldı. Bu, siz şəhidlərin sayəsində baş verdi. Bu xalq, bu ölkə sizə çox şey borcludur. Elə borc ki, onu heç nə ilə qaytarmaq mümkün deyil» – deyir.
Elnur Nurullayev dekabr ayının 25-də doğul-duğu Kiş kəndində torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif edilib.

ASİF Həsrət oğlu Rəhimov

Asif Həsrət oğlu Rəhimov 1993-cü il aprel ayı-nın 17-də Şəki rayonunun Çayqaraqoyunlu kəndində anadan olub. 2000-ci ildə rayonun Çay-qaraqoyunlu kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. 2011-ci ildə həmin məktəbin 11-ci sinfini bitirib. Həmin ilin oktyabr ayında hərbi xidmətə çağırılıb. Əsgəri xidmətini Sərhəd qoşunlarında yerinə yetirən Asif hərbi hissə komandanlığı tərəfindən “Təşəkkürnamə” alıb. 2013-cı ilin aprel ayında tərxis edilib. 2013-2019-cu illərdə Şəki rayonu Çayqaraqoyunlu kəndində yaşayıb və ata-anasına təsərrüfat işlərində köməklik edib. 2020-ci ilin yanvar ayından Azərbaycan Respublikası Milli Ordusunda müddətdən artıq hərbi xidmətə başla-yıb. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində döyüşlərə qatılıb. Tərtər-Ağdərə, Suqovuşan istiqamətində şərəfli döyüş yolu keçib. Noyabr ayının 3-də Tərtər-Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı, bir qardaş olublar. Ailəlidir. Kənan adlı 3 yaşlı oğlu və Yağmur adlı 1 yaşlı qızı var.
Valideynləri Həsrət və Könül Rəhimovlar söyləyir ki, Asif təhsilini başa vurduqdan sonra hərbi xidmətə getmişdi. Hərbidə olduğu müddətdə iki dəfə ünvanımıza komandirləri tərəfindən təşəkkür məktubları gəldi. O, xidmətdən sonra hərbidə işləmək arzusunda idi. Arzusuna çatdı. «N» saylı hərbi hissədə piyadaların döyüş maşınında atıcı kimi işlədi.
Asif hər dəfə evə zəng edəndə bildirirdi ki, er-məni işğalçıları bizim qarşımızda tab gətirə bilmir. Hətta döyüş maşınlarını qoyub qaçırlar – deyərək gülürdü. Onu da əlavə etməyi unutmurdu ki, tezliklə Şuşanı geri qaytarıb həmin yerdən sizə döyüş maşınımla birlikdə şəklimi göndərəcəm. Amma qəhrəmanımız bu arzusuna çata bilmədi. Düşmən gülləsinə tuş gəldi.
Asif haqqında müəllimləri də fəxrlə danışırlar: “Çayqaraqoyunlu kənd məktəbi igid oğulları ilə fəxr edir. Biz müəllimlər onlarla eyni eldə, obada yaşadığımız üçün qürur duyuruq. Asif Rəhimov və Murad Mahmudov kimi igid şagirdlərimiz olub. Hər ikisi dərs dediyimiz müddətdə tərbiyələri və çalışqanlıqları ilə seçiliblər. Belə igid oğullar böyütdükləri üçün analarının qarşısında baş əyirik” – deyirlər.
Asifin həyat yoldaşı Cəmilə xanım isə övlad-larının hələ də atalarının yolunu gözlədiklərini söyləyir. Bacısı Günel isə qardaşının ətrini qardaş balalarından aldığını deyir.
Şəhidimizin dəfn mərasimində iştirak edən döyüş yoldaşları Asif haqqında fəxrlə danışırdılar. Onlar deyirdilər ki, Asifin atdığı güllə heç vaxt boşa getmirdi.
Asif Rəhimov 9 noyabrda Çayqaraqoyunlu kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Suqovuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

RUSLAN Amiraslan oğlu Sadıqov

Baş çavuş Ruslan Amiraslan oğlu Sadıqov 1987-ci il dekabrın 31-də Şəki rayonu Təpəcənnət kəndində anadan olub. 1994-cü ildə Təpəcənnət kənd natamam orta məktəbin 1-ci sinfinə gedib. 1995-2004-cü illərdə Şəki rayonu Cəfərabad kənd tam orta məktəbində təhsilini davam etdirib. 2004-2005-ci illərdə Şəki şəhər 5 saylı tam orta məktəbdə oxuyub, 2005-ci ildə həmin məktəbdə orta təhsilini başa vurub.
2006-cı ildə hərbi xidmətə gedib və 2008-ci ildə hərbi xidmətini başa vuraraq tərxis olunub.
2008-ci ildə Zaqatala rayonunda yerləşən daxili qoşunların «N» saylı hərbi hissəsində müddətdən artıq hərbi xidmətə başlayıb. 2020-ci ilin yanvar ayında xidməti yerinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar digər «N» saylı hərbi hissədə xidmətini davam etdirib. Həmin dövrdə “Qüsursuz xidmətə görə” 3-cü dərəcəli medal və “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi (1918-2008)” yubiley medalı ilə təltif edilib. 2020-ci ilin sentyabr ayında başlayan Vətən müharibəsində bö-yük şücaət göstərib. Baş çavuş Ruslan Sadıqov 2020-ci ilin noyabr ayının əvvəllərində Şuşa şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə bir bacı və bir qardaş olub. Ailəli idi. Sevib-seçdiyi Fidan xanımla izdivacından Nuray və Aylin adında 2 qızı, Ehsan adlı, hələ bir yaşı belə tamam olmamış 1 oğlu var.
Şəhid anası Qaragöz xanım və bacısı İlahə Ruslanı kədər qarışıq qürur hissi ilə anırlar.
Şəhidin atası Amiraslan Sadıqov oğlu haqqında danışarkən dedi: “Ruslan həmişə mənim başımı uca edib. Onunla fəxr etmişəm. Ruslan hərbi xidmətdə olduğu zaman yaxşı xidməti və nümunəvi davranışına görə dəfələrlə «N» saylı hərbi hissə komandiri tərəfindən tərifnamələrə layiq görülmüşdü. Kəndə gələndə həmişə gənclər arasında vətənpərvərlik söhbətləri aparardı. Ona görə də onun tez-tez gəlməsini arzulayırdılar. Ruslanın özü ilə yoldaşları da qonaq gələrdilər. Yoldaşları Ruslanın nümunəvi bir zabit olmasından danışardılar.
Ruslan vətənini çox sevdiyi üçün Vətən yolunda qəhrəmancasına şəhid oldu. Həmişə evdəkilərə: «Nə qədər torpaqlarımız yağı düşmənin ayaqları altındadır, bizə dinclik yoxdur. Əgər müharibə olsa, mən də bu savaşda iştirak edib yağı düşmənlərin tam təmizlənməsinə qədər döyüşəcəm» – deyərdi Ruslan. Elə bu istək onu şəhidlik zirvəsinə ucaltdı. Ruslan II Qarabağ müharibəsində Füzulinin, Suqovuşanın və Cəbrayıl rayonunun işğaldan azad olunmasında fəal iştirak edib. Onun ən böyük qəhrəmanlığı Şuşa döyüşlərində olub. Ruslan və yoldaşları Şuşanın girişində düşmənin qarşısını 9 nəfər döyüşçü yoldaşı ilə kəsib və qəhrə-mancasına şəhidlik zirvəsinə ucalıb. Namərd gülləsi həmin döyüşdə Ruslanın bütün arzularını ürəyində qoyub. Biz Ruslanın valideynləri olaraq, fəxr edirik ki, oğlumuz vətən uğrunda gedən döyüşlərdə şəhidlik zirvəsinə yüksəldi. Ruslanın 2 azyaşlı qızı və bir oğlu var və yəqin ki, onlar atalarına layiq bir övlad kimi böyüyəcəklər”.
Kənd sakini Xanəndə Qurbanəliyeva da Ruslan haqqında danışmağı özünə borc bilir: Ruslanı körpə vaxtından tanıyıram. Çox ağıllı və tərbiyəli uşaq idi. Dərslərini yaxşı oxuyurdu. Həmişə ata və anasına kömək edər, anası işə getdikdə balaca bacısının qayğısına qalardı. Hamımızda ona qarşı böyük sevgi var idi. Oxuyub hərb sənətinin sirlərini öyrənən bu vətənpərvər həmkəndlimiz II Qarabağ Müharibəsi başlanan ilk gündən cəbhəyə yollandı. Döyüşdüyü son günə qədər onun haqqında cəbhədən xoş xəbərlər gəlirdi. Döyüş yoldaşlarının dediyinə görə o, həmişə özünü irəli verər, yoldaşlarına isə onun arxasınca getməyi tapşırarmış. Ən böyük arzusu düşmən tapdağı altında olan torpaqlarımızın azad edilməsi idi. Bu igid qəhrəmanımız son nəfəsində belə “Azərbaycan” deyib”.
Ruslan noyabr ayının 10-da Şəki rayonunun Cəfərabad kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Şuşanın azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

BAKIXAN Alim oğlu Səlimli

Baş gizir Bakıxan Alim oğlu Səlimli 1993-cü il avqust ayının 31-də Şəki rayonunun Əlyar kəndində anadan olub. 2000-2009-cu illərdə Şəki rayonu Əlyar kənd ümumi orta məktəbində təhsil alıb. 2011-2012-ci illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 2015-ci ildən bəri Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr-də baş gizir kimi qulluq edirdi. Aprel döyüşlərinin fəal iştirakçısı olub. 2018-ci ildə “Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi (1918-2018)” yubiley medalı ilə təltif edilib. 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşlərə qatılıb. Ağdam, Füzuli istiqa-mətlərdə vuruşub. Oktyabr ayının 24-də Füzuli uğ-runda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Ailədə özündən başqa Əfqan və Elman adlı iki qardaşı, Alimə, Səlimə, Əsmayə adlı üç bacısı var. Subay idi.
“Olduqca tərbiyəli, vətənpərvər idi Bakıxan. Hələ uşaqlıqdan hər kəsin hörmətini qazanmışdı” – deyir şəhid anası Surahı xanım.
Şəhid atası Alim Səlimov da Bakıxandan fəxrlə danışır: “Hərbi sahəyə böyük sevgisi var idi. Məhz bu sevginin nəticəsində o, peşəkar hərbçi oldu. Bakıxan uşaqlıqdan vətənpərvər ruhda böyümüşdü. Xidmət etdiyi hərbi hissədən evə qayıdarkən biz onda yüksək əhval-ruhiyyə hiss edirdik. Aprel döyüşlərində Bakıxan xüsusilə fərqlənmiş, igidlik göstərmişdi. Düşmən mövqelərini dəqiq vurması və vaxtında dəqiq qərarlar verməsinə görə Bakıxan daima hərbçi yoldaşlarının diqqət mərkəzində olub. Bakıxanın dəqiq atəşləri düşmənlər arasında çaxnaşma yaratmışdı. Komandanlıqda Bakıxanın nümunəvi fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilirdi. Komandirləri dəfələrlə Bakıxanı digər əsgər yoldaşlarına nümunə göstərirdilər. Bunu bizə onun hərbçi dostları söyləmişdilər.
Vətən müharibəsində də Bakıxan düşmənə qarşı çox gərgin mübarizə aparıb. Döyüşlərdə onunla birlikdə iştirak etmiş yoldaşları söyləyirlər ki, bir necə dəfə düşmən pusqusuna düşməyimizə baxmayaraq, oradan Bakıxanın cəsarəti və dəqiq atəşləri nəticəsində çıxa bilmişik. Zəngilan rayonunun azad olunması əməliyyatında Bakıxan xüsusi olaraq fəallıq göstərib. Döyüş əməliyyatları zamanı cəsurluğu, cəldliyi, vəziyyətə uyğun təcili və dəqiq qərar verməsi düşmənin məğlub olmasında böyük rol oynayıb.
Bakıxan çox mehriban və sakit uşaq olub. Yüksək intellektuallığı, dünyagörüşü, vətənpərpərliyi ilə müəllimlərinin də diqqətini cəlb etmişdi”.
Bakıxanın qəlbində düşmənə qarşı çox böyük nifrət hissi var idi. Onun üçün vətən, millət sözü hər şeydən əvvəl gəlirdi və bu ad uğrunda canını belə fəda etməyə hazır idi. Belə də etdi!
Gənc hərbçinin ən böyük arzusu Qarabağ tor-pağının işğaldan azad olunması idi. Şəhid atasının da dediyi kimi, onun bu arzusunu Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Ordusu həyata keçirdi. Bu gün artıq işgal altında olan torpaqlarımız azad olunub. Buna görə də bütün şəhidlərimiz kimi Bakıxanın da ruhu şaddır. Əzizlərini də fərəhləndirən, Bakıxanın arzusunun həyata keçməsidir.
Gizir Bakıxan Səlimli oktyabr ayının 29-da Şəkinin Əlyar kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ZƏFƏR Şəmsəddin oğlu Surxayzadə

Zəfər Şəmsəddin oğlu Surxayzadə 5 avqust 2001-ci ildə Şəki rayonunun Baltalı kəndində anadan olub. 15 sentyabr 2006-cı ildə Şəki rayonu Baltalı kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olub, məktəbdə oxuduğu müddətdə fəallığı ilə seçilib. Məktəb və məktəbdənkənar tədbirlərdə fəal iştirak edib, digər şagirdlərə nümunə olub.
2012-ci ildə Azərbaycan Ağır Atletika Federasiyasının Şəki rayonu Baltalı kəndində fəaliyyət göstərən bölməsinə yazılıb. Qısa müddət ərzində ağır atletika fəndlərini mükəmməl öyrənib. 2014-cü ildə AAAF-ın Samux rayonunda keçirilən zona yarışında iştirak edib və 2-ci yerə layiq görülüb. 2014-cü ildə Bakı şəhərində keçirilən Respublika yarışında iştirak edib.
2018-ci ildə Baltalı kənd tam orta məktəbini bitirib. 2019-cu ildə həqiqi hərbi xidmətə çağırılıb. Əsgəri xidmətini Füzuli rayonunda yerinə yetirən Zəfər 27 sentyabr 2020-ci ildə Vətən müharibəsi başlayan gündən işğal edilmiş torpaqlarımızın azadlığı uğrunda müharibəyə qoşulub. Füzuli, Xocavənd, Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə fəal iştirak edib. Şuşanın zəfər günü – 8 noyabrda Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olub.
Atası Şəmsəddin Surxayev oğlunun hərbi xidmətə yola düşməsini belə xatırlayır: «Oğlum Zəfər 2019-cu il oktyabrın 8-də həqiqi hərbi xidmətə yola düşdü. Xidməti dövründə Zəfərin xoş sədası gəlirdi və bu bizə qürür verirdi. Daha sonra 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsində iştirak edən Zəfər Füzulinin, Cəbrayılın, Suqovuşanın azad edilməsində ya-xından iştirak etdi. Qarabağın gözü Şuşanin azad edilməsində də mərdliklə vuruşdu. Çox təəssüf ki, Zəfər zəfər gününü görmədi. Lakin onun kimi qəhrəman oğulların sayəsində bizə bu günlərin sevincini yaşamaq nəsib oldu”.
Zəfərin qısa ömür yolu tarixlərlə zəngin olmasa da, kənddə onu yaxşı xatırlayırlar və adını hörmətlə anırlar. Bəyaz müəllim deyir ki, Zəfər sinfimin gözü, ağıllısı, mehriban şagirdi idi. Nə vaxt baxsam, həmişə üzü gülərdi, sözündə düz, əqidəli, qeyrətli, qayğıkeş şagird idi. İndi mənə Zəfər haqqında danışmaq çətindir. Onun gülümsər siması yenə də gözlərimin önündədir. Zəfər şəhidlik zirvəsinə ucaldı və Azərbaycanın qazandığı zəfərdə onun da xidməti var.
İndi Zəfərin anası Nərgiz, qardaşı Elgün, bacı-ları Səbinə və Dilarə onun yoxluğunun kədərinə, nisgilinə bürünsələr də, təsəlliləri şəhidlik zirvəsinə ucalan Zəfərdir.
Zəfər Surxayzadə noyabrın ayının 10-da – Qələbə Günündə Baltalı kənd qəbiristanlığında, digər şəhid qardaşlarımızın yanında torpağa tapşırılıb. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi sücaətə görə “Vətən uğrunda”, “Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.

ŞAHMAR Qinyaz oğlu Soltanlı

Şahmar Qinyaz oğlu Soltanlı 1996-cı il fevral ayının 20-də Şəki şəhərində dünyaya gəlib. Şəki şə-hər 5 saylı tam orta məktəbdə natamam orta təhsil alıb, eyni zamanda, paralel olaraq 2006-2011-ci illərdə Şəki şəhər 3 saylı Uşaq musiqi məktəbini tar üzrə bitirib. 2011-ci ildə Bakı Humanitar Kollecində təhsilini davam etdirib. Ailəsinə maddi dəstək olmaq üçün təhsil aldığı müddətdə müxtəlif fərdi işlərlə məşğul olub. 2018-ci ilin ok-tyabrında Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinə həqiqi hərbi xidmətə başlayıb, əvvəlcə Goranboyda yerləşən “N” saylı hərbi hissədə, sonra isə Tərtərdə yerləşən “N” saylı hərbi hissədə xidmət edib. Xidməti dövründə o, qumbaraatan köməkçisi, atıcı olub. 2020-ci ilin mayında ordudan tərxis edilib.
Şahmar Vətən müharibəsi başlayandan sonra qismən səfərbərlik olunduğu üçün oktyabrın 5-də yenidən orduya çağırılıb. Cəbhə bölgəsinə yollanan Şahmar “N” saylı hərbi hissənin tərkibində Tərtər, Ağdərə istiqamətində gedən döyüşlərdə iştirak edib. Tərtər rayonunun Qafanlı kəndinə düşən qrad mər-misindən ağır qəlpə yarası alan Şahmarı xəstəxanada cəmi 2 gün saxlamaq mümkün olub. Yaralı halda yenidən cəbhəyə dönən və şərəfli döyüş yolu keçən Şahmar 17 oktyabr 2020-ci ildə Suqovuşan istiqamətində gedən ağır döyüşlərin birində qəhrəmancasına şəhid olub.
Atası Qinyaz Bədirov zəhmətkeş bir insan olub və 55 yaşında dünyasını dəyişib. Anası Gülxar xanım da ruh adamıdır. Şəki şəhər 3 saylı Uşaq musiqi məktəbində pianino müəllimidir. Bəlkə də anasından keçmişdi musiqi istedadı Şahmara. O da musiqiçi idi. Tar sinfini bitirsə də, pianinoda da çalar, gözəl avazla oxuyardı.
Şahmargil ailədə iki uşaq idilər. Qardaşı Elgün ondan üç yaş kiçik olsa da, sözün əsl mənasında dost idilər. Sirləri, söhbətləri bir olardı. Saatlarla dostluqdan, sevgidən, xəyallarından danışar, fikirlərini bölüşər, sirlərini etibar edərdilər. Hər kəs qardaşları həmişə birlikdə görməyə adət etmişdi sanki. Şahmar təhsil almaq üçün Bakıya gedəndən sonra da kəsilmədi bu ülfət. Şəki şəhər 1 saylı Texniki Peşə məktəbində turizm agentliyi ixtisası üzrə təhsil alan Elgün tez-tez Bakıya gedir, günlərlə qardaşı ilə bir yerdə qalıb dərdləşirdi. Ta ki, tale onları həmişəlik ayırana kimi.
Şahmarın ibtidai sinif müəllimi Reyhanə xanım 4 illik ibtidai təhsil illərində balaca, qarabuğdayı Şahmarın sakit, qüsursuz davranışı ilə hər kəsdən seçildiyini söylədi. «Orta sırada 2-ci yer Şahmarın idi. Düz 4 il həmin partada əyləşən Şahmar heç vaxt başqa uşaqlar kimi yerindən şikayət etmədi. Hər yeni dərs ilində ilk dərs günü gəlib həmin partada əyləşərdi» – dedi. Bu bağlılıq bəlkə də balaca Şahmarın mühafizəkarlığından, təəssübkeşliyindən irəli gəlirdi.
«Dəyəri bilinməyən xatirələrimiz var. Birlikdə məktəbə gedər, futbol oynayar, deyib-gülərdik. Bəzən sözümüz düz gəlməz, hətta dava edərdik. Amma tez də barışardıq. “Pirojnamızı” belə yarı bölüb yeyərdik. Mərd, cəsarətli, mehriban idi. Hərdən tarını məktəbə gətirib bizim üçün ifa edərdi. O qədər xəyallarımız var idi ki…» – deyir yaxın dostu Nicat.
Şahmar döyüş zamanı qardaşı Elgün üçün bir vəsiyyət etmişdi: «Harada şəhid olsam, cənazəmə bükülən Azərbaycan bayrağını qələbədən sonra həmin yerdə ucaldarsan!» Bilirdi ki, 44 günlük müharibənin od-alovunda bərkimiş, vəfa, etibar mücəssəməsinə çevrilmiş silahdaşları onun bu ismarıcını mütləq Elgünə çatdıracaqlar. Belə də etdilər. İndi Elgün Şəkinin «Dovşan düzü» qəbiristanlığındakı Şəhidlər xiyabanında uyuyan qardaşının cənazəsinə bükülmüş üçrəngli Azərbaycan bayrağını müqəddəsliyindən başqa, həm də qardaşının əmanəti kimi qoruyub saxlayır. Qüdrətli dövlətimizin yenilməz ordumuz tərəfindən işğaldan azad olunmuş ərazilərə mülki əhalinin giri-şinə icazə veriləcəyi anı gözləyir. Gözləyir ki, qarda-şının qanı ilə suvarılmış o torpaqlara Şahmarın bü-ründüyü bayrağı sancsın. Qardaşının ruhuna qələbə müjdəsini təkrar hiss etdirmək üçün!
Şahmar Soltanlı Şəkinin «Dovşan düzü» qə-biristanlığındakı Şəhidlər xiyabanında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə «Vətən uğrunda» medalı ilə təltif edilib.

ELMİR Pərviz oğlu Umudlu

Umudlu Elmir Pərviz oğlu 25 mart 2001-ci ildə Şəki rayonunun İnçə kəndində anadan olub. 2007-ci ildə İnçə-Zunud kənd tam orta məktəbinin 1-ci sinfinə gedib. 1-ci sinfi bitirdikdən sonra yenidən valideynlərinin yaşadığı Bakı şəhərinə qayıdıb və VIII sinfə qədər orada təhsil alıb. Orta təhsilinin davamını yenidən Şəki rayonu İnçə-Zunud kənd tam orta məktəbində oxuyub. 2018-ci ildə İnçə-Zunud kənd tam orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirib və həmin il də Sumqayıt Dövlət Uni-versitetinin nəzdində olan Sumqayıt Dövlət Texniki Kollecində Nəqliyyat daşınmaların təşkili fakül-təsinə qəbul olub.
2019-cu ilin aprel ayında Müdafiə Nazirliyinin «N» saylı hərbi hissəsində həqiqi hərbi xidmətə başlayıb. Əsgəri xidmətini başa vurmağa 3 qalmış – 27 sentyabr 2020-ci ildə başlayan Vətən müharibəsi zamanı xidmət etdiyi hərbi hissənin tərkibində döyüşlərə qatılıb. Şərəfli bir döyüş yolu keçən Elmir, Cəbrayıl şəhərinin alınması uğrunda gedən döyüşlərdə xüsusi fərqlənib. Sonra Füzuli rayonunun azadlığı uğrunda gedən döyüşlərin iştirakçısı olub. Həmin döyüşlərdə yaralanmasına baxmayaraq, yenidən Xocavənd rayonunda gedən döyüşlərə qatılıb. 28 oktyabr 2020-ci ildə isə Xocavənd rayonunda gedən şiddətli döyüşlərin birində şəhidlik zirvəsinə ucalıb.
Ailədə iki uşaq olublar. Subay idi.
Pərviz və Sənurə Umudovların ailəsində böyüyən Elmir və Elnar qardaşlarının hər biri Vətənə bağlılığı və ona böyük sevgisi ilə fərqlənirdilər. Şəhidin atası Pərviz oğlu ilə telefon danışıqlarını xatırlayaraq söyləyir ki, hər zaman səsində bir nikbinlik hiss edirdim, deyirdi ki, hər şey yaxşı olacaq. Özünüzə yaxşı baxın, bir də, dua edin.
Elmirin sinif müəllimi olmuş Reyhan Vəliyəd-dinovanın xatirələrindən: “Cəldliyi ilə hamıdan seçi-lirdi. Suallarıma hamıdan əvvəl cavab verirdi. Bir gün “Böyüyəndə kim olmaq istəyirsən” başlığı altında inşa yazmağı tapşırdım. Hərə bir cür yazdı. Kimi böyüyəndə həkim, kimi müəllim, kimi də polis olacağını yazırdı. Yenə də fərqlənən Elmir oldu. O yazmışdı ki, mən böyüyəndə hərbçi olacağam. Onun dünyaya baxışı da, arzuları da fərqli idi. Onda qeyri-adilik həmişə hiss olunurdu. Sinifdə 18 uşaq idilər və Elmir 17 uşaqdan fərqlənirdi. O, hamıdan bir addım öndə gedirdi. Daima tələsirdi, tez böyümək istəyirdi, bütün arzularına tez çatmaq istəyirdi, sanki bilirdi şəhid olacağını. İstəyirdi ki, bütün istəklərini o qısa ömürə yerləşdirsin”.
Elmir o qısa ömrünün yarısını nənə-babası Böyükxanım və Nəriman müəllimlərin yanında yaşamışdı. O, kənd həyatını çox sevirdi. Bəlkə elə ona görə də hazırda sevdiyi torpağın qoynunda uyuyur.
Elmir Umudlu oktyabr ayının 31-də ata-baba yurdu olan Şəki rayonunun İnçə-Zunud kənd qəbiristanlığında dəfn olunub. Ölümündən sonra Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə “Vətən uğrunda” və “Füzulinin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib.