Ekoloji problemlər: Səbəbləri, nəticələri və çıxış yolları – ARAŞDIRMA
Kashkarov-Korovin mektebiniń qáliplesiwi Orta Aziyada tábiyiy-geografiyalıq ideyalardıń
1-modul. Uliwma ekologiya 1 sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları
qanday juwap beredi, bulardıń hámmesi ekologiyanıń predmeti esaplanadı.
Ekologiyanıń tiykarǵı wazıypaları – tirishiliktiń payda bolıw nızamların insan tásirin
esapqa alǵan halda úyreniw. İnsannıń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyatta júz beretuǵın
ózgerislerdi aldınnan biliw. Biosferadaǵı bolıp atırǵan protsesslerdi úyreniw, basqarıw, boljaw,
insan jasaytuǵın ortalıqtı saqlap qalıw.
Buzılǵan tábiyiy dizimlerdi tiklew usınıń menen birge paydalanıwdan shıǵarılǵan awıl
xojalıǵı egin maydanların jáne iske salıw (rekultivatsiya), jaylawlardıń topıraq ónimdarlıǵın, suw
boyların hám basqa ekodizmlerdiń ónimdarlıǵın tiklew. Biologiyalıq resurslardan aqılǵa
muwapıq paydalanıwdıń ilimiy tiykarların jaratıw hám basqalar.
Tiri organizmler tirishiliginiń sırtqı ortalıq penen baylanıslılıǵı ázelden málim. Antik
dáwirde jasaǵan filosoflardıń shıǵarmalarında haywanlardıń túrli instinktleri, balıqlar hám
quslardıń migratsiyaları, ósimliklerdiń sırtqı kórinisi, topıraq hám klimat jaǵdayları menen
baylanıslılıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltiriledi.
Dáslepki ekologiyalıq túsinikler áyyemgi grek ilimpazları shıǵarmalarında bayan etilgen
bolıp, olardıń miynetlerinde biz ekologiyalıq baǵdarlardı kóremiz. Biraq sol dáwirlerde
«ekologiya» termini isletmegen. Aristotel (eramızdan 384-322 jıl aldın), áyyemgi grek filosofı
Teofrast (371-280 jıl aldın) haywan hám ósimliklerdi jasaw jaǵdayına baylanıslı halda kórip
shıqqan. Aristotel 500 túr haywanlardı úyrenip olardıń minez-qulqı, kóship júriwi haqqında,
Teofrast ósimliklerdiń forması hám ósiwi, klimat topıraq sharayatına baylanıslılıǵın anıqlaǵan.
Frantsuz ilimpazı M.Byuffon (1707-1788) nıń miynetlerinde haywanlardıń dúzilisine sırtqı
ortalıqtıń tásiri máselesi kóterilgen.
J.B.Lamark (1744-1829) dáslepki evolyutsion táliymattıń avtorı ósimlik hám de
haywanlardıń evolyutsion ózgeriwlerinde eń zárúr faktor dep sırtqı ortalıq tásirin esaplaǵan.
A.Gumbolttiń miynetleri ósimlikler geografiyasında jańa ekologiyalıq baǵdarlardı anıqlap
berdi. Ol pánge landshaft «fizionomiyası» – ósimliklerdiń sırtqı kórinisi menen anıqlanadı sıyaqlı
túsinikti kiritedi. Uqsas zona hám vertikal poyaslarda hár qıylı taksonomikalıq toparlarda uqsas
«fizionomikalıq» formalar islep shıǵıladı. Bul formalardıń tarqalıwı hám parqına qaray jaydıń
fizikalıq-geografiyalıq qásiyetleri haqqında pikir júritiw múmkin.
Moskva universitetiniń professorı K.Yu.Rule (1814-1858) zoologiyada ózine tán bolǵan
baǵdardı rawajlandırıw zárúr ekenligin keń málim qıldı. Bul baǵdar haywanlar ómirin hár
tárepleme úyreniw, qorshaǵan ortalıq penen olardıń óz-ara quramalı múnásibetlerin túsindiriw
Solay etip, K.Yu.Rule haywanlardı úyreniwdiń keń ekologiyalıq dizimin islep shıqtı hám
ekologiyalıq mazmundaǵı qatar ilimiy islerdi qaldırdı. Onıń shákirtlerinen biri N.A.Severtsov
(1827-1885) esaplanadı. Onıń «Periodicheskie yavleniya jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy
gubernii» (1855) atlı jumısı Rossiyada ayırım regionda haywanat áleminde alıp barılǵan
ekologiyalıq izleniwleriniń eń úlkeni hám áhmiyetlisi edi.
Ch.Darvin «Tábiyiy tańlaw jolı menen túrlerdiń kelip shıǵıwı» (1859) shıǵarmasında
tábiyattaǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy túr menen ortalıq ortasındaǵı hár qanday qarama-
qarsılıqlardıń kórinisleri tábiyiy tańlawǵa alıp keledi hám evolyutsiyanıń háreketlendiriwshi
kúshi dep qaraydı.
A.N.Beketov (1825-1902) ósimliklerdiń ishki hám sırtqı dúzilisindegi qásiyetlerin, olardıń
geografiyalıq tarqalıwı menen baylanıslılıǵı hámde fiziologiyalıq usıllardıń ekologiya ushın
áhmiyeti úlken ekenligin kórsetti. Áne usınday jumıslar haywanlar ómiri mısalında
A.F.Middenford tárepinen úyrenildi.
1877-jılı nemis gidrobiologi K.Mebius biotsenozlar haqqındaǵı shıǵarmalardı tiykarlap
berdi. Ósimlikler jámááti haqqında G.F.Morozov hám F.N. Sukachevlar tolıq pikir júritip, bul
tiykarǵa tiykar saldı. Rus ilimpazları V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy,
A.P.Shennikov hám shet el ilimpazlarınan F.Klements, K.Raunkyer, T.Dyu, Rie, İ.Braun-Blake
hám basqalardıń fitotsenologiya baǵdarlarındaǵı miynetleri ulıwma biogeotsenologiyanıń
rawajlanıwına úlken úles qostı.
Ulıwma ekologiyanıń rawajlanıwında D.N.Kashkarovtıń «Ortalıq hám jámáát» dep atalǵan
Orta Aziya universitetinde oqıǵan lektsiyaları, keyin ala «Haywanlar ekologiyası tiykarları» atı
menen jazılǵan oqıwlıǵı úlken áhmiyetke iye boldı.
M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar úlken úles qostı. İ.G.Serebryakov tárepinen gúlli ósimliklerdiń
tirishilik formaları bayanlaması islep shıǵıldı. 1940-jıllardıń baslarında tábiyiy dizimlerdi
úyreniw protsessinde jańa baǵdar kelip shıqtı. 1950-jıllardıń basında G.Odum, Yu.Odum,
R.Uytekker, R.Margalef biologiyalıq ónimdarlıqtıń teoriyalıq tiykarların jaratıw barısında is alıp
Orta ásirlerde Orta Aziyada jasaǵan alımlardan Al-Xorezmiy, Farabiy, Beruniy, İbn Sina
hám basqalar tábiyiy pánlerdiń rawajlanıwına úlken úles qosqan. Olar ele ekologiya páni
dúnyaǵa kelmegen dáwirde hám ondaǵı teń salmaqlılıq, ósimlik hám haywanat dúnyası, tábiyattı
qádirlew haqqındaǵı ózleriniń qımbatlı pikirlerin aytqan.
Ullı alım Muxammad Musa Al-Xorezmiy (782-847) shıǵarmalarınan birinde solay dep
«Bilgin, dáryanıń kózleri jaslansa, onıń basına qayǵı, hásiret túsken
boladı. Adamlar dáryadan miyrimińizdi ayamańızlar». Bunda ol neni
názerde tuttı. İtimal, ol dárya suwınıń artıqsha israp bolıwın názerde
tutqan. Ol zat eń aldın dárya menen adamlardıń bir-birin túsiniwleri
hám til tabısıwları, óz-ara mehr-muxabbat qoyıwların názerde tutqan.
Ol óziniń «Kitap surat al-are» shıǵarmasında dúnya okeanları,
tereńliktegi materikler, qutblar, ekvator, shól, taw, dárya hám teńizler,
kóller hám toǵaylar, olardaǵı ósimlik, haywan dúnyası, usı menen basqa tábiyiy resurslar jerdiń
tiykarǵı baylıqları haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltirilgen.
Abu Nasr Farabiydiń (870-910 j) ilimiy filosofiyalıq miyrası júdá bay bolıp, shıǵarmaları
házirge shekem tolıq anıqlanbaǵan. Nemis ilimpazı M.K.Brokelmannıń ilimiy jumısları
diziminde Farabiydiń túrli baǵdarǵa tiyisli 180 nen aslam shıǵarmasınıń atı keltiriledi. Bul
shıǵarmalar bir neshe toparlarǵa bólinip, 11-toparında onıń tábiyattanıw ilimi, ámeliy iskerlik
hám ónermentshilik máselelerine tiyisli shıǵarmaları kiritilgen. Tábiyattanıwǵa tán «Adam
aǵzalarınıń dúzilisi», «Haywan dúzilisi hám olardıń wazıypaları haqqında» atlı shıǵarmalarında
adam hám haywanlar ayırım aǵzalarınıń dúzilisi, qásiyetleri, wazıypaları haqqında, olardıń
uqsaslıǵı hám parıqlaı keltiriliwi menen birge tiykarǵı anatomiyalıq-fiziologiyalıq túsinikler
berilgen. Ol tábiyiy hám insan qolı menen jaratılatuǵın jasalma zatlardı ajıratqan. Tábiyiy zatlar
tábiyat tárepinen jaratılǵan degen sheshimge keledi.
Abu Rayhan Beruniy galaktikadaǵı hádiyselerdi rawajlanıw nızamları menen zat hám
hádiyslerdiń óz-ara tásiri menen túsindiriwge urındı. Onıń
shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń biologiyalıq qásiyetleri,
olardıń tarqalıwı hám xojalıqtaǵı áhmiyeti haqqında maǵlıwmatlardı
tabıw múmkin. Ol «Saydana» atlı shıǵarmasında 1116 túr dári-
dármaqlardı sáwlelendirgen. Olardıń 750 túri ósimliklerden, 101 túri
haywanlardan, 107 túri minerallardan alınatuǵınlıǵı, hár bir ósimlik,
haywan hám miynerallardıń qásiyetleri, tarqalıwı hám basqa qásiyetleri keltirilgen.
Beruniy shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń dúzilisi hámde olardıń sırtqı ortalıq
penen óz-ara baylanısı haqqında da qızıqlı maǵlıwmatlar keltiriledi. Ol óziniń tábiyiy-ilimiy
baqlawları, tájiriybeleri tiykarında tábiyattaǵı hádiyseler belgili tábiyiy nızamlar tiykarında
basqarıladı degen sheshimge keledi.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) dúnya mádeniyatına úlken úles
qosqan iri entsiklopedist alım. Túrli jazba dereklerde onıń 450 den
aslam shıǵarmalar jazǵanlıǵı esletiledi. Bizge shekem onıń 240 aslam
shıǵarması jetip kelgen.
Onıń «Tib qonunlari» shıǵarması meditsina iliminiń nızamlıqları
bolıp, orta ásir meditsina ilimi tsivilizatsiyasınıń joqarı shıńı
esaplanadı. İnsan organizmine sırtqı ortalıq tásiri zárúrligin bilgen
ilimpaz, ayırım kesellikler suw hám hawa arqalı da tarqalıwın bayan etken. Ibn Sinanıń tawlardıń
júzege keliwi, jer júziniń dáwirler ótiwi menen ózgerip barıwı tábiyiy protsessler haqqındaǵı
pikirleri geologiya pániniń rawajlanıwına úlken tásir qıldı.
Záhriddin Muxammad Babur (1843-1550) biz Baburdı patsha hám shayır sıpatında
bilemiz. Biraq Babur tek ǵana shayır hám patsha bolıp qalmastan, tariyxshı hám ańshı, hám
baǵban, sayaxatshı hám tábiyat tanıwshı da esaplanadı. Onıń «Boburnoma» shıǵarması eń iri
shıǵarması bolıp esaplanadı. Bul shıǵarmasında hár bir zonanı
málim bir tártipte sáwlelendiredi. Aldın ala sol jerlerdiń
geografiyalıq ornı, soń qaysı klimatqa tiyisliligi, hár qıylı shıpalı
jerlerı, ósimlikleri, haywanları, qazılma baylıqları hám xalqı
haqqında maǵlıwmat keltiredi. Ol ájayıp geobotanik bolǵan,
ósimliklerdi súygen hám jaqsı bilgen. Házirgi waqıtta Ózbekstanda
júdá kóp ushırasatuǵın dárilik ósimliklerdi, olardıń qásiyetin hám
áhmiyetin sonday táriypleydi, bunı uqıplı baǵban bolǵan kisi ǵana
orınlay alıwı múmkin. Babur bir neshe ret jer qıymıldawı, ay hám quyash tutılıwı sıyaqlı tábiyiy
hádiyselerdiń guwası bolǵan. Usı hádiyselerdiń tábiyat nızamlarınan basqa zat emesligine isenim
Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan I.A.Severtsov, A.N.Krasnovlardıń shıǵarmaları hám
Kashkarov-Korovin mektebiniń qáliplesiwi Orta Aziyada tábiyiy-geografiyalıq ideyalardıń
rawajlanıwında zárúr áhmiyetke iye boladı.
P.A.Baranov, I.A.Raykovlar Pamir tawlarında shól biotsenozınıń kelip shıǵıw dinamikası
hám evolyutsiyasında organizmlerdiń ómirinde qolaysız temperaturanıń roli, mádeniy
biotsenozlardı joqarı taw sharayatında jaratıw máseleleri islep shıǵıldı. R.A.Bolin, E.P.Korovin,
M.V.Kultnasov hám I.I.Granitovlardıń ekologiyalıq hám fitotsenologiyalıq kóz-qarasları olardıń
baspadan shıqqan bir qatar miynetlerinde óz ornın tapqan.
Orta Aziyada zooekologiyalıq baǵdardaǵı kompleks jumıslarınıń rawajlanıwı T.Z.Zoxidov
atı menen tıǵız baylanıslı. Ol Qızılqum shólleriniń ózine tán tirishilik mákanı ekenligin, qumlı,
shor, ılaylı hám taslaq shóllerdi biyǵárez biotoplar sıpatında sáwlelendirip, olardı óz náwbetinde
mayda zonalıq birliklerge ajıratıp beredi.
Ózbekstanda ekologiya pániniń rawajlanıwı joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı, biziń ullı
alımlarımız tábiyat, tiri organizmler hám olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısına tán
Ózbekstan Ilimler Akademyası Botanika hám Zoologiya institutları ilimpazları ósimlik
hám haywanlar ekologiyasına arnalǵan jumıslar alıp barǵan, házirde bul jumıslar alıp barılmaqta.
Orta Aziya ósimlikler dúnyasın úyreniw M.S.Popov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov,
A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobiddinov, A.I.Vvedenskiy sıyaqlı ilimpazlardıń atı menen
Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdarındaǵı jumıslardıń tiykarshıları D.N.Kashkarov hám
E.P.Korovin esaplanadı. 30-jıllarda Kashkarovtıń ekologiya máselelerin keń jarıtqan «Ortalıq
hám jámáát», «Túrkistan haywanları», «Haywanlar ekologiyası tiykarları» sıyaqlı iri ilimiy
shıǵarmaları baspadan shıǵarıladı. Olar ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumısların rejelestiriw,
ekolog qániygeler tayarlaw máselesin aldıǵa súrgen.
Usı jıllarda Korovin ósimlikler jámááti hám ortalıǵın birgelikte úyreniw zárúrligin
tastıyıqlaydı. Bunday ilimiy isler usı waqıtta Orta Aziya Mámleketlik universiteti biologiya
fakulteti qasında alıp barılǵan. Shól zonasınıń ósimliklerin úyreniw maqsetinde kompleks
ekspeditsiyalar shólkemlestirildi. Korovin, Granitov sıyaqlı ilimpazlar basshılıǵında shól
regionındaǵı jaylawlardı jaqsılaw barısında ol jerdegi kserofit toparına tán ósimliklerdi
1950-jıllarda ekologiya jumıslarınıń zárúrligi múnásibetin esapqa alınıp ÓzRIA Botanika
institutında Burigin basshılıǵında «Ósimlikler ekologiyası» laboratoriyası shólkemlestiriledi hám
usı laboratoriya xızmetkerleri tárepinen shól hám shala shól sharayatında ósimliklerdiń
qurǵaqshılıqqa iykemlesiwi jolları úyrenildi.
Keyin ala 1967-1987-jıllarda Fergana tegislikleri sharayatında kompleks ekologiyalıq isler
O.X.Xasanov hám R.S.Vernik, T.Raximova, T.U.Raximova hám basqalar tárepinen dawam
ettiriledi. Nátiyjede ádır ósimlikleriniń ekologiyalıq klassifikatsiyası beriledi.
Házirde bunday isler Qızılqum, Jizzax shóllerinde, Aral sharayatında dawam ettirilmekte.
D.N.Kashkarovtıń dáslepki miynetleri Orta Aziya kemiriwshilerin úyreniwge arnalǵan edi.
Olardıń biologiyası, sistematikası hám zıyanına itibar beriw menen birge haywanlar ekologiyası
boyınsha hám jumıs alıp barǵan. M.A.Sultonov R.O.Olimjanov, V.V.Yaxontovlar Ózbekstanda
zoologiyalıq izertlewlerdiń rawajlanıwında óz úleslerin qosqan ilimpazlar esaplanadı.
Zoologiyalıq izertlewler ÓzRIA nıń Sultanovtıń «Ózbekstan quslarınıń gelmintleri» (1963),
Yaxonovtıń «Nasekomalarlar ekologiyası» (1963), T.Zoxidovtıń «Qızılqum shóliniń
biotsenozları» (1971) sıyaqlı shıǵarmaları baspadan shıǵarıldı.
1981-1985-jıllarda Ózbekstanda ańlanatuǵın bahalı haywanlar ekodizimin úyreniwge
kirisildi. Sút emiziwshi qımbat haywanlar sanınıń azayıp ketiw sebepleri, olardı tiklew,
bahalıların saqlaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw jolları islep shıǵıldı.
İxtiologiya hám gidrobiologiya laboratoriya xızmetkerleri Ózbekstan suw saqlaǵıshları,
suwdıń pataslanıwı, suw haywanları ekologiyası hám suw resurslarınan paydalanıw boyınsha
ilimiy izleniwler alıp bardı.
1995-jılda Ózbekstan Milliy universitetinde ekologiya kafedrası shólkemlestirildi. Kafedra
xızmetkerleri ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa hám sanaat shıǵındılarına shıdamlılıǵınıń ilimiy
tiykarları, dárilik ósimlikler ekologiyasın úyreniw hámde degradatsiyaǵa ushıraǵan jerlerde
ósimlikler jámáátin shólkemlestiriw, Ózbekstan suw boylarındaǵı balıq resursların únemli
paydalanıw hám olardı qorǵaw, qalalar ekologiyası sıyaqlı baǵdarlarda ilimiy izleniwlerdi
Amerikaliq ilimpaz John Harper tabiyattaǵi ózgerislerdi analizleydi eken, “tábiyat barlıq
zatlardı sińdiriw múmkin, bıraq onıń salamat ortalıǵı joǵalıwı sóssiz” deydi. Ekologiyanıń kelip
shıǵiwı, tarixi haqqinda shet ellik ilimpazlardan Jonathan Anderson, Mike Bonsall, Angela
Douglas, Chris Elphick, Valerie Eviner, Andy Foggo, Jerry Franklin, Kevin Gaston, Charles
Godfray, Sue Hartley, Marcel Holyoak, Jim Hone, Peter Hudson, Johannes Knops, Xavier
Lambin, Svata Louda, Peter Morin, Steve Ormerod, Richard Sibly, Andrew Watkinson, Jacob
Weiner, and David Wharton sıyaqlı alımlar izertlew jumısların alip barǵan.
Sonday-aq Jane Andrew, Elizabeth Frank, Rosie Hayden, Delia Sandford, Nancy Whilton
lar tábiayattı qorǵawdıń ilimiy teoriyaliq tiykarları haqqında pikirler júrgizgen (Michael Begon,
Colin R.Townsend and John L.Harper.Ecology. UK. Blackwell Publishing Ltd. 4 th edition,
2006. P.759. P. 9-12.)
Populiyatsiyalar, túrler, biotsenoz, biogeotsenoz, biosfera sıyaqlı túsinikler ekologiya
pániniń negizi esaplanadı. Sonıń ushın da ekologiya 4 bólimge bólip úyreniledi.
1. Autoekologiya – «autos» grekshe sóz bolıp, ózi degen mánisti bildiredi. Ayırım túrlerdiń olar
jasap turǵan ortalıq penen múnásibetin, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek beyimleskenligin
2. Populiyatsiyalar ekologiyası – «populyason» frantsuzsha sóz bolıp, «xalıq» degen mánisti
beredi. Populiyatsiyalar dúzilmesi, dinamikası belgili sharayatlarda túrli organizmler sanınıń
ózgeriw sebeplerin úyrenedi.
3. Sinekologiya – «sin» degeni grekshe sóz bolıp, «birgelikte» degen mánisti beredi.
Biogeotsenozlardıń dúzilisi hám qásiyetlerin, ayırım ósimlik hám haywan túrleriniń óz-ara
baylanısların hámde olardıń sırtqı ortalıq penen bolǵan múnásebetlerin úyrenedi.
4. Ekodizmlerdi izertlewdiń rawajlanıwı ekologiyanıń jańa bir bólimin, yaǵnıy biosfera (grekshe
bios»-ómir, sfera»-shar) haqqında táliymattı júzege keltirdi. Bul táliymat tiykarshısı
V.I.Vernadskiy esaplanadı (1863-1945). Organizmler tarqalǵan qabıq biosfera delinedi.
Házirgi zaman ekologiyasınıń mazmunın tómendegi biologiyalıq spektr dúzilisinde jazsa
boladı (Yu.Odum, 1986).
Organizmlerdi orap turıwshı hám onıń menen turaqlı múnasiybette bolatuǵın tábiyattıń bir
bólegi tirishilik ortalıǵı dep ataladı. Jer júzinde organizmler 4 tirishilik ortalıǵında tarqalǵan.
Bular hawa, suw, topıraq, organizmniń ózi.
Tirishilik ortalıǵınıń organizmler jasaw iskerligine tásir kórsetetuǵın elementleri yamasa
qásiyetleri ortalıq faktorları yamasa ekologiyalıq faktorları dep ataladı.
Ekologiyalıq faktorlar jansız (abiotikalıq), biotikalıq – janlı tábiyat faktorları hám insan
(antropogen) faktorlar toparına ajıratıladı.
Ekologiyalıq faktorlar barlıq organizmler hám insannıń ómirine túrli dárejede tásir qıladı.
Organizmlerdiń ekologiyalıq faktorlar tásirine iykemlesiwi yamasa sırtqı ortalıq jaǵdaylarına
beyimlesiwi adaptatsiya delinedi. Ekologiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı hám jer júzinde keń
tarqalǵan organizmler evribiontlar, faktorlar tásirine shıdamsız hám tarqalıw aylanısı tar
organizmlerge bolsa stenobiontlar delinedi. «Evros» – keń, stenos» tar mánisti beredi.
Tábiyatta tek populyatsiyalar ǵana ózin san jaǵınan basqara aladı. Tuwılıw hám óliw
arasındaǵı sáykeslik populyatsiya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyatsiyadaǵı organizmler
sanı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Onıń sanınıń azayıwına ólimniń kóbeyiwi hám
ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı. Basqarıwdıń jáne bir forması populyatsiyada tıǵızlıqtıń asıwı
menen bayqaladı. Tıǵızlıq normadan kóbeyip ketse, awqat jetispese populyatsiyada óz-ózin
basqarıw hám usı arqalı populyatsiyalardı basqarıw júz beredi. Mısalı: balıq, tıshqanlarda
populyatsiya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende, olardıń tuxım qoyıwshılıǵı páseyip ketedi. Bul
awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler bayqaladı (bala tuwıw
kemeyedi) bul bolsa jınısıy minez-xulqına tásir qıladı hám násilsizlikke alıp keledi, bala
taslawǵa, ata-ana tárepinen balalardıń jeyiliwine, basqınshılıqtıń asıwına alıp keledi.
Populyatsiya tıǵızlıǵınıń asıwı menen haywanlardıń máyek qoyıwı azayadı, ósimliklerde
tuxım payda bolıwı tómenleydi. Jay jetispewshiligi menen migratsiya baslanadı. Ayırım
populyatsiyalar tuwılıwı arqalı basqarılsa, basqaları rólli esaplanadı. Populyatsiyanıń san
tárepinen bir normada saqlanıp turılıwı populyatsiyanıń gomeostazı delinedi, grekshe
«gomeo»- uqsas, statis – jaǵday degendi bildiredi.
Ekologiyada tiykarǵı túsiniklerden biri ekologiyalıq dizim (ekosistema) túsinigi bolıp
tabıladı. Tiri organizmler jámááti hám olardıń jasaw ortalıǵın óz ishine alatuǵın funktsional
dizim ekologiyalıq dizim delinedi.
2. Topıraq ortalıǵı
3. Hawa ortalıǵı
4. Tiri organizmniń ózi
Tábiyiy hám jasalma ekodizimler bar. Qala, akvarium, túbektegi gúl, kosmik kemeler
jasalma ekodizimlerge mısal bola aladı. Eger sırtqı tásir nátiyjesinde teń salmaqlılıq buzılsa,
ekodizim óz-ózin tiklew imkaniyatlarınan aspawı kerek.
Ekodizimdegi organizmlerdiń ayrıqsha toplamı biotsenoz dep ataladı. Biotsenoz latınsha
«bios» – ómir, «tsenoz» – ulıwma degen mánisti ańlatadı. Demek, málim sharayatta qurıqlıqtaǵı
yamasa suw boylarındaǵı birge jasaytuǵın ósimlik, haywan, zamarrıq, mikroorganizmlerdiń
jıyındısı túsiniledi. Bul atama 1877-jılı nemis biolıgı K.Mebius tárepinen pánge kiritilgen.
Biotop biotsenozdıń jasaw ortalıǵı yamasa biotsenoz iyelep turǵa ortalıq biotope delinedi.
Bul latınsha sóz bolıp, «bios» – ómir, «topos» – jasaw jayı. Biotsenoz hám biotop birgelikte
biogeotsenozdı júzege keltiredi. Biogeotsenoz – «bios» – ómir, «geo» – jer, «tsenoz» – ulıwma
túsinigin rus botanik ilimpazı, akademik V.N.Sukachev usınıs etken. Belgili jasaw sharayatında
ósimlikler, haywanlar, zamarrıqlar hám ayırım ápiwayı haywanlardan payda bolǵan hám
mikroorganizmlerdiń birgelikte jasawı biogeotsenoz bolıp esaplanadı.
Kóbinese ekodizim hám biogeotsenoz túsinikleri bir-biriniń sinonimi sıpatında qollanıladı
hám derlik bir qıylı mánisti bildiredi, bıraq ayırım bir tárepleri menen olar parıqlanadı.
1. Tábiyiy hádiyse esaplanadı.
Tábiyiy yamasa jasalma hádiyse bolıwı
2. Onıń quramına adam kirmeydi
Iri ekodizimler ádette adam tásirinde boladı.
3. Belgili tábiyiy shegaraǵa iye bolǵan
Funktsional birlik bolǵanı ushın qońsı
ekodizimlerden ajıralıp turıwı shárt emes.
Ekodizimdegi organizmler azıqlıq shınjırı arqalı óz-ara baylanısqan. Azıqlıq shınjırı
evolyutsiya protsessinde payda bolǵan. Tábiyatta tirishilik ushın zárúr bolǵan zatlar úzliksiz
túrde aylanıp turadı. Avtotrof organizmler qorshaǵan ortalıqtan ximiyalıq zatlardı ózlestiredi, bul
zatlar geterotroflar arqalı qaytadan qorshaǵan ortalıqqa qaytadı. Bul protsess júdá quramalı
Azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan keyingilerge qaray biomassa azayıp baradı. «Ósimlik
– nasekoma – qurbaqa – jılan – búrkit» mine usı azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan
keyingilerine qaray azayıp baradı. Azıqlıq shınjırı quramalı hám kóp buwınlı boladı. Bunda
álbette jasıl ósimlikler (payda etiwshiler) produtsentler, haywanlar (organikalıq zatlardı
paydalanıwshılar) konsumentler, bakteriyalar (organikalıq qaldıqlardı ıdıratıwshılar)
Ekoloji problemlər: Səbəbləri, nəticələri və çıxış yolları – ARAŞDIRMA
XXI əsrin ən böyük problemlərindən biri də texnogen inkişafın daha böyük miqyasa çatması və bunun nəticəsində təbiətə təzyiqin yüksək templə artmasının doğurduğu problemlərdir. Başqa sözlə, ekoloji böhranın yaşanmasında antropogen təsirlərin rolu ən yüksək həddə çatıb ki, bu da özünü anormal iqlim şəraitində, təbii fəlakətlərin artmasında və ərzaq məhsulları istehsalının aşağı düşməsində göstərir. Artıq əksər dövlətlər bu nəticələrin aradan qaldırılması üçün böyük qüvvə sərf etməyə məcbur olurlar. Azərbaycan hökuməti də ekoloji problemlərin həll edilməsi üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirir. Buna baxmayaraq, respublikada ekoloji problemlər öz aktuallığını itirmir. Bəs ölkəmizdə ekoloji problemlərin əsas mənbəyi nədir- qlobal ekoloji proseslər, yoxsa lokal təsirlər? Bu yazıda bu suala cavab tapmağa çalışacağıq.
Hazırda Azərbaycanda əsas ekoloji problemlər bunlardır;
- Su ehtiyatlarının çirkləndirilməsi və su mənbələrinin azalması,
- Sənaye müəssisələri və avtonəqliyyatın atmosferi çirkləndirməsi;
- Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqların sıradan çıxması;
- Tullantıların tələb olunan səviyyədə idarə olunmaması;
- Biomüxtəlifliyin, meşələrin, flora və faunanın qorunmaması.
Su hövzələrinin çirklənməsi
Azərbaycanda əhalinin içməli suya olan tələbatını ödəmək üçün potensial baxımdan kifayət qədər yeraltı su ehtiyatı yoxdur. Respublikanın yerüstü su hövzələrinin də çirklənmə dərəcəsi yüksəkdir. Bu problem həm qonşu ölkələrdən gələn çayların orada çirklənməsi ilə bağlıdır.
Əsas təbii su hövzəsi olan Xəzər dənizinə bütün mənbələrdən ildə təxminən 12 mlrd. kub.m çirklənmiş sular axıdılır ki, bunun da 80 faizi Rusiyanın payına düşür. Azərbaycan ərazisindən isə, dənizə hər il 250 mln kub.m-dən artıq çirkli su axıdılır. Nəticədə Bakı buxtasında 60 mln. kub.m-dən çox çirkləndirici maddələr toplanıb.
Kürün suyunun 74 %-i isə Gürcüstan və Ermənistan ərazilərindən formalaşır və həddən artıq çirklənməyə məruz qalır. Hesablamalar göstərir ki, Kür çayı hövzəsinə Ermənistandan (Arazla) ildə orta hesabla 300 mln.kub.m, Gürcüstandan 265 mln.kub.m, Azərbaycandan isə 25 mln.kub.m çirklənmiş su atılır və nəticədə Kür çayı suyunun mis, sink, fenol, neft məhsulları və s. zərərli maddələrlə həddən artıq çirklənməsi müşahidə edilir.
Bundan başqa, təmizlənməmiş təsərrüfat-məişət çirkab suları ilə çaya ildə 40 min ton üzvi maddələrin axıdılması oksigenin biokimyəvi istifadəsinin kəskin artmasına səbəb olur. Kür çayında fenolların miqdarı normadan 10 dəfə, karbohidrogen isə 36 dəfə artıqdır.
Atmosferin çirklənməsi
Ölkəmizin atmosfer havasının vəziyyətinə gəldikdə isə, onu qeyd etmək lazımdır ki, təxmini hesablamalara görə, hər il sənaye müəssisələri və yanacaqla işləyən nəqliyyat vasitələri tərəfindən atmosfer havasına 1 milyon tondan artıq zərərli maddələr atılır. Bunun yarısı sənaye müəssisələrinin, digər yarısı isə avtonəqliyyat vasitələrinin payına düşür.
Bakı şəhərinin atmosfer havasına yarım milyon tondan artıq zərərli maddələr atılır ki, bu tullantıların da təxminən 30 faizi sənaye müəssisələrinin, 70 faizi isə avtonəqliyyat vasitələrinin payına düşür.
Qeyd etmək lazımdır ki, atmosfer havasını çirkləndirən əsas mənbələr neftçıxarma, neft emalı, neft-kimya və energetika müəssisələri və avtonəqliyyatdır. Stasionar və səyyar mənbələrdən atmosferə əsasən bərk toz hissəcikləri, karbon oksidləri, azot oksidləri, kükürd oksidi, karbohidrogenlər və digər uçucu kimyəvi maddələr atılır.
Müəssisələrin çoxunda filtrlər, təmizləyici qurğular ya yoxdur, ya da tez-tez dəyişilmir. Tikinti sahələrinin həddən artıq çoxalması və sıxlığı, avtomaşınların sayının artması kimi hallar vəziyyəti daha da kəskinləşdirir.
Torpağın deqradasiyası hansı səbəblərdən yaranır?
Azərbaycanın 8,6 milyon hektar ümumi torpaq fondunun yalnız 4,3 milyon hektarı və ya 50 faizi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Yararsız torpaqlarda eroziya, şoranlaşma, bataqlıqlaşma, kimyəvi çirklənmə və s. proseslərin təsiri nəticəsində deqradasiya gedib.
Torpaqların bu faktorun təsirinə məruz qalmasının əsas səbəbləri respublikanın təbii iqlim şəraiti ilə yanaşı, son 30 il ərzində davam edən təsərrüfatsızlıq, sistemsizlik, əkinçilik mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olması, meşə və yaşıllıqların qırılması və s. kimi antropogen amillərdir.
Respublikanın 1,3 mln. ha torpaq sahəsi şoranlaşmaya məruz qalıb və bunun tam yarısı suvarılan sahələrdir. Kolektor-drenaj xətlərinin bərbad vəziyyətdə olması, torpaqların relyefi, meliorativ xüsusiyyətləri, şoranlaşma dərəcəsi, qrunt sularının səviyyəsi və s. faktorlar nəzərə alınmadan sututarların tikilməsi, daşqınlar kimi amillər həmin torpaqların şoranlaşmasına və əkin dövriyyəsindən çıxmasına gətirib çıxarıb.
Dağ-mədən işləri, intensiv şəhərsalma və digər antropogen təsirlər nəticəsində 30 min hektardan artıq torpaq korlanıb sıradan çıxıb. Bunun təxminən 15 min hektarı neftlə çiklənib. Qalan yarısı isə, kimya sənayesi tullantıları, suvarma kanallarının çöküntüləri, faydalı qazıntı yataqlarının istismarı, tikinti və komunal müəssisələrinin və dağ-mədən tullantıları ilə çirklənib sıradan çıxıb.
Tullantıların idarə olunması səviyyəsi qənaətbəxşdirmi?
Dünya miqyasında mövcud problemlərdən biri də ətraf mühitin davamlı üzvi çirkləndiricilər və ağır metallarla çirklənməsinin minimuma endirilməsidir ki, bu, respublikamız üçün də olduqca aktual olub, həlli vacib problemlərdəndir. Bu növ çirklənmənin əsas mənbələri neft emalı, neftkimya, kimya, energetika, tikinti materialları istehsalı, avtonəqliyyat, kənd təsərrüfatında pestisidlərin tətbiqi və tullantıların yandırılması kimi proseslərdir ki, bu mənbələrdən ətraf mühitə dioksinlər, furanlar, bifenil və ağır metallar atılır.
Adı çəkilən birləşmələr təbii mühitə, o cümlədən insan sağlamlığına uzunmüddətli neqativ təsir göstərən havada uzun müddət asılı qalan, çətin parçalanan və tərkibində zəhərli birləşmələr olan təhlükəli maddələrdir.
Yeri gəlmişkən, Balaxanıda inşa olunan bərk məişət tullantılarının yandırılması və çeşidlənməsi zavodlarının fəaliyyətə başlamasından sonra bu sahədə vəziyyət xeyli yaxşılaşıb. Bu işin digər şəhərlərdə də tətbiqinə çox böyük ehtiyac var.
Əhali tərəfindən meşə ehtiyatlarına təzyiq artıb
Son 30 ildə ölkəmizin meşə təsərrüfatı daha bir ağır problemlə üzləşib. İşğalçı Ermənistan tərəfindən ölkəmizə qarşı edilən təcavüz nəticəsində meşələrimizə sağalmaz yara vurulub. Ermənistanın təcavüzü nəticəsində 251 min ha (və ya meşə ilə örtülü sahənin 25%-i) meşə sahəsi 30 il ərzində işğal altında qaldığından, 10,2 min ha meşə sahəsi təsərrüfat dövriyyəsindən çıxıb. İşğal altında qalmış meşələrimiz vəhşicəsinə qırılıb talan edilib. Bu ərazilərdə bitən qiymətli ağac cinslərinin kəsilib aparılması biomüxtəlifliyin pozulmasını kritik həddə çatdırıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, son 30 il ərzində əhali və ağac emalı müəssisələri tərəfindən meşə ehtiyatlarına təzyiqin artması müşahidə olunur. Respublikanın mərkəzində sipər rolunu oynayan Kürqırağı Tuqay meşələrinin 75-80 %-i məhv olub; dağ və dağətəyi meşələr sistemsiz qırılıb sıradan çıxır. Təbii bərpa edilmə imkanları ciddi surətdə məhdudlaşır (qanunsuz olaraq mal-qara otarılması, normadan artıq antropogen təsir) və nəticədə Azərbaycanın əvəzedilməz yaşıl örtüyünün gələcəyi itirilmə təhlükəsi qarşısında qalır.
Bu istiqamətdə Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Lakin mətbuatda tez-tez yayılan materiallar göstərir ki, problemin qarşısı tam alına bilmir. Çünki, kəndlərin bir hissəsi qazlaşdırılmayıb. Üstəlik, nəzarətin zəif olması meşələrin tikinti və yanacaq məqsədilə qırılmasına, yanğınların baş verməsinə gətirib çıxarır.
Nəzarət, cəzalandırma, stimullaşdırma və maarifləndirmə
Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə ekoloji problemlərin həllində ictimaiyyət əsasən qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsi ilə iştirak edir. Bəs belə təşkilatlar bu sahədə nə işlər görə bilir?
Ekoloq Jurnalistlər Birliyinin sədri Cəmşid Quliyev deyir ki, dövlətin bu sahədə ciddi işlər görməsi vacibdir, lakin vətəndaşlar özləri də ekoloji problemlərə gətirib çıxaran əməlləri etməməlidir: “Biz ötən illərdə Ümumdünya Vəhşi Təbiəti Mühafizə Fondunun (WWF) maliyyə dəstəyi ilə layihələr həyata keçirmişik. Jurnalistlər ölkənin 4 müxtəlif ekodəhlizinə səfər edib, dağlıq və meşəlik bölgələrdə çadırlarda məskən salıblar, monitorinq keçiriblər. Monitorinq müddətində KİV nümayəndələri mövcud vəziyyəti öz gözləri ilə görüb yazılar hazırlayıb dərc etdiriblər”.
Ekspert deyir ki, meşələrdə heyvanların otarılmasına son qoyulmalıdır. Heyvanlar yeni pöhrələri yeyir və meşələrin cavanlaşması prosesi dayanır. Artıq bir çox ərazilərdə keçəlləşmə gedir. Üstəlik, mebel fabrikləri meşələri gizlicə qırırlar, bahalı ağacları kəsib mebel düzəldib satırlar”.
C.Quliyevin fikrincə, nəzarət artırılmalı, cəzalar yüksəldilməli, stimullaşdırıcı və maarifləndirici tədbirlər görülməli, bununla paralel isə maarifləndirmə aparılmalıdır. “Ekologiyanı korlayanlar, ağacları qıranlar, havanı, suyu zəhərləyənlər ciddi cəzalandırılmalıdır. Bütün ucqar kəndlərə qaz çəkilməlidir ki, meşələri qırmasınlar. Bunların heç biri təklikdə problemi həll etmək gücündə deyil”.
Görülən işlər yaxşıdır, sadəcə, bu işləri daha da böyütmək lazımdır
Dövlətlə yanaşı, bu işə qeyri-hökumət təşkilatlarının da töhfə verməsi alqışa layiqdir. Bir çox ictimai təşkilatlar, fondlar ekologiyanın qorunması, sağlamlaşdırılması işinə töhvə verir. Xüsusən də, son dövrlərdə Heydər Əliyev Fondunun, İDEA-nın həyata keçirdiyi işlər nəticəsində xeyli yaşıllıq sahələri salınıb, biomüxtəlifliyin qorunması işinə diqqət verilir.
Qlobal iqlim dəyişikliklərinin getdiyi, dünya meşələrinin çox nəhəng miqyaslarda yanması (və ya yandırılması), içməli su ehtiyatlarının azalması şəraitində ölkəmizdə sağlam təbii mühit formalaşdırmağa çalışır. Dövlət isə qoruqların, milli parkların sayını və ərazisini genişləndirməklə, meşələrin qorunması işini gücləndirməklə, ekoloji normalara tələbləri artırmaqla və sair tədbirlərdə qlobal ejkoloji böhrandan ölkəmizin zərər çəkməməsinə və sağlam təbii mühitin formalaşmasına çalışır.
Media isə maarifləndirmə işləri, ekologiyaya zərər vuranların ifşası və sağlam təbii mühitin yaranmasının təbliği ilə məşğul olur və daha da məşğul olmalıdır.
Doğrudur, görülən tədbirlər nəticəsində bütün problemlər aradan qalxmayıb, qarşıda hələ görüləsi çox işlər var, ona görə də, dövlət, media və cəmiyyət bu işdə birgə fəaliyyət göstərməlidir. Bu halda Azərbaycanı cənnətə çevirmək mümkündür.
Elçin Bayramlı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.
Ekotizim ekologiyasi – Ecosystem ecology
Ekotizim ekologiyasi yashashni yaxlit o’rganish (biotik ) va tirik bo’lmagan (abiotik ) ning tarkibiy qismlari ekotizimlar va ularning ekotizim doirasidagi o’zaro ta’siri. Bu fan ekotizimlarning qanday ishlashini tekshiradi va buni ularning tarkibiy qismlari bilan bog’laydi kimyoviy moddalar, tosh, tuproq, o’simliklar va hayvonlar.
Ekotizim ekologiyasi fizik va biologik tuzilmalarni o’rganadi va ushbu ekotizim xususiyatlarining bir-biri bilan o’zaro ta’sirini o’rganadi. Oxir oqibat, bu bizga yuqori sifatli suvni va iqtisodiy jihatdan foydali tovar ishlab chiqarishni qanday saqlashni tushunishga yordam beradi. Ekotizim ekologiyasining asosiy yo’nalishi funktsional jarayonlar, ekotizimlar tomonidan ishlab chiqarilgan tuzilma va xizmatlarni qo’llab-quvvatlovchi ekologik mexanizmlarga qaratilgan. Bunga quyidagilar kiradi birlamchi mahsuldorlik (ishlab chiqarish biomassa ), parchalanish va trofik o’zaro ta’sirlar.
Ekotizim funktsiyalarini o’rganish odamlarning barqaror ishlab chiqarish haqidagi tushunchalarini sezilarli darajada yaxshiladi em-xashak, tola, yoqilg’i va ta’minlash suv. Funktsional jarayonlar mintaqaviy-mahalliy darajadagi vositachilik qiladi iqlim, bezovtalik va menejment. Shunday qilib ekotizim ekologiyasi, ayniqsa, global ekologik muammolar bilan o’zaro bog’liq bo’lgan ekologik mexanizmlarni aniqlash uchun kuchli asos yaratadi Global isish va er usti suvlarining degradatsiyasi.
Ushbu misol ekotizimning bir necha muhim jihatlarini namoyish etadi:
- Ekotizim chegaralari ko’pincha noaniq bo’lib, o’z vaqtida o’zgarib turishi mumkin
- Ekotizimlar tarkibidagi organizmlar ekotizim darajasidagi biologik va fizik jarayonlarga bog’liq
- Qo’shni ekotizimlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq va ko’pincha mahsuldorlikni saqlaydigan jamoat tuzilishi va funktsional jarayonlarini ta’minlashga bog’liqdir. biologik xilma-xillik
Ushbu xususiyatlar tabiiy resurslarni boshqarishda amaliy muammolarni ham keltirib chiqaradi. Kim qaysi ekotizimni boshqaradi? O’rmonda yog’ochni kesish oqimdagi baliq ovlashni yomonlashtiradimi? Ushbu savollarni er boshqaruvchilari hal qilishlari qiyin, ekotizimlar o’rtasidagi chegara esa aniq emas; garchi bir ekotizimdagi qarorlar boshqasiga ta’sir qiladi. Ushbu savollarga javob berishdan oldin biz ushbu ekotizimlarning o’zaro ta’siri va o’zaro bog’liqligini va ularni ushlab turadigan jarayonlarni yaxshiroq tushunib olishimiz kerak.
Ekotizim ekologiyasi tabiatan fanlararo o’rganish sohasidir. Shaxsiy ekotizim tarkib topgan populyatsiyalar ning organizmlar, jamoalar ichida o’zaro aloqada bo’lish va velosiped haydashga hissa qo’shish ozuqa moddalari va oqim energiya. Ekotizim – ekotizim ekologiyasini o’rganishning asosiy bo’limi.
Aholi, jamoat va fiziologik ekologiya ekotizimlarga va ular olib boradigan jarayonlarga ta’sir qiluvchi ko’plab biologik mexanizmlarni ta’minlaydi. Ekotizim darajasida energiya oqimi va moddaning aylanish jarayoni ko’pincha ekotizim ekologiyasida ko’rib chiqiladi, ammo umuman olganda, bu fan miqyosga qaraganda ko’proq mavzuga qarab belgilanadi. Ekotizim ekologiyasi organizmlar va abiotik energiya va ozuqa moddalari havzalariga uni birlashgan fanlardan ajratib turadigan yaxlit tizim sifatida yondashadi. biogeokimyo. [1]
Biogeokimyo va gidrologiya ozuqa moddalarining biologik vositali kimyoviy aylanishi va suvning fizik-biologik tsikli kabi bir necha asosiy ekotizim jarayonlariga e’tibor bering. Ekotizim ekologiyasi landshaftdan mintaqaga gidrologiya, global biogeokimyo va er tizimi haqidagi fanlarni qamrab olgan mintaqaviy yoki global jarayonlarning mexanistik asosini tashkil etadi. [1]
Mundarija
- 1 Tarix
- 2 Ekotizim xizmatlari
- 3 Ishlash
- 3.1 Parchalanish va ozuqa moddalarining aylanishi
- 3.2 Trofik dinamika
- 4.1 Markaziy Amerikaning ikkita shahridan darslar
Tarix
Ekotizim ekologiyasi falsafiy va tarixiy jihatdan quruqlikdagi ekologiyaga asoslangan. So’nggi 100 yil ichida ekotizim kontseptsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan muhim g’oyalar bilan tez rivojlandi Frederik Klements, ekotizimlarning aniq ta’riflarini va fiziologik jarayonlarning rivojlanishi va barqarorligi uchun mas’ul ekanligini ta’kidlagan botanik. [2] Garchi Clements ekotizimining ko’pgina ta’riflari dastlab qayta ko’rib chiqilgan bo’lsa ham Genri Glison va Artur Tansli va keyinchalik zamonaviy ekologlar tomonidan fiziologik jarayonlar ekotizim tuzilishi va funktsiyasi uchun asosiy ahamiyatga ega degan fikr ekologiya uchun asosiy bo’lib qolmoqda.
Shakl 3. Energiya va moddalar Silver Springs modeliga moslashtirilgan ekotizim orqali oqadi. [3] H – o’txo’rlar, C – yirtqichlar, TC – eng yuqori yirtqichlar, D – parchalanuvchilar. Kvadratchalar biotik hovuzlarni aks ettiradi va tasvirlar tizimdan oqim yoki energiya yoki ozuqa moddalari.
Keyinchalik ishlash Evgeniy Odum va Xovard T. Odum ekotizim darajasida energiya va materiyaning miqdoriy oqimlari, shu bilan Klements va uning zamondoshi tomonidan taklif qilingan umumiy g’oyalarni hujjatlashtirish Charlz Elton.
Ushbu modelda butun tizim bo’ylab energiya oqimlari har bir alohida komponentning biotik va abiotik o’zaro ta’siriga bog’liq edi (turlari, ozuqaviy moddalarning noorganik hovuzlari va boshqalar). Keyinchalik ish shuni ko’rsatdiki, ushbu o’zaro ta’sirlar va oqimlar ozuqa tsikllariga tatbiq etilgan bo’lib, ular davomida o’zgargan vorislik va ekotizim unumdorligini kuchli nazorat ostiga oldi. [4] [5] Energiya va ozuqa moddalarining o’tkazilishi suvda yoki quruqlikda bo’lishidan qat’i nazar, ekologik tizimlarga xosdir. Shunday qilib, ekotizim ekologiyasi o’simliklarni, hayvonlarni muhim biologik tadqiqotlar natijasida paydo bo’ldi, quruqlik, suv havzasi va dengiz ekotizimlar.
Ekotizim xizmatlari
Asosiy maqola: Ekotizim xizmatlari
Ekotizim xizmatlari – bu sog’lomlikni ta’minlash uchun muhim bo’lgan ekologik vositali funktsional jarayonlar inson jamiyatlar. [6] Suv bilan ta’minlash va filtrlash, ishlab chiqarish biomassa yilda o’rmon xo’jaligi, qishloq xo’jaligi va baliqchilik va olib tashlash issiqxona gazlari kabi karbonat angidrid (CO2) dan atmosfera uchun zarur bo’lgan ekotizim xizmatlarining namunalari xalq salomatligi va iqtisodiy imkoniyat. Oziq moddalarni velosipedda haydash qishloq xo’jaligi va o’rmon ishlab chiqarishining asosiy jarayonidir.
Ammo, aksariyat ekotizim jarayonlari singari, ozuqa moddalarining aylanish jarayoni ham eng kerakli darajaga “terilishi” mumkin bo’lgan ekotizim xarakteristikasi emas. Degradatsiyaga uchragan tizimlarda ishlab chiqarishni maksimal darajada oshirish bu ochlik va iqtisodiy xavfsizlikning murakkab muammolarini o’ta soddalashtirilgan echimidir. Masalan, intensiv o’g’it Amerika Qo’shma Shtatlarining o’rta-g’arbiy qismida foydalanish baliqchilikning degradatsiyasiga olib keldi Meksika ko’rfazi. [7] Afsuski, “Yashil inqilob ”Intensiv kimyoviy o’g’itlash qishloq xo’jaligi uchun tavsiya etilgan ishlab chiqilgan va rivojlanayotgan davlatlar. [8] [9] Ushbu strategiyalarni tiklash qiyin bo’lishi mumkin bo’lgan ekotizim jarayonlarini o’zgartirish xavfi mavjud, ayniqsa ta’sirlarni etarli darajada baholamasdan keng miqyosda qo’llanganda. Ekotizim jarayonlari sezilarli darajada buzilishlarni tiklash uchun ko’p yillar talab qilishi mumkin. [5]
Masalan, 18-19-asrlarda AQShning shimoli-sharqida keng miqyosda o’rmonlarni tozalash hozirgi kunda o’rmon unumdorligiga ta’sir ko’rsatadigan tuproq tarkibini, dominant o’simlik va ozuqa aylanishini o’zgartirdi. [10] [11] Qishloq xo’jaligi yoki o’rmon xo’jaligida bo’lsin, hosildorlikni ta’minlashda ekotizim funktsiyasining ahamiyatini anglash muhim jarayonlarni tiklash rejalari bilan birgalikda zarur. Ekotizim funktsiyalari bo’yicha takomillashtirilgan bilimlar dunyoning eng qashshoq qismlarida uzoq muddatli barqarorlik va barqarorlikka erishishga yordam beradi.
Ishlash
Biyokütle hosildorligi eng aniq va iqtisodiy jihatdan muhim ekotizim funktsiyalaridan biridir. Biomassaning to’planishi fotosintez orqali hujayra darajasida boshlanadi. Fotosintez uchun suv kerak bo’ladi va natijada yillik biomassa ishlab chiqarishning global sxemalari yillik yog’ingarchilik bilan o’zaro bog’liqdir. [12] Hosildorlik miqdori, shuningdek, o’simliklarning barglari maydoni va N tarkibiga bevosita bog’liq bo’lgan quyosh nurlarini olish uchun o’simliklarning umumiy quvvatiga bog’liq.
Sof birlamchi unumdorlik (NPP) – bu ekotizim ichida biomassaning to’planishining asosiy o’lchovidir. Toza birlamchi mahsuldorlikni oddiy formula bilan hisoblash mumkin, bu erda hosildorlikning umumiy miqdori biologik jarayonlarni ta’minlash orqali mahsuldorlikning umumiy yo’qotishlariga moslashtiriladi:
AES = GPP – Rishlab chiqaruvchi
Shakl 4. Atrof-muhit karbonat angidrid gazining (CO) mavsumiy va yillik o’zgarishlari2) Gavayidagi Mauna-Loa (atmosfera) va Massachusets shtatidagi (o’rmon) bargli o’rmon soyaboni ustidagi kontsentratsiya. Ma’lumotlar AESning yuqori va past davrlari va atmosfera CO ning yillik yillik o’sishi bilan bog’liq aniq mavsumiy tendentsiyalarni ko’rsatadi2. Keeling va Whorf tomonidan berilgan ma’lumotlarning taxminiy ko’rsatkichlari [13] va Barford. [14]
Bu erda GPP yalpi asosiy mahsuldorlik va Rishlab chiqaruvchi fotosinat (Uglerod ) orqali yo’qolgan uyali nafas olish.
AESni o’lchash qiyin, ammo tabiiy ekotizimlarning atmosferaga qanday ta’sir qilishini yorituvchi kooperansiya deb nomlangan yangi texnika yoritib berdi. 4-rasmda CO ning mavsumiy va yillik o’zgarishlari ko’rsatilgan2 kontsentratsiyasi Mauna Loa, Gavayi 1987 yildan 1990 yilgacha. CO2 kontsentratsiya doimiy ravishda o’sib bordi, ammo o’lchovlar 1957 yilda boshlanganidan buyon yil ichidagi o’zgarish yillik o’sishdan yuqori bo’ldi.
Ushbu o’zgarishlarni CO ning mavsumiy yutilishi bilan bog’liq deb o’ylashdi2 yoz oylarida. AES ekotizimini baholash bo’yicha yangi ishlab chiqilgan texnika mavsumiy o’zgarishlarni CO ning mavsumiy o’zgarishi bilan bog’liqligini tasdiqladi2 o’simliklarni o’zlashtirish. [15] [14] Bu ko’plab olimlar va siyosatchilarni ekotizimlarni muammolarni yaxshilash uchun boshqarish mumkin deb taxmin qilishlariga olib keldi Global isish. Ushbu boshqaruv turiga dunyoning ko’plab mintaqalarida o’rmonlarni qayta tiklash yoki o’rmonlarni yig’ish jadvallarini o’zgartirish kiradi.
Parchalanish va ozuqa moddalarining aylanishi
Parchalanish va ozuqa moddalarining aylanish jarayoni ekotizim biomassasini ishlab chiqarish uchun juda muhimdir. Tabiiy ekotizimlarning aksariyati azot (N) cheklangan va biomassa ishlab chiqarish N aylanmasi bilan chambarchas bog’liqdir. [16] [17] Odatda ozuqa moddalarining tashqi kiritilishi juda kam va ozuqaviy moddalarni samarali qayta ishlash samaradorlikni saqlaydi. [5] Ekotizimlar orqali qayta ishlanadigan ozuqa moddalarining aksariyat qismi o’simlik axlatining parchalanishiga to’g’ri keladi (3-rasm). O’simliklar axlatining parchalanish stavkalari axlat sifatiga juda bog’liq; fenolik birikmalarning yuqori konsentratsiyasi, ayniqsa lignin, o’simlik axlatida axlatning parchalanishiga ta’sir etuvchi ta’sir ko’rsatadi. [18] [19] Keyinchalik murakkab S birikmalari sekinroq parchalanadi va butunlay parchalanishi uchun ko’p yillar ketishi mumkin. Parchalanish odatda bilan tavsiflanadi eksponensial yemirilish va barglar axlatidagi minerallar, ayniqsa marganets kontsentratsiyasi bilan bog’liq edi. [20] [21]
Shakl 5. Eksponent model (B) va kombinatsiyalangan eksponent-chiziqli model (C) bilan tavsiflangan parchalanadigan o’simlik axlatining dinamikasi (A).
Dunyo miqyosida parchalanish tezligi axlat sifati va iqlim bilan bog’liq. [22] Lignin kontsentratsiyasi past bo’lgan o’simliklar ustun bo’lgan ekotizimlarda tez-tez parchalanish tezligi va ozuqa moddalarining aylanishiga ega (Chapin va boshq. 1982). Oddiy uglerod (C) tarkibidagi birikmalar afzallik bilan metabolizmga uchraydi parchalovchi parchalanishning tez sur’atlariga olib keladigan mikroorganizmlar, 5A rasmga qarang, [23] parchalanishning doimiy tezligiga bog’liq bo’lgan modellar; “k” qiymatlari deb nomlangan, 5B-rasmga qarang. [24] Axlatning sifati va iqlimidan tashqari, tuproq faunasining faoliyati juda muhimdir [25]
Biroq, bu modellar parchalanish paytida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bir vaqtning o’zida chiziqli va chiziqli bo’lmagan parchalanish jarayonlarini aks ettirmaydi. Masalan; misol uchun, oqsillar, shakar va lipidlar eksponent ravishda parchalanadi, lekin lignin ko’proq chiziqli tezlikda parchalanadi [18] Shunday qilib, axlatning parchalanishi soddalashtirilgan modellar tomonidan noto’g’ri taxmin qilinmoqda. [26]
Shakl 5C-da keltirilgan oddiy alternativ model 4B-rasmning standart modeliga nisbatan ancha tezroq parchalanishini ko’rsatadi. Parchalanish modellarini yaxshiroq tushunish ekotizim ekologiyasining muhim tadqiqot yo’nalishi hisoblanadi, chunki bu jarayon ozuqa moddalari bilan ta’minlanishi va ekotizimlarning CO ni ajratib olish qobiliyati bilan chambarchas bog’liq.2 atmosferadan.
Trofik dinamika
Trofik dinamikaga energiya jarayoni va ozuqa moddasi organizmlar o’rtasida ko’chirish. Trofik dinamika ekotizimlarning tuzilishi va funktsiyasining muhim qismidir. 3-rasmda Florida shtatidagi Silver Springsdagi ekotizim uchun uzatiladigan energiya ko’rsatilgan. Birlamchi ishlab chiqaruvchilar (o’simliklar, P) tomonidan olinadigan energiyani o’txo’rlar (H) iste’mol qiladi, ularni (“C”) yirtqichlar iste’mol qiladi, ular o’zlarini “eng yaxshi yirtqichlar” (TC) iste’mol qiladilar.
3-rasmdagi eng aniq naqshlardan biri shundaki, yuqoriga ko’tarilayotganda trofik sathlar (ya’ni o’simliklardan eng yaxshi yirtqichlarga) energiya umumiy miqdori kamayadi. O’simliklar tizimga kiradigan energiyaning umumiy miqdorini aniqlash orqali ekotizimlarning energiya tuzilishini “pastdan yuqoriga” boshqaradi. [27]
Shu bilan birga, yirtqichlar pastki trofik sathlarning tuzilishiga yuqoridan pastga ta’sir qilishi ham mumkin. Ushbu ta’sirlar quruqlik va dengiz tizimlarida dominant turlarni keskin ravishda o’zgartirishi mumkin [28] [29] Ekotizim tuzilishi va funktsiyasini yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga qarab boshqarish vositalarining o’zaro ta’siri va nisbiy kuchliligi katta ekologiya sohasidagi tadqiqotlarning muhim yo’nalishi hisoblanadi.
Trofik dinamika vaqt va kosmosda parchalanish tezligiga va ozuqa moddalarining aylanishiga kuchli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, o’t o’simliklari axlat sifatining bevosita o’zgarishi va dominant o’simliklarning o’zgarishi natijasida axlatning parchalanishini va ozuqa moddalarining aylanishini ko’paytirishi mumkin. [30] Hasharot o’simliklari axlat sifatining o’zgarishi va ko’payishi sababli parchalanish va ozuqa moddalarining aylanish tezligini oshirishi isbotlangan. frass kirish. [1] [31]
Biroq, hasharotlar tarqalishi har doim ham ozuqa moddalarining aylanishini ko’paytirmaydi. Stadler [32] Aphid epidemiyasi paytida hosil bo’lgan S ga boy asal shudring tuproq mikroblari tomonidan N immobilizatsiyasini kuchayishiga olib kelishi mumkinligini ko’rsatdi, shuning uchun ozuqa moddalarining aylanishini sekinlashtiradi va biomassa hosil bo’lishini cheklaydi. Shimoliy atlantik dengiz ekotizimlari treska baliqlarini ortiqcha ovlash natijasida juda o’zgargan. Cod zaxiralari 1990 yillarda qulab tushdi, natijada ularning qisqichbaqalar va qor qisqichbaqalari kabi o’ljalari ko’paydi [29] Insonning ekotizimga aralashishi natijasida ekotizim tuzilishi va funktsiyasida keskin o’zgarishlar yuz berdi. Ushbu o’zgarishlar tez sur’atlarda ro’y bermoqda va iqtisodiy xavfsizlik va inson farovonligi uchun noma’lum oqibatlarga olib keladi. [33]
Ilovalar va ahamiyati
Markaziy Amerikaning ikkita shahridan darslar
Biosfera insoniyat jamiyatlarining talablari bilan juda o’zgargan. Ekotizim ekologiyasi eng dolzarb ekologik muammolarni tushunish va ularga moslashishda muhim rol o’ynaydi. Qayta tiklash ekologiyasi va ekotizimni boshqarish ekotizim ekologiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Yuqori darajada buzilgan resurslarni tiklash ekotizimlarning funktsional mexanizmlarini birlashtirishga bog’liq. [34]
Ushbu funktsiyalarsiz ekotizimlarning iqtisodiy qiymati sezilarli darajada pasayadi va sohada potentsial xavfli sharoitlar rivojlanishi mumkin. Masalan, tog’li g’arbiy tog’li hududlar Gvatemala o’rmon resurslarining yo’qolishi sababli halokatli ko’chkilarga va mavsumiy suv tanqisligining mayib bo’lishiga ko’proq moyil. Aksincha, kabi shaharlar Totonikapan kuchli ijtimoiy institutlar orqali o’rmonlarni saqlab qolgan mahalliy iqtisodiy barqarorlik va umuman odamlarning farovonligi yanada yuqori. [35]
Ushbu hududlar bir-biriga yaqin, aksariyat aholi istiqomat qilayotganini hisobga olsak, bu holat hayratlanarli Maya kelib chiqishi, relyefi va umumiy manbalari o’xshash. Bu ikki xil odamlarning resurslarini tubdan boshqacha yo’llar bilan boshqarishi bilan bog’liq. Ekotizim ekologiyasi degradatsiyani oldini olish va insonning asosiy ehtiyojlarini ta’minlaydigan ekotizim jarayonlarini tiklash uchun zarur bo’lgan asosiy fanni taqdim etadi.
Shuningdek qarang
- Atrof muhit portali
- Ekologiya portali
- Yer haqidagi portal
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.