Təhməzova Könül. Təlim,Tərbiyə,Təhsil

4. Нормы орфоэпии определяют «выпадание» согласных в некоторых словах, например: здравствуйте → [здраствуйте], сердце → [серце], солнце → [сонце]. Такое «выпадание» обязательно в произношении и не является признаком необразованности.

Орфоэпия: понятие в русском языке, определение и примеры

В языковедении существуют понятия литературного и разговорного языков. Художественные произведения, статьи в СМИ, новостные передачи радио- и телепрограмм, переписка и общение интеллигентных образованных людей — это место «обитания» литературного языка. Его основой является орфоэпия и её нормы. Что изучает орфоэпия, как закрепились в языке орфоэпические нормы, какие стили произношения существуют и из каких разделов состоит орфоэпия — расскажем в нашей статье.

15 июля 2019
Поделитесь в соц.сетях

Что такое орфоэпия?

Значение и история термина

Термин орфоэпия состоит из древнегреческих слов ὀρθός , что означает «правильный», и ἔπος, что переводится как «речь». Соответственно, орфоэпия — это наука, изучающая «правильную речь», определяющая нормы произношения, их обоснованием и закреплением в языке.

Предмет и задачи этой науки — верное произношение звуков и ударений в словах. Для норм произношения слов русского языка характерно не всегда проговаривать те звуки, которые, кажется, должны быть (например, глухой согласный звук на конце слова вместо звонкого: бог, дуб, воз, год) или изменять / не изменять ударение в разных формах одного и того же слова: то´рт — то´ртов, ба´нт — ба´нтов, но голова´ — голо´в, волна´ — волна´м и во´лнам (в зависимости от значения). К тому же, некоторые слова имеют несколько вариантов произношения, например вариации произношения согласных звуков перед [е]. Тем не менее, даже при наличии вариантов, некоторые из них считаются предпочтительными, а прочие — допустимыми. Поэтому, чтобы правильно говорить на русском языке, необходимо знать и использовать орфоэпические нормы.

Правила орфоэпии

Неправильное произношение звуков и ударений в словах, казалось бы, не несет в себе ничего криминального, однако на деле это не так. Ошибки, отклонения от орфоэпических норм отвлекают собеседника, заставляя концентрировать свое внимание на неверном произношении, а не на смысле произносимого. Все это усложняет понимание и общение.

Речь на выступлениях, к примеру, обязана быть правильной, ведь только тогда оратору удастся донести смысл своих слов до аудитории. В области публичных выступлений колоссального успеха в сохранении классического литературного произношения достигли Московский Художественный академический театр им. М. Горького и Малый академический театр.

Русский язык. 9 класс. Контрольные и проверочные работы

Тетрадь по русскому языку содержит разнообразные задания, направленные на проверку теоретических знаний и практических умений школьников, и предназначена для проведения на уроках текущего и итогового контроля по всем разделам курса.

Разница в произношении слов не всегда связана с некоторой необразованностью человека. Россия — страна с огромной территорией, простирающейся на миллионы километров. И во всех уголках нашей родины русскоязычные люди говорят на русском языке по-разному. Местные диалекты представляют и «окающие», и «акающие», и даже «цокающие» говоры. Так, например, Москва, Московская область и центральная часть России отличается умеренным «аканьем». Именно оно и стало эталоном русского литературного произношения, показателем культуры речи.

Однако помимо разности диалектов и говоров, на произношение влияет и обстановка, в которой общаются люди, и уровень образованности. Например, в бытовом неформальном общении все слова и звуки укорачиваются, но зато могут проговариваться те, которые по правилам орфоэпии следовало не произносить, а использовать только на письме. Также не стоит забывать о сленговых выражениях, необоснованном заимствовании иноязычных слов, нечеткой дикции — все это делает нашу речь далекой от орфоэпических норм родного языка.

Литературные нормы орфоэпии делятся на две части:

правила произношения гласных и согласных звуков,
правила произношения ударений.

Для орфоэпических норм характерны следующие черты:

вариативность,
устойчивость,
общеобязательность,
согласование с языковыми традициями.

Формулировкой орфоэпических правил и норм занимаются специалисты — филологи. Прежде чем внести какие-либо поправки в произношение того или иного слова, учёные анализируют уровень распространённости этого варианта, историческую и культурную связь с лексикой прошлых лет, соответствие правилам и законам языка.

Что ещё почитать?
Орфография в начальной школе: методика обучения
Однородные члены предложения
Сочинение-рассуждение: алгоритм написания
Как использовать авторскую сказку на уроке в начальной школе?

Стили орфоэпии

Всего в русском языке выделяют три стиля произношения:

литературный,
книжный,
разговорно-просторечный.

Литературным стилем, чаще всего, владеют образованные люди, знающие правила произношения русского языка.

Книжный стиль отличается четким произношением всех звуков и реплик. Чаще всего его используют для выступлений в кругах ученых.

Для разговорно-просторечного стиля характерно использование лексики, подходящей для общения в неформальной обстановке. Им пользуется большинство людей.

Разделы орфоэпии

Для облегчения процесса овладения литературным языком нормы произношения делятся на несколько разделов:

произношение гласных звуков;
произношение согласных звуков;
произношение особых грамматических словоформ;
произношение заимствованных слов.

Произносительные нормы зависят от настоящих фонетических законов русского языка, таким образом фонетика и орфоэпия неотделимы друг от друга. Для того, чтобы знать все закономерности фонетики, разбираться в ударении, в изменении ударности при изменении формы слова, необходимо обладать определенными знаниями в этой области.

Обе науки занимаются изучением звучания речи. Моментом несхожести между фонетикой и орфоэпией является то, что первая допускает вариативность в произношении звуков, а орфоэпия — это наука, определяющая правильный вариант такого произношения в соответствии с нормами.

Русский язык.6 класс. Рабочая тетрадь с тестовыми заданиями

Рабочая тетрадь входит в состав УМК по русскому языку под редакцией М. М. Разумовской, П. А. Леканта и соответствует ФГОС основного общего образования. Также тетрадь может использоваться с учебником, соответствующим ФК ГОС. Помимо тетради, в состав УМК входят электронное приложение к учебнику, методические пособия и рабочая программа.

Примеры

Методические советы учителям

Приведем примеры нескольких орфоэпических правил.

1. Согласно фонетическим законам в заимствованных словах согласный звук перед [е] может произноситься и мягко, и твердо. Однако нормы орфоэпии определяют конкретные случаи употребления того или иного варианта. Так, в словах «темп» и «декада» произносится твердый согласный [т]: т[э]мп, д[э]када. В словах же «музей», «темперамент», «декларация» предусмотрено употребление мягких звуков перед [е]: муз[е]й, т[е]мперамент, д[е]кларация.

2. Фонетические законы определяют произношение сочетания [чн] в конкретных случаях так, как выглядит это сочетание и на письме. Также предусмотрена замена произношения [чн] на [шн]. Например, допускаются оба варианта: и коне[чн]о, и коне[шн]о. Однако орфоэпические нормы устанавливают лишь одно верное произношение — сочетание [шн]: [конешно].

3. Орфоэпические нормы не предусматривают разночтений и определяют произношение следующих слов как единственно верное: [звони´т], [краси´вее], [ку´хонный], [то´рты], [алфави´т], [катало´г].

4. Нормы орфоэпии определяют «выпадание» согласных в некоторых словах, например: здравствуйте → [здраствуйте], сердце → [серце], солнце → [сонце]. Такое «выпадание» обязательно в произношении и не является признаком необразованности.

5. Согласно орфоэпическим нормам звонкие согласные [б], [в], [г], [д], [ж], [з] на конце слова в процессе говорения оглушаются и превращаются в соответствующие им глухие: [п], [ф], [к], [т], [ш], [с]. Например, плод → [плот], покров → [покроф], визг → [виск], блиндаж → [блиндаш].

6. Сочетания сч и зч проговариваются как долгий мягкий звук [щ’], например: счастье → [щястье], подсчет → [подщёт], резчик → [рещик].

7. Сочетания звуков [тс] в составе -тся / -ться на конце глаголов произносится как звук [ц]. Например: краситься — [красица], радоваться — [радоваца], трудится — [трудица], пересекается — [пересекаэца].

Верное литературное произношение, знание и использование орфоэпических норм являются показателями культурного образованного человека. Умение правильно говорить на своем родном языке необходимо не только для ораторских выступлений, успешной работы, личной жизни, но и для того чтобы быть достойным представителем своего народа и наследником богатой русской культуры.

Təhməzova Könül .Təlim,Tərbiyə,Təhsil.

Təhsil hər bir dövlətin, ölkənin, cəmiyyətin həyatının, fəaliyyətinin mühüm bir sahəsidir. Cəmiyyət təhsilsiz inkişaf edə bilməz. Heydər Əliyev.

Səhifələrim

Əsas səhifə
Bayraq bayramı
Elektron Dərslər
Dərslərin hazırlanması üçün şəkillər
Cırtdan TV
Uşaq mahnıları
İbtidai sinif
Təhsil Portalı
İnfo-ko
Yeniliklər
Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyası
ŞEİRLƏR
Məqalələr
Tarixi mədəniyyət abidələrinin şagirdlərin tərbiyə.
Haqqımda
Bilirsinizmi ?
Mənim Ugurlarım
Kurikulum testləri
Xoş xatirələr Veb2.0
Forum
15.09.2014
Orfoepiya və orfoqrafiya lüğəti.
Bayramlar və unudulmaz tarixlər.
Mədəni irsimiz.
Nitq hissələri.
Ən istedadlı uşaqlar
Sosial media və online etiket qaydaları
Ətraf mühit və biz
Müəllimlərə dəstək – Kurikulum sualları
KURİKULUM SİNİFLƏRİNDƏ DƏRSDİNLƏMƏ VƏRƏQİ – DİREKT.
DİREKTOR OLMAQ İSTƏYİNLƏR ÜÇÜN İDARƏETMƏNİN HÜQUQİ.
MƏKTƏB DİREKTORU NECƏ OLMALIDIR
DİREKTOR OLMAQ İSTƏYƏNLƏR ÜÇÜN -LİDERLİK QABİLİYYƏ.
DİREKTOR OLMAQ İSTƏYƏNLƏR ÜÇÜN TESTLƏR
MALİYYƏDƏN TESTLƏR

Orfoepiya və orfoqrafiya lüğəti.

AZƏRBAYCAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU
“Elm” nəşriyyatı
BAKI – 1983
Redaktorları: M. Ş. Şirəliyev
M. B. Məmmədov
AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOEPİYA SÖZLÜYÜ (LÜĞƏTİ)
AZƏRBAYCAN DİLİ ORFOEPİYASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxmayaraq, yazılı dilin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar. Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını süzgəcdən keçirir.

Müasir dilimizin orfoqrafiyası danışıq dili əsasında qurulduğundan bir sıra orfoqrafiya qaydaları eynilə orfoepiya üçüp də qəbul edilə bilər.

Müasir dilimizin orfoqrafiyası ilə orfoepiyası arasında ümumi və ayrılan cəhətlər vardır. Fərqlənən çəhətlər orfoepiyanın xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyətlər, başlıca olaraq, aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Ədəbi tələffüzün əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahənkini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarət olmalıdır. Orfoqrafiyada morfoloji prinsipin tələbi üzrə felin şərt və arzu formaları keçmiş zamanda iki variantlı şəkilçilərlə (-sa, -sə, -a, -ə) verilirsə; məs.: alsa idi, gəlsə idi, ala idi, gələ idi, orfoepiyada –say 2 , -ay 2 -lə ifadə olunur,alsaydım, alaydım

2. Orfoepiyada ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyan cəhətlərə yer verilir, dar dialekt xüsusiyyətləri isə nəzərə alınmır.

Məlum olduğu üzrə, orfoqrafiya morfoloji prinsipdən çıxış edərək assimilyasiya hadisəsinə yol vermir, orfoepiyada isə, bunun əksinə olaraq, assimilyasiyadan geniş surətdə istifadə edilir. Lakin elə assimilyasiya tipləri vardır ki, onlar dar dialekt xüsusiyyəti daşıyır. Əlbəttə, assimilyasiyanın bu tipləri orfoepiyaya daxil ola bilməz. Məsələn, -lar şəkilçisi n səsi ilə bitən sözlərdən sonra gəldikdə ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyır və ədəbi tələffüzə daxil olur (danışannar, qalannar, odunnar və s.); lakin bu şəkilçi m səsindən sonra gəldikdə, məs.: adamnar dar dialekt xüsusiyyəti daşıdığı üçün orfoepiyaya daxil ola bilmir və bu söz yazıldığı kimi (adamlar) tələffüz olunur.

3. Orfoepiyada saitlərin uzun və qısa tələffüzü xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

4. Şəkilçilərin tələffüzündə də ahəng qanunu əsasən gözlənir; lakin orfoepiyanın prinsipləri ilə əlaqədar olaraq bəzi şəkilçilərin tələffüzündə ahəng qanunundan kənara çıxma halları nəzərə çarpır.

5. Assimilyasiya və səs düşümü hadisəsi şifahi dilin xüsusiyyəti ilə bağlı olduğu üçün bunlar orfoepiyada daha geniş yer tutur.

SAİTLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

A səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: alma, ata, bağlar, alacağ və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə a səsi uzun tələffüz olunur; məs.: ma:ş, sa:t, da:va, Sa:bir, a:li, şa:gird. a:şiq, a:ram, a:hu və s.

y səsi özündən əvvəl gələn geniş (açıq) saiti dar (qapalı) saitə çevirir; buna görə də şəkilçilərdə y səsindən əvvəl gələn geniş a səsi y səsinin təsiri altıda dar ı səsinə keçir; məs.: anıya, almıyacağ, başdıyar, bağlıyır, danlıyır və s.

Saitlə bitib, digəri isə saitlə başlanan iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffüzü qeyri-mümkün olur və həmin tərkibdə birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün onun son səsi (a saiti) tələffüz edilmir; məs.: Ağəli, Baləli, xaloğlu və s.

Sözün axırıncı y səsindən sonra gələn a səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında tamamilə darlaşır və tələffüz edilmir; məs.: qayya (qayaya).

Tələffüzdə orada, burada yer zərflərində r səsindən sonra gələn a səsi deyilmir; məs.: orda, burda.

Ə səsi ön sırada, keniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Ə səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: əl, nənə, dərələr, dədəmə, kəlmə və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə ə səsi uzun tələffüz edilir; məs.: tə:lim, tə:yin, tə:ziq,. tə:rif, bə:zi, mə:lum.Şəkilçilərdə y səsindən əvvəl gələn geniş ə səsi y səsinin təsiri altında dar i səsinə keçir; məs.: dəv i yə, kəlm i yəcəy, işd i yir, dinl i yir və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərin birləşməsindən əmələ kəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffuzü qeyri-mümkün olduğu və tərkibdəki birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün əvvəlinci sözün ə saiti tələffüz edilmir; məs.:Mirzağa, Mirzəli və s.

E səsi ön sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səs tələffüzdə də ancaq sözün birinci hecasında özünü göstərir; məs.: yeişy, sel, demə, eşit və s.

Ə səsi ilə bitən və e səsi ilə başlanan sözlər bitişik tələffüz edildikdə ə səsi deyilmir və e səsi uzun tələffüz olunur; məs.: ne:dim (nə edim).

Q e y d. Bəzən ikinci sözün əvvəlində y səsi deyildiyindən e səsi adi şəkildə tələffüz edilir; məs.: neyliyim (nə eləyim).

Ərəb və fars mənşəli sözlərdə e səsi bəzən uzun tələffüz edilir; məs.: e:tibar, e.tiraz, e:lan, e:tina və s.

I səsi arxa sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə tələffüzdə ancaq sözün ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: qırmızı, qış, sarı və s.

Vurğunun son hecaya düşməsi nəticəsində sözün birinci hecasında ı səsi qısa tələffüz olunur; məs.: qıfıl, qızdırma, tısbağa və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlayan şəkilçilər qoşulduqda, vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində, sözün axırıncı hecasındakı ı səsi tələffüz edilmir; məs.: ağız-ağza, ağzı, ağzım, alın-alnı, alnın və s.

Sözün axırında y səsindən sonra gələn ı səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında darlaşır və çox zəif tələffüz edilir; məs.: ayıya-ayıya, dayıya- dayıya və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə birinci söz vurğusunu itirdiyi üçün onun axırında olan ı səsi qısa tələffüz edilir; məs.: dayıoğlu, bacıoğlu və s.

İ səsi ön sırada dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. İ səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: iş, diş, tik, iri, iti və s.

Sözün birinci vurğusuz hecasında i səsi qısa tələffüz olunur; məs.: kiçiy, kişi, dişdəmə, piti, pişiy və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə i uzun tələffüz olunur; məs.: vəsi:qə, ni:zə, vi:ran, Vəsi:lə, Mədi:nə və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakıi səsi tələffüz edilmir; məs.: şəkil-şəklə, şəkli; sinif-sinfin, sinfə, sinfimiz, Misir-Misrə və s.

O səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə, bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: boyun, boğça, dodaq, toyuq, pozmaq və s.

Ö səsi ön sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə də bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: öz, döşəy, sökməy, döyməy və s.

Usəsi arxa sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur.
U səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: uzun, uduş, quru, quzu və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə söz ortasında u səsi uzun tələffüz olunur; məs.: xüsu:si, Füzu:li, tu:fan və s.

Sözün vurğusuz birinci hecasında u səsi qısa tələffüz olunur; məs.: bulaq, bucaq, budağ, buzov və s.

Bəzi sonor səslərlə bitən ikihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda sözün axırıncı hecasındakı u səsi vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində tələffüz edilmir; məs.: burun-burnu, oğul-oğlu, oğlum və s.

Ü səsi ön sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: üzüm, ütü, üzüy, üzməy və s. Sözün vurğusuz birinci hecasında ü səsi qısa tələffüz olunur; məs.: tüfəng, qüzey, düşmən, bütün, bürün, düyün, tüstü və s.

Sonor saitlərlə bitən bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı ü səsi deyilmir; məs.: ömür-ömrün, ömrə, ömrü, zülüm- zülmün, zülmə, zülmü və s.

SAMİTLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

H səsi boğazda sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə daha çox alınma sezlərdə, sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: heyva, hörüy, hörümçəy, hürməy, hürkməy, hesab, hərdən, heykəl, həsən, Hüqo, Hekel, yəhər, öhdə, söhbət, töhmət, təshih, iştah, şah, gah və s.

Qsəsi dil arxasında, partlayan və cingnltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində və ortasında rast kəlmək olar; məs.: qazan, qarğa, qar, qoz, qərar, qayda, qanun, ucqar, yəqin, tənqid, intiqam, diqqət, toqqa, saqqal, doqquz, saqqız və s.

Söz ortasında işlənən qoşa q samitindən birinci bir qədər kar tələffüz olunur; məs.: baqqal, naqqa və s.

Sonundakı q samiti x çalarlığında tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda qsəsi yenə x çalarlığında tələffüz olunur. Lakin belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqdaqəvəzinə ğ tələffüz olunur; məsələn papaq — papax — papaxçı. papaxsatan, papax — papağın dərisi, papağ aldım və s.

Q samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə adi halda, məxrəcinə müvafiq, aydın tələffüz olunmalıdır:
a) Söz başında:

1. Saitdən əvvəl: qal, qazan, qeyd, qeyrət, qəlb, qəşəng, qiyam, qiymət, qırmızı, qol, qonaq, qönçə, quş, qucaq, qütb, qüvvə və s.
2. Samitdən əvvəl: qram, qrip, qrup, qvardiya və s.

b) Söz ortasında:

1. Saitlər arasında: xaqan, laqeyd, əlaqə, naqis, vaqon, hüquq, həqiqət, füqəra, intiqam, məqam və s.
2. Saitlə cingiltili samit arasında: İqlim, miqdar, nəqliyyat, təqdim, əqrəb, əqrəba və s.
3. Cingiltili sonor samitlə sait arasında: manqal, tonqal, ilqar, yonqar, inqilab, manqa, çınqıl və s.
4. Kar samitlə sait arasında: çaşqın, sısqa, asqırmaq, hıçqırmaq, aşqar, dəhqan, təhqir, təhqiq və s.
5. Qoşa q-dən ikincisi: hoqqa, toqqa, saqqal, baqqal və s.

Q samiti bir sıra sözlərdə məqam və şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı çalarlıqda tələffüz olunmalıdır.

a) karlaşmış halda -q çalarlığında tələffüz olunmalıdır:

1. Söz ortasında kar samitdən əvvəl yanaşı gələrsə: nöqtə, nəqş, iqtibas, iqtisad, nöqsan, rəqs, iqtidar, məqsədvə s.
2. Söz ortasında qoşa q-dan birincisi: toqqa, çaqqal, baqqal və s.
3. Təkhəcalı sözlərin sonunda: irq, şərq, fərq, zövq, şövq, məşq, fövq, dınq, danq və s.
4. Çoxhecalı alınma sözlərin sonunda: məntiq, ittifaq, natiq, aşiq, şəfəq, məxluq, tədqiq, istintaq, filoloq və s.

b) Çoxhecalı əsil Azərbaycan sözlərinin, eləcə də çoxdan azərbaycancalaşmış bir sıra alınma sözlərin sonundakı q səsix çalarlığında tələffüz olunmalıdır: qabax (qabaq), uzax (uzaq), papax (papaq), otax (otaq), torpax (torpaq), çırax(çıraq), çanax (çanaq), aşıx (aşıq), çomax (çomaq).

Qeyd: Sonundakı q samiti karlaşmış halda tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q-nin tələffüzü eynən qalır, lakin saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə, söz qoşulduqda sondakı q səsi əslinə uyğun cingiltili tələffüz olunur, məsələn: ittifaq — ittifaqdan, ittifaqda, ittifaqın, dəqiq — dəqiq deyil, dəqiq olmalıvə s.

Xsəsi dil arxasında, kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: xal, xalça, xalis, yaxa, yuxu, taxça, ilxı, yox, çox, tox, bax, tax və s.

Ğ səsi dil arxasında, sürtünən və çingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: qarğı, yorğa, yağ, bağ, buğ, sağ, sağlam, torpağ, yarpağ, yazmağ, oxumağ və s.

Məlum olduğu üzrə, yazıda q ilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən x, bəzən də ğ eşidilir, lakin ğ səsi nisbətən çox işlədilir, belə sözlərin axırındakı x səsinin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl ğ səsinə çevrildiyini də nəzərə alaraq, orfoepiyada, həmin sözlərə sonu ğ ilə tələffüz edilən sözlər kimi baxmaq daha məqsədəuyğundur; məs.: torpağ-torpağa, torpağı, torpağımız, torpağda, torpağdan, yazmağ-yazmağa, yazmağda və s.

Ke səsi dil ortasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: kök, tikməy, tülkü, kələm, sök, tük, mülk, kitab və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında da, yazıdan fərqli olaraq, yax(ih), ya g, ya da y tələffüz olunur. Lakin aparılan müşahidələr köstərir ki, həmin sözlərin y ilə tələffüzünə üstünlük verilir. Bundan əlavə, iki sait arasında da y səsi deyildiyindən çoxhecalı sözlərin axırında y səsinin tələffüzü məqsədə daha uyğundur; mə.s.: inəy-inəyə, inəyi, inəysiz, inəydə, inəydən; gəlməyə-gəlməyi, gəlməydə* və s.

__________________

* Q e y d: Yazıda «q» səsilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən «x», bəzən «ğ»; «k» səsi ilə bitənlərin axırında isə ya «x» (ih). ya da «y» şəklində tələffüz müşahidə edilir. Bu variantların hər ikisini doğru hesab etmək olar. Lakin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl «q» səsinin «ğ» səsinə, «k» səsinin «y» səsinə keçməsini nəzərə alaraq orfoepiya sözlüyündə də «ğ» və «y» variantının saxlanılmasını məsləhət bildik.

Ka səsi dil arxasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə rus dilindən alınan sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və sözün axırıpcı hecasında təsadüf olunur; məs.: traktor, kabinet, leksika, fonetika, texnika, mexanika və s.

Ərəb mənşəli bəzi sözlərin axırında k səsi tələffüz edilir; mos.: hak, təsdik, ittifak, aşik, üfük, şəfək və s.

G səsi dil ortasında, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu sözə sözün əvvəlində, ortasında, sonunda və sözün axırıncı hecasında rast gəlmək mümkündür. Söz axırında n səsi ilə birlikdə gələn g səsi bir qədər kar (k səsinə yaxın) tələffüz olunur; məs.:zəng, pələng, tüfəng, fişəng və s.

Y səsi dil ortasında, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: yük, yağ, iynə, düymə, yay, ay, küləy, dirəy, getməy və s.

T səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: tor, tər, tir, ton, tütün, sütül, titrəmə, iti, ot, it, at, yat və s.

Bəzi alınma sözlərin axırında gələn t səsi samitlə başlanan şəkilçidən və ya sözdən əvvəl tələffüz edilmir; məs.: doslar (dostlar), sərbəs (sərbəst), nefçi (neftçi) və s.

D səsi dil önündə, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: diş, darı, diz, deməy, Qədir, dad, yad və s.

Sonu d ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə həmin d səsi karlaşmış şəkildə (t səsi kimi) tələffüz olunur; məs.: kənddən, kənd müəllimi, qənddir, bulud kəlir, qəndsiz və s.

İrəli assimilyasiya nəticəsində şəkilçinin birinci səsi olan d səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.: mənnən, sənnən, yerinnən, gedənnən, axşamnan, qolumnan, dilinnən, dilimnən və s.

S səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: sən, siz, Solmaz, Sevil, sarı, susmaq, dəsmal, Yasəmən, yasdığ, kasa, isti, tas, yas, bas və s.

Ərəb mənşəli çoxhecalı sözlərin axırında s səsi özünü göstərir; məs.:iclas, təsis, ixtisas, mütəxəssis və s.

Z səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Z səsinə sözün önündə, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: zəli, zəfəran, zökəm, zəlzələ, azad, azar, əzməy, əziz, saz, köz, qaz və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında z səsi samitlə başlayan şəkilçidən və sözdən əvvəl bir qədər kar tələffüz olunur; məs.:almazdan, almaz mədəni, Araz çayı, dayazdır, xoruz səsi və s.

Ş səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Ş səsi sözun əvvəlində, ortasında və axırında işlənir; məs.:şal, şalvar, qaşıq, yaşıd, işığ, baş, daş, qaş, qarış, barış, yarış. və s.

J səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə bir sıra alınma sözlərin əvvəlində və ortasında rast gəlmək olar; məs.: jaket, jilet, jandarma, jarqon, əjdaha, Əjdər, jüri, jurnal və s.

Ç səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir.; məs.: çadır, çay, çeşmə, çaşmaq, açar, saçağ, parça, iç, üç, ölçü, açmağ, qaçmağ, keçməy, keçid və s.

Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn ç səsi d səsi qarşısında ş səsinə keçir; məs.: qaşdı, keşdi, aşdı, işdi və s.

C səsi dil önündə, partlayan və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: cavan, can, calamaq, qoca, yonca, uca, ac, sac, güc, tac və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında c səsi bir qədər kar (ç səsinə oxşar) tələffüz olunur; məs.: ağac, yalavac, çəkic, kərpic, qılınc və s.

Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn c səsi d səsi qarşısında j səsi ilə əvəz olunur; məs.: ağajdar, ağajda, bijdiy (bic), güjdü, kərpijdən və s.

N səsi dil önündə, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: nənə, naziy, Nazlı, nanə, qonşu, yan, don, yon, yun və s.

Geri assimilyasiya nəticəsində sözün ortasında və axırında gələp n səsi m səsi ilə əvəz olunur; məs.: zəmbil, sümbül, şəmbə, Qəmbər, kümbəz, təmbəki, ombir, ombeş, dimməz, bəyəmmir, dimmə və s.

L səsi dişdə, süzgüp və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: lil, limon, lif, lalə, yoldaş, yalnız, dil, bilməy, il və s.

Tələffüzdə dəyişikliyə daha çox məruz qalan səslərdən biri də L səsidir. Bu səs assimilyasiya nəticəsində t, d, s, z, ş, n, m, r səslərindən sonra həmin səslərə, ya da məxrəccə bunlara yaxın olan səslərə keçir.

1) t, d, s, z, ş səsləri ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda, L səsi d səsi ilə əvəz olunur; məs.:atdar, otdar, otduğ, rahatdığ, dö:lətdi, addı, daddı, süddü, səsdər, hirsdəndi, qızdar, bizdər, təmizdiy, duzdu, gözdədim, işdə, başda, qaşdar, daşdar, qışdağ, yoldaşdar və s.

2) n səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.: oğlannar, gəlinnər, xannar, odunnar, insannar, aydınnığ, sinni, vijdannı, bulannığ, yamannığ və s.

3) r səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi r səsi ilə əvəz olunur; məs.:qarrı, varrı, narrar, fərri, azarrı, şəhərri, ağırrığ, hünərri və s.

R səsi yuvaqda, süzgün və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. R səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: rica, rayon, Rəhim, radio, ruh, arx, Araz, arzu, darısqal, yar, darı, nar, tar və s.

İndiki və qeyri-qəti kələcək zamanın III şəxs cəmində -lar şəkilçisindən əvvəl gələn r səsi assimilyasiya nəticəsində Lsəsinə keçir; məs.: alıllar, oturallar, gəlillər, bilillər və s.

F səsi diş və dodaqda, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə alınma sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: fərə, fəhlə, fason, fanar, təftiş, dəftər, səfər, torf, tərif, saf və s.

V səsi diş və dodaqda, sürtünən və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözlərin əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: var, ver, vur, vəlvələ, talvar, ov, qov və s.

P səsi qoşa dodaqda, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: papağ, yarpağ, paltar, palçığ, qarpız, pul, sap, ip, top və s.

B səsi qoşa dodaqda, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: bal, bala, yaba, çoban, daban, qab, boşqab və s.

Çoxhecalı sözlərin və şəkilçilərin axırında b səsi bir qədər karlaşır (p səsinə oxşar); məs.: kabab, qutab, corab, kitab, hesab, alıb, gəlib və s.

M səsi qoşa dodaqda, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: mən, min; Mirzə, pambığ, saman, şam, dam, adam və s.

ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

Tələffüzdə şəkilçilər əsasən ahəng qanununa tabe olur. Bununla yanaşı, bəzi hallarda söz əsasının son samitinin təsiri altında şəkilçinin əvvəlinci samiti assimilyasiya hadisəsinə uğrayır (bu hal xüsusən L səsi ilə başlanan şəkilçilərə aiddir).

SÖZDÜZƏLDİCİ ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ
1. -çı, -çi, -çu, -çü: çayçı, əməyçi, quşçu, döyüşçü və s.

2. -lı, -li, -lu, -lü, -dı, -di, -du, -dü, -rı, -ri, -ru, -rü, -nı, -ni, -nu, -nü: yağlı, irəli, yuvalı, yüklü, gilli, qollu, atdı, ətdi, duzdu, süddü, narrı, tərri, nurru, ömürrü, qannı, sinni, enni, yunnu, yönnü və s.

3. -lığ, -liy, -luğ, -lüy, -dığ, -diy, -duğ, -duy, -rığ, -riy, -ruğ, -rüy, -nığ, -niy, -nuğ, -nüy:atalığ, meşəliy, qumluğ, üzümlüy, ağajdığ, tərsdiy, otduğ, döşdüy, narrığ, tərriy, zorruğ, ömürrüy, aydınnığ, dənniy, odunnuğ, gönnüyvə s.