Orta esrlərdə misir tarixi

Qədim tarix (III-VI-cı sülalələr, e.ə. 2778 — 2263 illər)

Qadimgi Misr madaniyati – презентация

Презентация на тему: ” Qadimgi Misr madaniyati” — Транскрипт:

2 Qadimgi Misr madaniyati

4 Qadimgi Misr Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi oqimida joylashgan qadimiy davlat.

5 Qadimgi Misr madaniyati Nil vodiysida vujudga kelib, Orta yer dengizi mamlakatlari (Falastin, Suriya, Livan, Turkiya), qisman Gretsiya va Italiya hududlariga yoyilgan va rivoj topgan.

6 Nil daryosi Uzunligi6 650 km HavzasiOʻrta Yer dengizi Suv sarfi2 830 m³/s Suv oqimi BoshlanishiViktoriya koʻli Boshlanish joyiJinja, Uganda Balandligi350 m QuyilishiOʻrta Yer dengizi Quyilish joyi Misr Balandligi0 m Joylashuvi DavlatUganda

7 Nil (arabcha: النيل annīl, inglizcha: Nile) Shimoli-sharqiy Afrikada joylashgan dunyoning eng uzun daryosi. U 6,650 km uzunlikka ega boʻlib, oʻnta davlat boʻylab oqib oʻtadi, bular Sudan, Janubiy Sudan, Burundi, Ruanda, Kongo Demokratik Respublikasi, Tanzaniya, Keniya, Efiopiya, Uganda va Misr davlatlaridir.arabchainglizchaeng uzun daryosiSudanJanubiy SudanBurundiRuanda Kongo Demokratik RespublikasiTanzaniya KeniyaEfiopiyaUganda Misr

8 «Sen buyuksan, Nil ! Sening suvlaring xudolarga va odamlarga hayot baxsh etadi».Osirisga bagishlangan qadimgi Misr madaniyatida Ramzes IV aynan shunday kuylaydi va aytish mumkinki, ushbu misralar mamlakat tarixi va madaniyatining mohiyatini yorqin aks ettiradi. Zotan, Gerodot ota mazmundor va ta’sirli šilib aytganidek, Misr – Nilning in’omi. Bu daryo Efiopiya toglaridan tushib, orta Yer dengiziga yetib kelguncha yuzlab kilometr Afrika qumliklari oralab oziga yol ochib boradi. Nilning ikkala qirgogida hayot qaynaydi. Odamlar Nilni ilohiylashtiradilar, unga siginadilar.Nil va uning atrofidagi hosildor yerni misrliklar dunyoda hamma narsadan yaxshi koradigan,ozlarining san’at asarlarida aks ettirishni sevadigan gulga – nilufarga oxshatishgan.

9 Qadimgi Misr tarixi

10 Uzoq davom etgan Misr tarixida bir-biriga qarama-qarshi ikki an’ana: markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi kuchlarning birgalikda mavjud bolganligini, qarama-qarshiliklar birligi va kurashining oziga xos korinishini kuzatish mumkin. Tadqiqotchi olimlarning ta’kidlashlaricha, Misr tarixining eng qadimgi davri turfa xillikdan birlik sari harakat bilan xarakterlanadi. Hali yozma hujjatlar paydo bolishidan oldin butun mintaqa qishloq xojalik hududlariga bolingan edi. Keyingi barcha voqealarda bu hududlar ancha faol rol oynaydi: ular muxtoriyatga intiladilar, ayni paytda, guruhlarga – konfederatsiyaga birlashish an’analarini ham namoyish etadilar. Shu tariqa mil. avv yilga yaqin, yozma tarix paydo bolishi arafasida ikkita konfederatsiya, ikki raqobatlashuvchi podsholik paydo boladi: biri shimolda –Nil daryosi suvi dengizga quyilishidan oldin uni tarmoqlarga ajratuvchi bahaybat Deltada; ikkinchisi janubda – daryo boylab joylashgan tor yerda. Taniqli fransuz olimi A. More ta’kilaganidek, tabiatning ozi ikkita Misrni yaratgan – orta Yer dengizi boyida va Afrikada. Bu bolinish Misr tarixi uchun juda muhim va har doim hal šiluvchi omillardan biri bolib qoladi. Gap shundaki, bu ikki mintaqa geografik va tarixiy sharoitlari boyicha bir-biridan farq qiladi: orta Yer dengiziga intilgan shimol dengiz boyida joylashgan boshqa buyuk madaniyatlar bilan ochiq muloqotda bolgan; Afrika qit’asiga intilgan janub esa, boshqa madaniyatlar uchun yopiq bolgan va koproq shu qit’a sivilizasiyasiga jalb qilingan.

11 Misr tarixi odatda uchta yirik davrga – qadimgi, orta va yangi podsholiklarga bolinadi.

12 Dastlabki kalendar qadimgi Misrda yaratilgan. Misrliklar oz hayotini Nil daryosisiz tasavvur etisha olmaganlar. Nil daryosining suvi ular uchun hayot- mamot masalasi edi. Ayni paytda ular uchun Nil daryosi suvining qachon toshishi vaqtini bilish ham nihoyatda muhimahamiyatga ega bolgan. Misrliklar Nil daryosining keyingi toshqiniga qadar kanallarni tozalab, togonlarni tuzatib qoyishlari kerak edi. Kundalik kuzatuv daryoning yanagi toshqiniga qadar oradan 365 kun otishini korsatgan. Shu tufayli misrliklar 365 kunni 30 kunlik qilib, 12 oyga bolganlar. Qolgan besh kunni yil oxiiiga qo’shimcha sifatida joylashtirganlar. Shu tariqa ilk kalendar vujudga kelgan. Misr kalendari

15 Qadimgi Misr xudolari Qadimgi Misr xudolari va ma’budalari murakkab va mavjud bo’lgan narsalar edi. Madaniyat rivojlanganidek, xudolarning aksariyati va ular namoyon etgan narsalari ham shunday edi. Mana, qadimgi Misrning taniqli xudolari va ma’budalari.

17 Anubis – marhumlar va mumiyolanganlar xudosi Anubis, o’lim va embalmingning Misrdagi cho’qqilarni boshqaradigan xuddi va nepuslar tomonidan Osirisning o’g’li, deb aytiladi, garchi uning otasining ayrim afsonalarida bo’lsa ham. Bu Anubisning o’lganlarning ruhlarini tortish va ular jahannamga kirishga loyiqmi yoki yo’qligini aniqlashdir. Uning vazifalari doirasida u yo’qolgan qalb va etimning homiysi.jahannamga

18 Bast – mushuk ma’budasi Bastet ma’budasi bronza haykalchalari, mushuk yoki mushuk boshli ayol kabi. Misrda mushuklar ko’pincha xudolarga sig’inishgan, Bast eng sharafli shahvat xudolari bo’lgan. Shuningdek, Bastet ismli jinsiy aloqa va fertillik xudosi edi. Aslida, u sher kabi tasvirlangan edi, lekin ba’zida uning yonida mushukchalar bilan tasvirlangan, chunki unda tug’ilishning ma’budasi sifatida uning roliga hurmat ko’rsatildi.

19 Geb -yer xudosi Geb tasvirlanishi, devor bo’yoqlarining detallari, Baenentyu maqbarasi, Bahariya Oasis, Misr, Misr sivilizatsiyasi, Sait davri, XXVI Qadimgi Misr dinida Geb yerning xudosi sifatida tanilgan va Misrning birinchi shohidir. U tez-tez osmon ma’budasi, yong’oq ostida yotgan holda tasvirlangan. Yerning xudosi sifatida o’z rolida, u fertillik xudosi. O’simliklar uning tanasida o’sadi, o’lganlar uning ichida qamoqda, zilzilalar uning kulgisidir. U er yuzidagi xudodan ko’proq – aslida u erdagi barcha narsalarning xudosi.

20 Xatxor – musiqa, gozallik va sevgi ilohasi Misrliklar Ra’ning xotini Xatrorga hurmat-ehtirom ko’rsatishdi. Misr dini, Xathor, ayollik, sevgi va onalik quvonchini o’zida mujassam etgan xudosiz ma’buda edi. Urug’likning ramzi bo’lish bilan bir qatorda u yer osti dunyosining ma’budasi sifatida tanilgan va u G’arbga yangi kelganini mamnuniyat bilan qabul qilgan.

21 Isis -ona ma’budasi Isis ko’pincha qanotlari yoyilganligi bilan tasvirlanadi. Foto kredit: Dastlab mozorli ma’buda, Isis Osirisning sevgilisi edi. O’limidan so’ng, u sehr-joduidan uni tiriltirish uchun foydalangan. Isis, Misrning eng qudratli xudolaridan biri bo’lgan Horusning onasi sifatida uning roli uchun faxrlanadi. U ham Misrning har bir bayrami va oxir-Misrning ilohiy onasi edi.

22 Osiris -misr xudolari shohi Osiris taxtda, o’lik kitobida ko’rsatilgandek, tana papirusida. Osiris yerning va osmonning o’g’li va Isisning suyuklisi edi. U insoniyatga sivilizatsiya sirlarini o’rgatadigan xudodir. Bugungi kunda u ayrim yahudiylar tomonidan mag’rurlik va hosilning xudosi sifatida sharaflanadi.

23 Ma’at – haqiqat va adolat ilohasi Maat – haqiqat va adolatn xudosi. U Thoth bilan turmush qurgan va quyosh xudosi Raning qizi. Haqiqatdan tashqari u uyg’unlik, muvozanat va ilohiy tartibni aks ettiradi. Misr afsonalarida, koinotning yaratilishidan so’ng qadam bosgan va betartiblik va buzuqlik o’rtasida uyg’unlikni keltiradigan Ma’atdir.

24 Amon Ra – quyosh xudosi Ra Misr mifologiyasida muhim rol o’ynadi. Ra osmonning hokimi edi. U quyosh xudosi, nurni keltiradigan va fir’avnlarga homiy bo’lgan. Afsonaga ko’ra, quyosh osmonlar bo’ylab sayohat qiladi, Ra esa aravasini osmondan boshqaradi. Aslida, u faqat quyoshning quyoshi bilan bog’liq bo’lsa-da, vaqt o’tgan sayin Ra RaI kun bo’yi aloqada bo’ldi.

25 Toton – Oy, donishmandlik va tabobat xudosi Thot (“Toth”, “goth” dan ko’ra “ikki” bilan qofiyalangan) qadimgi Misr dinlari va ibodatning eng muhim xudolaridan biri bo’lgan. Ra, uni la’natlagan Ra ismli til sifatida tanilgan va tez-tez Ra uchun nomzod edi.Ra Ba’zi manbalarda Ra’ning o’g’li bo’lishiga qaramay, Thoth sehrli tilning kuchi yordamida o’zini yaratishga muvaffaq bo’lgan nazariya ham mavjud. U sehrgarning yaratuvchisi va xudolar xabarchisi sifatida tanilgan. Shuningdek, ba’zi bir hikoyalarda, shuningdek, ilohiy yozuvlarni saqlovchi, xudolarga maslahat beruvchi va tortishuvlarda vositachi sifatida ham ta’riflangan.

26 Taweret -tugilish xudosi Taweret tug’ish va tug’ishning Misr xudosi edi, biroq u bir muddat jin urgan. Hippopotomus bilan aloqador bo’lgan Taweret, ayollarni mehnat va yangi tug’ilgan chaqaloqlarni kuzatib turadigan va himoya qilgan ma’buddir.

27 Qadimgi Misr tarixini davrlashtirish Qadimgi Misr tarixi bu er.avv. IV ming yillikning II yarmidan davlat va sinfiy jamiyatni paydo bo`lishidan er.avv. VI asr da Misrning Ahmoniylar davlatiga qo`shib olingan davrigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Qadimgi Misr tarixi quyidagi davrlarga bo`linadi:

28 1. Sulolalargacha bo`lgan birinchi davr (er.avv. IV ming yillikning I yarmi) urug’chilik munosabatlari yemirilishining boshlanishi. 2. Sulolalargacha bo`lgan II davr yoki Gerzey davri (er.avv. V ming yillikning II yarmi) Ijtimoiy tengsizlikning paydo bo`lishi, ilk sug’orish inshootlarining paydo bo`lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi Misr davlatlarining paydo bo`lishi. 3. Ilk podsholik I-II umummisr sulolalarining boshqaruvi. Yagona umummisr davlatlarining paydo bo`lishi. (er.avv. XXXI-XXIX asrlar). 4. Qadimgi podsholik davri III-IV sulolalar hukmronligi (er.avv. XVIII-XIII asrlar). 5. O`tish davri. (VII-VIII sulolalar, XXIII-XXI ). Yagona Misr davlatining nomlarga parchalanishi. 6. O`rta podsholik davrida markazlashgan Misr davlatining tiklanishi. X- XIII sulolalar boshqaruvi (XXI-XVIII sulolalar). 7. II O`tish davri (XIV-XVI sulolalar.) XVIII asr oxiri – XVI asr boshlari) Misrning zaiflashuvi. 8. Yangi podsholik davri. XVIII-XX sulolalar hukmronligi. (er.avv. XVI- XI asrlar) Misr jahon davlatining paydo bo`lishi. 9.III o`tish davri. (XXI sulola XI-X asrlar) Misrning tushkunligi. 10. So`nggi podsholik. Misr chet elliklar hukmronligi ostida (XXII-XXV sulolalar er.avv. XI- VIII asrlar) Misrning Sais (XXVI ) sulolasi davrida tiklanishi. (er.avv. VII-VI asrlar). 11. Misrning Eron tomonidan bosib olinishi va Eron davlatiga qo`shib olinishi (XVII- XXX sulolalar, er.avv. VI-IV asrlar).

29 VIII. Yunon-Rim davri 332 (eramizdan avvval) – 638 yillar VII. Eronliklar hukmdorligi davri 27-suloladan 30-sulolagacha yillar (eramizdan avval) VI. Misrliklarning songgi davri 25 va 26-sulolalar yillar (eramizdan avval) V. Yangi podsholik davri 18-suloladan 24-sulolagacha yillar (eramizdan avval ) IV. Giksoslar hukmdorligi davri 14-suloladan 17-sulolagacha yillar (eramizdan avval) III. Orta podsholik davri 11-suloladan 13-sulolagacha yillar (eramizdan avval) II. Qadimgi podsholik davri 3-suloladai to 10-sulolagacha yillar (eramizdan avval) I. Arxaika davri 1- va 2-sulolalar yillar (eramizdan avval )

30 Misr malikasi- Kleopatra

31 Kleopatra ellinistik Misrning oxirgi malikasi edi, va u oziga xos maftunkorlik, qopollik, shuratparastlik, yettita tilni bilishi, va xilma-xil kitoblar muallifi – olchash dasturidan kosmetologiyagacha bolganligi bilan ajralib turardi. Kleopatra hayoti afsonalar va kopgina sirlar bilan tola. Malumki, ozining siyosiy maqsadi sifatida malika Misrni rimliklar tomonidan qulga aylantirish siyosatidan himoya qilish deb bilardi. Shu yoki boshqa sabab bilan uning ismi mangulikda, hamda Yuliy Sezar va Mark Antoniy bilan boglanib qoldi. Aynan shu munosabatlar asosida adabiy va kinematografik asarlar bayon etilgan. Olim malikani Aksium ostida uning askarlari zabt etilishi vaqtida kutib oldi, tarixiy malumotlarga kora, u asira bolish sharmandaligidan ozini qutqarish uchun ilon zaharini ichgan. Bu hol m.a 30 yillarning avgustida sodir bolgan. Kleopatra 18 yoshga tolganida, uning boshqaruvi vaqti kelib qoldi, va u akasi Ptolemeyga turmushga chiqishga majbur boldi, akasi atigi 9 yoshda edi. Ayol taxtda otirib, mustaqil ravishda boshqarishi mumkin emas deb hisoblanar edi. Kleopatra va Ptolemey boshqaruvi 4 yil davom etdi. Osha vaqtda malika ozining Yuliy Sezar bilan uyushmasi ustida ishlar edi. Kichik ukasi opasining harakatidan jahli chiqib, isyon kotardi va unda maglub bolib, natijada, Nil daryosida chokib ketdi. Rimdan mustaqil bolishga Kleopatra erishdi, bunda u oz maftunkorligi va gozalligi bilan buyuk hukmdorlar: Sezar va Antoniyni maftun qilgandi. Bu munosabat Misrga mustaqillikni 20 yil mobaynida his qilishga imkon berdi..

32 Kleopatraning ikkita taniqli erlaridan merosxorlar qoldi: Yuliy Sezardan ogil Sezarion, Mark Antoniyodan – Kleopatra Selena va Ptolemey II Filadelf. Misrning gullab yashnashi malikaga oz mehmonlarini bayramlarda qul tashuvchilar va oltin tasmali otlar bilan birgalikda palankinlar sovga qilishga imkon berardi. Tarixchi Plutarx aytishicha, Kleopatra ozini qimmatbaho gilamlarga orab, rimlik Sezarga ozini taqdim etgan. Mark Antoniy bilan birinchi uchrashuvlarni Kleopatra inkor etgan. Buning sababi havaskorni qiziqtirishgina emas, balki oz tashrif buyurishi bilan: u Antoniyning oldiga roza gulbarlari bilan sepilgan, qizil yelkanli kemada kelishni xohlardi, va shu bilan lol qoldirmoqchi edi. Mark, kema qurilishi bitqazilishigacha kutishi lozim edi. Kleopatraning boyligi va tejamsizligi haqida afsonalar yurardi. Qadimgi faylasuflarning aytishlaricha, malikada faylasuflik toshi – metalni oltinga aylantiruvchi tosh bor bolgan. Kleopatra amaliy kosmetologiya bilan shugullanardi. Osha zamonalardagi shifokorning aytishicha, u Sezarga soch tokilishidan yordam berardi, oz qoli bilan u uchun maxsus malham dori va aralashmalarni tayyorlab berardi. Olim malikani Oktabian qorovullari himoya qilib turgan vaqtda kutib oldi. Uning oldiga makkorlik bilan bir dehqon, qolida bir savat bilan kirib olgan. Aynan osha savatda kobra bolgan. Boshqa variantga binoan, zahar uning berilishidan bir necha vaqt oldin tayyorlangan. U soch uchun taqinchoqning boshchasida saqlangan. Kleopatra va Mark Antoniy birgalikda kurashayotgan paytda, birga olishga soz berganlar. Malika olimidan keyin, Mark qilich ustiga ozini tashlagan. Zamonaviy texnologiyalar olimlarga Kleopatraning haqiqiy korinishini tiklashga imkon yaratgan, va uni siz eng zor tarixiy filmlarda korishingiz mumkin. Olimlarning fikrlariga kora, misrlik hukmdor ayolni chiroyli deb atash qiyin. Lekin bu fikrni gozalning hayoti inkor etdi.

33 Qadimgi Misr yozuvi Qadimgi Misrda yozuv miloddan avvalgi IV-III ming yillik tutashgan joyda paydo bo’lgan. Qadimgi Misr yozuvi qabrlar va piramidalar devorlarida tasvirlar va matnlar shaklida aks ettirilgan. Misr yozuvlari sirlarini barqaror saqlagan. Maslahat qadimiy yozuv Misr 1799 yilda Iskandariya yaqinidagi Rozetta shahrida topilgan Rosetta toshiga aylandi. Balandligi 1,2 m, eni taxminan 1 m va qalinligi 30 sm bo’lgan 760 kg vaznli plitaning bo’lagiga uchta bir xil matnlar qo’yilgan. turli tillarda Qadimgi Misr yozuvi. Yuqori qismida 14 satrda qadimgi Misr iyerogliflari, toshning o’rtasida 34 satr demotik yozuv bilan band bo’lgan, pastki qismida esa 14 satr qadimgi yunon tilida. Topilma qadimgi Misr yozuvlari tarixini tadqiq qilish uchun boshlang’ich nuqtaga aylandi yildan beri tilshunoslar qabrlar devorlaridagi yozuvlarni ochib berishga muvaffaq bo’lishdi.qadimiy yozuvturli tillarda

34 Qadimgi Misr yozuvi: iyerogliflar Misrliklar yozuvni donolik xudosi Tot ixtiro qilgan deb hisoblashgan. “Ilohiy so’z” ieroglif shaklida uzatilgan. Ieroglif tushunchasi yunoncha ieros (muqaddas) va glifodan kelib chiqqan. (Yozuv). Tadqiqotchilar-Misrshunoslar “muqaddas xat” ga fonetik belgilar qo’shilgan holda tasviriy yozuv deb ta’rif berishdi. Ierogliflar chapdan o’ngga ustunlar bilan yozilgan. Ieroglif belgilar toshlarga o’yilgan, teriga o’yilgan, cho’tka bilan papirusga surilgan. Ieroglif harflar eramizning IV asrigacha qabrlarda va diniy maqsadlarda ishlatilgan.

36 Qadimgi Misr va yozuv tarixi: Ieratik belgilar Qadimgi Misrda yozuv tarixida iyeroglif yozuv ieratik bilan bir vaqtda mavjud bo’lgan. Ushbu tur qadimiydir misr yozuvi, keyinchalik demotik yozuv kabi, yozma yozuv edi. Yozish uchun papirus, charm, loy parchalari, matolar, yog’och ishlatilgan. Belgilar siyoh bilan qilingan. Ieratik belgilar qadimgi Misr ruhoniylari tomonidan iqtisodiy hujjatlar va adabiy risolalar yozish uchun ishlatilgan. “Ieratik” harfi eramizning III asrigacha mavjud bo’lgan. va yozish uslubi bilan ajralib turardi: o’ngdan chapga.misr yozuvi

37 Qadimgi Misr va yozuv tarixi: ideogrammalar Qadimgi Misr madaniyatini tahlil qilar ekanmiz, ushbu sivilizatsiya yozuvining ba’zi jihatlarini ko’rib chiqamiz. Qadimgi misrliklar tili semitik ildizlarga ega, bir qator Afrika tillarining elementlarini o’z ichiga oladi. Qadimgi Misr tili afroosiyo yoki hamito-semit guruhiga mansub. Ushbu guruhning ota-ona tili miloddan avvalgi VII ming yillikda Afrikada ham, Yaqin Sharqda ham gaplashdi. Misrdagi eng qadimgi yozuv tizimlari ideografik (yunon tilidan) bo’lgan. g’oya – g’oya va grafo – yozuv). Qadimgi Misrda ideogrammalar bo’lgan, ular orasida biz misol sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatdik, shu jumladan ularning ekvivalentlarini ingliz tili:ingliz tili

39 Ideogramlarning prototiplari ko’pincha piktogrammalar edi (majoziy yozuv, lotincha. piktus – bo’yalgan va grafo – yozuv). Piktogrammalar deyarli hamma narsada ishlatilgan Qadimgi dunyo. Aslida, piktogrammalar rasmlardagi harflardir. Shu sababli, ko’plab ideogramlar ramziy ma’noga ega, ya’ni ba’zi bir ob’ektlarni xuddi ularni nusxalash kabi eslatadi. Grafik yozuv individual tushunchalarni ta’kidlamasdan, butun g’oyani anglatadi. Hatto juda kichik piktogrammalar ham zamonaviy jumlaga o’xshab semantik to’liqlikka ega. Biroq, piktogrammalarda qat’iy qoidalar tizimi mavjud emas va ular hatto bitta madaniyat muhitida ham noaniq qabul qilinishi mumkin. Aslida, ramziylik piktografiya uchun odatiy emas, shuning uchun individual rasmlarni odamlar tomonidan aniq o’qilishi mumkin turli madaniyatlar. Birinchi piktogrammalar juda erta tarixga – miloddan avvalgi 40 ming yillarga to’g’ri keladi. e. Ierogliflarga kelsak, ular keyinchalik paydo bo’lgan. Ierogliflar (yunon tilidan olingan). ieroslar– muqaddas va glif – o’yilgan narsa (masalan, toshda) avval Misr yozuvining belgilariga, so’ngra chizmalarga oid boshqa belgilarga ishlatilgan. Ular miloddan avvalgi 4-asr oxiri – 3-ming yillik boshlarida qo’llanilgan qadimgi Misr yozuvi shakllanishining dastlabki bosqichida ramziy ma’noga ega edi. e. III-IV asrlarga qadar. n. e., qadimgi Misr tili (afrasiyaliklar oilasining alohida tarmog’i) undan kelib chiqqan kopt tili bilan almashtirilganda.Qadimgi dunyoturli madaniyatlar

40 Qadimgi Misr sanati Nilning aholisi, moddiy resurslari va Misrning siyosiy qudrati memorchilik va tasviriy san`atning gullab yashnashiga sabab boldi. Memorchilik va tasviriy san`at sekin –asta mavjud tuzumni, uning davlatchiligini va ma’naviy qadriyatlarini mafkuraviy oqlashga xizmat qila boshladi. Misr memorchiligi, haykaltaroshligi va rel`yef san’atida badiiy vosita va bosh maqsadlarni asosiy arsenalini shakllantirdi. San’atning diniy e`tiqodga ota qaramligi yaqqol seziladi. Er. avv.III ming yillikdayoq Misr san’atining yetakchi yo`nalishlari bolgan xudo va fir`avnlarning cheksiz qudrati g`oyasini tashkil etish shakllandi. Bu g`oyalar piramida va ibodatxonalar, ulkan haykallarda oz aksini topdi.piramida va ibodatxonalar

42 Me’morchilikda xudo fir’avn piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustivor ahamiyat kasb etdi. Sog`onalarning ikki xili: yer usti sog`onalari (VI sulola piramidalari) va qoyaga o`yilgan sog`onalar (yangi podsholik davrida) keng tarqaldi. Piramida va sog`onalar qurish uchun I-II sulola fir’avnlari dafn qilingan mastabalar namuna bolib xizmat qildi. III sulola fir’anvni Joser uchun balandligi 60 m bolgan zinapoyasimon ilk piramida mastaba ornida qurildi. Bu kichrayib borayotgan olti ustma-ust qo`yilgan mastaba edi. IV sulola fir’avni Xufu piramidasi (146,6 m balandligi, uzunligi 233 m, maydon hajmi 54 ming.kv.m, 2 tonna 2,3 mln. tosh), Xafra piramidasi (balandligi 140 m, uzunligi asosi 220 m), Xafradan keyin piramidalar kichik hajmda qurila boshlandi. Ibodatxonalar qurilishi ozgacha me’morchilik shaklida boldi. Karnak va Luksorda Amon-Raga bag`ishlab ibodatxonalar qurildi. Bu ibodatxonalar xarobalari bizgacha yetib kelgan. Ular juda baxaybat hajmda, atrof manzaraga qoshilib ketgan, hashamatli bezalgan edi. Ularda yuzlab keng xonalar, katta hovlilar, xudolarning ulug`vor haykallari, sfinks, pilonlar va alleyalar mavjud. Karnak ibodatxonasida kolonna zali 5,5 ming kv.metr bolib, 134 kolonna bor. 12 markaziy kolonnaning balandligi 21 m, 10 m. aylanasi 15 m. Har qaysi kolonnaning yuqori maydonida yuz kishini joylashtirish mumkin. Ibodatxonada 500 ta toshdan, 17 ming jez haykal va haykalchalar mavjud bolgan qadimda yashirib qoyilgan joydan topilgan.

45 Misr ehromlari Misr piramidalari – Misrda joylashgan piramida shaklidagi qadimiy tuzilmalar hisoblanadi yil noyabr oyidan boshlab piramidalar soni 118 tadan 138 talar orasida. Piramidalarning aksariyati Qadimgi qirollik va Orta qirollikning firʼavn va ularning xotinlari uchun bunyod etilgan. Eng mashhur Misr piramidalari Giza shahrida joylashgan. Ularning eng kattasi Keops piramidasi bolib, bu piramida dunyoning yetti mojizasi hisoblanadi.

48 Momiyolashdan asosiy maqsad tanani u dunyodagi hayot uchun saqlashdir. Agar tana halok bolsa, uning ruhi «Ka» ham nobud boladi. Oilaning imkoniyatiga qarab momiyolashning har xil usullari mavjud bolgan. Eng yaxshi va lekin eng qimmat usul tanadan uning barcha ichki a’zolarini olishni talab etgan. Ularni yaxshilab quritish va orab, «kanopa» deb atalgan idishlarga solib qoyish kerak bolgan. Song bosh miya olingan. Yurak esa alohida momiyolangan va qaytadan tanaga qoyilgan. Chunki bu a’zo (bosh miya emas) aql manbai deb baholangan. Tana 90 kun mobaynida oyuvchi natriy eritmasiga solib qoyilgan. Shundan song unga hayot korininishini berish maqsadida yuz terisi orasiga mohirlik bilan yostiqchalar qoyilgan. Keyin tananing hammasini surp bilan orashgan. Shohlarni yoki muhim shaxslarni momiyolaganda, ularning qimmatbaho oltin-kumush buyumlarini belbog orasiga yashirganlar.

51 Lekin maqbara ogrilari jasad bezatilgan xazinani olish maqsadida momiyolangan tanani yalangochlaganlar. Momiyolangan tanani oltin plastinka bilan qoplangan yogoch tobutga solganlar. Xosh, bularni biz qaerdan bilamiz? Agarda mashhur Tutanxamon maqbarasi boyicha fikr yuritadigan bolsak (bizga ma’lum bolgan fir’avnlarning dafnlari ichida ogirlanmay topilgan yagona maqbaradir), undagi tobut juda chuqur (uchtasi ustma-ust qoyilgan) va toza oltindan ishlangan. Bunday momiyolash odati podsholik uchungina bolib, ayniqsa u yangi podsholik davrida Nubiy mamlakatidan koplab oltin olib kelish vaqtida avj olgan

54 Sarkofag (yun. goʻshtni yutuvchi), sarqofa tobut turlaridan biri. Asosan, tosh, marmar, yogʻochdan toʻgʻri toʻrtburchak, baʼzan qayiqsimon qopqoqli qilib yasalgan. Sarkofagga jasad qoʻyish Qad. Misrda firʼavnlar sulolasi davri (mil. av. 3ming yillik)da keng rasm boʻlib, Suriya, Finikiya orqali Sharqqa, shuningdek, Gretsiya va Rimga tarqalgan. Markaziy va Sharqiy Oltoydagi qad. skif qoʻrgʻonlarini ochish jarayonida yogʻoch gʻoʻladan oʻyib ishlangan Sarkofaglar topilgan. Sarkofagga koʻpincha jasad moʻmiyolab qoʻyilgan. Amir Temur jasadi ham Sarkofagga solingan (bu Samarqanddagi Oʻzbekiston xalqlari madaniyati va sanʼati tarixi muzeyida saqlanmoqda). Sarkofaglar oʻzining badiiy bezak va suratlari, shuningdek, har xil qad. yozuvlari bilan sanʼat hamda epigrafika yodgorligi sanaladi.

58 Etiboringiz uchun rahmat

Orta esrlərdə misir tarixi

Aydın Əlizadə

Qədim Misirin qısa tarixi icmalı

Misir Afrika qitəsinin şimal-şərq hissəsində yerləşir. Ölkənin şimalı Aralıq dənizinin suları ilə əhatə olunur. Orada Sina yarımadası vasitəsi ilə ölkənin Yaxın Şərqə çıxışı vardır. Burada Qədim zamanlarda yalnız Nil çayı hövzəsinin ətrafı Misir ölkəsi sayılırdı. Bu çayın mövcud olmasına görə orada ən qədim zamanlarda əkinçilik və heyvandarlıq üçün əlverişli imkanlar yaranmışdır və bu region, Mesopotamiya ilə birlikdə, bəşəriyyətin ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olmuşdur. Nil çayının və oradakı ərazilərin Aralıq dənizinə yaxınlaşan hissəsi üçbucaq şəkilli olduğuna və eyni adlı yunan hərfinə bənzədiyinə görə oraya “Delta” deyilir. ‘Delta’da yerləşən vilayətlər bu çaydan, bir çox məcralarla axdığına görə, həmdə xarici basqınlardan qorunmaq üçün istifadə edirdilər.

Misirin ərazisində qədim insanlar suvarma sistemlərini yaratmış, daş və misdən düzəldilmiş əmək alətlərindən istifadə etmişdirlər. Əmək fəaliyyətinin nəticəsində orada yüksək mədəniyyətin yaranması mümkün olmuşdur. Bütün işlərin görülməsində kölə əməyindən geniş iftifadə olunurdu. Qədim misirlilər sami xalqları qrupuna daxil olmuşdurlar, lakin onların başqa Afrika, Avropa və Asiya xalqları ilə qarışması faktları da tarixdə olmuşdur.

E.ə. V-IV-cü minilliklərdə, ibtidai icma quruluşunun dağılmasından sonra, Misirdə tədricən kiçik dövlət qurumları yaranmışdır. Sümerdə olduğu kimi, hər bir vilayət müstəqil ərazi olmuşdur. Onların baş şəhərləri, idarə etmə sistemləri, orduları və tanrıları olmuşdur. Bu vilayətlər bir-birləri ilə ittifaq qururdurlar və ya savaşırdırlar. Lakin sonra birləşmə meylləri artmış və olkə ikiyə – yuxarı (şimal) və aşağı (cənub) hissəyə bölünmüşdür. Bu hissələrin çarları savaşlar aparmış və ölkənin birləşdirilməsi üçün cəhdlər etmişdirlər. Bu dövrə Misirin “sülalələr öncəsi dövrü” deyilir. E.ə. III-cü minilliyə aid olan bir daş lövhəsində qədim Misirin şimal çarlarının siyahısı verilmişdir. Lakin ola bilsin ki, onlar çarlar deyil, tayfa və ya şəhər başçıları olmuşdurlar.

Ümumiyyətlə o dövrlər haqqında bilgilər çox azdır və “sülalələr öncəsi dövrü” nə vaxta qədər davam edib, demək çətindir. Hər halda artıq e.ə. III minillikdə vahid dövlət mövcud olmuşdur və burada 2 çar sülaləsi olmuşdur və bu tarixdən Misir dövlətinin tarixi başlanır. Misir çarlarıni “firon”lar adlandırırlar. Hesab olunur ki Misirin 30-a yaxın çar sülalələri olmuşdur.

Misirin qədim tarixi eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə yaşamış Manefon (yunanca Manethon) adlı tarixçi tərəfindən qələmə almışdır. O Heliopolis şəhərinin kahini olmuşdur. Onun tarix əsəri bizim zamanəmizə qimən, başqa müəlliflərin əsəlləri vasitəsi ilə çatmışdır. Məhz Manefon Misir tarixini 30 firon sülalələri ilə vermiş və bu bölgü tarix elmində qəbul olunmuşdur. Manefon gələmə aldığı hadisələrin şahidi olmasa da, çox etibarlı qaynaqlarla, sənədlərlə, qədim tarixçilərin əsərləri ilə işləmiş və onlara istinad etmişdir.

Ən qədim zamanlardan başlayaraq, Misir dünya mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Orada Manefonun bögüsünə görə hələ 1-ci sülalənin hakimiyyəti dövrünə aid olan misdən və başqa növ metallardan düzəldilmiş əmək alətlərindən (baltalar, bıçaqlar, mismarlar, çəkiclər, iynələr və s.) istifadə edirdilər. Bunlar arxeoloji qazıntılar zamanı məzarların birində tapılmışdır. Məsələ burasındadır ki, misirlilər ölənlərin dirilməsinə və bu əşyalardan istifadə etməsinə inanırdılar. Onları ölulərlə birlikdə məzarlara qoyurdular. Eyni zamanda, həmən dövrdə onlar daş alətlərindən də istifadə etmişdirlər. Bunlardan başqa, məzarlarda kətan parçasınin qalıqları və iplər də tapılmışdır. Deməli o zaman Misirdə parça tikilişi də olmuşdur.

Həmən dövrlərdən başlayaraq, Misirdə Nil çayı boyu şəhər və qəsəbələr salınmışdır. Tikinti zamanı kərpicdən və taxtadan istifadə edilmişdir. Misirlilər artıq taxta məmulatlarından, mis, gil və saxsı qablardan da məişətdə geniş istifadə edirdilər. Əkinlərinin suvarılması üçun misirlilər kanallar qazıb, Nil çayının sularını uzun məsafələrə apara bilmişdirlər. Əkin sahələrində müxtəlif yeməli bitki növləri, o cümlədən buğda, üzüm əkilirdi. Misirlilər xırda və iri buynuzlu heyvanları, eşşəkləri, atları saxlayıb, otarırdılar. Buna dəlil kimi qədim qablar üzərində olan rəsmləri gətirmək olar. Ölkədə bütün ağır isləri kölələr görürdülər. Aramsız savaşlar nəticəsində Misirə minlərlə hərbi əsir gəlirdi. Onların hamısı kölə olub, müxtəlif sahələrdə işləyirdilər.

İlk yazı nümunələri də o vaxtlar yaranmışdır. Yazarlar “papirus” (yunanca pápyros) adlanan bitkinin gövdəsindən emal edilmiş lülə halında bükülmüş kağızlardan istifadə edirdilər. Papiruslar sonra bütün antik dünyada istifadə edilirdi. Yazılarda misirlilər əlifbadan deyil, heroqliflərdən istifadə edirdilər. Heroqliflər sözlərin, cümlələrin və müxtəlif mənaların işarəli ifadəsi olmuşdur.

Misir heroqlifləri

Vahid dövlətin yaranması (I-II sülalələr, e.ə. 3000 — 2778 illər)

Beləliklə, yenə Manefonun təsnifatına görə qədim Misir tarixi bir neçə dövrə bölünür: ən qədim, qədim, orta, yeni və ən yeni.
Misirin şimal və cənubu birləşəndən sonra, birləşmiş ölkə fironlar tərəfindən idarə olunurdu. Onlar çox vaxt tanrılaşdırılmış və Horus tanrısının təcəssümü kimi təsəvvür edilirdilər. Fironların ölkənin hər iki hissəsini simvolizə edən aq və qırmızı rəngli iki tacı olmuşdur. Onların çoxlu sayda məmurları, canişinləri, xidmətçiləri də var idi. Onlar dövlət işlərini aparmışdırlar.

Rəvayətlərə görə, ola bilsin ki, vahid Misirin birinci hökmdarı Menes olmuşdur. O cənublu idi və şimal çarlığa qalib gəlib, ölkəni birləşdirə bilmişdir. Bəlkə də o 1-ci sülalənin yaradıcısı olmuşdur. Lakin başqa rəvayətlərə görə, hələ 1-ci sulalə bərqərar olmamışdan öncə, Misir artıq birləşmişdi. Ola bilsin ki, 1-ci sülalədən öncə ölkədə birləşmə prosesləri başlanmış, və birinci fironlar dövründə başa çatmışdır. Yenə rəvayətə görə Menes birləşmiş Misirin baş şəhəri olmuş Memfisi inşa etmişdir. Lakin qədim bir abidənin üzərində şimali Misirə qalib gələn və ölkəni birləşdirən adamın adı Narmerdir. Bəlkə də Menesi həm də Narmer çağırırdılar. Hər halda bu məsələ aydın deyil.

II-ci sülalənin fironları özlərini Horusun deyil, Set tanrısının təcəssümü kimi ifadə edirdilər. Bu sülalənin sonuncu fironları isə hər iki Tanrını öz himayədarları kimi qəbul etmişdirlər.

Qədim tarix (III-VI-cı sülalələr, e.ə. 2778 — 2263 illər)

Misirdə vahid dövlət yaranandan sonra, fironlar öz hakimiyyətlərini genişləndirməyə, nüfuzlarını artırmağa çalışmışdırlar. Bunlara nail olmaq üçün onlar qonşuları ilə savaşlar aparmışdırlar. III-cü sülalədən olan firon Zoserin (e.ə. 2635—2611) dövrundə Misir çox güclənmişdir. O mis və filizi ilə zəngin olan Sina yarımadası uğrunda oradakı köçəri tayfalarla uğurlu savaşlar apararaq o əraziləri öz ölkəsinə qatmış və oranı idarə etmək üçün canişinini təyin etmişdir. Cənubda isə o həbəşləri məğlub edə bilmişdir. Rəvayətlərə görə Zoser müxtəlif tanrıların kahinlərini razı salaraq, onlara böyük ərazilər və əmlak hədiyyə etmişdir. Zoserin yardımçısı məşhur vəziri İmhotep olmuşdur. O həmdə Misirin baş kahini olaraq, ölümündən sonra tanrılaşdırılmışdır. Məhz İmhotep fironların dəfn olunan yeri kimi məşhur Misir piramidalarının inşa edilməsi təşəbüsü ilə çıxış etmiş və onların layihəsini təklif etmişdir. İlk piramida firon Zoser üçün inşa edilmiş və bu gün də Qahirənin yaxınlığında yerləşən Saqqara kəndində tarixi abidə kimi qalmaqdadır. Bu cür nəhəng tikililərin qurulması üçün savaşlar zamanı kölələrin əməyindən istifadə olunurdu. Minlərlə kölələr bu ağır və əzablı işə cəlb olunmuşdur və onların canları bahasına piramidalar ucaldırılmışdır. Onlar tikinti üşun lazım olan nəhəng daşları və başqa materialları uzaqlardan gətirirdilər. Herodotos (Tarix II, 124-125) hətta yüz minlərlə qulların bu işdə içtirak etməsi və gecə-gündüz işləməsi haqqında məlumat vermişdir.

Sakkarada pilləli Zoser piramidası

IV-cü sülalənin fironları (məsələn firon Sinefru) da şimal və cənubda qonşuları ilə savaşlar aparmış və uğurlar əldə edə bilmişdirlər. Onların dövründə Nil çayında gəmiçilik inkişaf etmişdir.

V-ci sülaləsinin hökmdarları əslən Heliopolis şəhərindən idilər. Buna görə də bu şəhərin baş (günəş) tanrısı ‘Ra’nın kultunu dövlət səviyyəsinə ucaltmışdırlar. Bu kult gələcəkdə Misir tarixində çox əhəmiyyətli rol oynamışdır və fironlar özlərini günəş tanrısı ‘Ra’nın oğulları kimi tanıdırdılar.

VI-ci sülalənin ən tanınmış fironları I Pepi və onun oğlu II Pepi (e.ə. 2278—2184) olmuşdurlar. Onların fironluğu dövründə böyük uğurlar əldə edilmişdir, ölkə möhkəmlənmişdir.

II Pepi hakimiyyətə 6 yaşında gəlmiş və 94 il Misiri idarə etmişdir. Onun hakimiyyəti dünya tarixində ən uzun sürən hakimiyyət sayılır. II Pepinin qoşun başçısı Hirhuf hətta Afrikanın ekvatorial hissəsinə qədər yürüş etmiş və oradan çoxlu sayda qara dərili kölələr gətirmişdir. Lakin bu uğurlara baxmayaraq, sonda vilayət canişinlərinin nüfuzu artmağa başlamışdır və bu proses II Pepinin varislərinin fironluğu zamanı ölkənin parçalanması ilə başa çatmışdır.

Birinci keçid dövrü (VII- Х-cu sülalələr, e.ə. 2263 — 2160 illər)

VII-ci sülalənin hakimiyyəti dövründən başlayaraq Misirdə mədəniyyət və dövlətçilik sahələrində geriləmə prosesləri baş verirdi. Ölkə dağınıq vəziyyətdə olmuşdur və həttas xarici basqınlara məruz qalırdı. Bəzi fironlar yenə də ölkəni birləşdirmək və güvvətləndirmək istəsələr də, buna nail ola bilməmişdirlər. Bu zaman fironlar öz iqamətgahlarını Memfisdən Herakliopolisə keçirmişdirlər.

Orta dövr tarixi (ХI- ХII-ci sülalələr, e.ə. 2160-1785 illər)

Qədim Misirin orta dövr tarixi Tebes şəhərinin hökmdarının (ХI-ci sülalə) güclənməsi ilə başlamışdır. Onlar cənub vilayətləri öz hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdirlər. Sonra Tebes hökmdarı Mentuhotep Helliopolisdəki zəyifləmiş firon sülalısini devirmişdir və özünü firon elan etmişdir. Sonra isə onun vəziri Amenemtah hakimiyyəti ələ keçirmiş və bu hadisə ilə ХII-ci sülalənin hakimiyyəti başlanmışdır. Çox vaxt bu sülaləni “Amenemtah”lar və ya ”Senustret”lər (e.ə. 1991 − 1783 illər) sülasəsi adlandırırlar. Firon III Senustret Misiri yenə də hərbi, mədəni və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevirə bilmişdir. O dövrdə fironlar başqa xalqlara qarşı qərbi yürüşlər həyata keçirmişdirlər. Cənubda, Nubya (müasir Sudan) ölkəsi fəth edilib, orada qızıl mədənləri kəşf edilmişdir. İstilalar zamanı Misirə böyük miqdarda maddi sərvət və qullar gətirilirdi. Bunun nəticəsi olaraq, ölkədə iri miqyaslı inşaat işləri görülüb, yollar çəkilib, suvarma kanalları qazılmışdır. Misirin Aralıq dənizi hövzəsində də nüfuzu artmış, qonşu xalqlar misirlilərlə hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Girit (Krit) və Kıbrıs (Kipr) adaları, Yunanıstan və İtaliya şəhərləri ilə intensiv ticarət və mədəni əlaqələri qurulmuşdur. Beləliklə Misir o dövrdə Yaxın Şərqin ən güclü olkələrindən biri olmuşdur.

İkinci keçid dövrü (ХIII-XVII -ci sülalələr, e.ə. 1785-1580 illər)

Lakin, bu uğurlara baxmayaraq, yüksəliş düvrünü yaşayan Misirdə istibdad və ədalətsizlik halları artmış, ətrafda yaşayan xalqlar isə qarət olunurdu. Buna görə Misirdə ədalətsizlikdən bezən xalq usyana qalxmış və fironları devirmişdir. Bundan sonra ölkə parçalanmış və e.ə. 1640-cü ildə şərqdən gələn “hiksos” (qədim misir dilində “heka-şasu”) adlanan tayfalar tərəfindən istila edilmişdir. Bu tayfaların mənşəyi bilinmir. Bəzi alimlər onların sami, başqaları isə hurri, hitti, mitannili, hətta elamlı olduqlarını iddia edirlər. Bəlkə də onlar bu xalqların qarışması nəticəsində yaranan bir tayfalar olmuşdurlar. Bundan sonra hiksosların başçıları özlərini firon elan etmişdirlər və yüz ilə yaxın ölkəni idarə etmişdirlər (XV və XVI-cı sülalələr hiksos sülalələri olmuşdur). Onlar Avaris şəhərini baş şəhər edərək, Misirin bir çox vilayətlərini ələ keçirə bilsələr də, misirliləri tam məğlub edə bilməmişdirlər. Tebes şəhərinin hokmdarları qüvvələrini toplayaraq, hiksoslara qarçı böyük savaça qalmışdırlar. Bu savaş misirlilərin qələbəsi və hiksosların ölkədən qovulması ilə başa catmışdır. Hiksoslarıa sonuncu sarsıdıcı zərbəni endirən və Avarisi ələ keşirən I Ahmos’dan başlayaraq Misiri növbəti, XVII-cisülalə idarə etmişdir.

Yeni çarlıq (XVIII-XXXIII-cü sülalələr, e.ə. 1580-1085 illər)

Yeni çarlıq dövründə yenə də Misiri mədəni, iqtisadi və hərbi cəhətdən güclü və inkişaf etmiş bir dövlətə çevrilmişdir. Hiksoslardan alınmış cəng arabalarından istifadə edilməsi, Misir ordusunu regionun ən güclü ordusuna çevirmişdir. Eyni zamanda elm və mədəniyyət həyatında intibah dövrü yaşanırdı. O zaman ölkəni Amenhoteplər, Tutmoslar, Ramseslər, Ehnaton, çariça Hatşepsut kimi bacarıqlı hökmdarlar idarə etmişdirlər. Fironlar III Amenofis və III Tutmos hakimiyyəti dövrü Misir qüdrəti zirvə nöqtəsinə çatmışdır. Şimalda Misir orduları Suriyani işğal edərək, Mesopotamiyaya qədər irəliləmişdirlər. Cənubda isə ölkə sərhədləri Nubiyanın Kerma və Nalata məntəqələrinə qədər genişlənmişdir.

Firon I Tutmosun qoşunu Suriya, Fələstin və Fərat çayının sahillərinə qədər irəliləyə bilmişdirlər. Lakin bundan sonra istila siyasəti dayandırılmışdır. Növbəti firon II Tutmosun az müddətli hakimiyyətindən sonra, hakimiyyətə onun kənizindən olan azyaşlı oğlu III Tutmos gəlmişdir. Lakin əslində ölkəni II Tutmosun həyat yoldaşı Hatşepsut idarə etmişdir. Sonra bu qadın özünü firon elan etmişdir. Eyni zamanda III Tutmos da formal olaraq bu adı daşıyırdı və hakimiyyətdən getmək niyyəti olmamışdır. Öz hakim mövqeyini saxlamaq üçün Hatşepsut hiləgər siyasət aparmışdır, bir çox saray xadimlarini və kahinləri müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkə bilmişdir. Öz hakimiyyəti dövründə Hatşepsut Aton tanrısının məbədlərini inşa etmişdir, onun kahinlərini himayə edirdi. Lakin başqa tanrıların kultlarına da ehtiram edirdi.

Qadın fironu Hatşepsut

Hatşepsutun ölümündən sonra III Tutmos hakimiyyəti ələ almış və onun tərəfdarlarını məhv etmişdir. Sonra o, uğurlu savaşlar aparmış, Suriya ilə Fələstini istila etmişdir. III Tutmos qonşularına qarşı 17 uğurlu hərbi yürüş təşkil etmişdir.

Yenə də bu cür istilalar ətraf xalqların qarət olunmasına və külli miqdarda sərvətlərin Misirin mərkəzlərinə axmasına kətirib çıxarmışdır. Bunun nəticəsində nəhəng inşaat nümunələrinin ucaldılması işləri davam etdirilmişdir. Luksor, Abidos, Tebes, Əbu Simbeldə yeni piramidalar və başqa tikililər ucaldılmışdır.

Daha sonra hakimiyyətə gəlmiş IV Amenofis baş şəhəri ‘Ahetaton’a (müasir El-Amarna) keçirmiş və ölkədə dini islahat aparmışdır. Onun dövründə Aton tanrısı Misirin himayədarı elan edilmiş, firon isə özünü Ehnaton adlandırmışdır. Lakin bu islahatlar müvəqqəti xarakter daşımışdır və artıq Ehnatonun varisləri ənənəvi Amon kultunu (günəş tanrısıdır) bərpa edib, baş şəhər statusunu yenə də Tebesə qaytarmışdırlar.

Günəş tanrısı Atonun kultunu dövlət dini elan etmiş firon Ehnaton

Daha sonra Misir hittilərlə uğursuz savaşlar aparmışdır. Lakin hitti qoşununun arasında yayilmış hansısa yoluxucu xəstəlik onlara ölkəni işğal etməyə imkan verməmişdir. Bu zaman firon I Seti (e.ə. 1312—1298 illər) əks hücuma keçə bilmişdir.

Setinin oğlu II Ramses Misiri 66 il ərzində idarə etmişdir. Onun xaraci siyasətində bəzi uğursuzluqlara baxmayaraq, ölkə daxilində iri miqyaslı quruculuq işləri aparmışdır. Onun yeni baş səhəri Nilin deltasında yerləşən Per-Ramses (Tanis) şəhəri olmuşdur. Lakin onun varislərinin dövründə Misirin daxili və xarici problemləri artmışdır. Ölkədə rüşvətxorluq, korrursiya, kahinlərin həddən artıq artmış nüfuzu böyuk narazılıqlara səbəb olmuşdur. Xalq hətta çörək qıtlığı problemi ilə üzləşmişdir. Eyni zamanda şimaldan müxtəlif tayfalar Misirə basqınlar edirdilər. Firon XI Ramsesin hakimiyyəti dövrundə (e.ə. 1085 ildə) ölkədə vətəndaş savaşı başlanmışdır və bunun nəticəsində firon sülaləsi devrilmişdir. Faktiki olaraq hakimiyyət Amon tanrısının kahinlərinin əlinə keçmişdir.

Ən yeni dövr (XXII-XXXIII-cu sülalələr, e.ə. 950-30 illər)

Ramseslərin sonuncu numayəndələrinin fironluğu zamanı Misirin siyasi və iqtisadi vəziyyəti ağırlaşmışdır. Mərkəzi hakimiyyət öz keçmiş nüfuzunu itirmiş və faktiki olaraq parçalanmışdır. Cənub vilayətlər Karnak şəhərində yerləşən Amon tanrısının məbədinin kahini Herihor tərəfindən idarə olunurdu. Şimalda isə hakimiyyəti ‘Delta’da yerləşən Tanis şəhərinin hökmdarı Smendes ələ keçirmişdir. Sonra Tanisin başqa hömdarı Nesubanebced XXI-ci sülalənin yaradıcısı olmuşdur.
Daha sonra Misir əslən Liviyalı olan XXII-ci sülalə tərəfindən idarə olunurdu. Liviyalılar uzun müddət ərzində Misirə köç etmişdirlər, bir hissəsi isə savaşlar zamanı kölə edilmişdir. Onlar əsasən ‘Delta’da məskunlaşırdılar. Misir qoşununda əsgərlərin çoxu liviyalı olmuşdur. Liviya sülaləsinin yaradıcısı Şeşonk, XXI-ci sülalin sonuncu fironunun sərkərdəsi olmuş, sonra isə hakimiyyəti ələ almışdır. Sonra o öz oğlunu Tebesdə Amon-Ra tanrısının baş kahini elan etmişdir və baş şəhəri Tanis’dən Bubastis’ə keçirmişdir. Daha sonra ölkə bir qədər möhkəmlənmişdir. Şeşonkun qoşunu Fələstin istiqamətində hücuma keşmişdir. O ərəfədə Yerusəlim (Qüds) onlar tərəfindən alınmış və qarət etmişdir. Həmən dövrdən başlayaraq, Assur imperiyası da genişlənmiş və bir gədər sonra Misirin ciddi rəqibinə çevrilmişdir.

Lakin sonra liviyalıların hakimiyyəti zəyifləməyə başlamışdır. Cənubda, Nubyanın Napata şəhərində yeni bir hakimiyyət qurulmuşdur. E.ə. 750-ci ildə onlar Tebesi alaraq, şimala doğru hərəkətə keçmişdirlər. Gərgin savaşlar nəticəsində nubyalılar Memfisi və ‘Delta’nı ələ keçirərək, liviyalıların hakimiyyətinə son qoya bilmişdirlər. Öz hakimiyyətləri dövründə, onlar çoxlu inşaat işləri aarmış, yeni piramidalar ucaltmışdırlar. Firon Şabaka ölkəni yenə birləşdirə bilmişdir.

Nubyalı fironlar dövründə Misirin, Fələstini və Suriyanı ələ keçirməyə cəhd edən Assur imperiyası ilə ixtilafları başlanmışdır. Şabaka assurlularla yaxşı münasibət qura bilsə də, ondan sonra hakimiyyəti ələ almış Taharka Fələstin və Suriya hökmdarlarını Assura qarşı üsyana qalxmağa təhrik edə bilmişdir. Getdikcə tərəflərin qarşıdurması gərginləşmiş və e.ə. 671-ci ildə Assur qoşunu misirliləri məğlub edərək, Sina yarımadasını, sonra isə irəliləyərək, Memfisi ələ keçirə bilmişdir. Beləliklə, şimali Misirdə nubyalıların hakimiyyətinə son qoyulmuşdur və bu ərazilər Assurun tərkibinə qatılmışdır.

Misirin cənubu isə Assur hakimiyyətini qəbul etməmişdir. Orada sığınacaq tapan Taharka bir qədər sonra xalqı Assura qarşı üsyana qaldıraraq, e.ə. 669-cu ildə Memfisi ələ keçirə bilmişdir. Lakin e.ə. 666-cı ildə Assur çarı Assurbanapal’ın qoşunu yenidən Memfisi işğal etmişdir. Taharka isə Tebes şəhərinə qaçmış, oranı ölənə qədər idarə etmişdir. Onun ölümündən sonra assurlular cənuba doğru daha bir neçə yürüş təşkil edərək, Misirdə nubiyalıların hakimiyyətinə son qoya bilmişdirlər.

Buna baxmayaraq, Assur istilasına qarşı müqavimət davam edirdi. Bu dəfə Deltada yerləşən Sais şəhərinin hökmdarı, əslən liviyalı olan, I Psamatik (e.ə. 647-665 illər) (XXVI sülalə) bir sıra xarici dövlətlərdən yardım alaraq assurlulara qarşı savaşa başlamış və onları ölkədən qova bilmişdir. Sonra onun oğlu II Nexo (e.ə. 609-594 illər) e.ə. VII əsrin sonunda Assur imperiyasının dağılması zamanı qısa müddətə Fələstini və Suriyanı ələ keçirmişdir. Lakin sonra Babil çarı Nəbukadnəzara məğlub olandan sonra, geriyə çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. Sonra Nexo Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə birləşdirmək fikrinə düşmüşdür. Bu kanalın qazılması 120 000 yaxın qulun həyatı bahasına başa qəlməsinə baxmayaraq, işlər yalnız 150 ildən sonra, iranlıların istilasından sonra başa çatmışdır.
550-ci ildə yunanlar Misirdə Navkratis adlanan ilk polislərini yaratmışdırlar. E.ə. 527-525 illərdə isə Misir İran şahları tərəfindən istila edilmişdir və İran imperiyasının vilayətinə çevrilmişdir. Şahlar özlərini həmdə fironlar kimi təqdim edirdilər. Misirlilər onlara qarşı dəfələrlə üsyana qalxsalar da, bunların heç bir nəticəsi olmamışdır.

İki əsr davam edən İran hökmranlığından sonra, e.ə. V əsrin əvvəllərində misirlilər işğalçıları ölkədən qova bilmişdirlər, Lakin e.ə. 343-cü ildə onlar yenə də İran şahı III Artakserksə məğlub oldular. Lakin bu dəfə iranlı hakimiyyətin dövrü uzun olmamışdır. E.ə. 323-cü ildə Misirə makedoniyalı İsgəndərin qoşunu daxil olaraq İran hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Aralıq dənizinin sahillərində İsgəndəriyyə (Alexandria) şəhərinin inşasına başlamışdır.

İsgəndərin ölümündən az sonra Misir onun sərkərdələrindən biri olan Ptolemeusun (Soter’in) və onun varisləri tərəfindən idarə olunmuşdur. Beləliklə, e.ə. IV-I əsrlərdə ölkə yunan sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu. Əvvəl Ptolemeus sülaləsinin nümayəndələli müdrik və uzaqgörən siyasət aparırdılar. Onlar qədim məbədləri bərpa edib, yenilərini inşa edirdilər. Ptolemeusların dövründə yazıları papirus uzərində deyil, perqamentdə yazırdılar. Eyni zamanda onlar Suruyanın başqa bir yunan əsilli hökmdarları (Selevkos’larla) uzun sürən savaşlar aparmışdırlar.

İsgəndəriyyə şəhəri ölkənin yeni baş şərəri olmuşdur. O zaman dənizdə məşhur İsgəndəriyyə mayakı inşa edilmişdir. Bu mayak o qədər nəhəng tikili olmuşdur ki, onu yunanlar o dövrün mücüzələrindən biri hesab edirdirlər. Ümumiyyətlə İsgəndəriyyə o zaman dünyanın ən inkişaf etmiş mədəni və ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Burada məşhur kitabxana inşa edilmişdir. O qədim dünyanın ən böyük kitabxanası olmuşdur. Ptolemeuslar alimlərə, incəsənət xadimlərinə, yazarlara, rəssamlara himayəçilik etmişdilər. Məhz İsgəndəriyyədə Əhdi Ətiq ilk dəfə yunan dilinə tərcümə edilmişdir. Lakin sonra bu intibah dövrü başa çatmışdır və ölkədə böhran başlamışdır. Saray çevrilişləri, fitnəkarlıq Misirdə adi hal almış, Selevkoslarla qanlı savaşların sonu görsənmirdi. Hakimiyyətə gəlməyə can atan IV Ptolemeus, buna nail olmaq üçün öz anasını, bacısını və qardaşını qətlə yetirmişdir.

İsgəndəriyyə mayakı (rekonstruksiya)

E.ə. I əsrdə hakimiyyətə 10 yaşlı XIII Ptolemeus Filopator gətirilmişdir. Onun bacısı və eyni zamanda arvadı 17 yaşlı VII Kleopatra Filopator onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırmışdır. Lakin sonra saray xadimləri qardaşını yenidən çar elan etdilər. Kleopatra Suriyaya qaçmış və orada qoçun yığaraq, qardaşına qarşı yürüşə başlamışdır. Sonra o kömək üçün romalı sərkərdə və siyasi xadim Qneus Pompeusa (Gnaeus Pompeius) müraciət etmişdir. Lakin Romada gedən daxili qarşıdurma zamanı Pompeus Qaius İulius Qeysərə (Gaius Iulius Caesar) məğlub olmuş və İsgəndəriyyəyə qaçmışdır. Lakin burada e.ə. 47-ci ildə misirlilər onu qətlə yetirdilər. Bu hadisələr zamanı şəhərdə döyüşlər olmuş və məşhur İsgəndəriyyə kitabxanası yandırılmışdır.

Bundan sonra Qeysərin qoşunu ilə Misirə gəlmiş və Kleopatraya dəstək verərək, onu hakimiyyətə gətirmiş, sonra onunla evlənmişdir. 13 yaşlı XIII Ptolemeus Filopator o hadisələr zamanı həlak olmuşdur. Lakin e.ə. 44-cü ildə Qeysər Romada süiqəsd nəticəsində öldürülmüşdür və Kleopatra İsgəndəriyyəyə qayıtmaq məcburiyyətində qalmışdır. Sonra Romada davam edən vətəndaş savaşı zamanı imperiyanın şərq vilayətlərini Markus Antonius (Marcus Antonius) ələ keçirmiş və rəqibi Oktavianus Avqustusla (Octavianus Augustus) mübarizə aparmışdır. O İsgəndəriyyəyə gəlmiş və Kleopatranın sevgilisi olmuşdur. Lakin e.ə. 31-ci ildə, Antonius və Kleopatranın donanması Oktavianusa məğlub olmuşdur. Bundan sonra Antonius və Kleopatra intihar etmişdirlər. Qalib gəlmiş Oktavianus isə Qeysərin və Kleopatranın oğlu Qeysərionu (Caesarion) edam etmişdir. Belələklə qədim Misirin sonuncu XXXIII-cü sulaləsi tarixi səhnədən silinib getdi. Bundan sonra Misirin müstəqilliyinə son qoyulmuş və ölkə Roma imperiyasının vilayətinə çevrilmişdir.

Nil çayı boyu qədim Misirin yuxarı, orta və aşağı bölgələrinin xəritələri

1. The History of Ancient Egypt.
2. Ancient Egypt
3. BBC – History: Egyptians
4. J. H. Breasted. Ancient Records of Egypt, vol. II. Chicago, 1906.
5. И. С. Кацнельсон. Войны и рабовладение в Египте. — ВДИ, 1951
6. Военная история древнего Египта
7. Том II Москва Издательство академии наук СССР,1959
8. Глебкин В.В. Мир в зеркале культуры. Ч.1. История древнего мира. – М.: Добросвет, 2000.