Azf 268276

Gəl belə sallanma, göz dəyər sənə.

V-XI siniflərdə Tarixin tədrisi metodikası

Məhşur filosofdan soruşanda ki,metod nədir? Cavabında deyir: ”Medod qaranlıqda gedərkən yandırdığın fənərdir”.

Müəllim neçə il dərs deyirsə-desin,bütün bu müddət ərzində onun özü də öyrənməkdə davam edir;qədim latın məsəlində deyilir: ”Nə qədər ki, öyrədirik, özümüz də öyrənirik”. Müəllim təkcə elmin inkişafını izləmir,həm də öz fənnini tədris etməyi öyrənir. O, başqa müəllimlərin təcrübəsində, metodik ədəbiyyatda çətin materialı izah etmək üçün maraqlı üsullar, orijinal dərs quruluşu, dərsdə problem situasiyalar yaratmağa kömək edən suallar və s.tapır. Lakin ağıllı, düşüncəli və müşahidəçi müəllim hər şeydən əvvəl daha çox öz dərslərində öyrənir. Müəllim şagirdlərinin cavablarına, suallarına, onların gözlərindəki xüsusi canlanmaya əsasən gördükdə ki, onun gətirdiyi aydın fakt, iki tarixi hadisənin, şəklin müqayisəsi materialı tez və dərindən izah etməkdə sinifə kömək etmişdir, şagirdlərdə canlı maraq oyatmışdır, özündən dərin razılıq hissi keçirir. Müəllim praktikada özünü doğrultmuş iş üsullarını və materialı öz “ metodiki silahları” ehtiyatına daxil edir.Təcrübəli müəllimlərdə olduqca çoxlu miqdarda belə müşahidələr və təcrübədə özünü doğrultmuş üsullar toplanır. Bunların sayı artdıqca müəllimin də metodiki ustalığı, məharəti artır.

Tarix müəllimlərinin yaradıcılıq işi öz əksini metodiki ədəbiyyatda və tədris ədəbiyyatlarında(metodik ədəbiyyat dedikdə, müəllimə kömək üçün buraxılan kitab və məqalələr; tədris ədəbiyyatı dedikdə, şagirdlərin təlim prosesində bilavasitə işləməsi üçün olan kitabçalar, iş dəftərləri və s. başa düşülür) tapır.

Tarixin tədrisi metodikasını elmi biliyin bir sahəsi kimi qəbul etmək və ya qəbul etməmək, eləcə də bu sahəni müəyyən etmək üçün biz nəzərdən keçirməliyik ki, metodikadan ictimai-faydalı məqsədlər üçün necə istifadə etmək olar.Təlimin məqsədlərinə verilən pedoqoji tələblər bunlardır:1) Məqsədlər yetişməkdə olan nəsillərin təhsili, tərbiyəsi və inkişafı üçün mühüm olmalıdır.2) Məqsədlər tarixin məktəb kursunun öz məzmunundan irəli gəlməlidir.3) Məqsədlər şagirdlərin gücünə müvafiq olmalıdır.4) Müxtəlif inkişafa və qabiliyyətə malik olan məktəblilərin məqsədlərini fərdiləşdirmək lazımdır.

Tədrisə dair şəxsi və kollektiv təcrübənin toplanması, onun mübadiləsi, ondan istifadə edilməsi ona görə mümkündür ki, müxtəlif siniflərdə və məktəblərdə bir tərəfdən məzmun ilə təlim üsulları, digər tərəfdən onun təhsil-tərbiyə nəticələri arasında ümumi asılılıq meydana çıxır: metodik cəhətdən bir qaydada tədris edilən eyni bir material təxminən eyni inkişaf səviyyəsində olan məktəblilər tərəfindən az-çox eyni səviyyədə mənimsənilir və onlara nisbətən analoji təsir bağışlayır. Əllbəttə, eyni bir məzmun, eyni üsullar heç də həmişə eyni təhsil – tərbiyəvi nəticələrə gətirib çıxarmır. Dərsin gedişinə və nəticəsinə hətta dərs keçilən gündə müəllimin fiziki, maddi vəziyyəti və şagirdlərin də o cür vəziyyəti, yorğunluğu, həm də həyacanı təsir göstərir.Təcrübəli müəllim bu şərtlərin də təsirini nəzərə almağa çalışmalıdır.Tarixin təliminin səmərəliliyinin şərtlərindən biri onun məqsədlərinin dəqiq surətdə müəyyən edilməsindən ibarətdir.Təlim prosesində həm bir neçə dərsi irəlicədən nəzərdə tutan nisbətən uzaq məqsədlər( məsələn, şagirdlərdə bütövlükdə ictimai-iqtisadi formasiya haqqında anlayışların təşəkkülü), həm də daha xüsusi məqsədlər (yaxın dərs üçün və yaxud hətta onun bir hissəsi üçün) nəzərdə tutulur.Təhsil məqsədləri ilə yanaşı şagirdlərin inkişafı, onlarda bacarıqların, hisslər tərbiyəsinin və s. təşəkkülü vəzifələri də qoyulur.Təlimin gedişində onun məqsədləri nəticələrinin əldə edilməsi ilə bilavasitə əlaqədə daim inkişaf edir. Bir məqsəd əldə edildikdə yeni, daha mürəkkəb məqsədlər irəli gəlir ki, bu da təlimdə bir yerdə donub qalmağa imkan vermir.Məqsədlər təlimin ümumi vəzifələrinə nə qədər tam cavab versə, onlar nə qədər konkret qoyulsa, müəllim və şagirdlər tərəfindən(madam ki, bu mümkündür), nə qədər dərin düşünülsə, fənnin təlimi məzmunca ideyalı, metodlarına görə isə məqsədli və çevik olar.

Tarixin təliminə qiymət verilməsinin meyarı əldə edilən nəticələrdən-şagirdlərin qazandıqları bilik, bacarıq və vərdişlərin keyfiyyəti və həcmindən, əxlaqi keyfiyyətlərin tərbiyəsindən, maraqların oyanmasından, şagirdlərin ümumi inkişafından ibarətdir.Tədrisdə olan səhvlərin ən çoxu belə bir müddəadan irəli gəlir ki, guya şagird hər şeyi müəllimin ona söylədiyi və göstərdiyi kimi və ya kitabda şərh edildiyi kimi mənimsəyir. Bu heç də belə deyil. Əgər belə olsaydı, materialın şagirdlərə hansı vasitələrlə çatdırılmasının heç bir fərqi olmazdı. Şagirdin başı sandıqça deyil ki, ona hazır bilik, bacarıq və vərdiş yığmaq olsun. Müasir dövrün şagirdləri informasiyanı yenidən işləyib hazırlamağı bacarırlar. Mənimsənilən materialın həcmi,mənimsəmənin möhkəmliyi və dərinliyi, tərbiyəvi təsirinin gücü nəticə etibarı ilə təlim prosesində şagirdlərin tədris fəaliyyətinin xarakterindən və intensivliyindən, təəssüratın parlaqlığı və emosionallığından, şagirdlərin tarixi faktları yaşamasından, fikri işin faydalılığından, əvvəllər mənimsənilmiş biliklərin aktuallaşdırılmasından asılıdır. Məktəbli təlim prosesində passiv dinləyici və tamaşaçı yox, prosesin fəal iştirakçısı olduqda faydalılıq artır. Məktəblilərin tədris fəaliyyətinə təlim prosesinin təşkilatçısi və rəhbəri olan müəllim başçılıq edir. Məktəbli hətta müəllimin tapşırıqlarını və məsləhətlərini müstəqil surətdə yerinə yetirdikdə də təlim prosesinə müəllimin rəhbərliyi həyata keçirilir. Materialın başa düşülməsi onun şərh edilməsi priyomlarından çox asılıdır; müəllim şifahi izah edərkən məktəblilərin az başa düşdüyü material, əyanilikdən istifadə edildikdə daha yaxşı mənimsənilir. Eləcə də bu və ya digər təlim priyomunun təsirliyi öyrənilən materialdan, təlimin məqsədlərindən, şagirdlərin hazırlıq dərəcəsindən, yəni inkişafından, maraqlarından, bacarıqlarından və s. asılıdır. Metodika aşağıdaki suallara cavab verməyi bacarmalıdır.1) nə üçün öyrətməli? (təlimin məqsədi);2) nəyi öyrətməli?(təlimin məzmunu);3) necə öyrətməli?, yəni məktəblinin tədris fəaliyyətini necə təşkil etməli(tədrisin metod və priyomları və dərs vəsaitləri). Bu zaman bir sual da meydana çıxır-tarix müəllimlərini necə hazırlamalı? Sual tarix tədrisinin məktəb prosesinin öyrənilməsindən kənara çıxsa da vacib və düşündürücüdür.

Metodika-təlim prosesini bir tədris fənninə tətbiq edərək tədqiq edir. Metodika dərs prosesinin bütün halları üçün hazır reseptlər vermək vəzifəsini güdmür. Metodika daha da inkişaf etdikcə, müəllimi təlim prosesinin qanunauyğunluqları haqqında biliklə və priyomlarla təhciz edərək, müəllimin metodiki ustalığı üçün daha əlverişli şərait yaradır və yaradacaqdır. Əgər sual versələr ki, pedaqogikada əsas cəhət nədir? Cavab vermək olar;”Uşaqların xoşbəxtliyi naminə yaşamaq. Şərəfli və məsuliyyətli müəllimlik vəzifəsi bundadır” (V.A.Syxomlinski). ”Vətəni özünə doğma bilən insanlar tərbiyə etməyi bacarırıqsa, gələcəyimizi təmin etmişik”. Məhəmməd Peyğəmbərin belə bir kəlamı var: “Elmin bəlası unutmaqdır, elmi tələf etmək isə onu ləyaqətsiz adama tapşırmaqdır”.

Dərslərdə fərdiləşdirmə geridə qalan şagirdlərin təfəkkür və nitqinin inkişafına istiqamət verməkdə, eləcə də tarixə xüsusi maraq göstərən istedadlı şagirdlərin təlabatını təmin etməkdə özünü göstərə bilər.Tarixin tədrisi prosesində digər fənlərlə əlaqə yaddan çıxmamalıdır. Fənlərarası əlaqələr (inteqrasiya) aşagadıdakılardan ibarətdir: a) digər fənlərin tədrisində qazanılmış biliklərə, bacarığa və vərdişlərə istinad edilməsindən; b) şagirdlərin təfəkkür və nitqinin bütün tədris fənləri üçün ümumi olan inkişafından.

V-VI siniflərdə tarixin təlimi şagirdləri tarixdəki hadisələrin elementar şəkildə başa düşülməsinə gətirib çıxarır və onlarda tarixi inkişafın ibtidai şəkildə anlaşılmasının əsasını qoyur. Bu siniflərdə tarixi biliklərin tərbiyəvi təsiri onların şərhinin inandırıcılığından və emosionallığından çox asılıdır.Tarixin təlimində digər bir məsul vəzifə də bundan ibarətdir ki, tarixi hadisələrə verilən qiymətləri və çıxarılan nəticələri məktəblilər üçün inandırıcı etmək lazımdır. Şagirlər üçün həqiqət kimi qəbul etdikləri ümumi müddəalar deyil, fəal təfəkkür və hisslər nəticəsində onların gəlib çıxdıqları nəticələr daha inandırıcı olur. Qədim dünya və orta əsrlərə dair biliklər şagirdlərdə faktlara qarşı şəxsi münasibət aşılanması, şagirdlərin tarixi sevimli qəhrəmanların taleyi ilə yaşaması, həyacanlanması, zəhmətə sevgi, igidlik, vətənsevərlik, tolerantlıq, işğalçılara nifrət və digər əxlaqi xüsusiyyətlərin tərbiyəsi kimi, təlimin ən mühüm tərbiyəvi vəzifələrinin həlli üçün əsas şərtlərdən biridir.Tarixə dair biliklər şagirdlərdə cansız,gərəksiz bir şey kimi yatıb qalmamalı, yeni dərin və şüurlu biliklər qazanılmasına xidmət etməlidir.

Tarix təliminin konkret məqsədlərinin işlənib hazırlanma prinsiplərinə yığcam şəkildə yekun vuraq. Bu məqsədlərin hansılarının və nə dərəcədə həyata keçirilməsi aşağıdakı şərtlərdən asılıdır; a) kursun, fəslin, paraqrafın məzmunundan; b) şadirdlərin onu öyrənmək üçün hazırlanmasından-onların əqli inkişafından, onlarda olan bilik, bacarıq və vərdişlərdən; c) təlimdə istifadə oluna bilən vəsaitlərdən; ç) tarixin və digər fənlərin sonrakı təliminə şagirdlərin hazırlanmasında həmin materialın rolundan; d) kursun tədrisi üçün ayrılmış vaxtdan.

azf 268276

AYDIN PAŞAYEV AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ ƏDƏBİYYATI TƏDRİSİNİN BƏZİ PROBLEMLƏRİ (Metodik vəsait) __________________________________________________________ Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutunun Elmi Şurasının 06.02.2012-ci il tarixli iclasının qərarı ilə (pr. №01) təsdiq edilmişdir. Bakı – 2012

Post on 15-Jun-2015

Education

• 1. AYDIN PAAYEVAZRBAYCAN DL V DBYYATITDRSNN BZ PROBLEMLR(Metodik vsait)__________________________________________________________Bak Pedaqoji Kadrlarn xtisasartrma vYenidnhazrlanma nstitutunun Elmiurasnn 06.02.2012-ci il tarixli iclasnnqrar il (pr. 01) tsdiq edilmidir.Bak 2012

2. Elmi redaktorAkif Glli olu MmmdovPedaqoji elmlr namizdi, Bak Slavyan UniversitetiRyilrmil Kamil olu SadqovFilologiya zr flsf doktoru, dosent (BPKY)Esmira Fazil qz CfrovaBa mllim (BPKY)Arzu sdulla qz sdovaMetodist (BPKY)NairMfiq XAN (yaz)Mtn dizayneriEsmira HseynovaKompterd yazdLeyla BayramliyevaKorrektorNab Hseynli, Elin fndiyevAydn Paayev. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri(Metodik vsait)Bak, Hdf Nrlri, 2012. – 180 sh., tkrar v tkmillmi nr.Kitab Azrbaycan dili v dbiyyat mllimlrinin tlim prosesind n ox yolverdiklri mxtlif tipli yrdici v yoxlama yaz ilrinin aparlmas, yoxlanlmas vshvlrin dzldilmsi yollarna, eyni zamanda fonetik, morfoloji v sintaktik thlilindzgn tkili sullarna, nhayt, leksik v qrammatik kililr, onlarn mnaalarlarnn izahna hsr olunmudur. Kitab mllimlrin oxsayl suallar sasndayazlm v bzi mbahisli msllr aydnlq gtirilmidir. minik ki, kitab bu sahdmllimlrin metodik sviyylrinin yksldilmsin msbt tsir gstrckdir.Hdf Nrlri MMC-nin rsmi razl olmadan vsaitin v ya onun hr hansbir hisssinin tkrar ap qti qadaandr! Hdf Nrlri / 2012 3. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriKitab Masall rayonu axrl knd orta mktbinin70 illik yubileyi v bu mktbin yaradcs, bykziyallar ordusunun yetidirilmsind mhm roloynayan Lenin ordenli unudulmaz mllimimizAbdulhseyn Xliflinin ziz xatirsin ithaf olunur.N SZmumthsil, mxtlif lisey, gimnaziya, kollec, orta ixtisas v alimktblrd btn agird v tlblr, ixtisasndan asl olmayaraq,thsil ocaqlarnda, ayr-ayr istehsal sahlrind alan mtxssislr,sad mk adamlar dbi dilimizd dzgn danma, savadl v gzlyazma bacarmaldrlar. Dilin safln qoruyub glck nsillratdrmaq bu dild dananlarn mhm v sas vziflrindnolmaldr. ifahi v yazl nitqin inkiaf etdirilmsind mumthsilmktblrind tdris olunan btn fnlr myyn hmiyyt ksb etsd, Azrbaycan dili v dbiyyat fnlri aparc, hrktverici qvvymalikdir. Bu baxmdan agirdlr savadl yaz yazmaq vrdilrininalanmasnda mxtlif yrdici v yoxlama yaz ilrinin dzgn tkilimstsna rol oynayr.Bak mktblrind alan qabaqcl v tcrbli Azrbaycan diliv dbiyyat mllimlri bu sahd hdlrin dn vzifni rflyerin yetirirlr. Lakin uzunmddtli mahidlrdn blli olmudur ki,bzi mllimlr (Tssf ki, onlar oxluq tkil edir) hm yrdici vyoxlama dftrlrinin kmiyytind, hm d yazlarn yoxlanmas vshvlr zrind i zaman ciddi nqsanlara yol verirlr. Bu nqsanlarmxtlif sbblrdn irli glir. vvln, artq bir ne ildir ki,Azrbaycan dili v dbiyyat fnlri yeni proqramlarla tdris olunur.Lakin bu vaxta qdr Azrbaycan dili v dbiyyatdan mxtlifsiniflrd aparlacaq yrdici v yoxlama (imla, ifad v ina) yaznormalar yeni proqramlarn tlblrin uyunladrlbdqiqldirilmyib. Khn normalar il yeni proqramlarn tlblri isox vaxt st-st dmr. Mllimlrin oxu is Thsil NazirliyininProqram-Metodika bsinin hazrlad proqramlardan smrli v3 4. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyaradc kild istifad ed bilmir. Yeni proqram v drsliklrlilmyin yollarna aid metodik dbiyyatn yoxluu da mllimlriniini xeyli tinldirir.kincisi, Thsil Nazirliyinin mumthsil mktblrindagirdlrin yaz ilrinin aparlmas v dftrlrinin yoxlanmasnaveriln vahid tlblr adl rsmi mktubunda (Ana sz j. 4-6,1991, s. 85-86) bir sra tlblrin masir dvrd mvcud reall ksetdirmmsi, mllimlrin demokratiya ad altnda bu tlblrdnknar xmalar yersiz srbstliyin meydana glmsin sbb olmudur(Bu rsmi mktubun da yenidn hazrlanmasnn vaxt oxdanatmdr). Bak Pedaqoji Kadrlarn xtisasartrma vYenidnhazrlanma nstitutunun Azrbaycan dili v dbiyyatkafedrasnn professor-mllim v metodistlri trfindn hazrlananbzi metodik tvsiylr, vsaitlr v ixtisasartrma kurslarnda oxunanmhazirlrl mllimlrin ehtiyacn tam dmk mmkn deyil.nc, bzi mllimlr yrdici v yoxlama yaz ilrininaparlmasna, yoxlanmasna v shvlr zrind iin tkilin laqeydyanarlar, bzilri is bu mhm msllrin hyata keirilmsindciddi nqsanlara yol verirlr. Buna gr d kitabn birinci fslind yeniproqramlarn tlblri v savadl, tcrbli mllimlrin qabaqcltcrblri sas gtrlmdr. Lakin burada yrdln fikirlri dehkam kimi qbul etmk mslht grlmr. nki bu, mllimlrinfaliyytlrin istiqamt vern bir vsaitdir.ox aktual msly hsr olunan bu fsil yrdici v yoxlamayazlarn (imla, ifad, ina) aparlmas, yoxlanmas v shvlr zrindiin tkilind yol veriln nqsanlarn aradan qaldrlmasndahmkarlarmza yaxndan kmk edck, onlarn bu sahd bilik vbacarqlarnn inkiaf etdirilmsin tkan verckdir.Azrbaycan dili drsliklrind agirdlrin nzri biliklrinin zxarlmasnda, mhkmlndirilmsi v vrdi halna salnmasndamxtlif linqvistik (leksik, etimoloji, fonetik v qrammatik) thlillrdnistifad mstsna rol oynayr. Bunu nzr alan qabaqcl v tcrblimllimlr Azrbaycan dili drslrind mxtlif thlillrdn geniistifad edirlr. Onlarn drs dediklri agirdlr thlil zaman nzribiliklrini asanlqla ttbiq etmyi bacarrlar.Mllimlr ox gzl bilirlr ki, agirdlr tkc nzri biliklrvermkl kifaytlnmk olmaz. Ancaq thlil yolu il agirdlrin nzri4 5. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlribiliklrini vrdi evirmk mmkndr. Lakin bzi Azrbaycan dilimllimlri drs prosesind mxtlif thlillrdn istifad etslr d,myyn shvlr yol verirlr. El buna gr d kitabda tlimprosesind n ox istifad ediln fonetik v qrammatik thlilinaparlmas il laqdar geni mlumat verilmidir. sas mqsdmllimlr mli yardm gstrmkdn ibartdir.Biz 1996-c ild o vaxt Yasamal RT Metodmrkzinin direktoruQnir xanm Sultanova il Azrbaycan dili v dbiyyatdan yazilrinin aparlmas, yoxlanmas, Sbail rayonu 239 li mktbinmllimi Ltif Hamova il birlikd Azrbaycan dili drslrindfonetik v qrammatik thlilin aparlmas haqqnda yazdmz metodiktvsiylri mumuldirmi v yenidn ilyrk 2002-ci ildAzrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri adlkitabmzda ap etdirmidik. Kitab mllimlr trfindn rbtlqarland v hazrda ona byk ehtiyac duyulduu n onunzrind yenidn ilmk zrurti yarand. nki son 10 ild thsilsistemind byk dyiikliklr ba vermidir. O dvrd aktual grnnbzi msllr hazrda adilmi, bzi problemlr yenidn baxlm,bzi materiallar ixtisar edilmi, bzilri is masirlik baxmdanznginldirilmi, bzi materiallar is lav edilmidir. minik ki, kitabmllimlrimiz n faydal olacaqdr.Kitab haqqnda tnqidi fikir, mlahiz v tkliflrini bildirnmetodist-alim v mllimlr vvlcdn tkkr edirik.5Aydn Paayev 6. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriI FSLAZRBAYCAN DL V DBYYATDAN YAZI LRNNAPARILMASI, YOXLANMASI V SHVLR ZRND NTKL METODKASI1. YRDC V YOXLAMA YAZI DFTRLRNNMQDARI V YAZILARIN APARILMASI HAQQINDAThsil Nazirliyinin mumthsil mktblrind agirdlrin yazilrinin aparlmas v dftrlrinin yoxlanmasna veriln vahidtlblrd (Ana sz j. 4-6, 1991. sh. 85-86) agird dftrlrininmiqdar, yazlarn aparlmas v yoxlanmas haqqnda konkret mlumatverilmidir (Bundan sonra bu sndi qsaca olaraq Vahid tlblradlandracaq). Lakin el msllr var ki, Vahid tlblrd z ksinitapmamdr. Buna gr d mumthsil mktblrind yrdici vyoxlama yaz ilrinin aparlmas, yoxlanmas, qiymtlndirilmsi,qiymtlrin jurnala krlmsi v s. haqqnda mxtlifliy yol verilir.Vahid tlblrd z ksini tapan bzi qaydalara ml olunmur v yaonlar masir dvrn tlblrin cavab vermir. Biz hl Vahid tlblrAna sz jurnalnda tkrar nr olunduu il (oktiyabr, 1991) mrhummetodist-alimimiz ziz fndizad il bzi tlblrin khnlmsi,masir dvr uyun glmmsi, mvcud reall dzgn ksetdirmmsi haqqnda shbt etmidik. gr bu sndin ziz mllim trfindn hazrlandnbilsydik, blk d, onunla bu mvzuda danmazdq. Onunlashbtdn mlum oldu ki, bu snd 20-25 il vvl hazrlanmdr (Bizimshbtimiz is 1992-ci ilin oktyabr aynda ixtisasartrma kurslarndaziz mllimin mhazirsi zaman olmudu). ziz mllimin xbriolmadan nazirliyin laqdar nmayndlri o sndi mcmud drcetdirmilr.Hmin sndin hazrland txminn 1970-ci ildn artq 40 ildn ox vaxt kecir. Bu vaxt rzind cmiyytimizd sasl dyiikliklrba vermidir. Sosializm rejimi devrilmi, mstqil dvlt yaratmq.Dnya thsil sistemin inteqrasiya etdiyimiz bir zamanda ali mktblrqbul qaydalar dyiilmi, btn fnlr zr proqramlar v drsliklrdflrl dyidirilrk tkmilldirilmi, tlim prosesind fal tlim6 7. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrimetodlarndan, V-XI siniflrd btn fnlr zr testlrdn geniistifad olunur.gr 1990-c il qdr respublikamzda mktblrin oxu ikinovbd ilyirdis, indi yeni-yeni mktblr tikilmi, mumthsilmktblri sasn bir nvblidir. Thsil sistemind 5 gnlk i sisteminkeilmidir. Tlim prosesind kompyuterdn v digr masir texnikivasitlrdn, yeni qiymtlndirm meyarlarndan istifad olunur v s.Cmiyytd, siyastd, iqtisadiyyatda, thsil sistemind v s.sahlrd ba vern sasl dyiikliklr fonunda Vahid tlblrd buvaxta qdr myyn dyiikliklrin aparlmamasn, grsn, n ilizah etmk olar? Znnimizc, Vahid tlblr agirdlr savadl yazyazmaq vrdilrinin alanmas il btn tlblri dyir. nkiagirdlr dzgn, savadl danmaq vrdilrin yiylndiklri,mumthsil mktblrind tdris olunan mxtlif elmlrin saslarnhrtrfli mnimsdiklri kimi, z biliklrini yaz il ifad etmyi dbacarmaldrlar. Biz el glir ki, gr mllimlrimiz Vahidtlblrd nzrd tutulan tlb v qaydalar hyata keirslr, yaz illaqdar qarda duran problemlrin hllin nail olarlar.Azrbaycan dilindn yeni proqramlarn hyata keirilmsi illaqdar olaraq mxtlif siniflrd rabitli nitqin inkiafna ayrlansaatlarn azalmas yazlarn miqdarna da tsir gstrmidir. Buna grd mumthsil mktblrind agirdlrin yaz ilrinin aparlmas vdftrlrinin yoxlanlmasna veriln vahid tlblrin d dyidirilmsi,yeni proqramlara uyunladrlmas, orada olan bzi mddalarnmasirldirilmsi vaxt oxdan atm msllrdndir.I. agird dftrlrinin miqdar haqqnda. Vahid tlblrdyrdici yaz dftrlri il laqdar qeyd edilir: I. yrdici yazlarnbtn nvlrini yerin yetirmk n agirdlrin aadak miqdardadftrlri olmaldr: Azrbaycan dilindn V-IX siniflrd 3 dftr (1, 2nmrli, digri ifad v ina yazlar n); X-XI siniflrd 1 dftr;dbiyyatdan 1 dftr (Ana sz j. 4-6,1991. sh.85).mumthsil mktblrind aparlan mahidlr zaman blliolmudur ki, hazrda Azrbaycan dilindn evd v sinifd yazdrlanalmalar n hr bir mllim 1 v 2 nmrli dftrdn istifad etmir.Vaxtil biz d ev v sinif almalarnn icras n 1 v 2 nmrlidftrdn istifad etmiik. Bunun ox byk stnlklri vardr. nkimllim Azrbaycan dili drsind ev taprqlarn sinifd yoxlamr. O,7 8. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri1 nmrli ev dftrlrini toplayr, yaxud bu ii hl drs qdr sinifnmayndsi hyata keirir. Drs zaman mllim znd olan 2nmrli yoxlanm dftrlri agirdlr paylayr. agirdlrdn toplad 1 nmrli dftrlri is mllim drsdnsonra ya mktbd, ya da evd yoxlayr. agirdlrin ev taprqlarnnhr df bu cr yoxlanmas onlarda ev taprqlarn mntzm,msuliyytl yerin yetirmk vrdilri alayr. agirdlr hr dftaprq dftrlrind yol verdiklri shvlri dzltmy alrlar. Lakinetiraf etmk lazmdr ki, 3-4 sinifd drs deyn mllim ev taprqlarnfiziki chtdn bu cr yoxlamaq imkanna malik deyil. Bundan lav,masir dvrd dftrlrin bahalna gr agirdlrin hams 2 dftrdnistifad ed bilmir. Odur ki, mllimlr sinif v ev taprqlarnn icrasn, sasn bir dftrdn istifad edirlr. El Vahid tlblrd dbuna icaz verilir: Mllim z mlahizsindn asl olaraq V-IXsiniflrd yrdici yazlar n 1, 2 nmrli dftrlr deyil, bir dftr dayra bilr; lakin bel halda o, bu tlimati mktubun IV blmsinddftrlrin yoxlanmasna veriln vahid tlblr ml olunmasn tminetmlidir (Ana sz j. 4-6,1991. sh.85).Adtn, sinif v ev taprq dftrlri agirdlrd, yrdici yazdftrlri is mktbd saxlanmaldr. Vahid tlblrd bu bardmyyn fikr tsadf olunmur. Blk, el buna gr d bzimktblrd yrdici ifad v ina dftrlri agirdlrin zlrind olur.Lakin drslrd aparlan mahidlr zaman blli olur ki, mllim hrhans mvzuda yrdici yaz yazdranda bir ox agirdlrd hmindftrlr olmur v onlar Mllim, yrdici yaz dftrlri evd qalb, -deyirlr.Faktlar gstrir ki, yrdici yaz dftrlri (Bu ad altnda nitqinkiaf dftrlri nzrd tutulur Red.) agirdlrd saxlananda onlarox sliqsiz olur, htta bzi agirdlr trfindn vrqlri xarlr v s.Bzn d mumthsil mktblrind Azrbaycan dili v dbiyyatntdrisi vziyyti yrnilrkn mllimlr yrdici yaz dftrlrinitqdim ed bilmirlr. Qabaqcl v tcrbli mllimlr is yrdici yazdftrlrini mktbd saxlayrlar. Yoxlama dftrlrind olduu kimi,yrdici yaz dftrlrind d btn yazlarn aparlmasna,yoxlanmasna v shvlr zrind iin tkilin xsusi diqqt yetirirlr.Vahid tlblrd yrdici yaz dftrlri ifad v ina yazdftri adlanr. Biz el glir ki, bu dftrlr sadc olaraq yrdici8 9. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyaz dftri adlansa, daha mqsduyun olar. gr bu dftrlryrdici ifad v ina, yaxud nitq inkiaf dftri adlanarsa, onda V-VIIIsiniflrd yrdici imlalar harada yazdrlmaldr? Vahidtlblrd bu bard myyn fikr tsadf edilmir. Lakin znnimizc,yrdici imlalar (icrasna xsusi saat veriln yrdici yazlar) dayrdici yaz dftrlrind yazdrlmaldr.Vahid tlblrd, nzrd tutulmasa da, V-XI siniflrdAzrbaycan dilindn btn mli yazlarn da nitq inkiafdftrlrind yazdrlmas mqsduyundur. Vahid tlblrdgstrilir ki, yrdici yaz dftrlri ancaq V-IX siniflrd olmaldr.Halbuki X sinifd d yeni proqrama sasn, Azrbaycan dilindnyrdici ina dftrlrindn istifad olunmaldr.Yeni dbiyyat proqramnda nzrd tutulmasa da,Vahidtlblrd VI-IX siniflrd yazdrlacaq ev inalarnn miqdargstrilmidir. Ev inalarnn agirdlrin rabitli nitqinin inkiafnda vmstqil ina yazmaq vrdilrinin alanmasnda mhm rol oynadnnzr alaraq, biz d bu iin faydalln qiymtlndirn bir mllimkimi bundan sonra da onlardan istifad olunmasn mqbul sayr vmllimlr d tvsiy edirik ki, proqram materiallarn planladrarknev taprqlarn da unutmasnlar.Vahid tlblrd ev inalarnn hans dftrd aparlmas vyoxlanmas haqqnda da he bir mlumat yoxdur. Bu cr mlumatlarametodik dbiyyatda da tsadf edilmir. Lakin qabaqcl v tcrblimllimlr ev inalarn btn siniflrd yrdici yaz dftrlrindyazdrrlar.Mlumdur ki, IX sinif agirdlri hm Azrbaycan dili, hm ddbiyyatdan proqrama mvafiq olaraq oxlu yrdici v yoxlamainalar yazrlar. Eyni zamanda onlar buraxl imtahannda da vvllrsrbst mvzuda ina yazardlar. Son illrd onlar da test sulu ilburaxl imtahan verirlr. Lakin buna baxmayaraq, bu siniflrdilyn mllimlr z ilrini el planladrmaldrlar ki, agirdlri buvaxta qdr ina yazmaq vrdilrin yiyln bilsinlr. Bellikl,mllimlr Azrbaycan dili v dbiyyatdan yrdici, yoxlama v evinalar yazdrarkn o mvzulardan geni bhrlnslr, agirdlrimstqil kild ina yazmaq vrdilrin yiylnmi olarlar. Buna grd IX sinifd ev inalar n ayrca dftr ayrlmas dahamqsduyundur.9 10. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriVahid tlblrd yoxlama dftrlri haqqnda yazlmdr: 2.Azrbaycan dili v dbiyyat zr yoxlama ilri xsusi dftrd aparlrv bunlar bir il mddtind mktbd saxlanlr (Ana sz j. 4-6,1991. sh.85). Demk, hr sinifd Azrbaycan dili v dbiyyatdan biryoxlama dftrindn istifad edilir. Btn yoxlama yazlar (imla, ifadv ina) o dftrlrd yazdrlr. Lakin mahidlr gstrir ki, bzimllimlr V-VIII siniflrd yoxlama imlalar yoxlama imladftrlrind yazdrdqlar halda, yoxlama ifad v inalar n yrdiciyaz dftrlrindn istifad edirlr. Htta el mllimlr d tsadfolunur ki, V-IX siniflrd 3 (imla, ifad v ina) dftrdn istifadedirlr. Hmin mktbin qonuluundak mktbd alan hmkarlaris agirdlrdn bir yoxlama dftri d toplaya bilmirlr. Daha dorusu,ahidi olmuuq ki, bzi agirdlrin dftr almaa imkan yoxdur. Bumllimlr hr yoxlaman ayr-ayr vrqlrd yazdrr v onlar tikibyoxlama dftrlri kimi saxlayrlar. Yoxlama yazlar n hm dftrdn, hm d ayr-ayr vrqlrdn istifad edn mllimlrin iinishv hesab edirik. Mllim almaldr ki, nyin bahasna olursa-olsun,agirdlr bir yoxlama dftri il tmin edilsin.Tcrb gstrir ki, V-IX siniflrd bir12, X-XI siniflrd isbir 18 vrqli dftr bir drs ilin kifayt edir. X-XI siniflrd yoxlamayazlar n gr 12 vrqli dftrlrdn istifad olunarsa v bir drsilin atmazsa, onda drs ilinin ikinci yars n yeni dftrgtrlmlidir. mumthsil mktblrind aparlan mahidlr zamanblli olur ki, bzi mktblrd yoxlama dftrlrinin saxlanmas nrait yaradlmr. Mllimlr bu dftrlri zlrind, bzilri is fnnkabinetlrind saxlayrlar. Mktb rhbrlri is bu i ox laqeydyanarlar. Halbuki btn yoxlama (htta yrdici yaz) dftrlrimllimlr otanda v ya mktbin metodkabinetind (gr varsa)qoyulmu xsusi kaflarda saxlanmaldr. kaflarda is hr mlliminzrind ad v soyad yazlm yeri olmaldr. Mktb gln hr hansmetodist v ya digr nmayndy o dftrlrl tan olmaq imkanverilmlidir. Unutmaq olmaz ki, yoxlama dftrlri ninki agirdlrin,htta mllimlrin, mumiyytl gtrdkd is, mktbin tlim-trbiyprosesinin gzgsdr.II. Yaz ilrinin aparlmas haqqnda.Vahid tlblrdoxuyuruq: agirdlrin dftrlrind aparlan btn yazlarda aadaktlblr gzlnilmlidir: 1) Yazlar aydn oxunmal v sliqli xtl10 11. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyerin yetirilmlidir (Gstriln jurnal. sh. 85). Bu fikir tkcyoxlama yazlara yox, btn yrdici yazlara da aiddir. Yoxlamayazlarn sliqli xtl yazlmas agirdlrin yaz vrdilrin necyiylnmlrindn asldr. Bu vrdilr is I sinifdn balayaraq ildn-iltkmillir. agirdlrd dzgn yazmaq vrdilrininformaladrlmasnda is sinif v ev taprqlarnn icras mhm roloynayr. Ona gr d yoxlama yazlarn aydn v sliqli xtl yerinyetirilmsin nail olmaq n, ilk nvbd, sinif v ev taprqlarnnsliqli yazlmasna almaq lazmdr.Vahid tlblrd oxuyuruq: 2) Dftrlrin z shifsindkiyazlarda vahidlik gzlnilmlidir; orada a) mktbin yerldiyi yer; b)mktbin ad (gr varsa) v nmrsi; c) sinif; ) agirdin ad vfamiliyas gstrilmlidir. Msln: Clilabad hri, Nizami adna 1nmrli mktbin VI sinif agirdi Mahir Mvsmovun nitq inkiaf zryaz dftri (Gstriln jurnal. sh. 85).vvln, burada Clilabad hri ad birlmsindn sonra ,(vergl) iarsi olmamaldr. nki bu birlm il Nizami adna 1nmrli mktb adlar hmcins deyil, bu birlmlr btvlklmktbin rsmi addr. kincisi, bzi mktblrd sinfin adn (srasn)bildirn rqmlrin burada gstrildiyi kimi, rum rqmi (VI) il deyil,rb rqmlri il (msln, 6-c) yazrlar ki, bu da mqsduyundeyildir.Respublikann byk hrlrind, xsusn Bakda elmktblr vardr ki, orada 10-15 paralel sinif mvcuddur. Buna gr dparalel sinflri frqlndirmk n sinfin adn bildirn rqmin stndlifba sras il hrflrdn v htta son illrd rqmlrdn d istifadolunur. Biz el glir ki, 5-6 paralel siniflri olan mktblrdrqmlrdn istifad oluna bilr. Lakin mahidlr gstrir ki, paralelsiniflri hrflrl frqlndirn mktblrd hmin hrflr mxtlifkild yazlr: VI a, VI a, VI A, VI A, VIA,VIA,VIav s. Biz elglir ki, rqmin stnd hrflri byk, kiik, drnaqda v ya drnaqszyazlmas mzmuna he bir tsir gstrmir. Ancaq bu, sinfin adnbildirdiyi n byk hrfl yazlsa, daha mqsduyun olar. Hrflrinrqmin stnd, yaxud rqmin yannda drnaqda v ya drnaqszyazlmasna gldikd is, onlarn rqmlrin stnd v drnaqdayazlmasn daha dzgn hesab edirik. nki burada hrflr sra adnbildirmy xidmt edir (VIA, VIB, VIC,VIv s.) v mcazi mna11 12. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlridayr. Mcazi mna dayan btn idar v tkilat adlar is hmibyk hrfl v drnaqda yazlr: Qrnfil uaq baas, Arzu adlqevi, Bak mehmanxanas v s.Paralel siniflri rqmlrl frqlndirn mktblrd drqmlr gah sinfin adn bildirn rqmin stnd, gah da yanndadrnaqsz v ya drnaqda yazlr. Bu rqmlr sinfin adn bildirnrqmin stnd drnaqsz yazlsa, daha dzgn olar. nki buradarqmlr el hqiqi mnada sra bildirir: VI 1, VI 2, VI 3, VI 4 v s.Bak hrinin bzi mktblrind is rayon adlar -dak2kililri il (Nsimi rayonundak, Sbael rayonundak v s.) yazlr ki,bu da shvdir. nki mktbin rsmi adnda v bununla laqdar olanmktbin mhrnd kililrdn v vergldn istifad olunmur. Lakinbu, bir hqiqtdir ki, rayon ad il mktbin say arasnda myynfasil mvcuddur.Vahid tlblrd gstrilir ki, btn agird dftrlrininstnd agirdin ad vvl, soyad is sonra yazlmaldr. Dzdr,hazrda dvlt frmanlarnda xs adlar mid Afiq olu Paayevformasnda yazlr. Btn siyahlarda, o cmldn sinif jurnallarnda,mk haqq siyahlarnda soyad vvl, ad is sonra, ata ad axrdayazlr. Btn agird dftrlrinin stnd d vvl soyad, sonra adyazlsa, daha dzgn olar. Bellikl, agird dftrlrinin st aadakkimi vahid formada yazlmaldr: Nrimanov rayonu 200 nmrli ortamktbin VI A(yaxud VI5) sinif agirdi Paayev midin Azrbaycandili v dbiyyatdan yoxlama (yaxud yrdici) yaz dftri.Vahid tlblrd oxuyuruq: 3. agirdlr shiflrinhaiylrindn knara xmamaq qaydasna riayt etmlidirlr; 4. inyerin yetirilmsi tarixi shifnin knarnda (strin sonunda rbrqmlri il (1.04.91; 12.11.91) qeyd olunur. Azrbaycan dili vdbiyyata aid dftrlrd gnn tarixi V-IX siniflrd szlrl dyazdrla bilr (msln: On drd sentyabr) (Gstriln jurnal. sh.86).El rqmlr vardr ki, onlarn szl yazl tindir: drd, yeddi,skkiz, doqquz, iyirmi v s. Eyni szlri sentyabr, oktyabr v s. ay adlarhaqqnda da sylmk olar. Buna gr d ninki V-IX, htta X-XIsiniflrd d ayn tarixinin szlrl yazlmas daha mqsduyundur.Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Avropa lklrind ayadlar byk hrfl yazlr. Bunun sas sbbi onlarn sasn tanr v12 13. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrihkmdar adlarndan yaranmasdr. Qdim Romada Yeni il mart ayndanbalanrd. Birinci ay olan mart mharib Allah Mars, aprel aperire szndn olan amaq szndn (Yni aaclarn ikamas il laqdardr v operatsiya sz d bununla baldr), mayYer v kainat Allah May, iyun Yunoni adl Allahn, yanvar Gn v Zaman Allah Yanus, fevral yuxu v lm AllahFebnarius, iyul Yuli Sezar, avqust Yuli Sezarn lmndn sonraimperator olan Avqust Sezarn ad il laqdardr v s. Lakin bizd, ayadlar, znnimizc, ateizm edeologiyasnn v rus dilinin tsiri il kiikhrfl yazlmdr. Hazrda ay adlarnn kiik hrfl yazlmas nn ilbaldr.Vahid tlblrd gstrilir: 5.Azrbaycan dili v dbiyyatzr yaz ilri aparlarkn gnn tarixindn sonra yaz iinin nv vsonrak stird mvzu qeyd olunur. Msln,mla fad naKndimiz Med n ox sevdiyim snt.Mahidlr sasn demk olar ki, mumthsil mktblrindmxtlifliy yol verilir. vvln, burada yaz nv v mvzununadndan, htta ayn tarixindn sonra he bir duru iarsindn istifadedilmmidir. Mllimlrin bir qismi gstridn knara xmr,ksriyyti is balqlardan sonra nqt qoyulmasn tlb edirlr.Ali mktblr qbul imtahanlar zaman ina yazlardansonuncu df istifad olunduu ild televiziya il Azrbaycan diliveriliini aparan hrmtli alimlrimizdn biri bununla laqdar verilmisuallara cavabnda qeyd etdi ki, rus dilind bunlardan sonra nqtdnistifad edilir. Azrbaycan dilind is onlardan sonra nqt qoymaq daolar, qoymamaq da.Biz el glir ki, Azrbaycan dililiyind hm el, hm d belolan norma yoxdur. gr btn tarixi gnlr v bayram adlar bykhrfl yazlrsa, mvzular adlq cml hesab edilirs, onda niy onlardansonra nqtdn istifad edilmsin?ahidi olduumuz nqsanlardan biri d budur ki, bzimllimlr yrdici v yoxlama yazlarn mvzularn drnaqda yazrlar.Burada myyn hqiqt d vardr. nki btn sr adlar drnaqdayazlmaldr. Lakin btn elmi v bdii srlrin zrind onlarn adlardrnaqszdr. Eyni zamanda yaz adlar irisind, xsusil srbstmvzularda sr ad olmayanlar da vardr. Buna gr d nnvi olaraq13 14. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriagird dftrlrind yaznn adn gstrn sz v ifadlr hmidrnaqsz yazlr. Blk, el buna grdir ki, bzi mllimlr yazadlarn jurnalda da dirnaqsz yazrlar.Yazlarn icras zaman nvndn asl olaraq yrdici imla,Yoxlama imla, yrdici ifad, Yoxlama ina v s.birlmlrindn d istifad edilir. Bu da shvdir. Sadc olaraq, mla,fad v na szlrindn istifad etmk lazmdr. nki yoxlamayazlar yoxlama, yrdici yazlar is yrdici yaz dftrlrind aparlr.Mllimlr bzn lav taprql yoxlama imla ifadsindn distifad edirlr. lav taprql olsa da, el mla yazlsa, daha dzgnolar. Sinif jurnallarnda is yaznn yoxlama v ya yrdici, lavtaprql olmas aadak kimi gstrilmlidir: Yoxlama imla:Kndimiz; yrdici ifad: Med; yrdici ina: Bizim ail;Yoxlama ina: S.Rhimovun Mehman srind Mehman surti v s.Btn yaz ilrind stirba (abzas) qaydaya ml olunmaldr.Shiflrin birinci xtti bo buraxlmamaldir. Ayn tarixi il yaznvnn ad v bununla da mvzunun ad, mvzunun ad il mtnarasnda bo xtt saxlanlmamaldr. Yaz il ona veriln qiymt vqiymtl nvbti yaznn tarixi arasnda iki stirlik yer bo qalmaldr.agirdlr yazda yol verdiklri shvlri dzld bilrlr. Shv yazlmhrfin v duru iarlrinin stndn soldan balayan pki, artq sz,kili v ya cmlnin stndn fqi nazik xtt kilmli v dzgnolan strin stndn yazlmaldr. Shv yazlm sz v ya cmllrinmtrizy alnmasna yol verilmir.1.Azrbaycan dili drslrind mxtlif nv yazlardanistifady dair. Adtn, Azrbaycan dili drslrind mxtlif nvyazlardan istifad edilir. Bu yazlar mzmun v mqsdin, icra trzingr bir-birindn frqlnir. Onlar aadak kimi qrupladrmaq olar:1) Sinif v ev taprqlarnn icras. Yuxarda agird dftrlriv yazlarna veriln vahid tlblr tkc yoxlama yaz dftrlri ndeyil, agirdlrin btn dftr v yazlarna aiddir. gr mllimtaprq dftrlrind bu tlblrin hyata keirilmsin ardcl nzartets, yaz vrdilrinin formaladrlmasnda agirdlr yazlarndashvlr yol vermzlr. Demk, agirdlrin btn dftr v yazlarndabu tlblrin yerin yetirilmsin ciddi ml olunmaldr. Tlimprosesind agirdlrin qazandqlar nzri biliklrinmhkmlndirilmsind, dzgn yazmaq mdniyytin14 15. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyiylnmsind v onlarda orfoqrafik vrdilrin alanmasnda sinif vevd hyata keiriln almalarn byk hmiyyti vardr. Buna grd mllimlr bel almalarn yerin yetiriln taprqlarn dzgnicrasna nail olmal, ona qay v tlbkarlqla yanamaldrlar.Mlumdur ki, Azrbaycan dili drsliklrind btn taprqlar hmagirdlrin nzri biliklrinin mhkmlndirilmsind, hm d onlardaorfoqrafik vrdilrin alanmasnda, mumiyytl, yaz mdniyytininformalamasnda mhm rol oynayrsa, yrdici yazlar hm buvziflrin yerin yetirilmsin kmk edir, hm d agirdlrin busahd qazandqlar biliklrin drcsini myynldirmkd hlledicirol oynayr. Yoxlama yazlarn aparlmasnda sas mqsd agirdlrinhr hans norman, elmi, bdii material nec mnimsmlrini zxarmaq olsa da, mumiyytl, onlarn biliklrinin inkiafetdirilmsin, dnyagrlrinin, yaz mdniyytlrinintkmilldirilmsin msbt tsir gstrir. Bu mnada, mumthsilmktblrind Azrbaycan dili v dbiyyatdan hyata keiriln btnyaz nvlri (yrdici v yoxlama yazlar, sinif v ev taprqlar) birmqsd – agirdlrin savad drcsinin inkiaf etdirilmsin xidmtedir. Buna gr d yazlar mxtlif cr adlandrlsa da, onlarn arasndamhkm v qrlmaz laq mvcuddur. Bunlar nzr alaraq hr birmllim almaldr ki, drs prosesind yaz nvlrinin bnvrsinitkil edn sinif v ev taprqlarnn icras daha smrli, effektli olsun.Mllim el rait yaratmaldr ki, sinif v ev taprqlarn yazarknagirdlr yoxlama yazlarn icras zaman yaranan msuliyyt hisslri ilyaasnlar. Hr bir sinifd el tlbkarlq mhiti yaratmaq lazmdir ki,agirdlr llrin qlm alb hr hans tapr yazanda fikrini cmlsin,msuliyyt hiss etsin. agirdlrin urunda alanmaldr ki, hr hansyaz onun sahibinin thsild qazandqlarn ks etdirn gzgdr. gragird savadl, all, trbiyli, bacarql olduunu sbut etmk istyirs,onu dzgn v gzl yazs il nmayi etdirsin. Yaz sssiz stirlrdeyil, onlar hr bir agird haqqnda geni mlumat vern canl ekrandr.Mahidlr gstrir ki, bzi mllimlr Azrbaycan dilidrslrind htta drslikd olan ifahi v yazl almalardan istifadetmirlr. Tbii ki, hmin mllimin drs dediyi siniflrd taprqdftrlri olmayan, sinif v ev taprqlarn yazmayan agirdlr dahaox olur.15 16. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriAzrbaycan dili drsliklrind veriln btn almalar hrhans mvzunun yrdilmsin v mhkmlndirilmsin xidmt etdiyin onlarn hamsnn sinifd v evd agirdlr trfindn icrasna nailolmaq lazmdr. V-VI sinif drsliklrind kifayt qdr almalarverilmidir. Lakin VII-VIII sinif drsliyind onlarn say ox azdr. Bzimvzularla laqdar almalar is lap yox drcsinddir. Buna gr dmllimlr drsliklrd olan almalarla kifaytlnmmli,.fndizadnin Orta mktbd imla v A.Paayev, M.Soltanov,A.Soltanovann mla mtnlri mcmulrindn geni istifad etmli,fonetik v qrammatik thlillr daha ox yer vermlidirlr.Qabaqcl v tcrbli mllimlr Azrbaycan dili tdrisinidbiyyatla laqlndirir, hr hans mvzuya aid dbiyyatdan keilmimateriallardan cmllr semyi agirdlr taprrlar. El mllimlr dvardr ki, onun btn agirdlri Azrbaycan dili drslrind soruzaman drsliklrd olan cmllrdn deyil, ancaq bdii dbiyyatdansediklri cmllrdn istifad edirlr. Demk, hmin mllimlrdrslikd olan btn almalar icra etdirmkdn lav, bdiimateriallarn nzrdn keirilmsin, mvafiq cmllrin seilmsin vyazlmasna da nail olurlar.X-XI sinif Azrbaycan dili drsliklrind is yazlalmalara az, ifahi almalara ox yer verildiyi n savadl vtcrbli mllimlr tez-tez V-IX siniflrd tdris olunan materiallarmyyn ardcllqla agirdlr tkrar etdirir, dililiyin hr hans bsi(fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis) tkrar olunanda mvafiqlinqvistik thlildn d geni istifad edirlr. Bellikl, hm X, hm dXI siniflrd drs ili rzind V-IX siniflrd tdris olunan dililiyinbtn blri tkrar olunur, leksik v qrammatik thlillr aparlr. Bu itkc drs prosesind deyil, htta ev taprqlarnn verilmsind dhyata keirilir.2) Ycam imla, ifad v inalarn tkili. Btn siniflr zrAzrbaycan dili drslrind yeri gldikc kiik hcmli yrdici imla,ifad v inalardan istifad olunmas mqsduyun hesab edilir. Bu cryazlarn icras n proqramda ayrca saat verilmir. Mllimlr hrhans mvzunu kerkn ifahi v yazl almalarn icrasndan v yenimvzunun mhkmlndirilmsindn sonra 5-10 dqiq bu cr yrdicikiik hcmli yazlardan istifad edirlr. Msln, siftin mqayisdrclri yrdilrkn bunlara aid 5-10 rabitsiz cmlni agirdlr16 17. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyazdrmaq v siftlri drclr zr aid olduu szlrl birlikdqrupladrma onlara taprmaq olar. Yaxud yax, pis, gzl, yava,maraql v s. szlrin cmld sift v trzi-hrkt zrfi, xeyli, az, birqdr, bir az v s. szlrin say v miqdar zrfi kimi ilnn cmllriyazdrandan sonra hmin szlrin hans nitq hisslrin aid olmasnmyynldirmyi agirdlrdn tlb etmk olar. Yaxud yazl tinolan szlrdn (isim, sift, fel, zrf v s.) ibart lt zr imla, dahasonra yazl tin olan 15-20 tsirli v tsirsiz fel yazdrmaq, sonraonlardan sz birlmlri dzltmk v bir nesini cmldiltmlrini tlb etmk olar.Drs prosesind hyata keiriln mxtlif tipli kiik hcmliimlalarda szlrin say hl dqiqldirilmyib. Lakin onlarnaparlmasna n az 5-10, n oxu is 15-20 dqiq vaxt srf etmklazmdr. yrdici imlalar is z forma v mzmununa gr oxmxtlifdir. Grkmli metodist-alim mrhum .fndizad onlar ikiqrupa ayrmdr: Dikt ediln mtnd dyiikliy yol verilmdnaparlan imlalar; Dikt ediln mtnd dyiiklik etmkl aparlanimlalar.Dikt ediln mtnd dyiikliy yol verilmdn aparlan17imlalar.Bunlarn da aadak nvlri vardr:a) Xbrdarlql imla. Mtni rabitsiz cmllrdn ibart olanbu imlalar mtn hl dikt edilmzdn vvl, tin orfoqramlarmqsddn asl olaraq yazdrlan szlrd agirdlrin shv yol verbilcyi yerlri agirdlr izah etmk yolu il aparlr. Btn yazqaydalarnn yrdilmsi zaman xbrdarlql imlalardan istifad etmkolar. Bu zaman orfoqramn v ya duru iarsinin xarakterindn aslolaraq, mllim onlar lvhy yazmaq yolu il agirdlr catdra bilr:knd-knt, qanad-qanat, qurd-qurt, aac-aa, plng-plnk, mr-mr,sinif-sinf, seki-segi, asq-as, srtg-srtk, stansiya-sitansiya,mqddim-mqddm v s.b) zahl imla. zahl imla xbrdarlql imlann ksini tkiledir. Burada mtn yazldqdan sonra orfoqram v ya duru iarsininildilm qaydas izah edilir. Lakin izahl imla zaman da myynqaydalara v ya yazl tin olan szlr aid xbrdarlq edilmsivacibdir. zahl imla zaman mllim cmllri ayr-ayr agirdlroxutdurub izahat da tlb ed v buna uyun nmunlr sorua bilr. 18. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriMsln, gr mtn sra sayna aiddirs, agird 8-ci szn izah edir vlvhd yazr, digr agirdlr is nmunlrl bunun baqa formalardayazl haqqnda mlumat verirlr.e) Kommentariyal imla. Burada orfoqram v yapunktoqramlar imlann yazdrld zaman hyata keirilir. Mllimmtni cml-cml oxuyur. Hr cmlnin oxunuundan sonra birinciszdn balayaraq ardcllqla hr bir cml zv haqqnda agirdlrmyyn mlumat verirlr. Bu zaman hr bir szn hans nitq hisssinaid olmas, kk, szdzldici v szdyidirici kililri v onlarnyazl qaydas v s. izah edilir. gr agirdlr hr hans szn yazlv ya qrammatik qaydann izah zaman tinlik kslr, mllimonunla laqdar ya msahib tkil edir, ya da onu z izah edir.) zm yoxlayram imlas. Bu cr imlann icras zamanagird szd hans hrfin yazln dqiq bilmirs, onun altndan xttkir. Mtnin yazlndan sonra agirdlr mxtlif ltlrdn v yadrslikdn istifad etmk yolu il hmin szlri yazr. gr o, shv yolvermis, axtarb tapr v dzldir.Dikt ediln mtnd dyiiklik etmkl aparlan imlalar.Azrbaycan dili drslrind bel yrdici imlalarn da mxtlifformalarndan istifad olunur.a) Sem imla. Bu imlalarn icras zaman mqsddn aslolaraq mllimin tapr il agirdlr mtni btvlkd yox, myynszlri seib yazrlar. gr mllim mrkkb isimlr v ya siftinoxaltma drcsini bildirn szlri seib yazma taprmsa, ondamllim mtni dikt etdikc agirdlr o szlri seib yazrlar. Digryrdici imlalara nisbtn az vaxt tlb etdiyi n mllim seilmiszlr zrind fonetik v szn trkibin gr thlili il laqdarmsahiblr d tkil ed bilr.b) Srbst imla. agirdlrin tkc orfoqrafik vrdilrini deyil,eyni zamanda slub vrdilrinin d inkiaf etmsin kmk ednsrbst imla ifad yazlara oxayr. fad yazlarda mtn btvlkdoxunduu halda, burada mtn dikt olunduqca agirdlr mzmunusaxlamaq rtil onu dyidirrk yazrlar.Bu, agirdlrin lt ehtiyatlarn znginldirmkl yana,onlarn mntiqi tfkkrlrini v ifady oxad n rabitli nitqlrinid inkiaf etdirir. Srbst imlalar aadak kimi hyata keirilir:mllim vvlcdn bu imlaya yax hazrlar, mtni 4-5 hissy ayrr.18 19. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlricra zaman mtni bir df oxuyur. Bu zaman agirdlrin qeydlrgtrmsin imkan verilmir. Sonra mllim vvldn blnmparalar bir-bir oxuyur, agirdlr is onu srbst kild yazrlar.c) Yaradc imla. agirdlrin nitqini, mstqil dnm,yaradclq qabiliyytini inkiaf etdirmy xidmt edn yaradc imlannicras zaman mllim mxtlif mxtsr cmllri dikt edir, agirdlris ona ikinci drcli zvlr artraraq sad geni cml halna salrlar.Yaxud mllim balanc formada olan qoa szlr sylyir, agirdlris onlardan mxtlif forma v mnal sz birlmlri dzldirlr.Msln, gmi, gyrt-gminin gyrtsi; Trkiy, syaht-Trkiyysyaht; me, hadis-med hadis v s. Yaxud mllim paronimszlr aid bir ne nmun sylyir, agirdlr is hmin szlrparonim olan szlri tapb yazrlar: surt-srt, sr-sir, mtn-mtin,mrhum-mhrum v s.Mllim bir ne feli sift, feli balama v ya msdr sylyib,agirdlr trkiblr dzldib yazma tapra bilr.Drs zaman 5-10 dqiqy hyata keiriln bu yrdici yazlaragirdlrin qazandqlar biliklrin mhkmlndirilmsind, rabitlinitqlrinin inkiafnda, orfoqrafik v duru iarlrinin ilnmsin aidvrdilrinin sabitlmsind mhm rol oynayr. crasna myyn saatayrlan yrdici imlalar is bu cr kiik hcmli imlalarla adi yoxlamaimlalar arasnda keid mrhl tkil edir.Yazdrlmasna proqramda xsusi saat ayrlmayan ycamimlalar, adtn, drs prosesind agirdlrin zn oxutdurulur v yolveriln nqsanlar sinifd dzldilir. agirdlri hvslndirmkmqsdil htta 1-2 agirdin yazsna qiymt d vermk olar. Yax olarki, bel imlalarn icras zaman mllim zif oxuyan agirdlrinyazlarna daha ox diqqt yetirsin. Sinifd icra olunan v ev taprlanalmalarn nmrsi jurnalda z ksini tapd kimi, bu imlalarnmvzusu da mvzular yazlan qrafada Srbst imla, Yaradc imla,Xbrdarlql imla v s. kild qeyd olunmaldr.mumthsil mktblrinin V-IX siniflrind ycam yrdiciimla v inalardan geni istifad olunduu halda, ycam ifadlrinicrasna hmiyyt verilmir. Lakin ifadlrin agirdlrin inkiafndaoynad msbt rol nzr alnsa, ycam ifadlrdn d istifadninzruriliyi diqqti clb edr.19 20. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriBuna gr d mllimlr yeri gldikc bu yrdici yaznvndn d bhrlnmlidirlr. Bu yrdici yaznn mxtlif formalarvardr: 1) Mllim sinifd ifady hazrlq iini hyata keirdikdnsonra icrasn ev d tapra bilr; 2) xslri dyidiriln ifad yaz. Bucr ifadlrin icras zaman xslr dyidirilir. gr mtn birinci xsindilindn sylnirs, agirdlr taprlr ki, ifadni yazarkn mtninc xsin dilindn yazsnlar; 3) Surtin dili il yazlan ifad. Bu,bundan vvlki ifadnin ksidir. Yni mtn mllifin dilindn yazlbsa,agirdlr onu dyidirib surtin dilindn yaza bilrlr v s.agirdlr verilmi yeni biliklrin mhkmlndirilmsimqsdil ev taprqlarnn icra edilmsi byk hmiyyt ksb edir.Tssf ki, bzi mllimlr onun mahiyytini yax drk etmir v evtaprqlarnn verilmsin laqeyd yanarlar. Mllimlrin ksriyytiis bu tlim sulundan geni istifad edirlr. gr agird yrndiyi hrhans qrammatik qaydaya aid taprqlar mstqil icra ed bilmirs,yrndiklrini almalarn icras zaman ttbiq etmirs, hminqrammatik qaydalar tez unudular. Buna gr d mllim hr drsd evtaprqlarnn verilmsin v onun icras il laqdar olan izahnaxsusi diqqt v msuliyytl yanamaldr. Mllim el etmlidir ki, evtaprqlarnn verilmsi v icrasn sinifd nny v vrdievirmy, drslikd olan btn almalarn sinifd v evd icrasnanail olsun.Tcrb gstrir ki, aparlmasna xsusi saat ayrlmayan 5-10dqiqlik kiik hcmli ifadlrdn tlim prosesind istifad olunmasada, ycam inalarn icrasna daha ox stnlk verilir. Bu cr inalarnmvzular is n ox gndlik hyatla laqlndirilir. Btn tarixignlr, bayramlar, yubileylr, gndlik hyatda v respublikada bavern mhm hadislr bu inalarn mvzusuna evrilir. Tsviri vtsviri-mhakim xarakterli inalarn yazdrlmas agirdlri mhakimxarakterli inalar yazmaa hazrlayr. Mvzular ox rngarng ola bilr:lk drs, Mnim bir gnm, Yay ttilini nec keirdim, Qzlpayz, lk qar, Yeni il, Novruz bayram, Qurban bayram,Doma kndimiz, Yaadm k, 20 Yanvar, Xocal facisi,Bahar fsli, Mn drslr nec hazrlaram?, Valideynlrim neckmk edirm?, zm balarnda , Bizim mktb, Mktbkitabxanasnda v s.20 21. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriHr hans gzinti, ekskursiya, syaht v s. bu cr inalarnmvzusuna evril bilr. Gzintid, Ekskursiyada, hidlrxiyabannda, Tarix muzeyind, dbiyyat muzeyind, Med,Bizim dalar, Bizim zavod, Krplr hri, Gydlnlr v s.Bu cr inalarn yazlmasn mllimlr, adtn, ev taprrlar.Cbh xttind xalqmzn bdi dmni olan ermnilrllm-dirim mbarizsind byk fdakarlqlar, catlr gstrn vqhrmancasna hidlik zirvsin yksln v bdiyyt qovuanMbariz brahimov ninki z hmyadlarna, htta btn Azrbaycanxalqna qhrmanlq nmunsi gstrdi. Mharib raitindyaadmz masir dvrd agirdlrimiz hrbi-vtnprvrliktrbiysind Mbariz brahimovun qhrmanlq-hidlik yolunun tbliimhm rol oynaya bilr.2011-ci ilin may aynda Yevrovijn musiqi msabiqsindAzrbaycan gnclri Eldar v Nigarn birinci yer tutmas btn dnyadabyk ks-sdaya evrildi. Hr bir azrbaycanl bu gnclrin uurlarnxalqmzn n byk nailiyyti kimi qiymtlndirir. Xalqmznhyatnda ba vern bu kimi hadislr mllimlrimizin nzrindnqamamaldr. Hr bir mllim yoxlama v yrdici inalar yazdrmaqistrkn yeni-yeni mvzular axtarmaqla, orijinal mvzularda inalaryazdrmaqla agirdlrin ina yazmaq vrdilrinin daha da inkiafetdirilmsin kmk etmi olar.3) Sinif v ev taprqlarnn yoxlanmas. Adtn, sinifdhyata keiriln taprqlar, ycam yrdici imla (o cmldn lt zrimlalar), ifad v inalar el sinifd yoxlanlr. vvln, onlarn icraszaman mllim partalararas gzir, ehtiyac olanlara kmk edir, rastgldiyi shvlri qrmz qlml dzldir. Yazlarn icrasndan sonra bir-biragirdlr oxutdurur, yazl tin olan szlri izah etdirir. cras evtaprlan btn almalar, ifad (Bu ifadlr hazrlq ii sinifd hyatakeirilir, icras ev taprlr) v inalarn yoxlanmasnda is mllimlrmxtlifliy yol verirlr. gr ev taprqlar yoxlanmrsa, onutaprman da hmiyyti ox az olur. Bzi mllimlr is nbgnlrind (Hazrda bzi rayon mktblrind nb gnlri drs keilir)v ttil gnlri n ev taprqlar v yazl almalar vermirlr. nbgnlri bir drs, ttil gnlrind is bir ne drs hcmind yazlalmalar veril bilr. Tcrb gstrir ki, ttil gnlrind mllimlrdbiyyatdan sinifdnxaric oxuya daha ox diqqt yetirirlr. 21 22. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriVahid tlblrd oxuyuruq: 1. agirdlrin sinifd v evdyerin yetirdiklri yrdici yazlar aadak qaydada yoxlanlmaldr:- VI sinifd ilin ikinci yarsnda v VII-IX siniflrd hr drsdnsonra btn zif agirdlrin, qvvtli agirdlrdn is bzilrinin dahamhm olan yazlarn; mllim z iini el qurmaldr ki, hftd birdf btn agirdlrin yaz ilri yoxlanlm olsun.- X-XI siniflrd hr drsdn sonra zif agirdlrin, baqaagirdlrdn is bzilrinin mhm hmiyytli yazlar; mllim ziini el qurmaldr ki, ayda iki df btn agirdlrin yazlarnyoxlam olsun.- VI-IX siniflrd dbiyyat dftrlri ayda iki dfdn, X-XIsiniflrd is ayda bir dfdn gec olmayaraq yoxlanmaldr (Anasz jur. 4-6, 1991. sh.86).vvln, ndns burada V siniflr unudulmudur. Azrbaycandili v dbiyyatdan proqram v drsliklrin dyiilmsi bu tlblrmnfi tsir gstrmir. ndi bu qaydalara daha ciddi ml olunmaldr.Lakin mahidlr gstrir ki, hr drs aid verilmi ev taprqlarnvbti drsd yoxlananda, orada yol veriln nqsanlar vaxtnda aradanqaldrlanda daha faydal olur v agirdlrd ev taprqlarn mntzmicra etmk vrdilri formalar. Mllim ev taprqlarnnyoxlanmasn el tkil etmlidir ki, hr drsd onlar hm kmiyytc,hm d keyfiyytc yoxlanm olsun. Bu zaman agirdlr d evtaprqlarnn icrasna daha msuliyytl yanaarlar.Qabaqcl v tcrbli mllimlr dil-dbiyyat drslrindpartalararas gzrk ev taprqlarn yoxlayr v dftrlrd qrmzqlml qeydlr edir, tapr icra etmynlri myynldirir, tnbehedir v tapr sinifd yazma taprr, ona nzart edir. Bznmllimlr agirdlri 2-3 qrupa (partalarn sayna sasn) blr.Taprqlarn kmiyytc yoxlanmasn mllimin sinf glmsin qdro qruplarn rhbrlri yoxlayb mllim mlumat verirlr.Tcrb gstrir ki, qrup rhbrlri bu tapr hvs vmsuliyytl hyata keirirlr. Qruplar arasnda tkil olunan yartnbl agirdlrin d (yoldalarnn tnqid v kmyil) tdricnfallamasna msbt tsir gstrir.Mllim is sas diqqti taprqlarn keyfiyytc yoxlanmasnaynldir. O, taprqlarn hr bir cmlsini v ya ifad il inalarnsuallarna yazlan hr bir cavab ayr-ayr agirdlr oxudur, nqsanlar22 23. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrimsahib yolu il aradan qaldrr. Drs danan agirdlr dftrlrinimllim tqdim edir. agirdlr drsi dananda mllim qrmzqlml onlarn taprqlarn yoxlayr. agirdlrin kemi drs aidbiliklri qiymtlndirilrkn ev taprqlarn yazmayan v ya shvyazan agirdlrin qiymtlri bir bal aa salnr. Dil drslrind is yenimvzunun mhkmlndirilmsi mqsdil hyata keiriln yazlalmalar zaman mllim btn agirdlr nzart etmkl yana,ardcllqla ev taprqlarn yoxlaya bilr. Drs prosesind mllim, heolmasa, agirdlrin yarsnn ev taprqlarn nzrdn keirs, V-VIsiniflrd hftd 2, VII-X siniflrd 1, XI siniflrd is ayda 2 df evtaprqlarn tam yoxlam olar. Mllim mntzm olaraq evtaprqlarn bu cr izls, agirdlr ev taprqlarnn icrasna xsusidiqqt yetirrlr. Adtn, sinifd kollektiv surtd tshih ediln(agirdlr trfindn) yrdici yazlar mllimin lav olaraq yoxlamasvacib deyildir.4) dbiyyat drslrind lt zr i v mxtlifmvzularda yrdici yazlarn tkili. dbiyyat drslrin aid hmsinifd, hm d evd mxtlif yaz formalarndan geni istifad olunur.Bunlardan birincisi lt zr iin tkili zaman hyata keirilnyazlardr. Adtn, mllimlr dbiyyat drslrind lt zr aparlanilrd mxtlifliy yol verirlr. Vahid tlblrd lt dftrlrihaqqnda myyn mlumata tsadf olunmasa da, mllimlrin oxuV-XI siniflrd xsusi lt dftrlrindn istifad edirlr.Faktlar gstrir ki, hr drs ilind bir lt dftri oxluq tkiledir, dftrin oxu a qalr. Buna gr d tcrbli mllimlr V-XIsiniflrd hm Azrbaycan, hm d rus blmlrind cmi bir ltdftrindn istifad edirlr. Bunun stn chti ondan ibartdir ki,agirdlr V-XI siniflrd yeddi il rzind 6 dftr qnat etmi olar vistniln vaxt mxtlif siniflrd yazdqlar ltlrdn bhrlnbilrlr.ox maraqldr ki, bzi mllimlr dbiyyat v ltdftrlrinin sliqsin xsusi diqqt yetirirlr. Onlarn drs dediyibtn agirdlrin lt dftrlri V-XI siniflr n nzrd tutulur.Hamnn dbiyyat v lt dftrlri qaln a kazla zlnir v stmxtlif rnglrl sliqli yazlr. 48 shifdn ibart olan ltdftrlrinin stnd M.Fzulinin kli haiylnir v altnda bu beytlryazlr:23 24. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriXlq azn sirrini hr dm qlr izhar sz,Bu n sirdir ki, olur hr lhz yoxdan var sz.Artran sz qdrini sidq il qdrin artrar,Kim n miqdar olsa, hlin eylr ol miqdar sz.dbiyyat dftrlri d o cr zlnir v zrind N.Gncvininkli yapdrlr, altnda is yazlr:Qvvt elmddir, baqa cr he ks,He ks stnlk eyly bilmz.El mllimlr d vardr ki, onlar lt n ayrca dftrlrdnistifad etmir v yeri gldikc btn ltlri el dbiyyat dftrlrindyazdrrlar. Hans dftrd yazdrlmasndan asl olmayaraq, mllimltlrin yazdrlmasna, izahna v agirdlr trfindn yrnilmsinnail olmaldr. Bzi mllimlr is dbiyyat drslrind lt zr ihe hmiyyt vermirlr. Demk, onlar tlim prosesind lt zraparlan iin sl mahiyytini v hmiyytini drk etmirlr. Lakin hmtlim rus dilind olan mktblrd Azrbaycan dili, hm d Azrbaycanblmsind dbiyyat drslrind lt zr iin tkili bykhmiyyt malikdir.agirdlrin lt ehtiyatlarnn znginldirilmsind, onlarnrabitli nitqinin inkiaf etdirilmsind lt zr iin tkilininhmiyyti vardr. Hr hans bdii parann trkibind olan tin v yaalnma szlrin mnas izah olunmasa, onlar zrind smrli iaparlmasa, hmin parann mzmununu v bununla laqdar olanideyan agirdlr tam atdrmaq olmaz.dbiyyat drslrind ltlrin izahna, agirdlryrdilmsin alan mllimlr d bu ii iki formada hyata keirirlr.Mllimlrin oxu yeni mvzu il kemi mvzu arasnda laq yaradanv yeni mvzunu elan edndn sonra lt zrind i tkil edirlr.Ms.; mllim VI sinifd Q.Zakirin Sdaqtli dostlar haqqndatmsilini tdris edrkn airin hyat v yaradcl haqqnda mumimlumat verir v tmsilin adn kndn sonra lt zr iin tkilinbalayr. Drslikd tmsild ilnn aadak szlrin izah verilmidir:gzar eldi (gldi, yolu dd), har (drd), ittifaqn (tsadfn),nalvi yvn etdilr (aladlar), naar (arsiz), ikar (ov), lft(mehriban mnasibt) (Drslik, sh.76).Tmsili nzrdn keirrkn mlum olur ki, bunlardan baqa,izah olunas szlr oxdur. Onlar aadaklardan ibartdir: pr bal 24 25. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriqanad; za qara; syyadi-birhm insafsz ovu; zabi-xuda Allahn qorxusu; tkllm danma, sylm; hu diqqt, fikir;ftan xizan yxla-yxla, yxla-dura; mrvvt mrdlik, insanayaraan sift, insaniyyt; aina tan, yaxn yolda; gftgu shbt,danq; fraq qamaq; labd ox lazm, vacib, zruri; ahst -yava, ar, tlsmdn v s. Bunlardan lav, tmsild uaqlaraqaranlq olan digr fikirlr d rh edilmlidir. Buna gr mllim yenidrs hazrlaarkn drslikdki lt dmyn bu cr sz v ifadlrimyynldirmlidir.Tcrbli mllimlr vaxta qnat etmk mqsdil ox vaxtlti tnffsd lvhy yazr, ya lvhni qatlayr, ya da stn prdv ya baqa kazla rtrlr. Lti vvlcdn byk hrflrl kazdayazan v ltin izah zaman nmayi etdirn mllimlr d vardr.Yaxud ltin izah zaman onu kitabdan da yazdrmaq olar. Lakin onlarzrind daha geni i aparmaq n izah olunas szlrin lvhyyazlmas vacibdir. agirdlr lti yazandan sonra mllim szlringeni mnasn agirdlr atdrmaq mqsdil msahib klindszlrin omonim, sinonim, antonimliyini (hans varsa) agirdlrdnsoruur v lazm glnd onlar z izah edir. Sonra hmin szlrdnsz birlmlri dzldilir v hmin birlmlr agirdlr trfindncmllrd ildilir. Lt zr i bu cr tkil olunanda hm szlrinmnas agirdlr n daha aydn olur,hm d mxtlif forma v mnalsz birlmlri, cmllr tkrar edilir v bunlar haqqnda onlarnbiliklri genilndirilir.Mllim calmaldr ki, btn agirdlr lti yazsnlar vzbrlsinlr. Bu mqsdl kemi drsin sorusu zaman agirdlrinlt (yaxud dbiyyat) dftrlrin d diqqt yetirilmli (agird drsidanan zaman mllim onun lt v ya dbiyyat dftrini nzrdnkeir bilr) v onlarn biliklri qiymtlndirilrkn lti yrnib-yrnmmlri25nzr alnmaldr.agirdlrin rabitli nitqlrinin inkiaf etdirilmsind, onlaradzgn yazmaq vrdilrinin alanmasnda v dbiyyatdanyiylndiklri yeni biliklrin mhkmlndirilmsind mxtlif yrdiciinalarn yazdrlmasnn byk hmiyyti vardr. Bu cr yrdiciyazlarn yazdrlmasna da xsusi saatlar verilmir. Mllim onlar yasinifd yazdrr, ya da ev taprr. Bu yrdici yazlar da forma v 26. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrimzmununa gr ox mxtlifdir. Onlardan n ox istifad olunanyazlar haqqnda mlumat vermyi lazm bilirik.a) zbr yaz. V-IX siniflrd n geni yaylan yrdici yaznvlrindn biri d zbr yazlardr. zbr yazlar ifaddn inaya keidmrhlsind bir pill tkil edir. Adtn, yrdici v yoxlama ifadlrhazrlq ii v onun icras bir drsd hyata keirilir. Bzi yrdiciifadlr sinifd hazrlq ilri grlr, lakin onun icras ev taprlr.zbr yazlar is bunun ksini tkil edir. agirdlr hr hans eiri evdzbrlyndn sonra drs prosesind eirin sorusu zaman mllim bucr yazlardan istifad ed bilr. zbr yazya hazrlq mqsdiluaqlara taprlr ki, eir zbrlnrkn duru iarlrinin yerin vyazl tin szlr xsusi diqqt yetirsinlr. Mllimin tapr ilagirdlr evd kitaba baxmadan eiri yazrlar. Sonra is kitablatutudururlar v z shvlrini dzldirlr.zbr yazlar n ycam hcmli eirlr seilir v ancaqsinifd yazdrlr. Mllim el etmlidir ki, yaznn icras zamanagirdlr kitab v hmin eir yazlm dftrlrdn istifad etmsinlr.Yaznn drsin hans mrhlsind yazdrlmasn mllim zmyynldirir.Metodik dbiyyatda myyn mlumat verilms d, biz elglir ki, bu, kemi drsin sorusu mrhlsind hyata keirils,agirdlr mllimin tapr il eiri dbiyyat dftrin yazrlar.Yaznn icras zaman mllim n ox zif agirdlr diqqt yetirmli vpartalarn aras il gzrk yaznn icrasna nzart etmlidir. Zifoxuyan agirdlrin hamsnn, qalanlarnn is bir nesinin dftrlritam yoxlana da bilr. eiri beyt-beyt (qzl, qsid, qit v s.), bnd-bndayr-ayr agirdlr ardcllqla syldnd v onlarn biliklriniqiymtlndirnd zbr yaznn qiymtlri d nzr alnmaldr. Bziagirdlrin yaz qiymtlri (ancaq msbt olanlar) el olduu kimijurnala da yazla bilr.b) Nsr evirm yazlar. eirin mzmun v ideyasnnagirdlr yrdilmsind, onlarda obrazl danq vrdilrininyaradlmasnda bu cr yazlar da mhm rol oynayr. Nsr evirmyazlarn da aparlmasna xsusi saatlar ayrlmr. Onlar hm sinifd drsprosesind hyata keiril, hm d ev taprla bilr. Nsr evirmyazlar ev taprlanda onun bir hisssi 1-2 bndi v ya beyti nmunn sinifd nsr evrilmlidir.26 27. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriMetodik dbiyyatda gstrildiyi kimi, nsr evirmyazlarndan tkc V-VIII siniflrd deyil, htta IX-XI siniflrd distifad etmk olar. V-XI siniflrd tdris olunan ruz (Hsnolu,.Nsimi, M.Fzuli, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Q.Zakir, A.Bakxanov,S..irvani, X.Natvan, A.Shht, M.Hadi v s. airlrin eirlri) vheca vznind yazlm btn eirlri nsr evirmk olar. Bu cryazlarn hyata keirilmsind sas mqsd hr beyt v bndd ifadolunan fikirlri dyidirmdn agirdlrin nsr dilind nec ifadetmlrini yrnmkdn ibartdir.VI sinifd Q.Zakirin hyat v yaradcl v Sdaqtli dostlarhaqqnda tmsilinin tdrisin 2 saat vaxt verilmidir. Mllim 1-cisaatda Q.Zakirin hyat v yaradcl, o cmldn tmsillri haqqndamumi mlumat verndn sonra Sdaqtli dostlar haqqnda tmsilininqsa mzmununu danr v lt zr i tkil edir. Sonra o, ifadli oxuvasitsil tmsilin mzmununu agirdlr yrdir. Yeni drsinmhkmlndirilmsindn sonra tmsilin nsr evrilmsini ev taprabilr. Mllim nmun n bir hissni sinifd nsr evirib agirdlryazdrr: Tsbaa, Ksyn v Qara yolda olub bir baa ymdlar.Dnyann qm v kdrindn uzaq olan dostlar gzl bir yerdyaayrdlar v btn fsillrd qmsiz kef edirdilr.Gnlrin bir gnnd bir Ahu da onlara qoulub dostlad. Onlarshrlr dalr, gnorta zaman toplardlar v hr z grdyndndanard. Bir gn tsadfn Ahu glmdiyi n dostlarn cann qorxuald. Onlar Qaraya dedilr ki, u, gr o, haradadr? Blk, ovu oyaz tly salmdr. Mllim bundan sonrak hissni d nsr evirmyi v airinhyat v yaradcln, tmsilin mzmununu yrnmyi ev taprr.Yaxud mllim tmsilin mzmunu il laqdar drslikdki suallaracavab yazma da ev tapra bilr. Nvbti drsd is airin hyat vyaradcl haqqnda msahibdn sonra nsr evirm yazn hiss-hissagirdlr oxutdura v tmsilin mzmununu sorua bilr.Kemi drsin sorusundan sonra mllim tmsilin thlili,surtlrin sciyysi haqqnda mlumat vermlidir. O, tmsilin thlilihaqqnda dananda tmsilin mvzusu, ideyas, surtlr v surtlrinsciyysi, tmsili yazmaqda airin mqsdi, tmsilin hmiyyti v s.bard (drslikd olmasa da) z mlahizlrini sylmlidir v yerigldikc, Tsbaann szlrini v tmsilin son alt misrasn (Bu,27 28. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlritmsilin sas ideyasn tkil edir) agirdlr oxutdurur, yaxud da zbrsoruur (gr ken drs taprbsa). Yeni drsin mhkmldirilmsizaman suallar mhz tmsilin mvzu, ideya, surtlrin sciyysi,hmiyyti v masir dvrl laqsi bard daha trafl mlumatvermli v bu mlumat agirdlr yrtmy nail olmaldr. Tmsilinayr-ayr hisslrini (Tsbaann szlrini, airin son fikirlrini)zbrlmyi, thlilini yrnmyi v thlil il laqdar ina yazma evtapra bilr.IX sinifd R.Rzann Mn torpaam eirini aadak kiminsr evirmk olar: Mn torpaam, odur ki, mni at yandrmayr.Trkibind kmrm d, klm d vardr. Mn baharam, mn-mnglm, iyim vardr. Mn klym, gr smsm, varlm he ksbilmz. Mn buludam, quru shralar grnd alayaraq yaaraqoran sulayram.Mn rym, odur ki, hmi dynmliym. nsan olduumn yaratdm nemtlrl ynrm. Mn qaranln qnimi olaniam. Dnyalarn sevincini, qmini qlbind dayan insanam. Maraqdolu gz olduum n hr yeri grrm.nsan olduum n vtnim, elim vardr. Dnyann n bykhqiqqti olan azadlq, mhbbt v nifrti sylmy qadir olan dilimvar. Mn el bir qranitm ki, hr paramda dylrdki mhkmliyim,brkliyim ox aydn bilinir.Mn insanam, odur ki, mhbbtsiz, nifrtsiz lrm. El bilbulaam ki, he vaxt taprqla axmram. Hyat olduum n hmiyoldayam. z nemtimi, varm zhmtsevn insanlarla blrm. Mninsanam, ona gr d ryim hmi dynmlidir. VIII sinifd M.Fzulinin Padahi-mlk qitsinin bir hisssininnsr evrilmsin aid nmun: lknin padah oxlu qzl-gmrvt verrk (xrclyrk) lklr ial etmk n (zbt, fth etmkn), byk bir ordu toplayr. Yz fitn-fsad, hiyl, nifaq salmaqlamhariblr aparb lklr alr. Lakin ial etdiyi bu lklrd min-amanlqdan,abadlq v dzgnlkdn sr-lamt olmur. Zaman vruzigarn evrilii (inqilab) nticsind hmin padahlarn hm zlri,hm zbt etdiklri lk, hm d qounlar mhv olur. Mn is sntalminin gr nec padahyam ki, sz nemtinin ecazkar qdrtilhmi bxtim qalib glir. 28 29. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriX sinifd M..Sabirin Sttarxana eirinin bir-iki bndininnsr evrilmsin aid nmun: Ey oxucu, dliliyim baxb mn divandem. ur muam kimi nrmi bir fsan hesab etm. Tz eirlrimdrdandir, mn is tbi dniz olan airm. Sevincim, eqim, adlm,ilhamm azaddr. Comam, crtim mrdandir. Xalq rhbriSttarxan, afrin!El ki, Tehranda milli mclisi viran etdilr, o zaman trklrSttarxann trafna toplab onunla hd-peyman baladlar, ynisdaqt and idilr. Onlar zlm v istibdada qar nifrt elan edib,millt v milliyt z canlarn qurban verdilr. Mqdds qurbanlxilas etmk n onu vz edib ksildilr. Xalq rhbri Sttarxan,afrin! (air Ayeyi-zibhi-zim dedikd Qurann Mqddsqurbanlq aysini xatrladr. Burada deyilir ki, brahim peymbrAllah yolunda z olu smayl qurban ksmk istrkn baq smaylnboynunu ksmir. Bu zaman Allah brahim peymbrin sdaqtininanb qurban ksmk n bir qoyun gndrir. Peymbr d olusmayln vzin, qoyunu qurban ksir. air demk istyir ki, Sttarxanv onun trfdarlar smayl kimi lm mhkum olmu, millti vmillt mclisini xilas etmk n zlrini qurban verdilr). v s.c) Suallara cavab yazlar. V-IX siniflrd dbiyyatdrslrind n ox istifad olunan yrdici yazlardan biri d suallaracavab yazmaqdr. Bu yazlarn da aparlmasna xsusi saatlar ayrlmr.Onlar drs prosesind v evd hyata keiriln inalardr.Suallara cavab yazlar agirdlrin ina vrdilrin yiylnmlrindhlledici rol oynayr. Onlar, sasn, iki qrupa ayrmaq olar: Bdiiparalarn mzmununun agirdlr yrdilmsin xidmt edn suallaracavab yazlar; bdii paralarn ideyasnn agirdlr yrdilmsinxidmt edn suallara cavab yazlar.Bdii paralarn mzmununun agirdlr yrdilmsin xidmtedn suallara cavab yazlar. Adndan da grndy kimi, bu yazlar,sasn, srin mzmunu il laqdar olur. V-IX sinif drsliklrind bdiiparalardan sonra veriln suallar mhz buna xidmt edir. Msln, VIsinfin dbiyyat drsliyind Q.Zakirin Sdaqtli dostlar haqqndatmsili il laqdar aadak sual v taprqlar verilmidir:1. srin vvlind hans dostlardan sz alr? dost haradayaayr? Gnlri nec keir?2. Onlara qoulan drdnc dost kim oldu?29 30. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri3. Bir gn dostlarn cann n n qay ald?4. Dostlar Qaraya n dedilr?5. Qara qaydb dostlara n xbr gtirdi?6. Ahunu xilas etmk n dostlar tdbir tknd Ksyn ndedi?7. Ahu tordan nec xilas oldu?8. Ahu xilas olanda dostlar n grdlr?9. Dostlar Tsbaaya n dedilr?10. Dostlarn danlan eidn Tsbaa n dedi?11. Uzaqdan gln ovunu grnd dostlar n etdi?12. Ksyn Tsbaan xilas etmk n n tdbir tkd?13. air tmsilin sonunda oxucuya n mslht grr?(dbiyyat 6. Bak, 2003. sh. 76).Grndy kimi, suallarn hams tmsilin mzmunununagirdlr yrdilmsin ynldilib. Eyni szlriC.Mmmdquluzadnin VI isinifd tdris olunan Pot qutusuhekaysin aid suallar haqqnda da sylmk olar:1. Xann rvana getmk istmsinin sbbi ndir?2. Xan mktubda dostuna n yazrd?3. Novruzli kimdir? O, xann yanna n n glmidi?4. Xan Novruzlini hara gndrmk qrarna gldi?5. Novruzlinin potdan qaytmamas xann yadna n vaxtdd? O, Novruzlini tapmaq n n etdi?6. Yasavul xana n xbr gtirdi?7. Novruzlinin bana n glmidi?8. Novruzli bana glnlri dananda xan n etdi?9. Novruzliy mhkm n cza verdi?10. Novruzlinin hbs olumas xbri xana nec tsir etdi?(dbiyyat drsliyi. sh. 82).V v VII sinif drsliklrind is suallar daha konkret vycamdr. Msln, V sinif drsliyind .Mmmdxanlnn Buzheykl srinin mzmunu il laqdar olan suallar beldir:1. Hekayd tsvir olunan hadis ilin hans fslind ba verir?2. Anann krpsini barna basb qamasna sbb n idi?3. Ana krpsini axtadan qorumaq n n etdi?4. Yaz hekayni n n Buz heykl adlandrb?5. Bu gn d bel hadislr haqqnda eidirsinizmi?30 31. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri6. Ana mhbbti mvzusunda ina yazn (dbiyyat 5.31Bak, 1994. sh. 19).mumiyytl, V-IX siniflrd tdris olunan btn materiallaraaid suallar vardr ki, onlar, sasn, hmin bdii v elmi materiallarnagirdlr yrdilmsi il baldr. Buna gr d mllimlr bdiiparalarn mzmununa aid olan suallardan hr drsd istifad etmli,digr taprqlarla yana, agirdlr evd hmin suallara konkretcavablar yazma da taprmaldrlar. agirdlr evd srin mzmununu,yaxud trcmeyi-hal materiallarn yrnndn sonra dbiyyatdftrind vvl suallar, daha sonra is ona aid olan cavablar yazrlar.gr agirdlr veriln suallara tam cavab yazsalar, onlar hmin dbiparann mzmununu hm yrnirlr, hm d qazandqlar biliklrinmhkmlndirilmsin nail olurlar.Msln, Q.Zakirin Sdaqtli dostlar haqqnda tmsilin aidsuallara aadak kimi cavab yazmaq olar: 1. srin vvlind tsvirolunur ki, bir gzl shrada Tsbaa, Qara v Ksyn yoldaolmudular. Onlar sakit yaayrdlar. 2. Bir Ahu da ora glib onlarladost oldu. 3. Bir gn tsadfn Ahu glmdiyi n yoldalarn cannqorxu ald. 4. Dostlar Qaraya dedilr: Sn u, Ahunun haradaolduunu yrn. 5. Qara uub-getdi v xbr gtirdi ki, ovu Ahunututmu v l-ayan balamdr. 6. ivn qoparan dostlar, nhayt,sakitldilr. Ksyn dedi ki, Qara mni qanadnn stn alb oraaparsn. 7. Qara Ksyni gtrb Ahunun olduu yer apard.Ksyn diin gc verib Ahunun ayaqlarndak kmndi ksdi. 8. Ahuxilas olanda dostlar grdlr ki, Tsbaa da zn onlara yetirir. 9.Dostlar oraya gldiyi n Tsbaan danladlar ki, lindn bir iglmdiyi halda, sn n n buraya glmisn? 10. Tsbaa dedi,dostluqda bu nec olar ki, dostumuz thlkd olduu halda, mn necasud otura bilrm.11. Uzaqdan gln ovunu grn yoldalar qadlar.Ovu glib Ahunun qadn grr v gizln bilmyn Tsbaantorbasna salb dalna alr. 12. Ksyn Ahuya dedi ki, sn zn axsaqgstr, ovu sni tutmaq n torban yer qoyanda mn d onu xilasedrm. Bel d etdilr v Tsbaa da azad olundu. 13. air oxucuyamslht grr ki, bir ks baqa ks mehriban olsa, dostu alayandagrk o da alasn, o, hmi dostundan xbrdar olsun.Bdii srlrin ideyasnn agirdlr yrdilmsin xidmtedn suallara cavab yazlar. Mlumdur ki, V-IX sinif drsliklrind 32. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlritdris olunan bdii srlrin thlili haqqnda mlumat yoxdur. Demk,hmin srlrin thlil edilmsi mllimin srncamna verilir. Yeriglmikn qeyd etmk lazmdr ki, V-IX siniflrd ilyn bzidbiyyat mllimlri bdii srlrin thlilin laqeyd yanar, z ilrinibdii srlrin mzmununu agirdlr yrtmkl bitmi hesab edirlr.Dzdr, bdii srin mzmununu agirdlr yrtmdn onun thlilinid onlara baa salb mnimstmk olmaz. X-XI siniflrd is genihcmli srlrin mzmununun agirdlr yrdilmsin d nail olmadansrin drslikdki thlili zrind i aparrlar. Hr iki halda srinmzmun v thlilinin aparlmas ii yarmq qalr. El buna gr dagirdlrimiz ina yazmaqda hmi tinlik kirlr. agirdlrin inayazmaq vrdilrin yiylnmsi n hmin srin mzmunu, hm dthlili zrind geni i aparmaq lazmdr.V-IX sinif drsliklrind mzmunu veriln bdii paralarn sasideyasn agirdlr yrtmk n thlili zrind myyn i aparmaqmllimdn xsusi bacarq v zhmt tlb edir. Hm srlrin thliliniagirdlr yrtmk, hm d o srlrl bal suallara cavab yazlarnndzgn tkili n mllim myyn hazrlq ilri grmlidir. Buhazrlq bdii srlrin thlili il laqdar olan suallarn trtibi vsrlrin thlilinin bu plan sasnda agirdlr yrtmkdn asldr.gr mllim V sinifdn balayaraq srlrin mzmun v thlilin,suallara cavab yazlarnn dzgn tkilin burada sylnn baxmdanyanasa, agirdlr VIII-IX sinf qdr dzgn ina yazmaq vrdilrinyiylnmi olarlar. V sinif drsliyind mzmun v thlilinin agirdlryrdilmsin cmi saat vaxt veriln Mlikmmmd nalnnmzmunu il laqdar aadak suallardan istifad olunmudur:1. Padahn bandak alma nec yetiirdi v onun sirri ndidi?2. Padahn hans olu alman qoruya bildi v buna nec nailoldu?3. Divin qannn izi il quyuya dn Mlikmmmd nechrkt edir v kimlrl qarlar?4. Mlikmmmd divlr nec qalib glir?5. Mlikmmmdin qaranlq dnyaya dmsin sbb noldu?6. Zmrd quunun Mlikmmmd yaxlq etmsin sbbn idi?32 33. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri7. Zmrd quu Mlikmmmdi hans rtl iql dnyayaxarmaq istyirdi?8. Mlikmmmd qrx aqqa ti, qrx tuluq suyu nec ldetdi?9. ql dnyaya xan Mlikmmmd n il mul olur?10. Byk qardalarnn toy gnn Mlikmmmd n crqarlayr v onlarla nec rftar edir? (Soltan Hseynolu,sgr Quliyev, Bilal Hsnli. dbiyyat 5. Bak, 2008.sh. 25-26).gr agirdlr bu suallara ycam cavab yazsalar, onlar nalnmzmununu ninki yrn, htta o mzmunu uzun mddt yaddasaxlaya bilrlr.Bdii srin mzmunu il laqdar olan bu sual vtaprqlardan yeni drsin mhkmlndirilmsi zaman da geni istifadetmk olar. Onlara cavab yazdrmaq da mmkndr. Lakin hminnaln thlili v suallara cavab yazmaq n mllim aadaksuallardan istifad ed bilr: (Drslikdki thlil il bal suallar izahlkild verildiyi n onlar konkret kild aadak kimi gstrmkolar):1. Mlikmmmd nalnn sas ideyas ndir?2. Nalda hans surtlr vardr?3. Mlikmmmd haqqnda n dey bilrsiniz?4. Mlikmmmdin qardalar haqqnda n dey bilrsiniz?5. Mlikmmmdin qorxmazlq v igidliyini necqiymtlndirirsiniz?6. Mlikmmmd n n qardalarn czalandrr?7. Mlikmmmdin yerin siz olsaydnz, qardalarnzla necrftar edrdiniz?8. Div v Zmrd quu haqqnda n dey bilrsiniz?9. Bu nalda xalqn hans istk v arzusu z ksini tapmdr?10. Naln hmiyyti ndir? (dbiyyat 5. Bak, 2008. sh.3329-30).Drs prosesind mllim bu suallar sasnda nal thlil ets vev bu suallara cavab yazma taprsa v agirdlr o suallara cavabyazsalar, hm naln sas ideya v thlilini yrnrlr, hm d mvzumasir hyatla laqlndirilmi olar. in bu kild tkili agirdlrinina yazmaq vrdilrinin inkiafna msbt tsir gstrmi olar. 34. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriEyni szlri Anarn VI sinifd tdris olunan Salur Qazan adlsri haqqnda da sylmk olar. Kitabda srin thlili haqqnda traflmlumat verilmdiyi n mllim drslikd veriln v thlil illaqdar olan suallardan geni istifad ed bilr:1. Qazan xan surtini sciyylndirn sas chtlr hanslardr?2. Tural tin snaqdan nec xr? Onu qhrman adlandrmaqolarm? Fikrinizi srdki nmunlrl saslandrn.3. Dmn n n vvlc z niyytin ata bilir? Qazan xanouzun flaktlrinin sbbini nd grr?4. Alp Aruz n n elin, obasna xyant edir? Yazbununla n demk istyir?5. Burla xatunu v Tural sciyylndirn balca chtlrhanslardr? Fikrinizi srdki nmunlrl saslandrn.6. Qpaq Mlik obrazn hans xsusiyytlr sciyylndirir?7. Dmnin qarsna xan, onu qamaa svq edn ilk qvvkim olur? Bununla srd ny iar edilir?8. Qaraca oban surtinin sciyyvi chtlri hanslardr?9. srin ideyas ndn ibartdir? (dbiyyat 6. Bak, 2003.sh. 129-130).Yaxud VI sinifd Q.Zakirin Sdaqtli dostlar haqqndatmsilinin thlili il laqdar suallar ox olsa da, onlar daha dasadldirmk v suallara cavab yazs n aadak suallardanistifad etmk olar:1. Q.Zakirin yaradcl v tmsillri haqqnda;2. Sdaqtli dostlar haqqnda tmsilinin mvzusu, ideyas vsurtlri haqqnda:a) Tsbaa surti; b) Ksyn surti; c) Qara surti; ) Ahusurti;3. Sdaqtli dostlar haqqnda tmsilinin hmiyyti. agirdlrin evd bu suallara yazdqlar cavab-inalarnyoxlanmasnda da mllimlr mxtlifliy yol verirlr. vvln, eletmk lazmdr ki, agirdlrin hams veriln taprqlar tam icraetsinlr. Buna gr d o yazlarn kmiyytc yoxlanmasn tmin etmklazmdr. Bu yazlarn hamsn keyfiyytc yoxlamaq qeyri-mmkndr.Odur ki, ev taprqlarnn yoxlanmas v msahib zamanayr-ayr agirdlr hr suala aid cavab oxutdurmaq, htta bir neagirdin biliyini qiymtlndirmk olar.34 35. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriBdii srlrin mzmunu il laqdar olan suallara cavabyazlar n ox tsviri xarakter dayrsa, bdii srin thlili il balolan bu inalar n ox mhakim xarakterli inalar il laqdar olur.gr mllimlr V sinifdn balayaraq hr drsd hm bdii srinmzmunu, hm d thlili il laqdar olan suallara cavab yazlardanistifad etslr, bu proses mntzm hyata keirils, onlarn drsdediklri agirdlr tezlikl ina yazmaq vrdilrin yiyln bilrlr.4) Ev inalarnn aparlmas haqqnda. agirdlrin inayazmaq bacarna yiylnmlrind v bu bacarqlarn vrdilrevrilmsind ev inalarnn aparlmas mhm rol oynayr. Evinalarnn mvzular dbiyyat drslrind tdris olunan, lakin onlarnyrdici v yoxlama inalar kimi yazdrlmasna proqramda xsusi saatayrlmayan bdii srlr hsr olunur. Sinifd aparlan kiik hcmliinalardan frqli olaraq onlarn hcmi mxtlif siniflrd n az yoxlamainalarn hcmin brabr olmaldr.Yuxarda gstrildiyi kimi, gr V-VII siniflrd dbiyyatdanhr mvzuya aid mxtlif tipli (zbr yaz, nsr evirm yaz vsuallara cavab yazs) yazlar hyata keirils, onda bu siniflrd evinalarnn sayn azaltmaq olar. Lakin VIII-XI siniflrd ev inalarnntkili xsusil vacibdir. Mlumdur ki, agirdlr bu siniflrd dbiyyatdrslrind tdris olunan mvzulara da aid yoxlama inalar yazrlar.Demk, hm Azrbaycan dili, hm d dbiyyat drslrind yrdiciyoxlama inalara ayrlan saatlarla yana, ev inalarnn imkanlarndanda geni istifad etmk lazmdr.Demk, V-IX siniflrd btn yrdici, yoxlama v ev inalarn bu mvzulardan el geni istifad etmk lazmdr ki, agirdlr hrcr mvzuda inalar yazmaa hazr olsunlar. Ev inalar is agirdlrinina yazmaq vrdilrinin daha da inkiaf etdirilmsind vmhkmlndirilmsind mhm rol oynayr.20-30 il bundan qabaq mumthsil mktblrind mllimlr evinalarnn aparlmasna msuliyytl yanardlar. Son illrd ismumthsil mktblrind aparlan mahidlr zaman mlumolmudur ki, mllimlr ev inalarndan istifad etmirlr. Blk d,bunun sas sbbi metodik dbiyyatda v yeni dbiyyat proqramndada onlarn xatrlanmamasdr.Mllim illik proqram materiallarn planladrarkn evinalarnn mvzusunu myynldirmlidir. Hmin mvzular tdris35 36. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriolunarkn agirdlr bu mvzu il laqdar ina yazacaqlar xatrlanr.Mvzunun tdrisi qurtarandan sonra inann nec yazlaca v planhaqqnda agirdlr mumi mlumat verilir. nann icras zamanagirdlri tlsdirmk, inann hcmin mhdudiyyt qoymaq lazmdeyil, onlara n az bir hft vaxt vermk vacibdir.Ev inalarn agirdlrin zlrin qrmz qlml yoxlatmaq vqiymtlndirmk olar. Bu rtl ki, hr ks z yazsn yox, yoldannyazsn yoxlasn. agirdlr bu ii byk hvsl icra edirlr. Bel haldaagirdlrd hm yaz ilrini tshih etmk vrdilri yaranr, hm donlar bir-birinin inalar il yaxndan tan olur v onlara tnqidimnasibt bslyirlr.agirdlrin yoxlad inalar mllim yoxlaya da bilr. Lakinznnimizc, onlarn bzilrinin, xsusn yax v zif oxuyanlarninalarnn yoxlanmas vacibdir. gr mllim o inalar yoxlamasa,agirdlrd ev inalarnn icrasna laqeyd mnasibt yaranar.30-40 il bundan qabaq Uitelskaya qazetada Moskvamllimlrindn biri dbiyyatdan drs dediyi X sinifd Mnim babamkim olub? mvzusunda apard ev inalar haqqnda geni mqalyazmd. agirdlr bu inaya bir aydan ox hazrlamdlar. nalaryoxlanandan sonra mlum olur ki, bzi uaqlarn ulu babalar 1825-ciild Dekabr silahl syannda itirak etdiklri n Sibir srgnolunmular. Bzilri is o dvrd Rusiyann siyasi ictimai hyatndafal itirak etmilr. Bzilri d Rusiya tarixind inqilablar dvr olanXX srin 1 rbnd mhur xsiyytlr kimi hrtlnmilr. Unutmaqolmaz ki, zngin tarixi kemi malik olan bu cr babalar bizlrd dolmudur v hazrda da vardr. Bu mvzuda yazlan inalara mllimlrxsusi hazrlq ilri grmlidilr.Hal-hazrda cmiyytimizd ninki zulu babasn tanmayan agirdlr, htta milyoner v kommersantlara,htta mllimlr d tsadf edilir (Bunun sas sbbi sovet rejimindzorla tarixi kkmzdn ayrlmamz, ata-baba adlarndan soy ad kimiistifad etmyimiz v xalqmzn sl tarixinin bizdn gizldilmsi v s.olmudur). z ulu babasn tanmayan vtndalar doma xalqmzntarixin d bigan olarlar. Qdim trk xalqlarnda is z yeddinci ulubabasn tanmayanlar qul edib satrmlar. Mllim ev inalarnnzrdn keirrkn hm inada yol veriln nqsanlar mumildirir vz n qeydlr gtrr (Bu iin faydasn drindn drk edn qabaqclv tcrbli mllimlr yrdici, yoxlama v ev inalarnda yol veriln36 37. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrinqsanlar qeyd etmk n xsusi dftrdn istifad edirlr. O dftrmllimin drs dediyi btn siniflr n nzrd tutulur). Bu zamanagirdlrin dftrlrinin yoxlanmasna nec yanamalar, hans shvlryol vermlri d qeyd olunur. Nmun n bir ne inan (xsusnzif v yax oxuyanlarn) yoxlamaqla agirdlrd el tsvvryaratmaldr ki, gya o, btn inalar yoxlamdr. Bu, ev inalarnnyazlmasnda agirdlrin msuliyytlrinin artrlmasna xidmt edir.Metodik dbiyyatda ev inalarnn aparlmas haqqndamyyn fikr tsadf edilmdiyi kimi, onlarn uotunun aparlmasbard d he n yoxdur. Odur ki, bu cr yazlarn uotu aparlmr.Lakin biz el glir ki, mllim hyata keirdiyi btn ilrin, ocmldn ev inalarnn da uotunu qeyd etmlidir.mumthsil mktblrind aparlan mahidlr zaman blliolur ki, bzi mktblrd sinif jurnallarnn son hisssind dbiyyatdansinifdnxaric oxuya nzart n xsusi shif ayrlr. Bllidir ki,proqramda V-VIII siniflrd sinifdnxaric oxu n myyn saatlarverilmidir. Bu saatlar sinifdnxaric oxunulan v proqramda ad qeydolunan srlr ndr. Msln, proqramda sinifdnxaric oxu n Vv VII-IX siniflrd 8, VI sinifd is 4 saat vaxt verilmidir. lbtki busaatlar v sinifdnxaric oxunulan srlrin ad dbiyyat shifsindyazlr.vvlki V-VIII sinif dbiyyat drsliklrind sinifdnxaricoxuya aid zngin materiallar verilr, IX-XI sinif drsliklrindsinifdnxaric dbiyyatn siyahs qeyd olunard. ox tssf ki, yenidbiyyat drsliklrind bunlarn he birin tsadf olunmur. Lakinmllimlr sinifdnxaric oxu il laqdar qarda duran bu vziflrihyata keirmy almaldrlar. Mllimlr X siniflrd sinifdnxaricoxu n aadak srlrdn bhrln bilrlr: 1. Dd Qorqudeposu; 2. Korolu dastan; 3. fzlddin Xaqani. Seilmi srlri;4. N.Gncvinin skndrnam v digr srlri; 5. Nsimi. Seilmisrlri; 6. ..Xtayi. Dhnam; 7. Mhmmd Fzuli. Leyli vMcnun poemas; 8. M.P.Vaqif. srlri; 9. N.Vzirov. Seilmisrlri; 10. Q.Zakir. Seilmi srlri; 11. M.F.Axundov.Seilmisrlri. I-II-III cild;12. S..irvani. Seilmi srlri; 13. Aq lsgr.Seilmi srlri. I-II cild.Hr drs ilinin sonunda mllim nvbti ild agirdlrinoxuyaca srlrin siyahsn onlara vermlidir. Hmin siyah yazlb37 38. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlridbiyyat kabinetind aslmal v surti kitabxanaya tqdim edilmlidir.Eyni zamanda mllim z iini el planladrmaldr ki, rbd 1-2 dfdrsdn sonra sinifdnxaric oxunulan srlrl laqdar agirdlrlml tkil ed bilsin. Bunlar oxucular konfrans, kitab mzakirsiv s. klind d hyata keiril bilr. Sinifdnxaric oxu il laqdar IX-XIsinif jurnallarnda shif ayrlmal v orada bu ilrin uotu qeydolunmaldr. Biz el glir ki, ev inalarnn mvzusu v qiymtlri del hmin shifd yazlmal, yarmillik qiymtlr verilrkn nzralnmaldr. Ev inalarnn tkili, yoxlanmas qiymtlrin jurnalayazlmas bard dbiyyatdan ev inalarnn tkili haqqnda adlmqalmizd daha geni mlumat verilmidir (Azrbaycan mllimiq. 4 noyabr 2011).mumthsil mktblrind aparlan mahidlr zaman blliolur ki, qabaqcl v tcrbli mllimlr drs ilinin sonunda (txminnmay aynn ortalarnda) nvbti ild yrnilck srlrin siyahsnagirdlr verdikdn sonra onlardan tlb etmlidir ki, srlri oxuduqcabir mumi dftr hmin srlrin mumi mzmununu yazsnlar. Bdiisrlrin mzmununun bu cr yazdrlmas hm onun uzun mddtyadda qalmasn tmin edir, hm d glckd o sr haqqnda yazlacaqinann icrasna zmin yaradr.Mllim hm sinifdnxaric tdbirlr zaman onun vziyytiniyrn, hm d drs prosesind sinifdnxaric oxunun vziyytinimyynldir bilr. Msln, yeni drs ilind mllim Dd Qorqudeposunu kemy balarkn agirdlrin sinifdnxaric oxu dftrlriniyoxlayb dastan oxuyan v ya oxumayanlar myynldir bilr.Oxumayanlar is thrik etmk lazmdr ki, dastan oxusunlar. Qabaqclv tcrbli mllimlr dastann zn oxumayan agirdlr ifahidrslrd v o mvzuda yazlan inalara he vaxt yksk qiymt (5)vermirlr.5) yrdici v yoxlama yaz ilrinin aparlmas. Bura qdrhaqlarnda mlumat veriln btn yrdici yazlarn he birinproqramda saat ayrlmamdr. Bu yazlar ancaq drs prosesind (5-10v ya 10-15 dqiqy) v evd hyata keirilir. Lakin haqqnda shbtadmz yrdici v yoxlama yazlarn aparlmas n proqramdakonkret saatlar ayrlmdr. Hr sinifd yrdici yazlar (imla, ifad vinalar) yrdici, yoxlama (imla, ifad v inalar) yazlar is yoxlama38 39. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlridftrlrind aparlr. Bunlara aparlmasna xsusi saat ayrlan yazlarda demk olar.A) yrdici v yoxlama imla yazlar. agirdlrin orfoqrafiyav duru iarlrin aid bacarqlarnn inkiaf etdirilmsind, vrdievrilmsind mxtlif nvl imla yazlar mhm rol oynayr. yrdiciv yoxlama imlalar z mzmununa gr bir-birindn frqlns d, eynimqsd yrtmy v yoxlamaa xidmt edir. Burada yoxlamasz d rti xarakter dayr. Qiymtlrin jurnala yazlmasndamyyn frqlr olsa da, hr ikisi yoxlanr, shvlr zrind i tkilolunur. Yeni proqrama gr V-VI siniflrd drs ili rzind 7, VIIsinifd 4, VIII sinifd is 3 yoxlama imla yazdrlmaldr. Btnyoxlama imlalarn yazdrlmasna 2 saat vaxt verilmidir. Birinci saatyoxlama imlalarn aparlmasna, ikinci saat is shvlr zrind iintkilin ayrlr. Yoxlama (v yrdici) imlalarn aparlmas metodikashaqqnda .fndizadnin Orta mktbd imla (Bak, 1993. sh. 3-20) kitabnda trafl mlumat verilmidir, ona gr d biz bzimllimlrin n ox nqsanlara yol verdiklri mqamlar qeyd etmklkifaytlncyik.Yoxlama imlalarn, sasn, iki nv vardr: adi imlalar, ltzr imlalar. Bu vaxta qdr adi yoxlama imlalarda szlrin sayaadak kimi qeyd olunur: V sinif 90-100 sz, VI sinif 100-110sz,VII sinif 110-120 sz,VIII sinif 120-140 sz, IX sinif 140-160 szv s. Lt zr yoxlama imlalarda is szlrin say aadak kimigstrilir: V sinif 10-15 sz,VI sinif 15-20 sz, VII sinif 20-25 sz, VIIIsinif 25-30 sz, IX sinif 30-35 sz.gr yoxlama imla lav taprqla hyata keirilirs, mllimmtndki szlrin sayn 5-10 sz azalda bilr. lav taprql imlalariki kild aparlr: a) lav taprqlar mtnin znd hyatakeirilirs, bu zaman imlaya bir qiymt verilir; b) lav taprqlarmtndn knara xarlrsa, bu zaman imlaya iki qiymt yazlr.Yeni proqramda rabitli nitqin inkiafna veriln saatlar azaldn yrdici imlalarn da say xeyli azalmdr. Buna gr d mllimdrs prosesind hyata keiriln ycam imlalardan daha ox istifadetmlidir. Aparlmasna vaxt ayrlan yrdici, adi v lt zrimlalarda szlrin say yoxlama imlalarda olduu kimidir. Bu imlalaryrdici yaz dftrlrind aparlr.39 40. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriMahidlr gstrir ki, istr mxtlif tipli v formal yrdici,istrs yoxlama imlalarn icras zaman bzi mllimlr myynnqsanlara yol verirlr: Adtn, mllim yoxlama imlalarda mtni birdf oxuyur, tin szlri lvhy yazb izah edir. Sonra hr bir cmlnibir df btv, sonra is hr bir bitkin hissni, punktoqram iki v htta df tkrar edir. mlann icras bu qayda il davam etdirilir. Lakinbzi mllimlr mtni klm-klm diqt edirlr ki, bu da tamamilshvdir.Mtni diqt edrkn, agirdlr shv etmsinlr dey, mllimlrorfoqrafik tlffz yol verirlr, yni szlr nec yazlbsa, onu elc dtlffz edirlr. Halbuki mllimlr he ndn ehtiyat etmdn Vsinifdn balayaraq btn siniflrd mtni orfoepik normalara riaytedrk oxumaldrlar.Yazdrlmasna proqramda xsusi saat ayrlan yrdici imlalaryoxlama imlalar kimi tshih edilmlidir. Yazlmasna saat verilnyrdici imlalar zaman kiik hcmli imlalardan da istifad etmk olar.B) yrdici v yoxlama ifad yazlar. fad yazlar agirdlrinmkmml biliklr qazanmalarna, yaddalarnnmhkmlndirilmsin, orfoqrafiya vrdilrinin inkiafna, yaztexnikasnn yaxladrlmasna xidmt edir. fad n seiln mxtlifmzmunlu mtnlr agirdlrin trbiysin, mumi bilik sviyysin vdnyagrn d msbt tsir gstrir. Buna gr d mtnlrinseilmsin xsusi msuliyytl yanamaq lazmdr. yrdici vyoxlama ifadlr prinsip etibaril eyni mqsd xidmt ets d, onlarnyazdrlmasnda myyn frqlr vardr. Msln, yrdici ifadlrinicras zaman mllim partalarn aras il gzib, ehtiyac olanlara,xsusn zif agirdlr kmk etdiyi halda (nki burada yaznnmqsdi yrdici sciyy dayr), yoxlama ifad zaman mllim hekim kmk etmir.btidai siniflrdn balanan yrdici v yoxlama ifadyazlardan V-VIII siniflrd daha geni istifad olunur. Btn siniflrdyoxlama ifadlrin icrasna 2, yrdici ifadlrin bzilrin is 1 saatvaxt verilir. Mahidlr gstrir ki, bzi mllimlr yrdici vyoxlama ifadlrin yazdrlmasnda, yoxlanmasnda myyn shvlryol verirlr. n balanmaz shv ondan ibartdir ki, ifad yazlarnicrasna v shvlr zrind iin tkilin veriln 2 saatn biri ifadyaznn hazrlna hsr olunur. Yni ifadnin hazrlna xsusi saat40 41. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriayrlr. Eyni zamanda shv olaraq ifady hazrlq bir gnd, ifadninicras is baqa gnd keirilir. Bellikl, shvlr zrind iin tkilinvaxt qalmr. Halbuki yrdici v yoxlama yazlarn hazrlna vicrasna cmi bir saat vaxt verilir. fadni iki saata yazdran mllimlrikaytlnirlr ki, bir saat ifadnin hazrlna v icrasna kifayt etmir.Demk, ifady hazrlq zaman mllim vaxta maksimum qnatetmy almaldr. fad yazlar mrhld hyata keirilir. 1) ifadyazya hazrlq; 2) ifadnin yazlmas; 3) ifadnin yoxlanmas,qiymtlndirilmsi v shvlr zrind iin tkili.Demk, bir drsin myyn hisssi ifady hazrla, myynhisssi is onun icrasna hsr olunur. Yazlm ifadnin keyfiyyti onahazrln tkilindn ox-ox asldr. fady hazrlq is aadakkild tkil olunur:1) Mllim dftrlri payladqdan (Bunu vaxta qnat etmkmqsdil sinif nmayndsi d hyata keir bilr), mvzunu elan ediblvhy yazdqdan sonra mtni bir df oxuyur.2) tin szlr, cmllr izah edilir v msahib yolu il plantrtib edilir (Mllim ifady hazrlad v plan trtib etdiyi n yeriglnd agirdlri o suallara istiqamtlndir bilr); ayr-ayr agirdlrsuallarn cavablarn danrlar.3) Mllim mtni ikinci df oxuyur.4) fadnin icras. Bellikl, drsin 20-25 dqiqsi ifadninhazrlna, qalan vaxt is onun icrasna hsr olunmaldr.Bzi mllimlr ifadnin yazdrlmasnda da myyn shvlryol verirlr. Adtn, ifadnin plan lvhy yazlr. Hmin mllimlrplann da yoxlama dftrlrin yazma agirdlrdn tlb edirlr. Bziagirdlr plann dftr yazlmasnda shv yol verirlr. Odur ki, planndftr yazlmas mqsduyun deyildir. Bu, mntiqi chtdn dreall dzgn ks etdirmir. nki plan btn sinif agirdlri ntrtib olunduundan ondan istifad d mumi olmaldr.Bzi mllimlr ifadnin plann trtib edrkn mxtlifliy yolverirlr. Mlumdur ki, plann suallar formada olur: a) sual cmlsi;b) nqli cml; c) adlq cml formalarnda. Plann birinci sual hansformada balanbsa, o biri suallar da o formada davam etdirilmlidir.Bzi mllimlr suallar trtib edrkn onun mxtlif formalarndanistifad edirlr. Yni agirdlr sual hans formada tklif edirlrs,mllim onu olduu kimi lvhy yazdrr. Yax olar ki, bir ifadnin41 42. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriicras zaman sual cmlli, o biri ifadnin icras zaman is nqli, baqabir ifadnin icras zaman is adlq cmlli plandan istifad edilsin.ox maraqldr ki, hm vvlki, hm d yeni dbiyyatproqramlarnda yrdici v yoxlama ifadlrin aparlmas haqqnda hebir mlumata tsadf edilmir. Bu yaz nvlrindn ancaq dildrslrindn (ibtidai v V-VIII siniflrd) istifad olunmu v indi distifad olunmaqdadr. Lakin Orta mktbd dbiyyat tdrisi(II hiss. Bak, 1976. sh.183-190) v C.hmdovun dbiyyat tdrisimetodikas (Bak, 1991. sh. 399-406) kitablarnda ifad yazlarnaparlmas metodikas haqqnda mumi mlumat verilmidir.Cmiyytimizd son illrd ba vern ictimai-siyasidyiikliklrl laqdar olaraq hazrda Azrbaycan dili v dbiyyatmllimlrinin istifadsind olan ifad mtnlri (M.Aslanov. fad yazmtnlri, Bak, 1974) bzn onlarn ehtiyacn dmir. Buna gr dmllimlr ifad yaz n lav, yni masir dvrmzd ba vernmxtlif hadislri znd ks etdirn materiallardan geni istifadedirlr. Lakin bu zaman onlar mxtlif siniflrd oxuyan agirdlrin yav bilik xsusiyytlrini nzr almrlar. Odur ki, mxtlif siniflrdaparlan ifad yaz mtnlrind szlrin miqdar haqqnda zmlahizlrimizi bildiririk.Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Z.liyeva bu normanaadak kimi gstrmidir: “. V sinifd 180-200 sz, VI sinifd 230-250 sz, VII sinifd 280-300 sz, VIII sinifd 330-350 sz” (Z.liyeva.”fad yaz n mtnlr”. Bak, 1974. sh. 116). Burada V-VI v VI-VIIsiniflr arasmda 30, VII-VIII siniflr arasnda is 30 sz he birsinf aid edilmyib. “Azrbaycan dilindn agirdlrin bilik, bacarq vvrdilrinin qiymtlndirilmsi normalar”nda is oxuyuruq: “Geniifad zr mtnin txmini hcmi: IV sinifd 100-150 sz, V sinifd 150-200 sz, VI sinifd 200-250 sz, VII sinifd 250-350 sz, VIII sinifd350-450 sz” (Bak, 1985. sh.12). “Qiymt normalar” rsmi olduun mllimlrin bu normalara ml etmlri daha dzgn olar.C) yrdici v yoxlama inalar. Mlumdur ki, agirdlrmxtlif mvzuda ina yazmaa ibtidai siniflrdn balayrlar. V-VIIIsiniflrd is bu vrdilr tdricn inkiaf etdirilir v onlar srbstkild ina yazmaq vrdilrin yiylnirlr. IX-Xl siniflrd isagirdlr mli yazlar istisna olmaqla ancaq yrdici v yoxlama inayazrlar. agirdlrd ina yazmaq vrdilrinin yaradlmas uzun illr,42 43. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrimllimdn grgin, mqsdynl zhmt tlb edir. Mllimlrin oxubu tin problemin hdsindn rfl glir. Lakin tssf ki, bzimllimlr hm yrdici v yoxlama inalarn hazrlnda, yoxlanmas,qiymtlndirilmsi v shvlr zrind iin tkilind, hm d inalarnicrasna veriln saatlarn blgsnd myyn shvlr yol verirlr.Eyni zamanda bu shvlrin ml glmsi mllimlrin bu sahd elmi-metodikbiliklrinin zifliyi il laqdardr. Orta thsilin 11 illik olmas,Azrbaycan dili v dbiyyatdan yeni proqram v drsliklrdn istifad,rabitli nitqin inkiafna veriln saatlarn azaldlmas, yeni yaznormalarnn yoxluu v s., dorudan da, mllimlri tin vziyytsalmdr. Demk, V-XI siniflrd yrdici v yoxlama inalarnaparlmasnda yol veriln nqsanlar, sasn obyektiv sbblrllaqdardr. Lakin nqsanlarn ml glmsind bzi mllimlrin bumhm problem laqeyd mnasibt bslmlri d byk rol oynayr.Bu nqsanlar aadaklardan ibartdir:1. Bzi mllimlr V-IX siniflrd yrdici v yoxlamainalarn icrasna 2 saat vaxt verirlr. Proqram materiallarnda rabitlinitqin inkiafna veriln saatlar az olduu n bu siniflrd yrdiciinalarn icrasna bzn 1 saat vaxt ayrlmdr. yrdici v yoxlamainalara ayrlan 2 saatdan 1-i inann icrasna, 1-i is shvlr zrindiin tkilin hsr edilmlidir. Demk, V-IX siniflrd btn yrdici vyoxlama inalarn aparlmasna 1, X-XI siniflrd is 2 saat vaxt srfetmk lazmdr. Grndy kimi, V-XI siniflrd icrasna saat verilninalara hazrlq ilri n xsusi saat nzrd tutulmamdr. Hazrlqilri is ayr-ayr mvzularn tdrisi zaman hyata keirilmlidir. V-IXsiniflrd inalarn icrasna veriln 2-ci saat is shvlr zrind iintkilin verilmlidir.2. X-XI siniflrd yrdici v yoxlama inalarn icrasna 2 saatvaxt verilir. Lakin bzi mllimlr inalarn yazlmasna 2 saat vaxt srfetslr d, onu jurnalda 1 saat kimi qeyd edirlr. Cdvl mllimin drsdediyi hmin siniflrd qoa saat (yni hm Azrbaycan dili, hm ddbiyyat drslri) salnmad n mllim inann bir saatn birgnd, 2-ci saatn is baqa bir gnd yazdrr. Mllim hr iki haldashv etmi olur.vvln, X-XI siniflrd drs cdvli el hazrlanmaldr ki, heolmasa hftd bir df Azrbaycan dili v dbiyyat drslri ardcldsn. nki hm Azrbaycan dili, hm d dbiyyatdan yrdici v43 44. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriyoxlama inalar bir gnd v ardcl saatda hyata keirilmlidir. grina Azrbaycan dilin aiddirs, onda mllim dbiyyatn saatn daAzrbaycan dilin verir. Yni hmin gn jurnaln dbiyyat shifsindhe n qeyd olunmur v drs yazlmr. Azrbaycan dili shifsind is 2saat drs qeyd olunur. Hm ayn tarixi yazlan sol shifd iki tarix(Msln, 7,7), tarix v mvzu yazlan sa trfd is alt-alta iki tarix(Msln, 7/X; 7/X) v iki xanaya inann mvzusu yazlr (V-IXsiniflrd is inalar bir saatda yazdrld n jurnalda da tarix vmvzu bir gn yazlr).Mllim dbiyyatdan gtrb Azrbaycan dilindn inannyazdrlmasna srf etdiyi saat iki yolla qaytara bilr. Birinci, mllimnvbti Azrbaycan dili drsin veriln saatda dbiyyat drsi kebilr. (Bu zaman vvlcdn agirdlr mlumat verilmlidir). kincisi,dbiyyatdan ina yazdranda Azrbaycan dilin veriln saatdbiyyatdan keiriln inaya hsr ed bilr.3. Mlumdur ki, hazrda IX sinif agirdlri buraxl imtahanntest sulu il verirlr. Lakin bu vziyyt yaz ilrin veriln mumivahid tlblr mnfi tsir gstrmmlidir. ox tssflndirici haldrki, Azrbaycan dili v dbiyyatdan proqram materiallarnn blgsndvvlki illrin buraxl imtahanlar zaman istifad olunan inamvzularndan smrli kild istifad edilmmidir. Biz el glir ki,drs ili rzind ninki yoxlama, htta yrdici inalar zaman da bumvzulardan geni istifad etmk lazmdr.VIII sinifd srbst mvzuda ina yazlarn hyatakeirilmsind dbiyyatdan aparlacaq inalar da mhm rol oynayabilr. Lakin tssf ki, proqram materiallarnn blgsnd drs ilirzind hr yarmild iki ina yazmaq planladrlmdr. Bu inamvzular is ancaq dbiyyatdan tdris olunan mvzularlalaqlndirilrk mhdudladrlmdr. VIII-IX siniflrd proqrammateriallar planladrlarkn srbst mvzularn unudulmas ox tssfdourur. Biz el glir ki, metodistlr birinci nvbd, vaxtdan dahasmrli istifad etmk yollarn mllimlr yrtmyi bacarmaldrlar.Deyildiyi kimi, VI sinifd hr rbd bir ina planladrlmdr.Msln, “Pot qutusu” srind Nvruzlinin smimiliyi, dzly,avaml v yaznn ona mnasibti mvzusunda ina yazlmaldr.Yax olard ki, bura 2 srbst ina mvzusu da lav edilsin: Yaxlqv pislik haqqnda v Mn Novruzlinin yerin olsaydm. gr hr44 45. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrirbd bu cr edils, onda agirdlr ancaq dbiyyatdan yoxlama inalarzaman 8 srbst inaya hazrlam olarlar. Buna gr d mllimlr eletmlidirlr ki, Azrbaycan dilind hyata keiriln yoxlama v yrdiciinalar zaman da agirdlr hr df 3 mvzuya hazrlasnlar.Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, IX sinifd I rbd inan 1, IV rbd is 2, X sinifd II v IV rblrd 2, XI sinifd II v IVrblrd 2 ina mvzusu planladrlmdr. Halbuki bu siniflrd inayazla biln mvzular oxdur. Odur ki, hr rbd (IX v X siniflrd IIIrbd 2) dbiyyatdan bir df aparlan inalar n 1 v ya 2 deyil,hkmn 3 mvzu myynldirmk lazmdr. Bu sahd daha hansnqsanlar mvcuddur? 1) Rabitli nitqin inkiafna veriln saatlarnazl agirdlrd ina yazmaq vrdilrinin formaladrlmasna mnfitsir gstrir. Bzi mllimlr is rabitli inalarn aparlmasna verilnsaatlardan smrli kild istifad etmirlr. agirdlr ina yazmaa tamhazr olmadqlar kimi, onlarn ifahi v yazl nitqlri d zif olur; 2)agirdlrin (daha dorusu, mllimlrin) oxu ina yazlara laqeydmnasibt bslyirlr; 3) nalarn icras zaman agirdlr drsliklrdnv digr materiallardan geni istifad edirlr; 4) agirdlr haqqnda inayazdqlar sri oxumur, yaxud mllimlr bdii srlrin sinifdnxaricoxunmasna tam nail ola bilmirlr; 5) nalarn icras zaman ndnsvariant mvzulardan istifad olunmamas agirdlrin d dbiyyatdanmumi bilik sviyylrinin aa olmasna gtirib xarr.Yax ina yazmaq ona ciddi hazrlama tlb edir. gragird bir mvzuya hazrlarsa, onun biliyi tkc o mvzu ilmhdudlar. gr agird 3 mvzuya hazrlarsa, demk, onun biliyi d3 df artm olur. Uzun illrin pedaqoji tcrbsin saslanaraq demkolar ki, inalar, vvlki illrd olduu kimi, variantla yazdrmaq tinolduu qdr d faydaldr. Demk, inann icras zaman lvhy 3mvzu yazlr. Mllim hr df ya sadan, ya da soldan oturan sradanbalayaraq tlb edir ki, 1-ci sra 1-ci; 2-ci sra 2-ci; 3-c sra 3-cmvzunu (variant) yazsnlar.nalarn variantla yazlmasna nail olmaq mllimdn uzun illrv ardcl zhmt tlb edir. Buna birdn-bir nail olmaq da qeyri-mmkndr.gr bu i V-VI siniflrdn balansa v bu qaydayaardcl nzart olunsa, agirdlr tdricn buna alar v mllim yuxarsiniflrd az ziyyt kr. Mllim istdiyi vaxt v mqam dnddrs dediyi agirdlr gzt getmyi bacarmaldr. Lakin mllim gr45 46. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlriz agirdlrinin savadl olmasn istyirs, onda onlara srbst kildina yazmaq vrdilrini alamaldr. V sinifdn balayaraq inayazlarnn icras zaman agirdlrin drsliklrdn v digr lavmateriallardan istifad etmlrinin qarsn almal, onlarn mstqilkild ina yazmasna almaldr. Btn siniflrd inalarn variantlayazlmas is agirdlrin msuliyytini artrr, bir mvzuda inayazmasna baxmayaraq, onlar eyni zamanda 3 mvzuya hazrlarlar.agirdlr hans gnd, hans variantda ina yazacan vvlcdnbilmmlidirlr.agirdlr inan icra edrkn mllimlr partalar aras il gzir,inan variantla yazmayanlar myynldirir v qrmz qlmlyaznn stnd qeydlr edir.Htta inaya qiymt verrkn variantlayazmayan agirdlrin qiymti bir bal aa salnmaldr. gr agirdbaa ds ki, inann icras zaman drsliklrdn istifad mmknolmayacaq, onda o, hkmn inaya yax hazrlaar. gr agird inanvariantla yazman hmiyytini drk ets, o, szsz, buna yaxhazrlaacaqdr. Bu id mllimin msuliyyti, tlbkarl vinadkarl hlledici rol oynayr.Qiymt normalarnda mxtlif siniflr zr ina yazlarnhcmi aadak kimi gstrilmidir: IV sinifd 0,5-1 shif, V sinifd1-1,5 shif, VI sinifd 1,5-2,0 shif, VII sinifd 2,0-3,0 shif, VIIIsinifd 3,0-4,0 shif, IX sinifd 4,0-5,0 shif, X sinifd 5,0-6,0 shif(Azrbaycan dilindn agirdlrin bilik, bacarq v vrdilrininqiymtlndirilmsi normalar. Bak, 1985. sh.12). Yqin ki, XI sinifdinanm hcmi 6,0-7,0 shif olmaldr. Lakin mahidlr gstrir ki,mumthsil mktblrind bzn bu normalara ml olunmur. Bundanlav, agirdlr mstqil kild inann plann trtib etmyi v inannntic hisssind mvzunun hmiyytini yazma, masir dvrllaqlndirmyi d bacarmrlar.Bllidir ki, metodik dbiyyatda ina yazlarn aparlmas bardox yazlmdr. nann plan haqqnda yazan mlliflr onun hissdn giri, sas v ntic hisslrindn ibart olmasn qeydedirlr. Bu, btn inalar hat edir. Konkret bir mvzu il laqdaryazlan ina n bu plan olduu kimi gtrmk olmaz. Msln, IXsinifd “Korolu” dastannda “xalq qhrmanlar” mvzusunda inayazarkn agirdlr txminn aadak kimi plan trtib ed bilrlr:1. “Korolu” dastannn mvzusu v sas ideyas;46 47. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlri2. Korolu v onun silahdalar haqqnda:l) Korolu surti. a) Korolu zhmtke xalqn irisindnxm bacarql, tdbirli srkrddir; b) Onun xarici grn, igidliyi,qorxmazl, phlvanl haqqnda; c) Korolu liaq, qayke vxeyirxah bir insandr; ) Korolu xalq adr;2) Korolunun dlilri haqqnda (Dli Hsn, Dmiriolu,47Eyvaz surtlri);3. “Korolu” dastannn hmiyyti v s.Burada 1-ci bnd giri, 2-ci bnd sas, 3-c bnd ntic hesabolunur. agirdlr hr ina n bu cr plan trtib etmyi bacarmaldrlar.agirdlrd plan trtib etmk vrdilri birdn-bir yaranmr. Bu i Vsinifdn balansa, agirdlr hm plan trtib etmk, hm d ina yazmaqvrdilrin yiyln bilrlr.dbiyyatdan tdris olunan btn srlrin mvzu v ideyas buv ya digr chtdn masir hyatmzla laqlnir. gr hmin srinbu baxmdan hmiyyti olmasayd, gnc nslin trbiysin xidmtetmsydi, o, proqrama salnmazd.Drsliklrd bdii srlrl dvrmz arasnda olan bu ballqhaqqnda mlumatlara tsadf edilmir. Buna gr d mllim hr birsri thlil edrkn onun ideyas il hyatmz arasnda olan laqnin,srin masirlik chtindn hmiyytini geni iqlandrmaaalmaldr. Bu chtlr inann ntic-srin trbiyvi hmiyytihisssind d z ksini tapmaldr. gr srin ideyas, hmiyytimasir hyatmzla laqlndirilmirs, masirlik yaradlmrsa, bu, plannn byk nqsanlarndan hesab olunmaldr.rlid haqqnda sz admz inada da bu chtlr nzralnmaldr. “Korolu” xalqmzn tarixi kemiini ks etdirnqhrmanlq dastandr. Korolu v onun silahdalar tarixi xsiyytlrolmular. N qdr ki, torpaqlarmz ermni faistlrindn azadolunmayb, milyondan ox olan qaqnlarmz doma yurdlarnaqaytmayb, Azrbaycan siyasi, iqtisadi v hrbi chtdn zmstqilliyini, razi btvlyn brpa etmyibs, ikiy paralanmAzrbaycan torpa birlmyibs, xalqmza Korolu v onun dlilrikimi igidlr, phlvanlar lazmdr. mumthsil mktblrind aparlan mahidlr gstrir ki,agirdlr inann ntic hisssini yazmaqda ox tinlik kirlr. Onlarbu hissd “filan srin byk hmiyyti vardr” cmlsini yazmaqla 48. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrikifaytlnirlr. Bu, onu gstrir ki, mllimlr V sinifdn (htta ibtidaisiniflrdn) balayaraq bu sahd agirdlrl ardcl i aparmayblar.Biz el glir ki, ninki ina yazlarda, btn yrdici v yoxlamaifadlrd d plana “hadislr mnasibtim”, “gr mtni mnyazsaydm”, “Filan surtin yerin mn olsaydm” v s. kimi suallar lavetmk, ifad yazlarda da hadislrin tsvirin agirdlrin fal mnasibtbslmlrini v bununla bal fkirlrini yazmalarn tlb etmklazmdr. Mhz bu sullarla bdii srlrl hayatmz arasnda krpsalmaq, dvrmzd ba vern hadislri baa dmk v ona falmnasibt bslmkd agirdlr yaxndan kmk etmk olar.agirdlrin dftrlri zrind aparlan mahidlrdn blliolur ki, hazrda mumthsil mktblrinin oxunda agirdlr inayazarkn plandan istifad etmirlr. yrdici ina dftrlrind d onlaratsadf olunmur. Bu faktlar bir daha sbut edir ki, bzi mllimlr(Bunlar oxluq tkil edirlr) agirdlrin ina yazlara hazrlna,inalarn plan sasnda yazlmasna, yaz zaman agirdlrin drslikdnv baqa materiallardan istifad etmlrin ox laqeyd yanarlar.nann trtib olunmu plan il agirdlrin mvz haqqnda mumi biliksviyysini myynldirmk olar. 20-25 il bundan qabaq inaplanlarnn dftrlr yazlmasna xsusi fikir verilirdi. nalarqiymtlndirrkn onlarn plan sasnda yazlb-yazlmamasna diqqtyetirilirdi. ndi mumthsil mktblrind buna hmiyytverilmmsin he n il brat qazandrmaq olmaz. 45 illik mktbtcrbsin saslanaraq qtiyytl demk olar ki, ina yazlarda plantrtib olunmasnn byk elmi v metodik hmiyyti vardr. Buna grd mllimlr tvsiy edirik ki, V sinifdn balayaraq btn siniflrdina yazlarn icras zaman plandan istifad etsinlr v agirdlrdyazlacaq inann mzmun v ideyasna uyun gln plan trtib etmkvrdilrinin formaladrlmasna xsusi qay v tlbkarlqlayanasnlar. nann plan hkmn dftrlr yazlmal, onun mumihcmin daxil edilmli v inann qiymtlndirilmsi zaman nzralnmaldr.6) mli yazlar haqqnda. Proqramda V sinifdn balayaraqXI sinf qdr Azrbaycan dilind mli yazlar n xsusi saatlarayrlmdr. Lakin mahidlr gstrir ki, mllimlr mli yazlarn ayrlan bu saatlardan smrli istifad etmirlr. vvln,proqramda mli yazlar n myyn ediln saatlar ox azdr. Orta48 49. Azrbaycan dili v dbiyyat tdrisinin bzi problemlrimktbi qurtaran bzi agirdlrin riz, trcmeyi-hal, protokol v s.yaza bilmmlrini nzr alaraq, mllimlrin bu sahy diqqtyetirmlri vacibdir. Proqramda mxtlif siniflrd agirdlr nyiyrtmyin lazm olduu qeyd edilmidir. Msln, V sinifd mlitlimat (hans ii nec yerin yetirmli), elan, VII sinifd divar qzetin qeydlr, grlm i haqqnda hesabat, VIII sini

Orta mktbd xi sinifd azrbaycan dili v dbiyyatın tdrisi

Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyat

(XIII əsrdən XVI əsrə qədər)

XIII-XVI əsrlərdə baş verən tarixi –siyasi hadisələrin axarı anadilli ədəbiyyatımızın inkişafına, doğma dilimizdə kamil sənət əsərlərinin meydana gəlməsi üçün münbit zəmin yaratdı. Doğma dilimizin rəvac tapdığı bu dövrdə yazıb–yaratmış Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi, Məhəmməd Füzuli, kimi görkəmli şairlərin əsərlərində cəmiyətdə baş verən hadisələrə münasibət, fəal həyat mövqeyi, mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə bağlı düşüncələr öz əksini tapmışdır. Tənqidi ruhu ilə seçilən, cəmiyyətdəki haqsızlıqlara, insan hüquqlarının tapdalamasına etirazı ifadə edən əsərlər dərin humanist mahiyyətə malikdir.

Orta əsrlər ədəbiyyatında humanizm, xeyir­xahlıq, insana inam, şərə qarşı mübarizənin zəruriliyi motiv­ləri geniş yer tuturdu. Klassik sə­nət­karların yaradıcılığında bəşəri ideyalar, elmin, biliyin yüksək dəyərlən­diril­məsi, cahilliyin, nadanlığın, eqoizmin mənfi cəhətlər kimi tənqidi, ibrətamiz həyat hadisələri, insan taleyi, xalq mənafeyinin müdafiəsi kimi məsələlər öz əksini tapırdı. Həmin əsərlər məzmun, ideya baxımından xəlqi səciyyəlidir, xalqın ideallarını, həyatın reallıqlarına münasibətdə sənətkarın vətəndaş mövqeyini ifadə edirdi.

XIII-XVI əsrlərdə dünyəvi məzmunlu poeziyanın inkişafı ilə yanaşı, sufiliyin, onun panteist qolunun ideyaları – humanizm, kamil insan problemi ədəbiyyatın, bədii fikrin mərkəzinə gətirir, cahillik, mənsəbpərəstlik, acgözlük, müftəxorluğa nifrət aşılanırdı. Sufi panteizmdə insana müqəddəs varlıq kimi yanaşılır, Allah, insan, kainat vəhdətdə götürülür, eyniləşdirilirdi.Sufi poeziya özünə məxsus məcazlar sistemindən, poetik-fəlsəfi mənalardan istifadə edərək ictimai zülm və haqsızlığa motivlərinə geniş yer verir, insanın mənəvi inkişafında , kamilləşməsində, həqiqət mərtəbəsinə yüksəlməsində söz sənətinin rolu yüksək qiymətləndirilirdi.

Anadilli şeirin ilk nümunələrini yaratmış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan dilindəki şeirlərini Həsənoğlu, farsca şeirlərini “Puri-Həsən” (pur- farsca oğul deməkdir) təxəllüsü ilə yazmışdır. Sağlığında istedadlı sənətkar kimi şöhrət qazanmış şairin əsərləri başqa ölkələrdə də geniş yayılması barədə məlumatlar vardır. “Apardı könlümü bir xoş qəmər üz , canfəza dilbər” qəzəlində n aşağıdakı beytdə şair əsərlərinin Misirdə yüksək dəyərləndirildiyindən bəhs edir:

Şəha şirin sözün qılır Misir bir zaman kasid,

Nə kasid? Kasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər

Əsərdə sufi “badə”, “məst”, “sürahi”, “qül-qül” rəmzlərindən istifadə, sevgilisinin surətinin (ilahi surətin) əzələdn can içində yazılması fikri lirik qəhrəmanın hislərinin ilahi məhəbbət səciyyəsi daşıdığını göstərir:

Başımdam getmədi hərgiz, səninlə içdigim badə,

Nə badə? Badeyi-məsti. Nə məsti? Məstiyi-sağər.

Qəzəlin lirik qəhrəmanın sevgilisinə bəslədiyi saf məhəbbət hisləri, onun gözəlliyinə heyranlığı tərənnüm olunmuşdur. Sadiqlik , məhıbbətdə sabitqədəmli olmaq nəcib insana xas olan məziyyət kimi dəyərləndirilir:

Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır, vəli sadiq,
Nə sadiq? Sadiqi-bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi-çakər.

Qəzəlin sənətkarlıq xüsusiyyətləri müəllifin yetkin şair olduğunu göstərir. Qəzəlin hər misrasının sonunda işlədilən sözün ikinci misranın əvvəlində sual-cavab şəklində təkrarı orijinal bədii üsul kimi diqqəti cəlb edir. Əsərdə “xoş qəmərüz”, “apardı könlümü”, “başımdan getmədi,” “mən ölsəm” kimi xalq danışıq dilinə xas olan ifadələr əsərin dilində axıcılığı, məzmunun daha asan qavranılmasını təmin edir.

Hökmdar və şair kimi şöhrət qazanmış Qazi Bürhanəddinin (1314-1398) yaradıcılığını ingilis şərqşünası E.Braun türk ədəbiyyatında dünyəvi poeziyanın ilk örnəyi kimi dəyərləndirir. Şairin ana dilində “Divan”ı həmin dövrdə Azərbaycan dilinin yüksək bədii səviyyəyə çatdığını göstərir. “Divan”a daxil edilmiş şeirlərdə məhəbbət və qəhrəmanlığın tərənnümü, şairin humanist, fəlsəfi düşüncələri öz əksini tapmışdır. Şair sırf türk poetik janrlarından olan tuyuğları “Divan”a daxil etməsi də də mühüm poetik yenilik idi.

Qazi Bürhanəddinin tuyuğlarında üzünü elin igid oğullarına tutur, dünyada on­ların tayı-bərabəri olmadığını, hətta günəşin də öz cövlanında belə cəsurları görmədiyini söyləyir. Belə ərənlər meydanında deyi­lən hər söz hərb meydanında sübut edilməli, əsl igid döyüş mey­danında bəlli olmalıdır. Şair belə bahadırlardan iftixarla danışır, onların mərd­liyini yüksək insani məziyyət kimi dəyərləndirir:

Gün necə ki, cövl edir cövlanında,

Görməmiş siz tək cəvan dövranında.

Ərənlər cərgəsində deyilən söz,

Yerinə yetmək gərək meydanında.

Lirik qəhrəmanı düşmənin sayca çoxluğu, qüvvəsi qay­ğı­landır­mır. Çünki o, elə aslandır ki, adını eşidəndə düşmən qor­xu­dan titrəyəcəkdir. Şairin poeziyasında qeyrət, namus, yaxşı ad xal­qı­mızın uzun illərin sınağından çıxmış mənəvi dəyərləri kimi təsdiq və təbliğ edilir. Mənasız, ali məqsədsiz əməllər yox, xalq işinə səda­qət, haqq yolunda vuruşmaq, yeri gəlsə, baş qoymaq əsl hünər sayılır.

Seyl axar hələ bu dəm yaşum bənüm,

Yürəgüm qanıyladır aşum bənüm.

Qeyrət üçün bir quşax quşanalum,

Anın üçün gedərsə başum bənüm.

Şairin bahadırlıq tuyuğlarında həyat və ölüm haqqında düşün­cələri dini – fəlsəfi məzmun daşıyır. Tuyuğlarda lirik qəhrəman dünyada ölümdən qorxmadığını bəyan edir, “insana canı Allah əma­nət vermişdir, onun izni olmadan insanın canını heç kim ala bil­məz” fikri ilə yaşayır:

Qorxmazam bu dünyada heç kişidən,

Canumun əmanəti Allahadur.

Tuyuğlarda atalar sözünü xatırladan ifadələr geniş yer tutur: “Hər zaman bir yigidin dövranıdur”, “Əldə beş barmağı kim görmüşdür”, ” Mərd olan yerdə labüd na­mərdi var”, “Yola çıxanın işin Allah bilür”, “Məhəkə tutmayınca kim nə bilə, Safimüdür, yaxud qatıxlumı zər”, “Ömür ilə əcəl həmkasədür”, “Aləmdə min qarğaya bir sapan bəs”, “Təngri sax­lasun anı yaman gözdən” və s. Ədibin “Yemək-içmək, yaxşılıx günün görən ər günündə gər dönə namərd ola” aforistik misraları “Dost dar günündə sınanar” atalar sözünü xatırladır.

XIII yüzillikdə yazılmış, kamil sənət əsəri olan “Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisi quruluşca müxtəlif hadisələrin təsvir olunduğu məclislərdən ibarətdir. Əsərdə nağıl və dastanlar üçün səciyyəvi olan məzmun və forma xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Əsərin baş qəhrəmanı adından da göründüyü kimi quldurluqla məşğul olan, həyatda şər qüvvələri təmsil edən Əhməd Həramidir. Əhməd Həraminin başlıca düşməni Bağdad sultanının qızı mübarizliyi, igidliyi ilə seçilən Güləndamdır. Güləndam Bağdad sultanının xəzinəsini oğurlamağa cəhd edən Əhməd Həramini yaralayır, doqquz yoldaşını öldürür, xəzinəni ələ keçirməyə imkan vermir. Beləliklə, o, özünə Əhməd Hərami kimi qisas almaq arzusu ilə alışıb-yanan, təhlükəli bir düşmən qazanır. Bu hadisədən sonra Güləndam üçün çətin günlər başlayır. Şahzadə Güləfruxa ərə gedən Güləndam Şirazda böyük bir sarayda yaşayır. Qırx igid və iki arslan gecə-gündüz onun keşiyini çəksə də, Güləndam bilir ki, hiyləgər və kinli Əhməd Hərami harada olsa, onu axtarıb tapacaq, öldürməyincə sakitləşməyəcəkdir. Lakin Əhməd Hərami onun yaşadığı sarayı tapıb igidləri və arslanları öldürsə də, özü Güləndam tərəfindən öıdürülür.

Əsərdə Güləndamın keçirdiyi həyəcanlar, doğmalarından ayrılıq həsrəti, zəmanədən şikayəti “Yalvarış” adlı şeirdə təsirli bir dillə ifadə olunur:

Görün imdi bana netdi zamanə,

Əlimi aldı uş, atdı yabanə.

Nədir bunca bənə cövrü cəfalar,

Məgər qəhr üçün bəslədi anə.

Suçum nədir, cəb netdim, nə qıldım,

Qara bağrım bənim qərq oldu qanə.

Hənuz dəxi qızıl gül qönçəsindən

Açılmadan nə tez döndü xəzanə.

Cəfa imiş bu dünyanın vəfası

Ki, bin yaxşı işi dəyməz yamanə.

Görün bu çərxi-gərduni ki, bəni

Sapana qoyuban atdı yabanə.

XV-XVI əsrlərdə yaşayıb –yaratmış qüdrətli sənətkarlardan olan Həbibi Göyçayın Bərgüşad kəndində anadan olub. Uşaq yaşlarından çobanlıq edən Həbibinin hazırcavablığı, iti ağlı Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yəqubun diqqətini cəlb etmiş, saraya gətirilərək burada təlim-tərbiyə almışdır. Burada şair kimi ad-san qazanan Həbibi Ağqoyunlu hakimiyyətinin süqutundan sonra Şah İsmayıl Xətayinin sarayına dəvət olunmuşdur. Ş.İ.Xətayi onun istedadını, şeirlərini yüksək dəyərləndirərək saraydakı şairlərin başçısı kimi “Məliküş-şüəra” (şairlərin məliki) adlandırmışdır.

1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündən sonra Həbibi Türkiyədə yaşamış, burada elm, mərifət sahibi, aiqanə şeirlər yazan istedadlı şair kimi nüfuz qazanmışdır. Həbibinin mükəmməl “Divan”ı haqqında məlumatlar olsa da, ədəbiyyatımız üçün böyük hadisə ola biləcək bu şeirlər toplusu tapılmamışdır. Şairin “Tövhidnamə” sində , peyğəmbərə həsr etdiyi “Ya Nəbi” nətində dini görüşləri, Allaha və Məhəmməd peyğəmbərə məhəbbəti böyük sənətkarlıqla ifadə olunb. Şairin yaradıcılığında həm ilahi, həm də dünyəvi məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş şeirlər mühüm yer tutur.

Sufiyanə şeirlərində şair bütün hikmətlərin, gözəlliklərin, sevginin Allahın neməti, onun varlığının nişanəsi olduğunu söyləyir. Şair məhəbbət mövzusunda əsərlərində lirik qəhrəmanın həqiqət mərtəbəsinə çatmaq, kamillik, vəhdət məqamına yetişmək istəyindən söz açır. “Xərəbat, “Edəlim” şeirlərində mey, saqi, cam, xərəbat kimi rəmzi məna daşıyan sufi terminlərindən istifadə edərək insanı mənəvi saflığa, azad olmağa, kamilləşməyə dəvət edir.

Dünyəvi məhəbbəti, gözəlliyi tərənnüm edən şeirlərində şair lirik qəhrəmanın sevmək-sevilmək arzusuna, həyəcanlarına, sevinc və kədərinə insanın təbii hiss, duyğularının ifadəsi kimi yanaşır:

Düşdü şəbnəm bağə, gəl ta gük nisar etsün sana,

Səbzənin hər bərginə bir dür ki, tapşurmuş çəmən.

Necə dinlənsin Həbibi sənsiz , ey əndamı gül.

Çün batar cisminə təndə hər tük, olmuş bir tikən.

Dirili Qurbaninin təravəti və səmimiliyi ilə seçilən, real həyat hadisələrinin təsiri ilə yaranan qoşma və gəraylılarında insan və təbət gözəllikləri sənətkarlıqla tərənnüm edilmişdir. Sənətkarın “Bənövşə” qoşmasında təbiətin gözəlliyindən vəcdə gələn insanın real duyğuları əks etdirilmişdir.

Qurbani irsinin tədqiqatçısı Q.Kazımov yazır:”Qurbani insanı, insanın daxili, ruhi aləmini, təbiətin gözəlliklərini dərindən duymuş, yüksək şair istedadının gücü ilə onları ustalıqla mənalandıra bilmişdir. Təbiətin gözəl guşəsində doğulan Qurbaninin təsvir etdiyi sevgili obrazı – Pəri bu təbiətin özü qədər saf, gözəl, təravətli, zərif və sevimlidir. Qurbani Pərisi bahar nəsimi kimi xoş, dağ çiçəkləri kimi ətirlidir. Onun qəlbində kədər də var, dodaqlarında təbəssüm də. Küsməyi də var, barışmağı da. Təbiətin və gözəlin həmahəng, əlaqəli, müqayisəli təsviri Qurbani şeirinin ən mühüm keyfiyyətidir. Bu müqayisədə təbiət, əfsunlu bir aləmə çevrilir.

Şairin lirik poeziyasında sevgili ğz yerişi, duruşu, geyimi, hərəkətləri, boy-buxunu, ədaları ilə canlı və təbii insandır, real el gözəlidir:

Sallana-sallana gələn Salatın,

Gəl belə sallanma, göz dəyər sənə.

Dəstələ, zülflərin yerə dəyməsin.

Yollar qubarlanar, toz dəyər sənə.

(Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. I cild. Bakı, 2004, s.535, 537)

Həbibinin istər klassik Şərq şeiri, istərsə də xalq şeiri üslubunda yazılmış əsərləri anadilli ədəbiyyatımızın parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. O, dilimizin zəngin bədii təsvir və ifadə imkanlarından məharətlə istifadə edərək yazdığı şeirlərləhəm öz dövründə yaşayıb-yaratmış şairlərə, həm də özündən sonrakı ədəbiyyatımıza təsir göstərmişdir.

XIII-XVI yüzilliklər Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrinin ən böyük nümayəndələri, mütəfəkkir şairlər İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətayi yaradıcılığı anadilli ədəbiyyatımızın zirvəsini təşkil etməklə istər öz dövrlərində, istərsə də sonrakı mərhələlərdə söz sənətimizin inkişafına güclü təsir göstərdi.