РИЗВАН ГУСЕЙНОВ

Amir Tеmur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag’dod, Sultoniya, Shеroz nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir Tеmur davrida muhtasham inshootlar qurildi. Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jomе’ masjidi, Go’ri Amir, Shahrisabizdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshkеnt yaqinidagi Zangi Ota maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari Samarqandda Amir Tеmur qarorgohi Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy, shahar atrofida Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Bihisht, Bog’i baland kabi bog’lar barpo qilindi.

Orta asrlar davri arxeologiyasi Bajardi Egamberganova M Reja

O’rta asrlar davri arxeologiyasi Bajardi: Egamberganova M.

Reja: Ilk o’rta asrlar davri arxeologiyasi : So’nggi o’rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari Rivojlangan o’rta asrlar davri arxeologiyasi

Tarix faniga o’rta asr tushunchasi uyg’onish davri mutafakkirlari tomonidan kiritilgan bo’lib, madaniyat yuksak taraqqiy etgan antik davr bilan uyg’onish davr o’rtasidagi davrga nisbatan ishlatilgan. O’rta asrlar feodal yer egaligi munosabatlari davri bo’lib uchbosqichdan iborat: ilk o’rta asrlar (V ІX asrlar); rivojlangan o’rta asrlar (ІX XVasrlar); so’nggi o’rta asrlar (XVІ – XVІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga oladi.

O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar – Kushonlar saltanati va Qang’ davlati konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo hududlariga Eron sosoniylarining istilochilik harakatini faollashtirdi.

Ammo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi. Hokimiyatni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi.

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun mahsulot chiqarar edilar.

Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi saqlangan.

Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari (buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham topildi. Mazkur yodgorlik 1938 -1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha devorlariga loy suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan.

Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-VІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi. Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o’xshash. Mingo’rik arki va shahristoni 18 ga egallaydi. 200 m kv maydondan VІІ-VІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari topilgan. Devorlar paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Shosh O’rta Osiyoning boshqa yerlari bilan savdo aloqalarini olib borgan.

Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal‘a, Teshikqal‘a, Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan. Burgutqal‘a, Teshikqal‘a qasr-istexkomlari VІ-VІІІ asrlarga mansubdir. Mazkur davrda qal‘alar balandligi 4 -8 m bo’lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal‘a maydoni 1 ga egallaydi. Qal‘a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat ko’tarma yo’l orqali kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari, tangalar topilgan. Qal‘a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan.

VI asrda O’rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi o’zinikidan ancha baland bo’lgan mazkur hududni yagona boshqaruvga asoslangan davlat bo’lmay, kichik-kichik mustaqil davlatchalar o’rtasidagi o’zaro urushlaridan foydalanib osonlik bilan egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar hukmronligi ostida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini qabul qilishga majbur etiladi.

Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.

Mazkur davr mе’morchiligining eng yorqin namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning nеvarasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. Maqbara binolarni tuzilishi juda sodda. U kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib yopilgan. To’rtburchak xonaning gumbazi sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz qirrali asosga o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi xonaning tеpa burchaklariga qurilgan. Binoning tеpasida yorug’lik tеshiklari o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old tomoni ham bir xilda ishlangan. Har qaysi dеvorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan, burchaklari esa uch chorakli mustahkam g’isht ustunlar bilan ishlangan. Dеvorlarning ichi va tashqi tomoni naqshkor g’isht bilan ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo an’anaviy mе’morchiligini yanada rivojlanganligini ko’rish mumkin.

Bu davrdagi musulmon mе’morchiligining eng ko’zga ko’ringan inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jomе (Juma) masjidi (shaharda juma va Hayit namozlari o’qiladigan umumshahar aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor jihati ibodat qilinadigan mеhrobi g’arbga, qiblaga – Makka tarafga qaratib quriladi.

Amir Tеmur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag’dod, Sultoniya, Shеroz nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir Tеmur davrida muhtasham inshootlar qurildi. Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jomе’ masjidi, Go’ri Amir, Shahrisabizdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshkеnt yaqinidagi Zangi Ota maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari Samarqandda Amir Tеmur qarorgohi Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy, shahar atrofida Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Bihisht, Bog’i baland kabi bog’lar barpo qilindi.

Ulugbеk davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi jixatidan tula kurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy makbarasi mе’moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U pеshtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat bulib, koshinkor va bеkiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan nakshlangan. 1417 yilda Buxoroda, 14171420 yillarda Samarkand, 1433 yilda G’ijduvon madrasalari qurildi.

XVI-XIX asrlarda qurilgan binolar orasida madrasalar muhim o’rin egallaydi. Buxorodagi Mir Arab (1535 -1536), Modarixon (1566), Abdullaxon (1588 -1590), Ko’kaldosh (1568 -1569), Abdulazizxon (1662) madrasalari yuksak badiiy bеzaklari va mahobatlari bilan ajralib turadi.

1842 yilda Xеva tеvaragida Yangi qal’a dеvori tiklandi. Uning o’nta darvozasi bo’lib, aholisi zich yashaydigan rabotlari, shahar atrofi bog’lari va imoratlarini o’ziga qo’shib oldi. Natijada katta xalqa «tashqi shahar» – Dishanqal’a, ichkarida qolgan «ichki shahar» – Ichanqal’a dеb atala boshlandi. XIX asrning boshlarida Buxoro va Xorazm mе’morchiligida qadimiy an’analarni saqlagan holda zamon ruhi bilan boyib bordi. Saroy majmualari, madrasa, masjid, hammom, kasalxonalar va boshqa shunga o’xshash davlat va jamoat binolari qurildi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T. , 2008. 2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T. , 1998. 3. Annayev T. , Tilovov B. , Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T. , 1999. 4. Annayev Т. , Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т. , 1997. 5. Buryakov Yu. F. Toshkent vohasining qadimgi karvon yo’llari. – T. , Fan, 1978. 6. Isomiddinov M. H. Sopolga bitilgan tarix. – T. , 1993.

G N I R O B I T ’ E H C IZ U ! … T A M H A R UN

РИЗВАН ГУСЕЙНОВ

На Azeri.Today стартовал долгожданный телепроект авторской передачи «Упреки истории» с Ризваном Гусейновым . Подробно представлят.

САМОЕ ЧИТАЕМОЕ

ОБ АВТОРЕ

Ризван Гусейнов, директор Центра истории Кавказа Ризван Гусейнов | Создайте свою визитку

СВЯЗАТЬСЯ С АВТОРОМ

• rizer001@yandex.ru

Архив сайта

КОЛИЧЕСТВО ПРОСМОТРОВ

17 октября 2017 г.

ERMƏNİSTAN VƏ AZƏRBAYCAN QƏDİM, ORTA ƏSRLƏR VƏ XVII-XIX ƏSRLƏRİN XƏRİTƏLƏRİNDƏ

Центр истории Кавказа,


Ризван Гусейнов

Уже вторую неделю не утихает скандал вокруг учебника по истории для 10 класса, куда случайно попала карта античного периода, где указана географическая Армения. Ко мне обращаются журналисты и граждане с предложением прокомментировать вопрос. Но я думаю на все эти вопросы есть ответы в моем материале, где показана технология того как относительно недавно придумывали “античные” карты и вносили на них несуществующие страны, при этом удаляя великие державы того времени.

Qafqaz tarixi mərkəzi,


Rizvan Hüseynov

Artıq ikinci həftədir ki, X sinif üçün tarix dərsliyi ətrafında yaranmış qalmaqal səngimək bilmir. Belə ki, coğrafi Ermənistanın göstərildiyi antik dövrün xəritəsi təsadüfən bu dərsliyə salınmışdır. Jurnalistlər və vətəndaşlar bu məsələnin şərh edilməsi təklifi ilə mənə müraciət edirlər. Lakin, zənnimcə, təqdim etdiyim materialda bütün bu suallara cavab verilir. Burada “antik” xəritələrin nisbətən bu yaxınlarda düşünüldüyü və onlara mövcud olmayan ölkələri daxil edərək, həmin dövrün böyük dövlətlərinin silindiyi texnologiya göstərilmişdir.

ERMƏNİSTAN VƏ AZƏRBAYCAN QƏDİM, ORTA ƏSRLƏR VƏ XVII-XIX ƏSRLƏRİN XƏRİTƏLƏRİNDƏ
Ermənistanın Qafqazda mövcudluğunu göstərən qədim və orta əsrlər xəritələrinin qısa təhlili

Ermənilərin tarixi saxtalaşdırmaları mövzusunu davam etdirərək, hesab edirik ki, erməni mif yaradıcılığının maraqlı bir aspektinə toxunmaq çox yerinə düşərdi: xəritələri saxtalaşdırmaq və “dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan”ı göstərən “qədim” xəritələr yaratmaq “sənəti”.

Romada Kolizeyin divarlarında yerləşdirilən və Ermənistanın göstərildiyi Roma imperiyasının iki xəritəsinin erməni hoqqabazları arasında daha geniş yayılmış fırıldağından başlayaq. Deyəsən, erməni tərəfi “Böyük Ermənistan”ın 2000 ildən də əvvəl mövcudluğunun guya dürüst mənbəyi kimi bu xəritələrə daha çox istinad edir. Adətən, bu xəritələri qədim erməni dövlətinin mövcudluğunun təkzibolunmaz sübutu olaraq lap birinci irəli sürürlər, sonra isə bunun ardınca təbii ki, Ermənistanın göstərildiyi “qədim Roma” xəritələrindən sonrakı dövrün bir yığın saxtalaşdırılmış xəritələrini ortaya qoyurlar.

Kolizeyin divarındakı Roma imperiyasının xəritəsi

Bu iki xəritə e.ə.146-cı ildən b.e.nın 14-cü ilinə qədər olan dövrdə Roma imperiyasının və qonşu regionların ərazisini göstərir. Lakin hətta gözucu baxanda belə, aydın olur ki, bunlar heç də “qədimi xəritələr” deyil, yalnız ölkəyə gələn turistləri Qədim Roma arealı ilə tanış etmək məqsədi daşıyan Kolizeyin divarlarına bərkidilmiş müasir beton maketdir. Üstəlik, xəritə bu coğrafi regionun kosmosdan çəkilmiş fotoşəklinin surəti olduğundan, materiklərin, çayların və dənizlərin çağdaş sərhədləri və cizgiləri əsasında tərtib edilmişdir. Axı məktəbli də çox yaxşı bilir ki, qədim romalılar kosmosdan fotoşəklini çəkməklə əldə oluna biləcək dəqiq xəritə çəkə bilməzdilər, ələlxüsus da romalıların onların yaşamından 2000 il sonra regionun cizgilərinin necə olacağını qabaqcadan bilməsi mümkün deyildi.

Amma bu elementar dəlillərə baxmayaraq, erməni tərəfi bu “qədim Roma” xəritəsini hər yerdə qədim erməni dövlətinin mövcud olması kimi təqdim edir. Kolizeydəki “qədimi” xəritədə “Ermənistan” coğrafi vilayəti göstərilmişdir, bu isə Ermənistan dövləti haqqında heç nə demir və hazırda yaşadıqları son əraziyə köçək və bizim “ermənilər” adlandırmağa öyrəşdiyimiz hay xalqına bütün bunların nə kimi bağlılığı olduğunu izah etmir.

Həqiqətdə isə, Peytinger cədvəli adlandırılan cədvəldən savayı heç bir Roma xəritəsi yoxdur. Mövcud Peytinger cədvəli isə (baxmaq üçün əlavə olaraq xəritənin fraqmentini basın – R.H.) əsli saxlanmayan və ümumiyyətlə, əslinin olduğunu heç kimin sübut edə bilməyəcəyi IV əsr Roma xəritəsinin surətidir. Bu xəritə Roma imperiyasının İberiyadan başlamış şərqə doğru yollar şəbəkəsini sxem halında göstərir. Vəssəlam. Orta əsrlərdə Peytinger cədvəlinin özü də açıq-aşkar düzəlişlərə məruz qalmışdır. Biz görürük ki, nəhəng Persiya (Persida) kiçik Parfiyanı örtür, halbuki bu dövlətlər müxtəlif tarixi dövrlərin dövlətləridir. Bu xəritədə Ermənistan heç bir şəkildə yoxdur. Əvəzində isə, böyük bir ərazi Albaniya kimi göstərilmişdir. Orada Kolxida da vardır. Amma əgər erməni tarixçilərinə inanarıqsa, axı IV əsr dənizdən-dənizə “Böyük Ermənistan”ın hələ çiçəklənən dövrü olmalıydı axı. Bəs hanı o?

Dünyanın bir neçə qədim yunan xəritəsi də vardır, bunlar hamıya yaxşı məlum olan Ptolomey, Herodot və Strabonun xəritələridir. Lakin 1467-ci ildə üzərində dəyişikliklıər aparılmış “ Ptolomeyin kosmoqrafiyası ” xəritəsi saxlanılır ki, burada da antik Ptolomey xəritəsinin adından başqa, heç nə qalmayıb.

Başqa sözlə, bütün bunlar əslləri birdəfəlik itirilmiş antik xəritələrin orta əsrlərdə hazırlanmış surətləridir. Bütün bu xəritələr ikiyə bölünmüş alma kimi bir-birinə, eləcə də həmin dövrün digər xəritələrinə oxşayır. Üstəlik, dərc olunmuş ilk qədim yunan xəritələrində heç bir Ermənistan göstərilməmişdir. Orada ümumiyyətlə, az şey göstərilmişdir. Bir sıra daha sonrakı surətlərdə artıq çoxlu başqa yeni adlar kimi Ermənistan da peyda olur. Yeri gəlmişkən, məlum deyil ki, bu adları oraya kim və hansı məqsədlə salıb. Bu isə onu göstərir ki, əgər hətta hansısa qədim xəritənin əsli olsaydı belə, onlar açıq-aşkar orta əsrlərin kartoqrafları tərəfindən yaxşı-yaxşı işlənilmiş və oraya mövcud və güman olunan orta əsr adları əlavə olunmuşdur. Xəritədə antik İberiya adı əvəzinə daha sonrakı ad – İspaniya, Ellada əvəzinə – Yunanıstan göstərilmiş, antik dövrdə olmayan Almaniya adı əlavə edilmişdir, bu cür başdansovdu düzəlişlər çoxdur. Bundan başqa, Persiya isə Parfiya və Mediyanın (Midiya) yanındadır, halbuki onların dövlət kimi mövcudluqlarını bir-birindən əsrlər ayırır. Əgər Ermənistanın, Albaniyanın, Kolxidanın yerləşdiyi bu “antik” xəritəni böyüdüb diqqətlə baxarıqsa, o zaman aydın olar ki, bu ölkələr orta əsrlər və İntibah dövrünün sonrakı xəritələrində göstərildikləri kimi yerləşdirilmişdir. Başqa sözlə, bu, müasir ABŞ-ın Amerika hindularının qədim dövləti olaraq mayya və asteklərin imperiyaları ilə həmsərhəd olan dövlət kimi göstərilməsi kimi bir şeydir.

Antik dövrə aid edilən bu qədim xəritə adlandırılanların yoxlanmasına əsasən görürük ki, onlar orta əsrlərin və daha sonrakı dövrün rahib, mirzə və yalançı alimlərinin bütöv dəstəsinin yaradıcı məhsuludur və üstəlik, hər bir düzəliş və saxtalaşdırma siyasi konyunktura və öz dövrlərinin simpatiyası nəzərə alınmaqla edilmişdir. Nəticədə isə bir-birindən 300-700 il sonra yaranmış dövlətlərin eyni dövrdə mövcud olan və qonşu ölkələr kimi göstərildiyi horra əmələ gəlmişdir.

Sözün birbaşa mənasında coşğun fantaziyanın təsiri altında çəkilən və “qədimi” kimi qələmə verilən erməni xəritələrinə baxsaq isə, adam deməyə heç söz də tapmır.

Bu fantastik erməni xəritələrinə diqqət yetirin, burada birbaşa fantast yazıçı Rey Bredberinin hekayələri əsasında yaradılmış hansısa paralel dünya çəkilmişdir. Əgər bu xəritələr olmasaydı, biz bilməzdik ki, haradasa yanımızda öz tarixi və dövlətləri olan paralel dünya mövcuddur. Bu barədə isə nə tarix elmi, nə arxeologiya, nə də qədim yazılı mənbələr bilir.

Adam lap məəttəl qalır: cəmi bir neçə il əvvəl Tiqranakert, Yervandaşat, Arşamaşat kimi şəhər adları olan Qafqazın “qədim erməni” xəritəsi uydurulmuşdur, burada hətta gerb də vardır. Heyf ki, “Böyük Ermənistan”ın himnini düşünüb-daşınmaq yaddan çıxıb. Lakin bu səhvi düzəltmək heç də gec deyil, təklif edirəm ki, “Sarı gəlin” mahnısının motivləri əsasında qədim erməni himni hazırlansın – bu melodiyanı ermənilər bilir və sevirlər.

İndi isə orta əsrlərin gerçək xəritələrinə qayıdaq. Bütün bu xəritələrin orta əsr insanının dünyaya baxışını əks etdirməsi tamamilə aydındır. Çünki onların demək olar ki, hamısı faktlar əsasında deyil, şayiələr, hekayələr, əfsanələr və gümanlar əsasında tərtib edilmişdir. Üstəlik, çox zaman dünya xəritələrinin bu baxışları Əhdi Ətiq və Əhdi Cədidə əsaslanırdı. Məlum olduğu kimi, orta əsrlərin kartoqrafiyasına ərəb kartoqrafiyası böyük təsir göstərmişdir. Araşdırmaçı Əmir Eyvazın qeyd etdiyi kimi, o zaman ərəb xəritələrinin üzü avropalılar tərəfindən birbaşa köçürülürdü və ərəb dilindən necə gəldi tərcümə edilirdi. Məlumdur ki, orta əsrlər ərəb yazılışı çox zaman saitlənmədən istifadə etmirdi (saitlər göstərilmirdi), bu, demək olar ki, bütün coğrafi adların ixtisar edildiyi xəritələrdə xüsusilə geniş yayılmışdı. Ona görə də ərəbcə RMN adətən, Ermənistan kimi deyil, Romaniya (Romeya, Rum) kimi və ya müasir dillə desək, Bizans kimi təfsir edilirdi. Ptolomeyin xəritəsi orta əsrlərdə Avropada peyda olanda, Bizans imperiyası hələ yetərincə böyük bir dövlət idi. Lakin, o, uzun müddət – artıq çoxdan Osmanlı imperiyasına çevriləndə də hətta Rum adlanırdı.

Məhz bu Rum ərazisi də ərəb dilindən “Armenia Major” kimi tərcümə edilən və XIV əsrdə Osmanlı imperiyasını lokallaşdıran bir sıra orta əsr xəritələrində göstərilmişdir. Hələ 1453-cü il gəlməyib, II Mehmet hələ Konstantinopolu fəth etməyib, imperiya da hələ bütün Kiçik Asiyaya yayılmayıb, amma o, artıq Böyükdür! Axı bu, necə ola bilər – “qədim” kartoqraflar gələcəkdə nə baş verəcəyini haradan bilirdilər?

Üstəlik, coğrafi adlar çox tez-tez hansısa orta əsr rahibi tərəfindən yalnız təkcə Bibliyada olmasına görə xəritələrə özbaşına daxil edilirdi. Bəs onlar Bibliyada necə olub ki, peyda olublar, bunu isə heç kim bilmir.

Erməni ideoloqları bu və ya digər torpaqların “Böyük Ermənistan”a məxsus olmasını ilk növbədə “qədimi” xəritələrə görə əbəs yerə əsaslandırmırlar. Axı bunun belə olmadığını sübut etmək o qədər də asan deyil və erməni “xüsusiləri”nin çox püxtələşdikləri faydasız elmətrafi mübahisə və diskussiyalarda “başını itirmək” kimi böyük risk var. Əsrlərdir ki, bu cür xəritələrin çoxunun mötəbərliyi ətrafında mübahisələr gedir. Məgər bu cür xəritələr və Nuh əyyamının tarixi arqumentləri əsasında nəyisə, xüsusən də hazırkı real dövlətlərin sərhədlərinin yenidən dəyişilməsini əsaslandırmaq mümkündürmü? Ermənilərin xristianlığın qəbulundan tutmuş Nuhun gəmisinin quru üzərinə çıxmasına qədər hər şeydə ən “birinci” və “qədim” olmasını hamıya sübut etmək kimi maniakal arzular erməni millətçilərinə digər xalqlara qarşı ərazi və mədəni-tarixi iddialar irəli sürməyə imkan verir.

Bu zaman ermənilər “antik” və ya “qədimi” xəritələrə istinad etməyi xoşlayırlar. Bu xəritələrdə kimsə bir göz qırpımında “Ermənistan” sözünü yazıb. Amma yaşayış məntəqələrinin göstərildiyi bu cür xəritələri nəzərdən keçirəndə aydın olur ki, orada erməniliklə bağlı nəsə axtarıb tapmaq gündüz çıraq işığında da mümkünsüzdür. Erməni millətçiləri uzun illər regionlarda olan və sonradan hər şeyi xəritələşdirən konkret adamların, mütəxəssislərin tərtib etdikləri bu cür xəritələrdən uzaq qaçmağa çalışırlar.

Azərbaycan dövləti, xanlıqları, toponimləri və coğrafi adları XVII-XIX əsrlərin əcnəbi xəritələrində

Deyək ki, əgər ermənilər qədimdən Qafqazda, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşasaydılar, o zaman regionun Rusiya, ingilis, alman və digər xəritələrində şübhəsiz ki, çoxlu sayda erməni yaşayış məntəqələri və adları işarələnməliydi. Lakin hərbi kartoqraflar, diplomatlar və tədqiqatçılar tərəfindən tərtib olunmuş XVII-XIX əsr xəritələrinin diqqətlə nəzərdən keçirilməsi zamanı belə bir şey aşkarlamaq mümkün olmur. Əksinə, hər yerdə Azərbaycan, türk yaşayış məntəqələrinin, dağların, çayların və göllərin adlarına rast gəlinir.

Məsələn, “ Gülüstan sülh müqaviləsi əsasında sərhədlər üzrəZaqafqaziya vilayətində 1809-cu ildən 1817-ci ilə qədər hərbi əməliyyatlar xəritəsi ”nə müraciət edək (Tiflis, 1902-ci il, general-mayor Pottonun redaksiyası altında). Bu xəritə Rusiya imperiyasının tərkibinə yaxın vaxtlarda daxil olan regionlarda inzibati-siyasi şəraiti göstərmək məqsədilə rus generalı və hərbi kartoqraflar tərəfindən tərtib edilmişdir. Xəritədə Rusiyanın tərkibinə daxil olan Şirvan, Aderbeycan, Şuşa və Qarabağ xanlıqları, İrəvan xanlığı və digər müstəqil subyektlər göstərilmişdir. O zaman İrəvan xanlığı olan hazırkı Ermənistan ərazisində Göyçə gölü, Zəngi çayı və Arpaçay göstərilmişdir, burada heç bir erməni adı yoxdur.

Daha sonra Rusiyanın Qafqazda istila etdiyi torpaqların ətraflı xəritələri tərtib olunmuşdur. Hərbi kartoqraflar addım-addım region boyu gəzir və az-çox əhəmiyyətli yaşayış məskənlərini, çayların, zirvələrin, göllərin və digər coğrafi obyektlərin adlarını qeyd edirdilər. Çünki bu cür kartoqrafik dəqiqlik həm hərbçilər, həm də Rusiya hakimiyyəti üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. “ Tiflis, Yelizavetpol və İravan quberniyalarının xəritəsi ”nə baxmaq (1899-cu ildə C.Kurakin tərəfindən işlənilmişdir) yetər ki, həmin vaxtlar Rusiya imperiyasının tərkibinə mərhələlərlə daxil olmasından 70-90 il keçməsinə baxmayaraq, XX əsrin əvvəllərində hazırkı Ermənistan torpaqlarında coğrafi adların 90 faizinin Azərbaycan və türk adları olaraq qalmasına əmin olasan.

1903-cü ildə Qafqaz hərbi dairəsinin tərtib etdiyi xəritə daha mükəmməl və genişdir. Bu, “ İrəvan quberniyasının xəritəsi ”dir (Qafqaz hərbi dairəsinin hərbi-topoqrafiya şöbəsində tərtib edilmiş və litoqrafiya üsulu ilə çap olunmuşdur, Tiflis, 1903-cü il). Bu xəritə də sübut edir və xırdalıqlarına qədər göstərir ki, İrəvan quberniyasında və ermənilərin sıx yaşadıqları Yenibəyazit qəzasında demək olar ki, bütün coğrafi və inzibati adlar məhz Azərbaycan və türk mənşəlidir.

Erməni saxtakarlarının çox vaxt xəritələrdə “Arsax” kimi təsvir etdikləri Qarabağı da xatırlamaq olar. 1823-cü ildə rus və fransız dillərində tərtib olunmuş “ Gürcüstanın baş xəritəsi ” saxlanmışdır. Bu xəritəyə diqqət yetirdikdə Qarabağ və İrəvan xanlıqlarının ərazisində hansı yaşayış məntəqələrinin adlarının qeyd olunduğunu görmək olar. Adlar başdan-başa Azərbaycan adlarıdır, ona görə də belə bir sual yaranır: erməni tarixçilərinin yazdıqları kimi “gəlmə köçərilərin” – Osmanlı türklərinin və Azərbaycan xanlıqlarının zülmü altında yaşayan ermənilərin axı hanı bəs şəhər və kəndləri?

Bu cür xəritələr bizdə və ümumiyyətlə, internet məkanında həddən artıqdır, Rusiya və digər xarici arxivlərdə isə daha çoxdur.

Ortaya belə bir məntiqli sual çıxır: əgər erməni tarixçilərinin iddia etdikləri kimi, ermənilər Qafqazda qədim dövrlərdən yaşayırlarsa, onda bəs nə üçün heç bir ciddi dəqiq xəritədə çoxlu sayda erməni yaşayış məntəqələri və coğrafi adlar yoxdur? Axı əgər ermənilər minilliklər ərzində bizim regionda yaşayıblarsa, bu, çox böyük sayda inzibati, topoqrafik, coğrafi adlar şəklində, hidronim və toponimlərdə qorunub saxlanmalıydı. Lakin XVII-XIX əsrlərin və daha əvvəlki dövrün xəritələri ilə tanış olarkən əmin ola bilərik ki, adların böyük əksəriyyəti türk mənşəlidir və bu, rus, ingilis, alman, holland və başqa əcnəbi mənbələr tərəfindən də təsdiqlənmişdir.

Erməni saxtakarları mükəmməl dəqiq xəritələrdən qaçırlar və kiminsə “Ermənistan” sözünü yazdığı (bəzən onu haraya gəldi yazıblar: hətta Dərbənddən yuxarıda, indiki Dağıstanda və ya İranın mərkəzində) şübhəli “qədimi” xəritələrə istinad edirlər.

Rusiyanın birinci imperatoru – I Pyotrun əmri ilə tərtib edilən “ Xəzəryanı torpaqların xəritəsi ” (1723-cü il) vardır. I Pyotr o zaman – XVIII yüzilliyin 20-ci illərində Səfəvilər imperiyasından qərbi Xəzəryanı torpaqları ilhaq etmişdi. O, erməniləri möhkəm sevir və özünün Qafqazda işğalçılıq siyasətində onlara etibar edirdi, ona görə də ermənilərə qarşı hansısa qərəzçilikdə onu günahlandırmaq olmaz. Və əgər ermənilər regionda heç olmasa cüzi də olsa, nəsə əhəmiyyətli bir rol oynasaydılar, şübhəsiz ki, bu məsələ həmin xəritədə öz əksini tapardı. Axı I Pyotr Türkiyə ilə mübarizədə ermənilərdən istifadə etmək niyyətindəydi.

Pyotrun bu xəritəsində orta əsr xəritələrindəki köhnə ənənələrə əsasən, latın sözü ilə – Media – Midiya adlandırılan (hətta Strabon da bugünkü Azərbaycanı məhz Atropat Midiyası adlandırır) Azərbaycana tarixən aid olan İrəvan (indiki Yerevan) göstərilmişdir.

Araz və Kür çayları arasında Bərdə şəhəri (“Partav” yox), Qarabağ vilayəti (“Arsax” yox) mərkəzi şəhəri ilə və Astabad aydın görünür. “Media” sözünün Azərbaycana aid olduğunu nəzərə alaraq və xəritədə isə Şimali Azərbaycanın da onun tərkibinə daxil edildiyinə əsasən, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Şirvan, Qarabağ və bütün Araz və Kür çaylarıarası ərazi tarixən Media kimi – başqa sözlə, Azərbaycan kimi işarələnmişdir.

Bundan başqa, xəritədə o da aydın görünür ki, Dərbənd şəhəri Şirvanın (Azərbaycanda vilayət və dövlət) tərkibinə daxil olmuş və Dağıstanın coğrafi hissəsi olmamışdır.

Daha bir xəritə – Xomannın (XVII əsr) tərtib etdiyi “ Rusiya imperiyasının xəritəsi ” də vardır. Burada da qonşu ölkələr, regionlar, o cümlədən həmin dövrdə hələ Çar Rusiyasının tərkibinə daxil olmayan Cənubi Qafqaz göstərilmişdir.

Göründüyü kimi, Xomannın xəritəsində heç bir Ermənistan yoxdur. Məsələ ondadır ki, XVII əsrdə əhəmiyyətli erməni inzibati vahidi və ya ələlxüsus da erməni dövləti qətiyyən mövcud olmamışdır. Həmin dövrdə Azərbaycanın əhəmiyyəti və onun əhalisi xəritədə çox gözəl əks olunmuşdur: Azərbaycan (xəritədə ADIRBEIZAN) – Səfəvilər dövlətində mərkəzi vilayət; Azərbaycan türkləri – həmin dövrdə həmçinin qızılbaşlar adlananlar (xəritədə KISILBASSE) Səfəvilər dövlətinin titul millətidir, onların dili imperiyanın dövlət dilidir.

Səfəvilər imperiyasının Azərbaycanda yaradılmasını, onun paytaxtının burada yerləşdiyini sovet tarix elmi də təsdiq etmişdir. “ Səfəvilər dövləti XVl əsrdə – XVIII əsrin əvvəllərində ” xəritəsinə baxmaq yetər ki, Azərbaycan ərazisini, onun paytaxtını görəsən və Şərq tarixində onun aparıcı rolunu başa düşəsən. Başqa bir sovet xəritəsi “ X əsr Salarilər dövləti ” Azərbaycan ərazisini ətraflı şəkildə göstərir: Dərbənddən Həmədana qədər, indiki Ermənistan-Türkiyə sərhədindən: Qars və Gümrüdən Gilan vilayətinə qədər.

“ XIX əsrin birinci yarısında Qafqaz ” adlı sovet xəritəsində mərhələlərlə Çar Rusiyasına birləşdirilən Azərbaycan xanlıqları öz əksini tapmış və heç bir yerdə hansısa erməni törəməsi göstərilməmişdir, çünki belə bir şey sadəcə olaraq heç yox idi.

Həmçinin, 1815-ci ilin ingilis xəritəsi vardır ki, burada da toponimlərin, hidronimlərin və regionların Azərbaycan və türk adları aydın şəkildə göstərilmişdir.

Mövzunu yekunlaşdıraraq təsdiq edə bilərik ki, Qafqazda ermənilərin tarixinin qədimliyi ilə bağlı erməni dəlil və faktlarının əksəriyyətini yoxlayarkən bunların düşünülmüş və yaxşı bəzədilmiş saxtakarlıqlar olduğu məlum olur. Onların ilkin mənbələrini yoxlayarkən “heç hara” aparmır. Məhz ciddi ilkin mənbələr problemi erməni tarix elminin və ideologiyasının “Axilles dabanı”dır, bu səbəbdən də tədqiqatçı və mütəxəssislərin Qafqazda “Böyük Ermənistan” mifinin yaradıldığı mənbə və sənədləri yoxlaması yerinə düşərdi. Bu məqsədlə erməni ideoloqlarının qonşu xalqların torpağına, mədəniyyətinə və tarixinə iddialarında həmişə istinad etdikləri ilkin mənbələrin və arxiv materiallarının araşdırılmasını təşkil etmək gərəkli olardı.

P.S. Alman xəritəçisi G.V. Zoyterin 1730-cu ildə hazırlanan “ Map of Turkey (Ottoman Empire), Persia and Arabia ”, Amerikanın Boston şəhərində 1835-ci ildə “ Persia, Arabia, Tartary, Afghanistan ” və Böyük Britaniyanin paytaxtı Londonda “ Russia in Europe Part IX and Georgia. Caucasus,Circassia, Astrakhan, Georgia ” 1835-44-cü illərdə dərc olunan xəritələrində İrəvan (indiki Ermənistan) Azərbaycanın ərazisi olarag qöstərilmişdir. Bu mövzuya daha ətraflı “ Avropa, Amerika xəritələri və mənbələri Azərbaycanvə onun əhalisi haqqinda ”, “ Antik müəllifləri erməni uydurmalarını ifşa edir ” və s. məqalələrimdə toxunmuşam. Mövzunun geniş elmi təqdiqatına isə “ Azərbaycan və erməni məsələsi Qafqazda ” adli monoqrafiyam həsr olunmuşdu.