DƏrs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

b. dərsdə öyrənilən materialın həcmini necə artırmaq;

Pedaqoji prosesin texnoloji əsasları

Aparılan təcrübələrin nəticəsi kimi belə bir fikir formalaş­mışdır ki, ümumtəhsil sisteminin inkişaf istiqamətlərinin baş stra­te­giyası şagird şəxsiyyətinin diqqət mərkəzində dayanmasından, təh­sil prose­sin­də pedaqoqun, psixoloqun şagirdə münasibətini dəyiş-mə­sindən, şa­girdi mərkəzdə duran subyekt kimi görməsindən iba-rət­dir. Heç də təsadüfi deyildir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə təhsil “şagird – dərslik – müəllim” sistemində qurulmuşdur. Bu baxımdan aparılan tədqiqat işləri, öyrənilən qabaqcıl təcrübələr ilk növbədə təlim-tərbiyə pro­se­si­nin təşkilati-struktur vahidi olan dərsin keyfiy­yətinin yük­səl­dil­mə­sinə, dərsə verilən yeni tələblərin həyata keçiril­məsinə yönəlməlidir. Dərsin yeniləşməsi yeni texnologiya­ların pro­sesə tətbiqindən əsaslı surətdə asılıdır .

Tədris prosesində texniki vasitələrdən istifadə zəminində əv­vəl­cə təlimin texnologiyası anlayışı yaranmış, bu yanaşma tərbiyə sa­hə­si­nə nüfuz etmiş, getdikcə pedaqogikaya pedaqoji texnologiya kimi daxil olmuşdur. Ümumiyyətlə, pedaqoji texnologiya mahiyyət etibarı ilə təlim-tərbiyə prosesinin layihələndirilməsinin sistemli metodu kimi səciyyələndirilir. V.T.Lixaçova görə, pedaqoji tex­nologiya təlim-tərbiyə vasitələrinin pedaqoji-psixoloji quruluşunun forma, metod, üsul və yollarının məcmusu olub pedaqoji prosesin təşkilati metodik alətidir. V.P.Bespalko pedaqoji texnologiyanı təd­ris prosesinin reallaşdırılmasının texniki məzmunu hesab edir. İ.P.Volxov pedaqoji texnologiya təlimdə əldə olunmuş yüksək nəti­cələri planlaşdırma prosesinin təsviri kimi baxır. V.M.Monaxov isə pedaqoji texnologiyaya təlim prosesinin layihələndirilməsi, təşkili və həyata keçirilməsində birgə pedaqoji fəaliyyətin bütün detalları ilə hazırlanmış modeli kimi yanaşır. Burada müəllim və şagirdlər üçün komfort şəraitin yaradılmasının zəruri olduğunu qeyd edir.

Pedaqoji təcrübədə və tədris metodik ədəbiyyatda bəzən, pedaqoji texnologiya sistem anlayışının sinonimi kimi işlədilir və bu anlayışlar bəzən eyniləşdirilir. Sistem anlayışı texnologiya an­la­yışına nisbətən daha geniş məna daşıyır. Pedaqoji sistem öz daxi­lində çoxlu sayda texnologiyaları birləşdirir. İstənilən texnologiyaya sistem kimi baxılsa da, istənilən pedaqoji sistemə ayrıca texno­lo­giya kimi baxmaq olmaz. Sistem anlayışı çox vaxt baxılan prosesin statistik, struktur xarakteristikası kimi istifadə olunursa, texnologiya həmin prosesdə subyekt və obyektin fəaliyyətində zaman və məkan daxilində gedən dəyişikliklərin, onların funksiyalarının müəyyən edil­məsi və qabaqcadan planlaşdırılmış məqsədlərin yerinə yetiril­mə­sinin təmin olunması üçün istifadə olunur.

Pedaqogikaya texnologiya ideyasının gətirilməsinin əleyh­dar­ları belə hesab edirlər ki, pedaqoji proses yaradıcı prosesdir, odur ki, onu texnoloji proses hesab etmək olmaz, məharət, ustalıq intuisiya­ya əsaslandığı halda texnologiya elmə əsaslanır. Hər şey ustalıqla başlayır, texnologiya ilə başa çatır.

Tədqiqatçılar pedaqoji texnologiyaların kütləvi tətbiqinin XX əsrin 60-cı illərindən başlandığını qeyd edirlər. Bu proses əvvəlcə Amerika, sonra isə Avropa məktəblərində həyata keçirilən islahat­lar­la bağlı olmuşdur.

Hazırda pedaqoji texnologiyalara insanşünaslıq texnologi­ya­la­rının bir növü kimi baxırlar. Pedaqoji texnologiyalar psixodidaktika, sosial psixologiya, kibernetika, idarəetmə və menecment (menec­ment so­sial proseslərin, o cümlədən, təhsil prosesini idarəetmə üzrə prin­sip, metod, forma və vasitələrin məcmusudur) nəzəriyyələrinə əsaslanır. İlk vaxtlar bir çox pedaqoqlar təlim texnologiyası ilə öy-rə­­dici və pe­da­qoji texnologiya arasında fərq görmürdülər. “Peda­qoji tex­no­lo­gi­ya” termini təlimə uyğun olan bir sistem kimi işl­ədi­lir­di. Texnologiya isə texniki vasitələrin köməyi ilə aparılan təlim kimi başa düşülürdü. Hazırda pedaqoji texnologiya dedikdə, müəl­limin pedaqoji vəzifələri həll etməyə yönəldilmiş ardıcıl, qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyəti başa dü­şü­lür. Başqa sözlə desək, pedaqoji texnologiya qabaqcadan plan­laş­dı­rıl­mış pedaqoji prosesi planauy­ğun və ardıcıl olaraq praktikada həyata keçirməkdir.

Pedaqoji prosesdə texnologiya – nəzərdə tutulmuş məqsəd­lərin yerinə yetirilməsini təmin etməyə imkan verən, elmi əsaslar üzərində qurulmuş, məkan və zaman səviyyəsində proqramlaşdı­rılmış peda­qoji prosesin bütün komponentlərinin birgə fəaliyyət sis­temidir. Eyni zamanda, texnologiya təlim-tərbiyə prosesinin para­diq­malarını müəy­yənləşdirən elə alqoritmlər sistemidir ki, onun tətbiqi kamil insanda tələb olunan keyfiyyətləri formalaşdırmağa xidmət edir, təlim prosesinin layihələşdirilməsi, mərhələli diaqnos­ti­kasını, idarə­çilik baxımından nəticələri korrektə etməyə imkan verir. Belə yanaş­mada pedaqoji və təlim texnologiyaları anlayışı müəy­yən mənada bir-birini tamamlasa da, tədris prosesi pedaqoji aspektlərdən başqa müxtəlif sosial, sosial-siyasi, idarəetmə, psixo-pedaqoji, tibbi-pe­daqoji, iq­ti­sa­di, mədəni və digər aspektləri də özündə birləşdir­di­yindən, “təlim texnologiyası” (təhsil sferasında texnologiya) anla­yı­şı­nın tutumu, “pedaqoji texnologiya” (pedaqo­gika sahəsində texno­logiya) anla­yı­şının tutumuna nisbətən fərqlidir. Eyni zamanda peda­qoji proses ənə­nəvi olaraq kamil insanın for-malaşması üçün həm tə­lim, tərbiyə, həm də inkişaf sahələrini əhatə etdiyindən pedaqoji texnologiya təhsilin bütün sahələrinə (mək­tə­bəqədər, orta, ali məktəb, andro­qo­gi­ka, ailə, xüsusi, korrek­si­ya­­edici, sənaye, sosial və s.) nüfuz edir. Təh­sildə texnoloji yanaşma tədris pro­sesini demokratik prinsiplər əsa­sın­da idarə etməyə imkan ver­məklə bərabər təlim məqsədlərinin yüksək sə­viyyədə yerinə yetiril-mə­sinə zəmanət verən fəaliyyət sistemidir .

• metatexnologiya – sosial pedaqoji səviyyədə təhsil sa­hə­sin­də sosial siyasəti həyata keçirməyə imkan verən ümumpedaqoji (ümumdidaktik, ümumtərbiyə) texnologiyadır. Belə texnologiyalara misal olaraq inkişafetdirici təlim texnologiyalarını, regionlarda tə­lim keyfiyyətinin idarə olunması və konkret məktəbdə tərbiyə işinin təş­kili üçün tətbiq olunan texnologiyaları göstərmək olar.
• makrotexnologiya və ya təhsil sahələri üzrə texnologiya hər hansı təhsil sahəsini, təlim-tərbiyə prosesinin müəyyən istiqamətini, ümumpedaqoji və ümummetodiki səviyyədə fənnin tədrisi ilə bağlı fəaliyyət sahələrini əhatə edir. Belə texnologiyalara misal olaraq ayrı-ayrı fənlərin tədrisi texnologiyalarını, bərpaedici təlim texnolo­gi­ya­larını göstərmək olar.
• mezotexnologiya və ya lokal-modul texnologiya təlim-tər­biyə prosesinin ayrı-ayrı hissələri (modulları), xüsusi, didaktik, meto­dik və ya tərbiyənin müəyyən bir problem sahəsi ilə bağlı mə-sə­­lələri həll etmək üçün tətbiq olunan texnologiyadır. Belə tex­no­logiyalara misal olaraq təlim-tərbiyə prosesində ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri, verilmiş mövzunun öyrənilməsi, dərsin gedişi, materialın mənim­sə­nil­məsi, təkrar olunması və keyfiyyətə nəzarətin təşkili ilə bağlı texnologiyaları göstərmək olar.
• mikrotexnologiya – pedaqoji prosesin subyektləri arasındakı operativ məsələlərin, qarşılıqlı əlaqələrin, yazı vərdişlərinin həlli ilə bağlı texnologiyadır. Belə texnologiyalara misal olaraq yazı vərdiş­lə­ri­nin formalaşdırılması, subyektin (şəxsiyyətin, tədris prosesinin iş­ti­rakçılarının) şəxsi keyfiyyətlərinin korreksiyası üçün treninqlərin təş­kili ilə bağlı texnologiyaları göstərmək olar.

Pedaqoji proses müəyyən prinsiplər sistemi üzərində qurulur, Pedaqoji texnologiya isə həmin prinsiplərin ardıcıl həyata keçiril­məsi ilə bağlı xarici və daxili təsirlərin məcmusudur. Burada müəl­lim şəx­siy­yəti özünü tamamilə təzahür etdirir. Pedaqoji tex­no-lo-giyaların təd­ris və tərbiyə işinin metodikasından fərqi də bundan ibarətdir.

Pedaqoji texnologiyalar təlim texnologiyaları və tərbiyə tex­no­­lo­­giyaları kimi təqdim oluna bilər. Bu texnologiyaların ən əsas əla­mətləri aşağıdakılardır:

1. Texnologiya konkret pedaqoji plan üçün işlənib hazırlanır. Məsələn, biliklərin verilməsi prosesinin texnologiyası, şəxsiyyətin inkişafı texnologiyası və s.

2. Pedaqoji işlərin, əməliyyatların, kommunikasiyaların texno­lo­ji ardıcıllığı ciddi surətdə məqsədəuyğun olaraq düzülür.

3. Texnologiya müəllimlə şagirdin qarşılıqlı fəaliyyətini nə­zər­də tutur. Bu fəaliyyət fərdiləşdirmə və diferensiallaşdırma prin­sip­­lə­rini, insani və texniki imkanları, dioloji ünsiyyəti nəzərə al­maqla, optimal şəkildə həyata keçirir.

4. Pedaqoji texnologiyanın elementləri hər bir müəllim tərə­fin­­dən bir tərəfdən təkrar olunmalı, digər tərəfdən planlaşdırılan nə­ti­­cələrə (dövlət standartlarına) bütün şagirdlərin nail olmasını təmin etməlidir.

Pedaqoji texnologiya pedaqoji ustalıqla qarşılıqlı əlaqədardır. Pedaqoji texnologiyaya kamil yiyələnmək elə ustalığın özüdür. Digər tərəfdən, pedaqoji ustalıq pedaqoji texnologiyaya yiyələn­mə­yin yüksək səviyyəsidir. Pedaqoqlar arasında belə bir fikir möhkəm­lən­mişdir: pedaqoji ustalıq sırf fərdidir, ona görə onu əldən-ələ ver­mək olmaz. Texnologiya ilə ustalığın qarşılıqlı əlaqəsi açıq-aydın gös­tərir ki, eyni bir texnologiya müxtəlif müəllimlər tərə­fin­dən hə­yata keçirilə bilər.

Ümumi və pedaqoji texnologiyaları fərqləndirmək olar. Ümu­mi texnologiyalara aşağıdakılar aiddir: təlim prosesinin təşkili (qu­rulması) və həyata keçirilməsi texnologiyaları. Xüsusi texno­lo­gi­yalara: şagirdlərin fəaliyyətinin pedaqoji stimullaş­dı­rıl­ması tex­no­lo­giyası; stimullaşdırmanın nəticələrinə nəzarət və onu qiymət­lən­dirmə texnologiyası; tədris situasiyasının təhlili; dərsin başlan­ma­sı­nın təşkili və s. aiddir.

Beləliklə, pedaqoji prosesi bir sistem kimi işləyib hazır­la­yanda və həyata keçirəndə onun bütün komponentlərinin üzvi bir­li­yini (vəhdətini) təmin etməyə çalışmaq lazımdır. Çünki bu kom­po­nentdən birində baş verən dəyişiklik avtomatik olaraq o birilərində dəyişiklik əmələ gətirir. Metodikadan fərqli olaraq, pedaqoji tex­no­lo­giya şagirdlərin fəaliyyətinin məzmunu və təşkili qaydalarını (üsul­larını) işləyib hazırlamağı nəzərdə tutur.

Texnologiya və fənlərin tədrisi metodikası arasında olan əla­qələrin xüsusiyyətlərini də yeni yanaşmalar baxımından araş­dır­maq çox əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, hər hansı fənnin tədrisi meto­di­kası iki hissədən – xüsusi və ümumi metodikadan ibarətdir. Fənlərin tədrisi metodikasına, sahələr üzrə makrotexnologiya kimi baxsaq, ümumi metodika ümumdidaktik məzmuna malik olduğun­dan, ona me­tatexnologiya kimi baxmaq lazımdır. Ona görə də “Meta­tex­nologiya – sahələr üzrə makrotexnologiya – mezatex­no­lo­gi­ya (lokal – modul texnologiya)” məşhur “didaktika – ümumi metodika – xüsusi tədris metodikası” triadasının iyerarxik struk­tu­ru­nu müəy­yən­ləşdirməyə imkan verir. Deməli, fənnin metodikası – öyrə­nən­lərə tədris olunan fənnin məzmununun, onun qanun və qanu­na­uyğunluqlarının öyrədilməsi və qazanılmış bilik və bacarıq­la­rın həyatda, əməli fəaliyyətdə tətbiqi üçün müvafiq vərdişlərin aşılan­ması, keyfiyyətli təlim-tərbiyə prosesinin təşkili üçün pedaqogika, psixologiya elmlərinin əsaslarından istifadə olunaraq tətbiq olunan xüsusi yanaşmalardır. Fənnin tədrisi metodikası, eyni zamanda müxtəlif formalı dərslərin və tədbirlərin təşkili və ke­çirilməsi meto­dikasını, şəxsiyyətin idraki qabiliyyətinin forma­laş­­­masını, bilik, ba-carıq və vərdişlərin qazanılmasını, estetik və mə­nəvi, yaradıcılıq və şəxsin özünüidarəetmə keyfiyyətlərini, fiziki in­ki­şafın təmin olun­ma­sında tətbiq olunan xüsusi metodikaları da özündə birləşdirir. Belə müxtəlif yanaşmalar və baxışlar bəzən metodikanı tex­nologiyanın tərkibinə daxil etməyə, bəzən isə əksinə, hər hansı bir texnologiyanı tədris metodikasının tərkibinə daxil etməyə imkan verir. Məsələn, fizikada təcrübə xətalarının hesablan­ma metodikası laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsi prosesinin tərkibinə daxil edilsə də, laboratoriya işlərinin aparılması tex­no­logiyasına həmin fənnin tədrisi metodikasının tərkib hissəsi kimi baxmaq lazımdır .

Pedaqoji texnologiya məktəblilərin şəxsiyyətinin inkişafına yönəldilmiş pedaqoji prosesə obyektiv nəzarəti tələb edir.

Pedaqoji prosesin təşkili texnologiyası prosesin müvəf­fə­qiyyətlə keçməsinin həlledici şərtlərindən biridir. Buraya fəaliyyətin təhlili, diaqnostikası, proqnozun müəyyənləşdirilməsi və layihənin işlənib hazırlanması daxildir.

Pedaqoji prosesin təşkili texnologiyası özü bir-birilə vəhdətdə olan üç texnologiyadan ibarətdir:

1. məzmunun yaradılması texnologiyası;
2. maddi vasitələr texnologiyası;
3. fəaliyyətin texnologiyası.
1. informasiyanı vermək texnologiyası;
2. tədris-idrak fəaliyyətinin və digər inkişafetdirici fəaliyyət
1. şagirdlərin fəallığının stimullaşdırılması texnologiyası;
2. pedaqoji prosesin gedişinin tənzimlənməsi texnologiyası;
3. pedaqoji prosesə cari nəzarətin həyata keçirilməsi

Təhsil və tərbiyə texnologiyalarında iştirak edən bütün kom­po­nentlər – məqsəd, vəzifə, məzmun, metod, vasitə, forma – öz funk­siyalarını daim müasirləşdirməyə möhtacdır. Məqsəd üç pil­lə­lidir: məxsusi, ümumi, ən ümumi. Məxsusi və ümumi ən ümuminin həyata keçirilməsinə xidmət göstərir. Ona görə də onlar daha mütəhərrik olurlar. Vəzifə bir neçə toplanandan ibarətdir: 1) bilik, ba­carıq və vərdişlər vermək; 2) təmiz əxlaqlı, saf mənəviyyatlı, əda­lət­li, səxavətli, sadə insanlar yetişdirmək; 3) böyüyən nəsli hər­tə­rəf­li, harmonik inkişaf etdirmək. Məzmun təhsil, tərbiyə prosesinin mayasıdır. Bunsuz yerdə qalan parametrlər öz əhəmiyyətini itirir. Onun seçilmə, düzülmə mexanizmi “Təhsil standartları” ilə müəy­yənləşir. Metodlar əsasən məqsəd və vəzifənin yerinə yetirilməsini təmin edən ən zəruri, çoxşaxəli və çoxtərkibli komponentdir. Bun-la­rın seçilməsi, komplektləşdirilməsi və tətbiqi müvafiq qa­nuna­uy-ğunluqlarla həyata keçirilir. Vəzifələr , metodların yar­dım­çı­ları məz-mu­nun daha mükəmməl mənimsənilməsinə xidmət gös­tə­rən para­metrdir. Forma, bütün parametrləri məqsədyönlü və səmərəli həya­ta keçirmək, təhsilin iqtisadi tərəfinin daha optimal istifadə mo­de­lini təmin etmək vəzifələrini yerinə yetirir. Formanın üç toplananı var: 1) idarəetmə forması; 2) təlim-tərbiyənin təşkili forması; 3) tə­lim-tərbiyə prosesinə nəzarət və qiymətləndirmə forması. Əsas parametrlərə daxil olan alt parametrlərin dəyişməsi ilə bütün sistem­də daim təkmilləşmə, yeniləşmə baş verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, həyatda hər cür şeyin ölçüsü var. İnsanı təlim etməyin, ona tər­biyə verməyin başlıca amalı da bu ölçüləri onlara öyrətmək, həmin ölçülər çərçivəsində davranmaq bacarıqları formalaşdır­maq­dır. Dahi Nizami demişdir:

“ Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir o da.”

Bütün bu texnologiyaların məcmusu pedaqoji prosesin həyata keçi­rilməsi texnologiyasını təşkil edir. Bunların içərisində fəaliy­yə­tin təşkili texnologiyası mərkəzi yer tutur. Əslində bu, pedaqoji pro­se­sin fəaliyyətinin əsasında qoyulan niyyətin və layihənin real­laş­dırılmasıdır.

Pedaqoji prosesi həyata keçirmə gedişində ona pedaqoji rəh­bər­liyi uşaqların müstəqilliyini, təşəbbüskarlığını və yara­dıcı­lığını in­kişaf etdirməklə üzvi surətdə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Bu zaman müəllimlərin idarəedici təsirini və şagirdlərin özünüidarə fəaliy­yətini əlaqələndirməyin rasional ölçüsünü tapmaq olduqca vacibdir. Pedaqoji prosesin gedişində möhkəm əks əlaqənin ya­ra­dıl­ması müəllimlərin təşkilatçılıq fəaliyyəti ilə şagirdlərin özü­nü­ida­rə­sini kor­reksiya etmək üçün lazımdır. Bu əks əlaqə təhlil­lən­dirici vəzi­fə­lə­ri effektli həll etmək üçün zəruridir.

Texnoloji yanaşma təhsil sahəsində konseptual problemlərin və müxtəlif xarakterli layihələrin, pedaqoji, psixoloji, sosial məq­səd­­lərin yerinə yetirilməsində və aşağıdakı problemlərin həl­lin­də ye­ni imkanlar açır:

• pedaqoji prosesin nəticələrinin əvvəlcədən yüksək dəqiqliklə

– qazanılmış praktik təcrübənin elmi əsaslarla təhlili, sis­tem­ləş­dirilməsi və ondan səmərəli istifadə olunmasında;

– təhsil, təlim-tərbiyə və sosial problemlərin kompleks həl­lində;

– şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafını təmin edən əlverişli şəraitin ya­­radılmasında;

– təhsil sistemində effektivliyi təmin etmək üçün ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmasında;

– təlim prosesində təhsil alanlara təsir edən qeyri-normal hal­la­rın azaldılmasında;

– sosial-pedaqoji problemlərin həlli üçün yeni texnoloji yanaş­ma­ların, modellərin işlənilməsində və daha effektli metodların seçil­məsində.

Yapon pedaqoqu T.Sakomotonun fikrincə, pedaqoji prosesdə texnoloji yanaşmalara pedaqogika, sosial pedaqogika, psixologiya, sosiologiya, politologiya, elm və təcrübənin digər sahələrində elmi yanaşmaları zənginləşdirərək onun inkişafını təmin edən və keyfiy­yətli təlim-tərbiyə prosesinin qurulmasına şərait yaradan, təlim-tər-biyə prosesində təfəkkürün, idraki prosesin sistemli inkişafı kimi baxılmalıdır.

6.7. Pedaqoji ünsiyyətin texnologiyası
Pedaqoji ünsiyyətin texnologiyası texnologiyalar içərisində bəl­­kə də ən mürəkkəbidir. Ünsiyyət elmlərarası kateqoriyalar sıra­sı­na da­xildir. O, fəlsəfə, sosiologiya, ümumi və sosial psixologiya, pe­­­da­qogika və digər elmlərdə geniş təmsil olunur. Həmin elmlər ün­siy­yəti öz bilik sahələrinin vəzifələri və spesifikası ilə əlaqədar öyrənir.

Psixologiyada ünsiyyətə belə tərif verilir: iki və daha çox ada­mın münasibətləri aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə etmək məq­sədi ilə öz səylərini əlaqələndirməyə və birləşdirməyə yönəldilmiş qa-rşılıqlı təsirinə ünsiyyət deyilir. Ünsiyyətin predmeti başqa adamdan ibarətdir. K.Marks yazırdı ki, insan həmişə “başqa insan kimi ən böyük bir sərvətə. ” tələbat hiss edir. Ünsiyyət tələbatı insan tələbatları içərisində xüsusi yer tutur. L.S.Vıqotski ünsiyyət tələbatına uşağın inkişafının əsas və hərəkətverici qüvvəsi kimi xüsusi əhəmiyyət verirdi. Ən ümumi şəkildə ünsiyyət situasiyasının iki tipini fərqləndirmək olar. Onlara birgə fəaliyyətdə ünsiyyət və şəxsi (şəxsiyyətə məxsus) ünsiyyət deyilir. Ünsiyyət (S – S) fəaliy­yət­lə (S – O) ilə təsvir olunur. Onları qarşılıqlı əlaqədə belə təsvir etmək olar:

Birgə fəaliyyət şəraitində ünsiyyət funksional xarakter kəsb edir, yəni onun mövzusu birgə fəaliyyətin obyekti ilə müəyyən olu­nur. Bu zaman birgə fəaliyyəti həyata keçirmək üçün yolların axtarılması ünsiyyətin əsas məqsədini təşkil edir.

Bir sıra hallarda isə insanlar bir-birinə birgə fəaliyyətin ob­yekti haqqında deyil, hər-hansı bir adam, onun münasibətləri haq­qında informasiya verirlər. Bəzən adamın özü ünsiyyətin möv­zu­suna çevrilir: o başqalarına özü haqqında danışır. Adamların şəx­siy­yət­lərarası qarşılıqlı münasibətlərə aid müxtəlif hadisələri öz arala­rında müzakirə etməsi hallarına da az təsadüf olunmur. Belə ünsiy­yətə şəxsi ünsiyyət deyilir.

Şəxsi ünsiyyəti ən ümumi şəkildə belə təsvir etmək olar:

Burada S₁ – haqqında danışılan, S₂ – danışan, S₃ – məlumat alan şəxsdir.

Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç tərəfini – kommunikativ, interaktiv və perseptiv tərəflərini fərqləndirirlər. Ünsiyyət infor­ma­si­ya mübadiləsidir, ünsiyyət insanların bir-birini qavramasıdır, ünsiyyət qarşılıqlı təsirdir.

Fəaliyyətin psixoloji xarakteristikasını xatırlayaq: insanlar fəaliyyət prosesində işin məqsədini bir-birinə izah edir, ayrı-ayrı əməliyyatlarla bir-birini tanış edir, nöqsanları müəyyən edir, onları aradan qaldırmaq üçün məsləhətləşirlər. Bu prosesdə ünsiyyət ancaq və ancaq insanların birgə fəaliyyətinin təşkilinə xidmət edir .

Şəx­siyyətin yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi bütün mühitlərdə iki­tə­rəf­li və çoxtərəfli əlaqələri isti, tam anlaşıqlı və tam səmimi qurma ba­carıqlarını özündə cəmləşdirən vacib insani keyfiyyət ünsiyyət mə­dəniyyətidir.

Ünsiyyət mədəniyyəti tərbiyəsi şəxsiy­yətin yüksək ün­siyyət mədəniyyəti sahibi olmasına yönəldilmiş təlim-tərbiyə sistemidir. Böyüyən nəslin hər bir üzvü yüksək ünsiyyət mə­də­niy­yə­ti tələb edən çox mürəkkəb münasibətlər sistemi daxilində fəa­liy­yət göstə­rəcəyinin qaçılmazlığını dərk etməli və bu tərbiyəyə yi­yə­lən­məlidir.

Pedaqoji ünsiyyətin səciyyəvi cəhəti bu fəaliyyətin məqsədi ilə müəyyən olunur.

Pedaqoji ünsiyyət pedaqoqlar və şagirdlər arasında qarşılıqlı fəal­iyyətin məqsəd və məzmunundan irəli gələn çoxplanlı prosesdir. O, kommunikasiyanın, qarşılıqlı anlaşmanın və qarşılıqlı təsirin ya­ra­dılması və inkişafı ilə xarakterizə olunur.

Göründüyü kimi, pedaqoji ünsiyyət təhsil prosesində mürək­kəb və çoxplanlı xarakter daşıyır. Pedaqoji ünsiyyətdə müəl­li­min və şagirdlərin “normativ statusu” əks olunur. Onların məzmunu nizam­namə sənədləri, tədris planları və proqramları ilə müəyyən olunur. Bu mənada, pedaqoji ünsiyyət müəllimlərin şagirdlərlə qarşılıqlı tə­si­rinin sosial-normativ formalarıdır. “Müəllim-şagird” pedaqoji sis­te­mi müəy­yən mədəni bilik kimi çıxış edir. Burada sosial əhə­miy­yəti olan davranış normalarının yerinə yetirilməsi böyük rol oynayır.

Pedaqoji fəaliyyətin məhsuldarlığı müəllimin pedaqoji texno­lo­giyaya yiyələnməsi səviyyəsindən çox asılıdır. Pedaqoji prak­ti­ka­nın təhlili göstərir ki, təlim, təhsil, tərbiyə vəzifələrinin həllində ya­ra­nan bir çox ciddi çətinliklər müəllimin uşaqlarla ünsiyyəti düzgün qu­ra bilməməsi nəticəsində əmələ gəlir. Ona görə də hər bir müəl­li­min qarşısında pedaqoji ünsiyyətin texnologiyasına yiyələnmək vəzifəsi durur. Uşaqlarla ünsiyyət prosesində pedaqoji yaradıcılıq, pedaqoji yaradıcılıq prosesində uşaqlarla ünsiyyət müəllimin peşə fəaliyyətinin spesifik xarakteristikasını ifadə edir. Pedaqoji ünsiyyət müəllimlərin və şagirdlərin qarşılıqlı sosial-psixoloji təsir sis­te­mi­dir. Onun məzmunu informasiya mübadiləsi, tərbiyəvi təsir gös­tər­mək, kommunikativ vasitələrin köməyi ilə qarşılıqlı münasibətləri təşkil etməklə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq demək lazımdır ki, pedaqoji fəaliyyətdə ünsiyyət tədris vəzifələrini həll etmək vasi­tə­si­dir, təhsil prosesinin sosial-psixoloji təminatıdır, müəllimlərlə şagirdlərin qarşılıqlı münasibətlərinin təşkili qaydasıdır.

Beləliklə, pedaqoji ünsiyyət texnoloji planda yaradıcılığın xü­susi növüdür. O, informasiyanı vermək bacarığında, şagirdin və­ziy­yətini başa düşmək bacarığında, uşaqlarla qarşılıqlı münasi­bətləri qur­maq bacarığında, özünün psixi vəziyyətini idarə etmək baca­rı­ğın­da öz ifadəsini tapır.

Pedaqoji ünsiyyətin mərhələləri və onların həyata keçirilmə texnologiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin mərhələlər bun­lardır: 1) pedaqoji ünsiyyətin modelləşdirilməsi; 2) pedaqoji ünsiy­yə­tin bilavasitə təşkili; 3) pedaqoji ünsiyyətin idarə olunması; 4) pe­daqoji ünsiyyətin texnologiyasının həyata keçirilməsinin gedişi və nəticələrinin təhlili.

Bu ardıcıllıq pedaqoji prosesdə yaranan ən tipik situasiyaları açıb göstərir. Pedaqoji ünsiyyətin üslubu müxtəlif olduğundan onların texnoloji xarakteristikası da, təbii ki, müxtəlif olacaqdır (avtoritar üslub, səhlənkar üslub, demokratik üslub, qarışıq üslub).

Pedaqoji cəhətdən məqsədəuyğun qarşılıqlı münasibətləri ya­rat­mağın texnologiyası pedaqoji ünsiyyətlə qırılmaz surətdə bağ­lıdır. Belə münasibətlərin yaradılmasında müəllim şəxsiyyəti mü­hüm amildir. Müəllimlərlə şagirdlərin qarşılıqlı anlaşması yaranan münasibətlərin əsasıdır.

6.8. Pedaqoji innovasiyalar
İnnovasiya (ingiliscə “innovation” – sözündən götürülüb, mənası “yenilik” deməkdir) dedikdə geniş mənada təlim, təhsil-tərbiyə pro­se­si­nin gedişini və nəticələrini yaxşılaşdırmaq məqsədilə pedaqoji sistemdə həyata keçirilən yeniıik başa düşülür. İnnovasiya, yəni ye­ni­lik pedaqoji sistemin daxili ehtiyatları hesabına (in – daxili de­mək­dir) baş verir. İnnovasiya keyfiyyətcə təkmilləşmiş pedaqoji sistemdə vəhdət ha­lında götürülmüş ideyalar, proseslər, vasitələr və nəticələrdir. Pedaqoji sistemin yeniləşməsi üçün çox vacib və aktual bir işdir, o, səriştəli təhlil, yaradıcı müəllim tələb edir .

Son onillikdə çox şey dəyişmişdir. Yeni paradiqmalar, kon­sep­­­siyalar, innovasiyalar və investisiyalar (sərmayələr), dövlət stan­dart­ları və alternativ tədris planları, yeni tip məktəblər yara­dıl­mış­dır.

Pedaqoji proses pedaqoji sistemdə baş verir. Pedaqoji sistem kom­ponentlərin (hissələrin) sabit və möhkəm birliyidir. Əgər bu bir­likdə baş verən dəyişikliklər (yeniliklər) müəyyən edilmiş həddi ke­çərsə, onda sistem dağılar, onun yerində başqa xassələri olan yeni sis­tem əmələ gələr. Hər hansı pedaqoji sistemin strukturu bir-birilə qar­şılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusundan ibarətdir: 1) şa­gird­lər; 2) təlim və tərbiyənin ümumi və xüsusi məqsədləri; 3) təlim və tərbiyənin məzmunu; 4) təlim və ərbiyə prosesi; 5) müəl­lim­lər; 6) texniki təlim vasitələri; 7) təlim və tərbiyə işinin təşkili formaları; 8) təlim, təhsil-tərbiyə prosesinin idarə olunması; 9) tə­lim və tərbiyə prosesinin texnologiyası; 10) təlim və tər­bi­­yə prosesinin nəticələri.

Bu sistemin komponentlərindən hər biri ən kiçik elementlərə parçalana bilər. Başqa sözlə, pedaqoji sistem qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmağı təmin edən sabit təşkilati-texnoloji kompleksdir. Pedaqoji sistem texnologiyasız ola bilməz. Texnologiya olan yerdə key­fiyyət də olur. Keyfiyyət pedaqoji sistemin imkanlarını müəyyən edir və o, müəyyən mənada idarəetmədən asılıdır. Təlim və tərbiyə prosesinin məhsuldarlığı həmişə pedaqoji sistemin tək­mil­ləş­dirilməsi ilə bağlıdır.

Pedaqoji sistemin təkmilləşdirilməsinin iki başlıca yolu vardır: intensiv yol (fransız sözü “intensif” sözündən götürülmüşdür, mə­na­sı “gücləndirmək”, “məhsuldarlığı artırmaq” deməkdir) və ekstensiv yol (latın sözü “extensivus” sözündən götürülmüşdür, mənası “geniş­lən­dir­mək”, “uzatmaq” deməkdir).

İntensiv yol pedaqoji sistemin inki­şa­fı­nı daxili ehtiyatlar hesabına həyata keçirməyi nəzərdə tutur.

Ekstensiv yol isə pedaqoji sistemin inkişafı üçün əlavə qüv­və­lərin (investisiyaların), yeni vasitələrin, avadanlıqların, texnolo­giyaların, kapital qoyuluşlarının və s. cəlb edilməsinə əsaslanır.

Bəzi aparıcı nəzəriyyəçilər belə bir fikir söyləyirlər ki, yaxın vaxtlarda peda­qogikada inno­vasiyalar keçmişə qayıtmağa gətirib çıxara­caqdır. Qərb məktəbi ekstensiv yolla inkişaf edir. O, yeni in­nova­siya tex­no­lo­gi­yaları, tədris fəaliyyətinin müxtəlif növləri ara­sın­da vaxt bölgüsünü ye­­nidən aparmaq, sinif işinin diferensiyası və fərdiləşdirilməsi he­sa­bı­na pedaqoji məhsulun kəmiyyət göstə­ri­ci­lərini artırır. Bu zaman pe­da­qoji məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşırmı? Bu suala hələlik cavab ve­ril­məmişdir. Müstəqil ekspertlərin əksəriy­yəti bu məsləyə şübhə ilə ya­naşırlar.” Pedaqoji sistemin intensiv və ekstensiv inkişaf yollarını bir­ləşdirmək (innovasiyaları inteqrasiya etmək) isə həmin sistemin istifadə olunmayan ehtiyatlarının diq­qət­lə tədqiq olunmasını tələb edir. Pedaqoji sistemin səmərəliliyini bəlkə bu yolla yaxşılaşdırmaq olar.

İnnovasiyaların obyekti aşağıdakı problemlərdir: 1) təlim və tər­bi­yə fəaliyyətinin motivasiyasını (öyrənməyə, oxumağa olan ma­ra­ğı) necə yüksəltmək; 2) dərsdə öyrənilən materialın həcmini necə artırmaq; 3) təlimin sürətini necə artırmaq; 4) vaxt itkisini necə aradan qaldırmaq və s.

Yeni pedaqoji ədəbiyyatda innovasiya pedaqogikası (bu onun qeyri-rəsmi, şərti adıdır) təhsil-tərbiyənin paradiqmalarını dəyiş­məyi tələb edir. Paradiqma nəzəri və praktik problemlərin həllinin əsasına qoyulan hakim nəzəriyyədir. İnnovatorlar belə hesab edirlər ki, klassik pedaqoji nəzəriyyə köhnəlmişdir, yeni şəraitdə indiki nəsillərə o nəzəriyyə əsasında təhsil-tərbiyə vermək olmaz. Müasir pedaqogika praktikada o qədər də dəyişdirici təsir göstərə bilmir. Belə olduğu halda o, inzibati-amirlik dövründə formalaşan ideyaları ilə ölkəmizin təhsil sistemini “qidalandırmaqda” davam edir.

Əgər pedaqoji fikrin inkişafını təmin etmək istəyiriksə, peda­qo­­gikanın metodoloji əsasını yeniləşdirmək lazım gələcəkdir. İde­o­loji ehkamlar pedaqogikanı öz təbii inkişaf axarından çıxar­mış­dır. Uşaqların anadangəlmə bərabər doğulması, təhsil-tər­biyədə bə­rabər imkanlara malik olması kimi qeyri-real meto­do­lo­ji prinsiplər buna misal ola bilər. Elm və təcrübə sübut edir ki, təhsil-tərbiyənin kö­məyi ilə çox şeyi dəyişmək olmaz. Pedaqogikada ziddiyyətli mə­sə­lələr çoxdur və ona görə də burada innovasiya son dərəcə vacib­dir.

Pedaqoji nəzəriyyənin və onun ardınca məktəbin gedəcəyi yol təlimin, təhsil-tərbiyə prosesinin fundamental əsaslarını müəyyən­ləş­dirməsindən, yeni elmin və təhsil-tərbiyənin praktikasının hansı metodoloji əsas üzərində qurulmasından asılıdır. Pedaqogika elmi nəzəriyyələr sistemidir. Obyektivlik, məqsədəuyğunluq, sabitlik, zid­diyyətsizlik onun əsas səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Hər hansı bir elmi nəzəriyyə kimi pedaqogikanın sistemini də elmi prinsip layi­hələşdirir, birləşdirir və saxlayır. Çünki obyektiv nəzəriyyənin əsas prinsipi ideoloji prinsip yox, ancaq elmi prinsip ola bilər.

Təhsil, təlim, tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması bütün­lük­də pedaqoji sistemə aid edilən innovasiyadır. Optimallaşdırma (optimum – ən yaxşı) mümkün olan variantlardan ən yaxşısını seçib gö­türmək prosesidir. Pedaqoji sistem kimi mürəkkəb, dinamik, çox­plan­lı sistemdə təlim, təhsil, tərbiyə prosesinin qurulmasının və təş­kilinin, orada məqsədlərə nail olmağın minlərlə mümkün variantları mövcuddur. Konkret şəraitdə onlardan ancaq biri ən yaxşı ola bilər. Onu axtarıb tapmaq optimallaşdırmanın başlıca vəzifəsidir. Bu vəzifə mümkün variantları müqayisə etmək və alternativləri qiymət­lən­dirmək yolu ilə həll edilir.

Optimallaşdırma pedaqoji sistemin qarşıya qoyulmuş məq­sə­di­nə uyğun olmalıdır. Çünki həmin sistem o məqsədə nail olmaq üçün yaradılıb. Bu şəraitdə əldə edilən optimallıq digər şərait üçün ya­­rarlı olmaya da bilər. Ona görə ki, optimallaşdırma anlayışı hə­mişə konk­ret­dir. Optimallaşdırmanın nəzəri və praktik istiqa­mət­lə­ri vardır.

Nəzəri aspektdə – “optimallaşdırma” anlayışının sinonim va­ri­ant­­ları hesaba (uçota) alma, müqayisə, tutuşdurma hesab olunur. Prak­tik aspektdə “optimallaşdırma” pedaqoji sistemin innovasiyası, yenidən təşkili və qurulması, qarşıya qoyulmuş vəzifələri həll etmək üçün onun ən yaxşı vəziyyətə gətirilməsi kimi başa düşülür. Opti­mal­laşdırma vəzifələrin həlli meyarlarının seçilməsindən baş­la­yır. Optimallaşdırmanın meyarı əlamətdir, göstəricidir. Onun əsa­sında inkişaf prosesinin mümkün variantları qiymətləndirilir və on­lar­dan ən yaxşısı seçilir. Məntiq tələb edir ki, meyarda ancaq və ancaq bir göstərici (parametr) olsun. Amma pedaqogikada o, kompleks hal­da olur. Çünki pedaqoji sistemdə baş verən proseslərin səbəb-nəticə əlaqələrini bir-birindən ayırmaq mümkün deyil. Təlim-tərbiyə pro­sesi o zaman optimal hesab olunur ki, orada şagirdlər və müəl­limlər yük­lə­nmir və maksimum nəticə əldə olunur. Təcrübə gös­tə­rir ki, müəllim və şagirdlərin həddindən artıq yüklənməsi onların iş qabi­liy­­yətini azal­dır və sağlamlıqlarına pis təsir göstərir.

Pedaqoji ədəbiyyatda təlim-tərbiyə prosesinin optimallaş­dırıl­ma­sının əsas meyarı kimi bir-biri ilə üzvi əlaqəsi olan iki göstərici əsas götürülür:

1. Müəyyən şəraitdə şagirdlərin təhsil-tərbiyəsi və inkişafında maksimum mümkün olan nəticələr əldə etmək;

2. Həmin yaşda olan şagirdlərin sinif və ev işinə ayrılan vaxt normalarını gözləmək.

Sistemli yanaşma optimallaşdırmanın metodoloji əsasını təşkil edir. O, pedaqoji prosesin bütün komponentlərini, qarşılıqlı əlaqə­lərin qanunauyğunluqlarını vəhdətdə götürməli, mürəkkəb dinamik sistem­lərin idarə olunmasının ümumi nəzəriyyəsinə istinad etməyi tələb edir. Optimallaşdırma pedaqoji prosesi mövcud vəziyyətə, şə­raitə uy­ğun­laşdırmağı nəzərdə tutur. Bununla belə, o, özü yeni şərait yaradır və pedaqoji prosesin ona tabe olmasını tələb edir. Burada heç bir zid­diyyət yoxdur. Belə ki, hər iki proses arasında qarşılıqlı əla­qə vardır.

Məktəbin, müəllimin və şagirdlərin fəaliyyətinin aşağıdakı sə­viy­­yələri məlumdur:

1) qeyri-kafi səviyyə; 2) böhran səviyyə;

3) müvafiq səviyyə; 4) optimal səviyyə.

Təlim-tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması o zaman müm­kün­dür ki, pedaqoq əsas pedaqoji bilik və bacarıqlara, pedaqogi­ka­nın müəy­yən etdiyi aparıcı qanunauyğunluqlarına və prinsiplərinə, kol­lek­tiv, qrup və fərdi fəaliyyətin təşkili texnologiyasına yiyələn­miş ol­sun, təhsilin, tərbiyənin və inkişafın vəzifələrini başa düşsün. Ancaq bu da həqiqətdir ki, bütövlükdə sistemi və onun hər bir elementini bilməklə optimal variantı seçmək olar. Əgər belə olmasa onda optimallıq ideyası həddindən artıq mürəkkəb bir şey hesab olunar, öz əhəmiyyətini itirər. Optimallaşdırma həm də qabaqcıl müəl­lim­lə­rin təcrübəsinə istinad edir. Lakin onunla məhdudlaşmır. Təd­qi­qat­lar göstərir ki, təlim-tərbiyə prosesini müvəffəqiyyətlə opti­mal­laş­dırmaq üçün müəllim aşağıdakı şəxsi keyfiyyətlərə malik olmalıdır: 1) yaradıcı təfəkkür üslubuna; 2) təfəkkür çevikliyinə; 3) təfəkkür konkretliyinə; 4) təfəkkür sistemliliyinə; 5) qərarlar qə­bul edən və fəaliyyət göstərən zaman həddi gözləmək qabiliy­yə­tinə; 6) daha tez ünsiyyətə girmək və pedaqoji taktı gözləmək bacarığına.

Ümumiyyətlə, təlim-tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması metodikasını bilmək hər bir müəllim üçün zəruri və vacibdir.

Suallar və tapşırıqlar
1.“Pedaqoji proses” anlayışının təbiətini açan əsas xüsusiyyətləri göstərin.

2. Pedaqoji prosesin “sistem” anlayışı vasitəsi ilə interpretasiya edin.

3. Pedaqoji prosesin daxili və xarici ziddiyyətlərini fərqləndirin.

4. Pedaqoji prosesin qanunauyğunluqları barədə danışın.

5. Pedaqoji prosesin prinsipləri barədə nə deyə bilərsiniz?

6. Pedaqoji texnologiya nədir?

7. Pedaqoji prosesin texnoloji əsasları barədə şərh verin.

8. Pedaqoji prosesin mərhələlərini fərqləndirin.

9. Pedaqoji ünsiyyət barədə fikrinizi təqdim edin.

10. “Pedaqoji innovasiyalar” deyərkən nəyi nəzərdə tutursunuz?

11. “Pedaqoji sistemin optimallaşdırılması” nə deməkdir?

Ədəbiyyat
1. Ağayev Ə.Ə. Təlim prosesi: ənənə və müasirlik. Bakı: Adiloğlu, 2006, 138 səh.

2. Ağayev Ə.Ə. Yeni təlim metod və texnologiyalarından istifa­də­nin nəzəri və praktik məsələləri // ARTPİ-nin “Elmi əsərləri”, Bakı, 2006.

3. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: Maarif, 1989,

4. Əhmədov B.A., Rzayev A.Q. Pedaqogikadan mühazirə konspekt­ləri. Bakı: Maarif, 1983.

5. Əhmədov B.A., Hacıyev A.N. Pedaqogikanın qanunları və prin­­sipləri. Bakı: Maarif, 1993, səh. 20-22.

6. Həsənov M.M., Bəhmənova C. İbtidai siniflərdə fəal və interaktiv metodlardan istifadənin nəzəri-praktik məsələləri. (Metodik vəsait). Bakı: ADPU, 2009.

7. İbrahimov F.N. Ümumi pedaqogikadan mühazirələr. Bakı: Mütərcim, 2010, səh. 83-99.

8. Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. Bakı: Maarif, 1996,

9. Qasımova L.N., Mahmudova R.M. Pedaqogika, Bakı, 2003.

10. Mehdizadə M.M. Ümumtəhsil məktəblərində təlim-tərbiyə pro­se­sinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı: Maarif, 1982.

11. Mehrabov A., Abbasov Ə., Zeynalov Z., Həsənov R. Pedaqoji texnologiyalar. Bakı: Mütərcim, 2006, səh. 10-11; 23-24; 339-340.

12. Mirzəcanzadə A.X. İxtisasa giriş. Bakı: BDU nəşriyyatı, 1990.

13. Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika. Bakı: Nurlan, 2007, səh 95-106.

14. Zeynalov Z. Müəllim pedaqoji prosesin idarəedicisi və təşkilat­çı­sıdır // “Fizika, riyaziyyat, informatika tədrisi”, Bakı №4, 2003.

15. Аверьянов А.Н. Системное познание мира. – М.: Наука, 1985, стр. 21-26.

16. Блинов В.М., Краевски В.В. О некоторых закономер­нос­тях

методики как наука // «Советская педагогика», 1964, №4.

TƏHSİL VƏ TƏLİM HAQQINDA NƏZƏRİYYƏ

DİDAKTİKA TƏHSİL VƏ TƏLİM HAQQINDA NƏZƏRİYYƏDİR

Əhatə olunan məsələlər:
7.1. Didaktika anlayışına verilən şərhlər .

7.2. Didaktikanın inkişafı .

7.3. Didaktikanın qolları və əsas anlayışları .

7.4. Didaktika və idrak nəzəriyyəsi.

7.5. Didaktikanın problemləri.
7.1. Didaktika anlayışına verilən şərhlər
“Didaktika” termini pedaqogika elminə XVII əsrdə daxil ol­muş­dur. Didaktika yunan sözü olub, hərfi mənası “öyrədirəm” de­mək­dir. Bu termin ilk dəfə alman pedaqoqu Volfranq Ratke (1571-1635) və çex pedaqoqu Yan Amos Komenski (1592-1670) tərəfin­dən işlədilmişdir. Müxtəlif müəlliflər didaktikanın məzmununu fərq­­li izah etmişdir. V.Ratkenin fikrincə, didaktika elmləri, dilləri və incəsənəti öyrətmək məharətidir. Y.A.Komenskiyə görə, di­dak­ti­ka hər şeyi hamıya öyrətmək sənətidir. Didaktikanı bəzi müəlliflər təh­sil nəzəriyyəsi, bəzi müəlliflər isə təlim nəzəriyyəsi kimi izah et­miş­l­ər. Məsələn, Almaniyada Otto Vilman didaktikanı təhsil nəzə­riy­yəsi, Fridrex Paulsen təlim nəzəriyyəsi kimi təqdim etmişdir. Ru­si­yada Pyotr Kapterov didaktikanın təhsil nəzəriyyəsi, Mixail Dem­kov isə təlim nəzəriyyəsi olduğunu bildirmişdir. Y.Talıbov, Ə.Ağa­yev, A.Eminov, İ.İsayev tərəfindən hazırlanmış “Pedaqogika” kita­bın­da (Bakı, 2003) oxuyuruq: “Didaktika təlim və təhsil nəzəriyyəsi olub təlim prosesinin mahiyyətini, məzmununu, prinsiplərini, me­tod­larını, təşkili formalarını, habelə şagirdlərin təlim müvəffəqiy­yə­ti­nin qiymətləndirilməsi məsələlərini, qanunauyğunluqlarını, müəl­lim və şagirdlərin fəaliyyətini, onların vəzifələrini, təlim prosesinin iş­tirakçıları kimi onların arasındakı münasibətləri öyrənir”.

7.2. Didaktikanın inkişafı
Didaktikanın “Nə öyrətməli?”, “Necə öyrətməli?” kimi baş­lıca suallarına ilk cavabı şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində, ata­lar sözləri və zərbil-məsəllərdə, nağıl və dastanlarda tapmaq müm­kün­dür. Didaktik məsələlərə Sokrat, Platon, Aristotel, Seneka, Si­se­ron, Nizami, Rable, Monten, Ə.Təbrizi, Ə.Marağalı, Farabi, Bəh­mən­yar, Nəsirəddin Tu­si, Y.A.Komenski, İ.H.Pestalotsi, J.J.Russo, İ.F.Herbart, K.D.Uşins­ki, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, Con Dyui, G.Kerşenşteyner, A.Dis­ter­veq, Ceron Bruner və bir çox başqaları diqqət yetirmiş və faydalı fikirlər söyləmişlər.

Pedaqoji fikir tarixində Y.A.Komenski didaktikanın əsasını qoy­muşdur. Y.A.Komenski “Böyük didaktika” əsərini yazmaqla di­dak­tikanın “elmi-pedaqoji-metodik” sistemini yaratmışdır.

1632-ci ildə çex dilində yazılmış və ilk dəfə olaraq 1657-ci il­də Amsterdamda latın dilində çap olunmuş “Böyük didaktika” elə bir tarixi şəraitdə yazılmışdır ki, bu zaman feodalizm cəmiyyətində mək­təblərin böyük əksəriyyəti monastr və kilsələrə məxsus idi. Bu mək­təblərdə başlıca olaraq din öyrədilirdi, digər fənlərin (qram­ma­ti­ka, ritorika, dialektika, hesab, coğrafiya, astronomiya, musiqi) mate­ri­al­ları isə dini aspektdə tədris olunurdu, təlim metodları ehkam xa­rak­teri daşıyırdı. O yalnız yaddaşın köməyi ilə biliklərin mənimsə­nil­mə­sinə və onların şagirdlər tərəfindən müstəqil mühakimələrsiz qə­bul edilməsinə əsaslanırdı. Biliklərin belə mənimsənilməsi əz­bər­çi­lik adlanırdı. Öyrənənlər kilsə kitablarının mətnlərini başa düş­mə­dən, onları dəfələrlə təkrarlamaq yolu ilə mexaniki qaydada öyrən­mə­yə çalışırdılar. Şagidlərin müstəqil fikrinin təzahürü nəinki qiy­mət­ləndirilmirdi, həm də küfr kimi qəddarcasına cəzalandırılırdı. Şa­girdlərdə təlimə maraq oyadılmasında başlıca vasitə məcburilik idi. Təhsilin, təlimin belə sxolastik forması hakim dairələrin ideo­lo­gi­yasına xidmət edirdi. Ona görə də kütləvi təhsil forması heç cürə tə­şəkkül tapa bilmirdi.

Y.A.Komenskinin ideyaları orta əsrlərə məxsus məktəblərdə sxo­lastikanı inkar edərək, yeni tipli məktəbin yaranma zərurətini irə­li atdı. Y.A.Komenski pedaqoji fikir tarixinə böyük məktəb isla­hat­çısı, novator pedaqoq kimi daxil olmuş, pedaqogikanın bir elm ki­mi formalaşmasını təmin etmiş aşağıdakı məsələləri işləmişdir:

– təlimin ana dilində aparılması ideyasını irəli sürmüşdür;

– yaş dövrlərini müəyyən etmişdir. O, yaş dövrlərini hər biri altı illə əhatə olunan dörd qrupa bölmüşdür: a) uşaqlıq dövrü (0-6 yaş), ana qu­ca­ğı məktəbi; b) yeniyetməlik dövrü (6-12 yaş), ana dili mək­tə­bi; c) gənc­lik dövrü (12-18 yaş), latın dili məktəbi və ya gim­na­zi­ya­lar; ç) ka­millik dövrü (18-24 yaş) institutlar, aka­de­miyalar, səya­hət­lər. O, hər bir yaş dövrünün özünəməxsus xüsu­siyyətlərini “Ana qu-cağı mək­təbi”, “Böyük didaktika”, “Dillərə açıq qapı” adlı əsərlə­rin­də ge­niş şərh etmişdir.

• təlimin sinif-dərs sistemini irəli sürmüş, dərsin əlamətlərini, təş­kili xüsusiyyətlərini “Böyük didaktika” əsərində təhlil etmişdir, ha­mının təhsil almasını zəruri saymışdır.
• təlimin prinsipləri və metodlarını əsaslı şəkildə işləmiş, tə­lim­də şüurluluq və fəallıq, əyanilik, biliklərin möhkəmləndirilməsi ki­mi prinsipləri geniş təhlil etmişdir.
• tədris ilini müəyyən etmiş, onu rüblərə bölmüş, hər rübdə tə­til­lərin verilməsini zəruri saymış, məcburi məşğələnin, dərsin aşağı si­niflərdə dörd, yuxarı siniflərdə 5-6 saat (45 dəqiqə olmaqla) apa­rıl­masını, tədris ilinin sentyabrda başlayıb iyunda qurtarmasını zə­ruri saymışdır.
• şəkilli dərslik – “Real aləm şəkillərdə” adlı kitab yazmış, hə­min kitabda 150 şəkil əsasında 150 dərsin təşkili məsələlərini işlə­miş­dir.
• müəllim, onun şəxsiyyəti, mənəvi dəyərləri haqqında qiy­mətli fikirlər söyləmiş, müəllimi günəşə, memara, bağbana bənzət­miş­dir.
• tərbiyənin məqsədi, məzmunu, metodları haqqında bu gün də əhəmiyyətini itirməyən fikirlər irəli sürmüşdür.
• məktəb dərslikləri, onların tərtibi prinsipləri haq­qında oriji­nal fikirlər söyləmişdir. Dərslikləri “Qızıl gül bağı”, “Bə­növ­şə”, “Səhər”, “Qapı”, “Darvaza” və s. adlandırmağı məsləhət bil­mişdir.
• ailə tərbiyəsinə geniş yer vermiş, uşağı qızıldan qiymətli, şü­şə­dən kövrək adlandırmış, ana südünü ən müqəddəs qida hesab et­miş­dir. O, ailə tərbiyəsinə dair qiymətli fikirlərini “Ana qucağı mək­təbi” əsərində vermişdir.
• müharibələrin əleyhinə olmuş, qılınc və oxları orağa çe­vir­mə­yi zəruri saymış, insanlığın xoşbəxtliyini, normal yaşayışını tə­min etmək üçün hərbi cəbbəxanaları dağıtmağı irəli sürmüşdür. O, bu kimi ictimai-fəlsəfi fikirlərini “Dünyanın dolaşıq yolları” adlı əsə­rində şərh etmişdir.

Ömrünün 50 ilini uşaqların təlim-tərbiyəsinə sərf edən, təlimi əmək­lə birləşdirməyə üstünlük verərək xüsusi tipli orta ümumtəhsil mək­təbi və institut yaradan İ.Pestalotsi (1746-1827) ən nümunəvi ib­tidai məktəblər üçün elementar təhsil nəzəriyyəsini işləyib ha­zır­la­mış­dır.

İ.Pestalotsinin didaktikasındakı ən faydalı elmi-pedaqoji ide­­ya­larını belə səciyyələndirmək olar:

– müəllimin ən başlıca vəzifəsi özünün nümunəvi fəaliyyətinin əsa­sı kimi uşağın əqli fəaliyyətini inkişaf etdirib möhkəmləndirmək;

– təlimin tərbiyəedici xarakterinə üstünlük vermək;

– hər cür təhsil formalarını əbədi qanunlara (mütərəqqi qayda və qanunlara) tabe etmək;

– ağılın köməyi ilə predmetin dərk edilməsinə nail olmaq;

– öyrətmə prosesində müşahidəyə (adi müşahidəyə, ilkin mü­şa­hidəyə, mütəşəkkil müşahidəyə, sabit müşahidəyə) üstünlük ver­m­ək;

– təlimin sxolastik metodlarından yan keçmək;

– təlim prosesində əyaniliyə üstünlük vermək .

İ.F.Herbart (1776-1841) “Pedaqogikadan birinci müha­zi­rə­lər”, “Tərbiyənin məqsədindən doğan ümumi pedaqogika” adlı əsər­l­ə­rində didaktikanın ümumi məsələlərinə və təlimin tərbiyəedici xa­rak­terinə dair dəyərli fikirlər söyləmişdir.

İ.F.Herbartın didaktikasının əsas müddəalarından aşa­ğı­da­kı­la­rı qeyd etmək olar:

– təhsil sistemində qədim dillərə üstünlük verilməsi;

– biliklərin verilməsi, mənimsənilməsi və möhkəmləndiril­mə­sin­də psixoloji yanaşmalara üstünlük verilməsi;

– biliklərin dərinləşdirilməsi üçün vahidlərin müəyyənləşdiril­mə­si;

– müqayisədən idrak vasitəsi kimi istifadə olunması;

– ardıcıllığın, sistemliliyin, aydınlığın, assosiasiyanın metod ki­mi qəbul edilməsi.

İ.F.Herbart Y.A.Komenskinin ənənəvi sinif-dərs sistemini tən­­­qidi surətdə götür-qoy edərək (tənqidi təfəkkür süzgəcindən ke­çi­rə­rək) etika və psixologiyanın nəzəri nai­liy­yətlərinə əsaslanan sis­tem yarada bilmişdir. İ.F.Herbartın təlim sis­teminin hədəfi belədir: düzgün pedaqoji rəhbərlik, intizam və onun­la bağlı olan təlim əxlaq­ca güclü xarakterlərin formalaşmasına xid­mət edir. Təlimi intizamla sıx uyğunlaşdırmaq, bilikləri şa­gird­lə­rin hiss və iradə­si-nin inkişafı ilə birləşdirmək tərbiyəedici təlimin ma­hiyyətini təşkil edir. Bu anlayışı elmə gətirməklə İ.F.Herbart qeyd et­mək istəyirdi ki, tərbiyəni təlimdən ayırmaq olmaz, insanın iradə və xarakteri onun ağlı ilə eyni zamanda inkişaf edir. İ.F.Herbartın di­daktikaya başlıca töhfəsi təlimin mərhələlərini müəyyənləşdir­mək­dən ibarət olmuşdur. Onun sxemi belədir: aydınlıq-assosiasiya-sis­tem-metod. Təlim prosesi nəzəri xarakterli təsəvvürlərdən anla­ma­ğa doğru və anlamaqdan bacarıqlara doğru gedir. Göründüyü ki­mi, bu sxemdə praktika yoxdur. Bu formal səviyyələr təlimin məz­munundan asılı deyil, onlar bütün dərslərdə və bütün fənlər üzrə təd­ris prosesinin gedişini müəyyən edir .

Danılmazdır ki, İ.F.Herbartın nəzəriyyəsi XIX əsrin ortala­rın­da geniş yayılmış və ondan üstün şəkildə istifadə olunmuşdur. La­kin müa­sir pedaqogikanın verdiyi qiymətə görə, Herbartın didaktik sis­­te­mi avtoritar xarakter daşımışdır. Təsadüfi deyildir ki, Amerika fi­lo­sofu, psixoloqu və pedaqoqu Con Dyui (1859-1952) öz didaktik sis­temini İ.F.Herbartın avtoritar pedaqogikasına qarşı qoymuşdur. Onun fikrincə, bu yanaşma cəmiyyətin və məktəbin mütərəqqi inki­şa­fı ilə ziddiyyət yaradırdı. Buna baxmayaraq, Herbartın didaktikası müa­sir nəzəriyyə və praktikanın inkişafına öz təsirini göstərmişdir.

Didaktikanın inkişafında rus pedaqoqlarından K.D.Uşinskinin (1824-1871) xidməti böyükdür. Onun “İnsan tərbiyənin obyekti ki­mi. Pedaqoji antropologiya” adlı əsəri didaktik problemlərə həsr olun­­muş böyük tədqiqat əsəridir. Təlimin fəlsəfi, fizioloji, psixoloji, mən­tiqi əsaslarını küll şəklində işləyən K.D.Uşinski olmuşdur. Y.A.Ko­menskidən sonra didaktikanın bir elm kimi for­ma­laş­ma­sın-da K.D.Uşinskinin rolu əvəzedilməzdir. O, özünün didaktik fi­kir­lə­ri­ni məharətlə tərtib etdiyi “Uşaq aləmi” və “Vətən dili” dərsliklə­rin­də nəzərə almışdır.

Antik dövrlərdən başlayaraq sosiallaşma ilə yanaşı, tədricən təh­sil sistemində son məqsəd kimi şəxsiyyətyönümlü məzmun da öz ək­sini tapır. XX əsrin birinci yarısından başlayaraq Qərbdə pedaqoji ax­ta­rışlar bu istiqamətdə fəallaşır (R.Şteyner, M.Montessari, S.Fre­ne). Təhsilin yeni məqsədləri, məzmunu, forma, metod və va­si­tələri ilə bağlı olan bu proses pedaqoji axtarışların nəticələri kimi, şəx­siyyətin səviyyəsinə müvafiq olaraq yeni sosial tələblərə deyil, həm də geniş mənada insana istiqamətləşdirilmiş forma olmağa baş­la­yır. Beləliklə, pedaqoji paradiqmaların yeni axtarışları bir-biri ilə əks qarşılıqlı iki tendensiyanın – təhsil sferasının fərdi və sosial yö­nüm­lü ideayaların təsdiqi və araşdırılması kontekstində aparılır. So­si­allaşdırma və fərdiləşdirmə kimi bir-birinə əks yönümlərin təh­sil­də meydana gələn yeni məqsədlər kimi formalaşmasına səbəb olur.

• müstəqil proses kimi psixi inkişafın nəticələri təlim və tər­bi­yə­də istifadə olunur;
• inkişaf, onunla birlikdə təlim və tərbiyənin məzmunu, dəqiq xa­rak­teri vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir;
• inkişaf təlimdə yeni texnologiyaların tətbiqini reallaşdırır, tə­lim prosesi də öz növbəsində inkişafı stimullaşdırıb irəli aparır.

Didaktikanın inkişafında, müasir təlim, təhsil və tərbiyə mo­del­lərinin formalaşmasında Con Dyuinin təlim sistemi müəyyən rol oy­namışdır. 1895-ci ildə Çikaqo məktəblərinin birində öz eksperi­men­tini başlayan C.Dyui diqqəti şagirdlərin şəxsi fəallığının in­ki­şa­fı­na vermişdir. O, müəyyən etmişdir ki, məktəblilərin maraqlarını, hə­y­ati tələbatlarını nəzərə almaqla qurulan təlim yadda saxlamaya əsas­lanan verbal (söz, kitab) təlimə nisbətən daha yaxşı nəticələr ve­rir. Bu konsepsiyanın mahiyyəti belədir: insan çətinliklərlə rast­­la­şanda düşünməyə, fikirləşməyə başlayır. Həmin çətinlikləri ara­dan qaldırmaq onun üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

C.Dyuinin fikrincə, düzgün təşkil olunmuş təlim problemli ol­m­alıdır. Müəllim şagirdlərin maraqlarının inkişafına diqqətlə nə­za­rət etməli, onların gücünə müvafiq problemlər qoymalıdır. Şagirdlər öz növbəsində əmin olmalıdırlar ki, onlar problemi həll etməklə öz­ləri üçün yeni və faydalı biliklər kəşf edərlər.

İ.F.Herbartın “ənənəvi” sistemi ilə müqayisədə C.Dyui daha cə­sarətli yeniliklər təklif etmişdir. C.Dyuinin sistemində kitabdan oxu­­maq əvəzinə əsasını şagirdlərin şəxsi idrak fəaliyyəti təşkil edən fəal öyrənmə prinsipi, hazır bilikləri verən müəllimin yerini şagird­lə­r­ə çətinlikləri aradan qaldırmaqda kömək edən müəllim tutmuş, ha­mı üçün stabil tədris proqramları əvəzinə təxmini proqramlar tət­biq olunmuş, şifahi və yazılı sorğunun yerini nəzəri və praktiki məş­ğə­lələr əvəzləmişdir. Şagirdlərin müstəqil tədqiqat işinə sözügedən tə­lim sistemində önəm verilmişdir.

Ə.Paşayev və F.Rüstəmov haqlı olaraq qeyd edirlər ki, bir çox sa­hələrdə yenilikçi xarakter daşımasına baxmayaraq C.Dyuinin tə­lim nəzəriyyəsi də nöqsanlardan azad deyildi. Odur ki, C.Dyuinin “tə­lim prosesini ancaq problemli qurmaq”, İ.F.Herbartın “təlim pro­se­sini ancaq verbal metodlarla qurmaq” fikirləri pedaqoji praktikada tam uğur qazana bilmədi. C.Dyuinin mütərəqqi didaktikasının məh­dudluğu onda idi ki, şagirdlər biliklərin möhkəmləndirilməsi pro­se­sində iştirak etmirdilər. Bütün şagirdlər üçün ümumi olan proqram­la­rı əvəz edən natamam “layihələr” və kurslar təlimdə nə varisliyi, nə də sistematikliyi təmin edə bilirdi .

İ.F.Herbartın və C.Dyuinin didaktik sistemlərinin təhlili gös­tə­rir ki, onlar sürətlə inkişaf edən həyatın tələblərinə tam cavab ver­mə­mişlər. Sonralar aparılan tədqiqatlar ənənəvi və mütərəqqi sis­tem­lərin yaxşı cəhətlərini qoruyub saxlamışdır.

Didaktikada yeni istiqamətlər içərisində məşhur Amerika psi­xo­loqu və pedaqoqu Ceron Brunerin işləyib hazırladığı “kəşflər et­mək yolu” ilə öyrətmək konsepsiyası diqqətəlayiqdir. Bu konsep­si­ya­ya görə, şagirdlər öz kəşfləri ilə dünyanı dərk etməli, biliklərə yi­yə­lən­məlidirlər. Belə kəşflər şagirdlərdən əqli qüvvələrin gər­gin­li­yi­ni tələb edir və məhsuldar təfəkkürün inkişafına olduqca səmərəli tə­­sir göstərir. C.Brunerə görə, yaradıcı təlimin əlaməti təkcə müəy­yən mövzu üzrə biliklərin toplanması və qiymətləndirilməsi, bunun əsa­sında müvafiq ümumiləşmələrin aparılması deyil, həm də öy­rə­ni­lən materialın çərçivəsindən kənara çıxan qanunauyğunluqların aş­kar edilməsindən ibarətdir.

Didaktikanın problemləri ilə S.T.Şatski, P.P.Blonski, P.N.Qruz­dev, N.K.Qoncarov, B.P.Yesipov, N.A.Sorokin, Q.İ.Şukina, M.N.S­ka­t­kin, İ.Y.Lerner, M.İ.Maxmutov, M.A.Danilov, Y.K.Ba­banski, M.M.Meh­­di­zadə, M.Muradxanov, N.M.Kazımov, A.O. Mehrabov, Ə.Ə.Ağayev, Y.Ş.Kə­rimov, Ə.Ə. Abbasov, Ə.X.Paşayev, F.A.Rüs­təmov, B.A.Əhmədov və baş­qaları xüsusi məşğul olmuşdur.

Hazırda təhsil və təlim prosesini və ya onun ayrı-ayrı as­pekt­lə­rini təsvir və izah etmək üçün onlarla müxtəlif modellər işlənib ha­zırlanmışdır. Bu modellərdə Komenski-Herbart klassik modelinin Dyu­inin mütərəqqi nəzəriyyəsi və təlimin yeni nəzəriyyələri ilə uz­laş­ması açıq-aşkar görünür. Bu onu sübut edir ki, əvvəlki peda­qoq­lar nəslinin əldə etdiyi elmi qənaətlər inkar edilmir, əksinə onların bü­tün müsbət cəhətləri sonradan yaranan nəzəriyyələrə daxil edilir.

Didaktikanın əsas məqsədi təlim prosesinin qanunauyğun­luq­la­rı əsasında təhsilin məzmununun şagirdlər tərəfindən maksimum sə­mərəli mənimsənilməsini, onların tərbiyə olunmasını və inkişafını tə­min edən yolların və şərtlərin müəyyənləşdirilməsidir. Didaktika mü­təxəssisləri çalışırlar ki, bəşəriyyətin əldə etmiş olduğu ictimai təc­rübənin, bilik və bacarıqların gənc nəslə öyrədilməsində müəl­lim­lərin və şagirdlərin zəhmətini mümkün qədər yüngülləşdirsinlər. İc­timai-iqtisadi inkişafın tələblərini öyrənmək, bu tələblərə uyğun təh­silin hər mərhələsinin məqsəd və vəzifələrini konkretləşdirmək, hə­min məqsəd və vəzifələri nəzərə alaraq təhsilin məzmununu mü­əy­yən­ləşdirmək didaktikanın öhdəsinə düşür.

7.3. Didaktikanın qolları və əsas anlayışları
Pedaqogikanın formalaşmış sahələrindən biri olan didaktika özü qollara şaxələnmişdir: ümumi didaktika, xüsusi didaktika, mək­tə­bəqədər təlim-tərbiyə didaktikası, məktəb didaktikası, ilk-peşə ix­tisas mək­təbi didaktikası, orta ixtisas məktəbi didaktikası, ali mək­təb di­dak­tikası, hərbi təhsil didaktikası, yaşlıların təhsili di­dak­tikası, xü­susi mə­ktəb didaktikası, ixtisasartırma didaktikası, əlahiddə di­dak-tika və s.

Ümumi didaktika təlim və təhsil haqqında nəzəriyyə kimi ba­şa düşülür. Didaktikanın tədqiqat obyekti təhsil prosesidir. Onun pred­meti isə didaktik münasibətlərdən, bu münasibətlərin mücərrəd sə­viyyədə modelləşdirilməsindən ibarətdir. Didaktika müəllimin rəh­bərliyi altında verilən təhsil növünü (yəni təlimi) “müəllim-va­sitə-şagird” (və ya tələbə) sistemi dairəsində tədqiq edir, müstəqil təh­sili isə “öyrənən-material” sistemi çərçivəsində araşdırır. Təlim–tər­biyə müəssisələrində təhsil müəllimin rəhbərliyi altında verildi­yin­dən orta məktəb didaktikası, əsasən təlim haqqında nəzəriyyə he­sab edilir. Ümumi didaktika təlim prosesinin obyektiv qanunauy­ğun­luqlarını, onları şərtləndirən amilləri üzə çıxarmağa çalışır. Söh­bət bu və ya digər fənnin, yaxud bir qrup fənnin tədrisi qanunauy­ğun­luqlarından deyil, bütün fənlərin tədrisinə xas olan ümumi qa­nu­na­uyğunluqlardan gedir. Ümumi didaktika müəyyən etmişdir ki, mə­sələn, bütün fənlərin tədrisində təkrar olunan səciyyəvi hallar var­dır; müəllim və şagird fəaliyyətinin bir-birini şərtləndirməsi, təd­ris vəzifələrini şagirdlərin başa düşməsinə müəllimin rəhbərliyi; təd­r­is vəzifəsinə uyğun gələn obyektlərin əlamətlərinə aid şagirdlərdə tə­səvvürlərin əmələ gəlməsi və bu əsasda anlayışların formalaş­dı­rıl­ma­sı; təlim zamanı formalaşan anlayışların əməli işə tətbiqi; biliyin tət­biqi zamanı bacarıq və vərdişlərin formalaşması və s.

Xüsusi didaktikaların (bunlara çox vaxt “metodikalar” de­yir­lər; bəzi ədəbiyyatda “xüsusi didaktika” əvəzinə “fənn didaktikası” an­layışı da işlədilir, təbii ki, “ümumi didaktika” anlayışı ilə yanaşı “xü­susi didaktika” anlayışının işlənilməsi daha məntiqidir) vəzifəsi konk­ret fənlərin təlimi xüsusiyyətlərini meydana çıxarmaqdan iba­rət­dir. Ümumi didaktika ayrı-ayrı fənlərin tədrisi metodikasına və xü­susi didaktikaya əsaslansa da, onlara xas spesifik halları özündə eh­tiva etmir. Halbuki, konkret fənni (məsələn, botanikanı, zoolo­gi­ya­nı, insan anatomiyası və fiziologiyasını, ümumi biologiyanı) təd­ris edən müəllim üçün iki cəhəti: ümumi didaktikanın müəyyənləş­dir­diyi qanunauyğunluqların konkret fənnin tədrisində necə təzahür et­di­yini və konkret fənnin tədrisi üçün səciyyəvi olan qanunauyğun­luq­ları bilməsi daha vacibdir. Xüsusi didaktikaya, məsələn, bioloji fən­lərin tədrisi problemlərini ümumiləşmiş şəkildə əhatə edən bio­lo­giyanın tədrisi metodikası, fizikanın ayrı-ayrı sahələrinin tədrisi mə­sələlərini əhatə edən fizikanın tədrisi metodikası və s. aiddir .

Ümumi didaktika bütün xüsusi didaktikaları ümumiləşmiş şə­kil­də özündə birləşdirir və onların özəyinə çevrilir, fənlərin tədrisinə va­hid mövqedən yanaşılmasına imkan verir.

DƏrs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

2. Ağayev Ə., Talıbov Y., Eminov A., İsayev İ. Pedaqogika.

3. Ağayev Ş. və b. İbtidai siniflərdə fəal təlimin nəzəri və

praktik məsələləri. (Metodik vəsait). Bakı, 2007.

4. Bunyadova F., Abdulla B. Təlim və tərbiyədə interaktiv

texnologiya. Bakı, 2000.

5. Həsənov M., Bəhmənova C. İbtidai siniflərdə fəal və

interaktiv metodlardan istifadənin nəzəri-praktik məsə-

lələri. (Metodik vəsait). Bakı, 2009.

6. Kərimov Y. Pedaqoji tədqiqat metodları. Bakı, 2009.

7. Nəzərov A. “Təhsilin müasir problemləri” fənni üzrə

proqram. Bakı, 2010.

8. Nəzərov A., Mollayeva E. Müasir dövrün təhsil

problemləri. (Mühazirə xülasələri). Dərs vəsaiti, Bakı,

9. Veysova Z. Fəal (interaktiv) təlim: Müəllim üçün vəsait.

TƏLİM PROSESİNDƏ PEDAQOJİ DİAQNOSTİKA

1. Bütün zamanlarda mütərəqqi pedaqoqların pe-

daqoji prosesdə

şagirdləri hərtərəfli öyrənməyin

zəruriliyini ön plana çəkmələri

2. Diaqnostika nəticəsində informasiyanı almaq üçün

istifadə olunan prinsiplər

3. “Pedaqoji diaqnostika” termininin pedaqogikaya

daxil olduğu konkret dövr

4. Yeni təlim və pedaqoji texnologiyaların tətbiqə

hazırlanmasının kriteriyayönümlü diaqnostikası

Respublikamızda müasir dövrdə sosial-iqtisadi proseslərin

inkişaf istiqamətlərini xarakterizə edən başlıca xüsusiyyətlərdən

biri də informasiyanın rolunun əhəmiyyətli surətdə artmasıdır.

Təhsil sisteminin təlim-tərbiyə, idarəetmə, qiymətləndirmə və s.

fəaliyyət növlərinin təkmilləşdirilməsində informasiyanın rolu

böyükdür. Həmçinin təhsil sistemi inkişafın başlıca istiqa-

mətlərini xarakterizə edir. Təhsil sistemində informasiyalardan

istifadəyə kortəbii surətdə yanaşma yüksək səviyyədə subyek-

tivliyə gətirir və informasiya cəmiyyətinin inkişaf tendensiyaları

ilə ziddiyyət təşkil edir. Baxılan problemin həlli təhsil prosesinə

müasir pedaqoji texnologiyaların tətbiqi nəticəsində mümkündür.

Pedaqoji diaqnostikanı belə müasir texnologiyalara aid etmək

olar. Şagirdlərin biliyinin inkişaf mərhələsinə müxtəlif faktor-

lardan bu və ya digər formada alimlər, tədqiqatçılar münasibət

Rus tədqiqatçısı Uşinski yazmışdır ki, “Əgər pedaqogika

insanı hərtərəfli tərbiyə etmək istəyirsə, onda hər şeydən əvvəl

onu hərtərəfli öyrənməlidir”. O, müəllimlərə məsləhət görmüşdür

ki, şagirdlərinizi, onların ətraf mühitini, fiziki və daxili təbiətini

nə qədər mümkündürsə çox öyrənsinlər.

Suxomlinski bu problemin həllinə daha hərtərəfli və dərin

yanaşmış və qeyd etmişdir ki, uşağı hərtərəfli öyrənmək peda-

qogikanın nəzəri və praktik sahələrinin başlıca kəsişmə nöq-

təsidir. Sonrakı müəllimlər və tədqiqatçılar da pedaqoji prosesdə

uşağın hərtərəfli və dərindən öyrənilməsinə diqqət yönəltmişlər.

Göründüyü kimi, bütün zamanlarda mütərəqqi pedaqoqlar

pedaqoji prosesdə şagirdlərin hərtərəfli öyrənilməsinə geniş yer

vermişdir. Onların bu fikirləri müasir pedaqogika elmində peda-

qoji diaqnostikanın mahiyyətinin əsasını təşkil etmişdir. Pedaqoji

diaqnostika termini isə pedaqogika elminə keçən əsrin sonuncu

onilliyində daxil olmuşdur. Təhsil sahəsində tətbiq olunan

ənənəvi nəzarət metodlarından fərqli olaraq pedaqoji diaqnostika

təhsil sisteminin fəaliyyətin nəticələrinin müntəzəm olaraq izlənil-

məsini nəzərdə tuturdu ki, bu da onun yekun olaraq müqayisəli

təhlilinə imkan verir.

Praktik olaraq təhsil müəssisəsi üçün hazırlanan hər bir

diaqnostik metodika pedaqoji diaqnostika üçün də müvəf-

fəqiyyətlə istifadə oluna bilər.

Pedaqoji diaqnostikanın məqsədi, onun fəaliyyətinin ma-

hiyyətini əks etdirən pedaqoji informasiya yolu ilə həyata ke-

informasiyanı almaq üçün

aşağıdakı prinsiplərə istinad olunur:

1. Diaqnostik praqnozvermə istiqamətliliyi prinsipi

2. Pedaqoji kommunikativlik prinsipi

3. Sosial normativ xarakterlilik prinsipi

4. Elmilik prinsipi

6. Fasiləsizlik prinsipi

7. Tamlıq prinsipi

8. Ardıcıllıq prinsipi

Pedaqoji diaqnostikanın texnologiyasının işlənilməsi

prosesində təcrübi və nəzəri metodlardan istifadə edilir. Onlara

sorğu, müşahidə, müsahibə, anketləşdirmə, söhbət, təbii və diaq-

nostik eksperiment, modelləşdirmə aid edilir.

Pedaqoji diaqnostika termini, pedaqogikaya keçən əsrin

axırıncı on illiyində daxil olmuşdur. Təhsil sahəsində tətbiq

olunan ənənəvi nəzarət metodlarından fərqli olaraq öyrənilməsini

nəzərdə tutur ki, bu da onun nəticələrinə, müqayisəli təhlilinə

imkan verir. Praktik olaraq təhsil müəssisəsi üçün hazırlanan hər

bir diaqnostik metodika pedaqoji diaqnostika üçün əhəmiyyətli

olar. Pedaqoji diaqnostikanın məqsədi, onun fəaliyyətinin

mahiyyətini əks etdirən pedaqoji informasiya təyin olunur. Peda-

qoji informasiya dedikdə, biz diaqnostika, proqnoz vermə, məq-

sədəmüvafiq, pedaqoji, kommunikativ, interaktiv, sosial normativ

xarakterlə şərtlənən və ümumtəhsil məktəblərində təhsil fəaliyyəti

nəticəsində onun subyektlərə tərbiyəvi təsir edən inkişafını

Diaqnostika nəticəsində informasiyanı almaq üçün diaq-

nostikanın nə kimi prinsiplərə əsaslanması barədə yuxarıda

İnnovasiyalı metod və

arzulamaq azdır, bunu reallaşdırmaq üçün yüksək peşəkarlığa nail

olmaq lazımdır. Ona görə də müəllimin, yaxud kollektivin hər

şeydən əvvəl yeni texnoloji təcrübənin tətbiqinə peşəkarlıqla

yanaşması məsləhət görülür. Bu baxımdan, şəxsiyyətyönümlü

təlim sistemi əsasında qurulan metodika daha səciyyəvidir. Əgər

müəllim metodikada əks olunan bütün parametrləri icra etmişsə,

o, yeni təhsil texnologiyasından, indiki halda şəxsiyyətyönümlü

təlimdən istifadə etməyə hazır ola bilər.

Müəllim üçün təzə olan metodikanın tətbiqində təhsil

müəssisəsi rəhbərinin mövcud innovasiyaya münasibəti də çox

vacib faktordur. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir çox

müəllim yeniliklərin tətbiq edilməsi ilə işlədiyi halda, onun

fəaliyyətini yenə də köhnə ölçülərlə qiymətləndirirlər.

Məktəb rəhbərləri yeni təlim metodları ilə işləyən

müəllimlərin dərsini dinləmək üçün yeni yanaşmaları yüksək

Əgər məktəb rəhbərləri bir çox parametrlərə görə dərsin

təhlilinə hazır deyilsə, onda o yeni metodlarla tanış olmalı, bu növ

fəaliyyət üçün şəxsi hazırlığını artırmalıdır.

Pedaqoji diaqnostikanın texnologiyasının işlənilməsi pro-

sesində təcrübi nəzəri metodlardan istifadə edilir. Onlara sorğu,

müşahidə, müsahibə, anketləşdirmə, təbii və diaqnostik ekspe-

riment, modelləşdirmə və s. daxil edilir. Bu halda diaqnostikanın

subyektlərindən alınan informasiyanın etibarlılıq səviyyəsi

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Deməli, təlimdə pedaqoji diaqnostikanın metodlarından

düzgün və yaradıcı şəkildə istifadənin əhəmiyyəti təkzibolun-

mazdır (müşahidə, müsahibə, anket sorğusu, testləşdirmə,

pedaqoji-psixoloji eksperiment və s.).

Məktəbli müvəffəqiyyətinin diaqnostikası baxımından

biliyin yoxlanılmasının şifahi, yazılı və test formalarından səmə-

rəli istifadə olunmalıdır. Bu da onu göstərir ki, təhsil sitemində

təlimə yararlılığın və intellektual inkişafın diaqnostikası düzgün

1. Ağamalıyev R., Əhmədov İ. Tədris prosesində modul

təlim texnologiyasından istifadənin imkan və yolları.

Pedaqoji texnologiyalar. Bakı, 2006.

2. Ağayev Ə. Təlim prosesi: Ənənə və müasirlik. Bakı, 2006.

3. Kazımov N., Həşimov Ə. Pedaqogika. Bakı, 1996.

4. Kərimov Y. Təlim metodları. Bakı, 2007.

5. Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri.

6. Məktəb pedaqogikası.(Q.İ.Şukinanın redaktəsi ilə) Bakı,

7. Nəzərov A., Mollayeva E. Müasir dövrün təhsil

problemləri. (Mühazirə xülasələri) Dərs vəsaiti, Bakı,

PEDAQOJİ İNNOVASİYALAR

1. İnnovasiyanın mahiyyəti

2. Pedaqoji sistemin optimallaşdırılması

3. İnnovasiyaların

müəyyənləşdirən

4. Hazırda pedaqoji sistemdə

gedən innovasiya

prosesinin növləri

götürülmüşdür. Mənası “yenilik” deməkdir. Pedaqoji innovasiya

dedikdə, təlim, tərbiyə, təhsil prosesinin gedişini və nəticələrini

yaxşılaşdırmaq məqsədilə pedaqoji sistemdə həyata keçirilən

yenilik başa düşülür. İnnovasiya pedaqoji sistemin daxili

ehtiyatları hesabına baş verir. İnnovasiya sözünün əvvəlindəki

“in” hissəsinin mənası da daxili deməkdir.

Pedaqoji sistemin yeniləşməsi çox vacib və aktual

ideyadır. Çünki təhsil cəmiyyətin simasıdır. Cəmiyyətin inkişafı

təhsildə də öz əksini tapmışdır. Ölkədə siyasi sistemin dəyiş-

məsindən sonra cəmiyyətdə olduğu kimi təhsildə də yeniliklər baş

vermişdir. İndi yeni tip məktəblər yaranmışdır. Alternativ təhsil

planları, dərslikləri, dərs vəsaitləri yaranmışdır. Təhsilə inves-

Pedaqoji sistem zəncirvari şəkildə bir-birinə bağlıdır.

Sistemdəki komponentlərdən biri pozulduqda sistem dağılır və

onun əvəzinə yeni xassələri olan başqa bir sistem yaranır.

Pedaqoji sistemin elementləri aşağıdakılardır:

4. təlim və tərbiyənin məzmunu;

6. təlim-tərbiyə və təhsil işinin təşkili formaları;

7. təlim-tərbiyə və təhsil prosesinin idarə olunması;

8. təlim-tərbiyə və təhsil prosesinin texnologiyası;

9. təlim-tərbiyə və təhsil prosesinin nəticələri.

Pedaqoji sistemin səmərəsi 100%-dən artıq ola bilməz. Bu

göstəricinin 50%-i müəllimin, 50%-i isə şagirdin payına düşür.

Buradan belə çıxır ki, ən pis pedaqoji prosesin nəticəsi 50%-dən

aşağı ola bilməz. Həmin 50%-i bünövrə götürməklə hər zaman

daha 50%, yəni 100%-ə çatmaq uğrunda mübarizə gedir. Lakin

indiyədək tam 100%-lik qələbə əldə edilməmişdir. Ənənəvi

pedaqoji sistemli iş əmsalı 60%-dir. Bu o deməkdir ki, məktəb

yetirmələrinin yarıdan bir az çoxu proqram materiallarını

mənimsəyə bilir. Odur ki, daha yüksək mənimsəmənin yolları

Pedaqoji sistemin təkmilləşdirilməsinin iki yolu var: 1)

İntensiv (fransızca – gücləndirmək, məhsuldarlığı artırma); 2)

Ekstensiv (latınca – genişləndirmək, uzatmaq).

İntensiv yol – pedaqoji sistemin inkişafını daxili ehtiyatlar

hesabına həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Ekstensiv yol isə peda-

qoji sistemin inkişafı üçün əlavə qüvvələrin (investisiyaların),

yeni vasitələrin, avadanlıqların, texnologiyaların, kapital qoyu-

luşunun cəlb edilməsidir.

Hazırda qərb məktəbi ekstensiv yolla inkişaf edir. Hazırda

müstəqil yolla pedaqoji məhsulun keyfiyyətinin artmasına şübhə

edirlər və nəzəriyyəçilər belə fikir söyləyirlər ki, yaxın vaxtlarda

pedaqogikada innovasiyalar keçmişə qayıtmağı aparıb çıxa-

racaqdır. Odur ki, indi intensiv və ekstensiv yolların inteqrasiyası

pedaqoji sistemin səmərəliliyini yaxşılaşdırmağın

mümkünlüyünü iddia edirlər.

İnnovasiyaların obyekti aşağıdakı problemlərdir:

a. təlim-tərbiyə fəaliyyətinin motivasiyasını (öyrənməyə,

oxumağa olan marağı) necə yüksəltmək;

b. dərsdə öyrənilən materialın həcmini necə artırmaq;

c. təlimin sürətini artırmaq;

d. vaxt itkisini necə aradan qaldırmaq və s.

Hazırda bu problemləri həll etməyin yolları müəyyən-

ləşməlidir. Bu səbəbdən bəzi mütəxəssislər ənənəvi pedaqogikanı

tənqid edir, yeni bir elmin yaranması fikrini irəli sürürlər ki,

həmin elm təhsili kökündən yeniləşdirsin. Bu, olduqca çətindir.

Yeni pedaqoji ədəbiyyatda belə bir elm şərti olaraq “inno-

vasiya pedaqogikası” adlanır. Təlim və tərbiyənin paradiqmalarını

(nəzəri və praktiki problemlərin həllinin əsasını təşkil edən hakim

nəzəriyyə) dəyişməyi tələb edir. İnnovatorlar belə hesa edirlər ki,

klassik pedaqoji nəzəriyyə köhnəlmişdir, indiki şəraitdə yeni

nəsillərə həmin nəzəriyyə əsasında təlim-tərbiyə vermək çətindir.

innovasiyalı təhsil müəssisələri hazırda

fəaliyyət göstərməkdədir. Müasir Təhsil Kompleksini, XXI əsrin

bir sıra başqa təhsil sahəsindəki yeniliklərini buna misal

1. Humanist pedaqogikanın təşəkkülünə pedaqoji sistemdə

sözün əsl mənasında gedən innovasion prosesi nümunə kimi

2. Təlim-tərbiyə prosesin optimallaşdırılması ümumilikdə

pedaqoji sistemə aid edilən ümumi innovasiyadır. Optimal-

laşdırma (optium – ən yaxşı) mümkün olan variantlardan ən

yaxşısını seçib götürmək prosesidir. Pedaqoji proses çox planlı,

mürəkkəb və dinamik olduğu üçün optimal variantlar da çoxdur.

Onların ən yaxşısını seçib işlətmək vacibdir. Bu zaman alternativ

variantları müqayisə etməyə, daha məqsədəmüvafiq varianta

önəm verməyə lüzum var. Çünki bu şərait (məsələn, sinif) üçün

yararlı olan optimallıq digər şəraitdə özünü doğrultmaya bilər.

Optimallaşdırma nəzəri və praktik baxımdan iki istiqa-

variantlarını hesaba (uçota) alma, müqayisə, tutuşdurmadır;

2) praktiki aspektdə – bu pedaqoji sistemin innovasiyası,

yekun təşkili və qurulması, qarşıya qoyulmuş vəzifələri həll

etmək üçün onun ən yaxşı vəziyyətə gətirilməsidir. Təlim-tərbiyə

prosesi o zaman optimal hesab olunur ki, orada şagirdlər və

müəllimlər yüklənmir və maksimum nəticə əldə edirlər.

Təcürbə göstərir ki, şagirdlərin həddindən artıq yüklən-

məsi onların iş qabiliyyətini azaldır, sağlamlığına mənfi təsir

Optimallaşdırma pedaqoji prosesi mövcud vəziyyətə,

şəraitə uyğunlaşdırmağı nəzərdə tutur. Bununla belə o özü yeni

şərait yaradır və pedaqoji prosesin ona tabe olmasını tələb edir.

Təlim-tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması o zaman

mümkündür ki, müəllim pedaqoji sistemin bütün parametrlərini

(göstəricilərini) yaxşı bilsin. Bu baxımdan müəllim aşağıdakı

keyfiyyətlərə malik olmalıdır.

1) yaradıcı təfəkkür üslubuna;

2) təfəkkür çevikliyinə;

3) təfəkkür konkretliyinə;

4) təfəkkür sistemliliyinə;

5) qərarlar qəbul edən və fəaliyyət göstərən zaman həddi

6) daha çox ünsiyyətə girmək və pedaqoji taktı gözləmək

Ümumiyyətlə, hər bir müəllim təlimi optimallaşdırmağı

Müasir yeniləşmə prosesinin təhlili əsasında pedaqoji

sistemində gedən innovasiya prosesini üç növə ayırmaq olar:

1. Aşağı səviyyə: Burada yeni qeyri-adi adlar və ümumi

ifadələrdə dəyişikliklər aparılması güman edilir;

2. Orta səviyyə: Burada mahiyyətə

3. Yüksək səviyyə: Burada bütün sistemin və onun

başlıca komponentlərinin əsaslı dəyişilməsi baş verir.

Əslində üçüncü yüksək elmi və praktiki dəyərə malikdir.

Qalanlar keçici xarakter daşıyır və “innovasiya” xatirinə edilir.

Təhlil göstərir ki, üçüncü səviyyə innovasiyanın çox cüzi

hissəsini, ancaq 3 fəslini təşkil edir.

Humanist məktəblərin təcrübəsi artıq innovasion fəaliy-

yətin konkret forma və üsullarını müəyyən etmişdir. Onlardan

aşağıdakıları göstərmək olar.

1. Təlim-tərbiyə fəaliyyətinin diferensiasiyası

2. Tərbiyə və təlim prosesinin fərdiləşdirilməsi

3. Hər bir tərbiyə olunanın meyl və qabiliyyətinin inkişafı

üçün əlverişli şəraitin yaradılması

4. Homogen (eyni mənşəli) siniflərin və paralellərin

5. Təlim-tərbiyə üçün rahat şəraitin olması

6. Şagirdə və onun inkişafına inam

7. Şagirdi necə varsa elə qəbul etmək

9. Qiyabi, ekstern təlimin aradan qaldırılması

10. Müəllimin şəxsi daxili yönümünün dəyişdirilməsi

11. Humanitar təhsilin gücləndirilməsi

1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

2. Əliyev A. Yeni (müasir) pedaqoji texnologiyalar və

əhəmiyyəti. “Təhsil problemləri” qəzeti, 21-30 iyun, 2007.

3. Həsənov A., Ağayev Ə. Pedaqogika. Bakı, 2007.

4. Qasımova L., Mahmudova R. Pedaqogika. Bakı, 2003.

5. Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri.

6. Mərdanov M. Azərbaycan təhsili yeni inkişaf mər-

hələsində. Bakı, 2009.

7. Nəzərov A., Mollayeva E. Müasir dövrün təhsil prob-

lemləri. (Mühazirə xülasələri) Dərs vəsaiti. Bakı, 2011.

YENİLİKÇİ MÜƏLLİMLƏRİN PEDAQOJİ

TEXNOLOGİYALARDAN İSTİFADƏ BACARIĞI

1. Müəllimlik peşəsinin insan fəaliyyətinin çox

mürəkkəb növünə aid olması

2. Müəllimin pedaqoji qabiliyyətinin yeddi qrupa

3. İdeal pedaqoji keyfiyyətlərin üç qrupa ayrılması

4. Həqiqi təlim üçün metod və texnologiyaların qar-

şıya qoyulmuş məqsəd və şəraitdən asılı olaraq seçil-

5. Xarici təcrübədə əxz edilmiş bəzi yenilikçi müəl-

limlər tərəfindən tətbiq edilməyə başlayan interaktiv

metodlar (rollu oyun, debatlar və s.)

Müəllimlik peşəsi insan fəaliyyətinin çox mürəkkəb

növünə aiddir. Pedaqoji funksiya müəllimə peşə bilikləri və

bacarıqlarını tətbiq etmək istiqamətini göstərməkdir. Pedaqoji

fəaliyyətin başlıca istiqamətlərini şagirdlərin təlimi, təhsili,

tərbiyəsi, inkişafı və formalaşması təşkil edir. Bu işlərin hər

birində müəllim çox konkret işlər görür. O, özü bu başlıca

funksiyanı nə qədər dərindən başa düşsə öz şagirdlərinə də bir o

qədər müstəqillik, təşəbbüskarlıq, sərbəstlik verər. Müəllimin

pedaqoji qabiliyyətləri yeddi qrupa ayrılır:

1. Təşkilatçılıq qabiliyyəti

birləşdirmək, onları məşğul etmək, vəzifələri bölüşdürmək, işi

planlaşdırmaq, görülən işə yekun vurmaq və s. bacarığında özünü

2. Təlim (öyrətmək, didaktik) qabiliyyəti – tədris

materialının əyani vasitələri, avadanlığı seçmək və hazırlamaq,

tədris materialını başa düşülən şəkildə, aydın, ifadəli, inandırıcı

nəql etmək, tədris – idrak fəallığını yüksəltmək, idrak maraqlarını

və onların mənəvi tələbatlarını stimullaşdırmaq bacarığı daxildir.

3. Perseptiv qabiliyyət – şagirdlərin daxili aləmini

görmək bacarığında onların emosional vəziyyətini obyektiv

qiymətləndirməkdə psixikasının xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqda

4. Kommunikativ (ünsiyyət) qabiliyyəti – müəllimin

şagirdlər, onların valideynləri, həmkarları, tədris müəssisəsinin

rəhbərləri ilə pedaqoji cəhətdən məqsədyönlü münasibət qura

bilməsində özünü göstərir.

5. Suqqestiv (təlqinedici) qabiliyyət

emosional – iradi təsir göstərməkdən ibarətdir.

6. Tədqiqatçılıq qabiliyyəti – pedaqoji situasiyaları və

prosesləri dərk etmək və obyektiv qiymətləndirmək bacarığıdır.

7. Elmi-idraki qabiliyyət – seçdiyi sahə üzrə elmi

bilikləri mənimsəmə qabiliyyətidir.

Bu qabiliyyətlər içərisində aparıcı və köməkçi qabi-

liyyətlər vardır. Didaktik və təşkilatçılıq qabiliyyəti aparıcı

qabiliyyətlərə aiddir. Qalanları isə köməkçi qabiliyyətlər hesab

Müəllim üçün ən vacib keyfiyyət humanizmdir. “Huma-

nizm” sözünün mənası, insanpərvər (“insani”, “bəşəri”) deməkdir.

Humanist münasibətlər şagirdlərin şəxsiyyətinə maraqdan, onun

vəziyyətinə şərik olmaqdan, fikrinə hörmət etməkdən, tədris

fəaliyyətinə yüksək tələbkarlıqdan, şəxsiyyətinin inkişafına qayğı

göstərməkdən və s. – dən ibarətdir.

İnteraktiv metodlarla əlaqədar xarici təcrübədən əxz

olunan, istifadə edilən və əməli işdə tətbiq olunan bir sıra müx-

təlif adlar və terminlərin işlədilməsinə diqqət yetirməyin zəruriliyi

ortaya çıxır. Bu adların verilməsi nəzəri ideyadan deyil, prak-

tikadan – təlim təcrübəsindən irəli gəlmişdir. Əgər hər hansı işini

mükəmməl bilən, yaradıcı işləyən müəllim öz təcrübəsində

şagirdlərarası fəallaşdırmanı təmin edən hər hansı metodika

işləyib tətbiq edərsə özü də onun adını verə bilər.

Nümunə üçün xarici təcrübədən əxz edilmiş və bəzi

yenilikçi müəllimlər tərəfindən tətbiq edilməyə

interaktiv metodlara diqqət yetirək:

Rollu oyun. Bu metod didaktikada ilkin formalaşmış

metodlardan biridir. XX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycanda

hətta ədəbi müzakirələri də bu metodla keçirirmişlər. Hələ Sovet

dönəmində müəllimliyə başlayan bəzi müəllimlər dərslərində

rollu oyundan şagirdləri fəallaşdırma və qabiliyyətlərinin artırma

metodu kimi orta məktəbdə istifadə etmişlər. Rollu oyunu hazırda

interaktiv metodlar sırasına daxil edən digər qabaqcıl müəllimlər

vaxtı düzgün hesablamalıdırlar. Göstərilən şərtləri Azərbaycanın

qabaqcıl müəllimləri və uşaq bağçası tərbiyəçiləri 50 ildir ki,

tətbiq edirlər. Rollu oyun mövzuya, fənnə, sinfə görə müxtəlif cür

imitasiya edilə bilər.

Related posts:

1. 6cu sinif riyaziyyat metodik vesait pdf
2. Anqlo sakson işğalı
3. Hər şey tabakda başlar
4. Stiven veinbörq ilk üç dəqiqə indir