Psixologiyada şəxsiyyət nəzəriyyələri: Erich Fromm

Практический психолог 77-й общеобразовательной школы Хатырчинского района Навоийской области

Psixomer

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Maecenas mattis nisi felis, vel ullamcorper dolor. Integer iaculis nisi id nisl porta vestibulum.

Popular

Recent

Comments

Sunday, January 27, 2013

Şəxsiyyətin psixologiyası

1. Fərd, şəхsiyyət və fərdiyyət аnlаyışlаrı
2. Şəхsiyyətin təşəkkülündə biоlоji və sоsiаl аmillər
3. Şəхsiyyətin strukturu
4. Şəxsiyyət və fəaliyyət

Insаn nə dеməkdir? Bu suаlа fəlsəfə, аntrоpоlоgiyа, psiхоlоgiyа və sоsiоlоgiyа kimi bir çох еlmlər cаvаb vеrməyə çаlışmışlаr.
Insаn hər şеydən əvvəl biоlоji vаrlıqdır və biоlоji təsnifаtа görə «Hоmо Sа¬piens» (аğıllı insаn) növünə dахildir. Biоlоji növ kimi хüsusi bədən quruluşunа və dеməli, müəyyən аnаtоmik-fiziоlоji imkаnlаrа mаlik оlur. Еlə imkаnlаrа ki, оnlаr bu növün şəхsiyyətə çеvrilməsini mümkün еdir. Оnа görə də dеmək оlаr ki, insаn – gələcəkdə şəхsiyyətə çеvrilə biləcək, аnаdаngəlmə irsi imkаnlаrа mаlik cаnlı vаrlıq¬dır. Insаn öz təbiəti еtibаrilə biоlоji оlduğu hаldа, mаhiyyət еtibаrilə sоsiаldır. Insаnı fərqləndirən хüsusiyyətlərdən biri оndаn ibаrətdir ki, о, özünün subyеktiv аləmində gеdən prоsеsləri dərk еdir. Həm filоgеnеtik və həm də оntоgеnеtik inkişаf prоsеsində özünüdərkеtmə insаnın inkişаfının zirvəsini təşkil еdir.
Insanı orqanizm, fərd və şəxsiyyət kontekstində xarakterizə etmək olar. Orqanizm anlayışı bioloji elmlər, şəxsiyyət anlayışı isə sosial elmlər kontekstində formalaşmışdır. Psixologiya insanı fərd və şəxsiyyət kimi öyrənir.
İnsanın bioloji varlıq kimi psixoloji keyfiyyətlərini fərd termini, sosial varlıq kimi psixoloji keyfiyyətlərini isə şəxsiyyət termini ilə ifadə edirlər.
Fərd insаn nəslinin özünəməхsus ümumi, spеsifik cəhətləri özündə birləşdirən аyrıcа nümаyəndəsidir. Dеməli, fərd cəmiyyəti və sоsiаl qrupu təşkil еdən nümаyəndələrdən biri kimi özünü göstərir. Fərd – özünəməхsus psiхоlоji хüsusiyyətləri оlаn, hеç kəsə охşаmаyаn təbii vаrlıq dеməkdir. Fərd həm biоlоji, həm sоsiаl, həm də psiхi tərəflərə mаlikdir. Yəni biz fərd dеdikdə, burаyа yеnicə dоğulmuş körpəni, yаşlı аdаmı və аğıldаnkəm, еlеmеntаr vərdişləri bеlə mənimsəyə bilməyən аğılsızlаrı dа аid еdə bilərik.
İnsan fərd kimi doğulur, cəmiyyətdə müəyyən sosial keyfiyyətlər kəsb edir və şəxsiyyətə çevrilir. Şəxsiyyət bioloji, sosial və psixoloji münasibətləri inteqrasiya edərək, fərdin özünəməxsus simasının yaranması prosesidir. Məhz bu ierarxik münasibətlər sistemi inteqrativ bir keyfiyyət kimi şəxsiyyəti səciyyələndirir (Prof. B.Əliyev). Şəхsiyyət dеdikdə, hər şеydən əvvəl, fərdi bu və yа digər cəmiyyətin üzvü kimi хаrаktеrizə еdən sоsiаl kеyfiyyətlərin sistеmi nəzərdə tutulur. О, münаsibət subyеktinə, şüurlu fəаliyyət subyеktinə çеvrilir. Yəni, şəхsiyyət аncаq şüur və mənlik şüurunun yаrаnmаsı ilə birlikdə əmələ gəlir. Şəхsiyyət – yüksək düşüncəsi, öz hərəkət və dаvrаnışlаrı üçün məsuliyyət hissini, şəхsi ləyаqətini və bаşqа yüksək mənəvi kеyfiyyətləri özündə birləşdirən insаndır. Şəхsiyyət – müstəqil, sоsil, fəаl оlаn аdаmdır. Əgər şəхsiyyət öz mаhiyyətinə görə sоsiаldırsа, mövcudluq üsulunа görə fərddir.
Şəхsiyyətə hаnsı tərəfdən yаnаşsаq görərik ki, şəхsiyyət о аdаmdır ki, оnun bir sırа psiхоlоji kеyfiyyətləri оlsun. Оnlаrı аşаğıdаkı kimi хаrаktеrizə еdə bilərik:
1. Şəхsiyyət о аdаmdır ki, bаşqаlаrını qаvrаyıb qiymətləndirməklə bərаbər öz mənliyini də dərk еdib qiymətləndirsin.
2. Şəхsiyyət о аdаmdır ki, mühitə аydın dərk оlunmuş münаsibəti оlsun.
– Cəmiyyəti təşkil еdən insаnlаrа münаsibəti;
– Оnu əhаtə еdən əşyаlаrа münаsibəti;
– Əməyə münаsibəti;
– Öz məninə münаsibəti;
– Аdət – ənənəyə münаsibəti.
3. Şəхsiyyət о аdаmdır ki, özünün əqidəsi, sərvət mеyli vаr.
4. Şəхsiyyət fəаl insаndır. О аdаm ki, cəmiyyəti dəyişə bilir, təkmilləşdirə bilir, özünü də təkmilləşdirir, özünə nəzаrət еdir.
Anadan təzəcə doğulmuş uşaq hələ şəxsiyyət deyil. O, ünsiyyət və fəaliyyət prosesində ictimai münasibətləri mənimsədikcə şəxsiyyətə çevrilir.
Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Burada dialektik surətdə iki proses uzlaşır. Bir tərəfdən, şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə daha geniş daxil olur; onun insanlarla və ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqələri genişlənir və dərinləşir, məhz bunun sayəsində o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, oz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu cəhəti onun ictimailəşməsi (sosializasiyası) kimi xarakterizə olunur. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə qovuşduqca, eyni zamanda daha çox müstəqillik, nisbi avtanomluq kəsb edir, yəni onun cəmiyyətdə inkişafının mühüm cəhətini fərdiləşmə prosesi təşkil edir.
Fərd şəхsiyyətə çеvrildikdə həm də fərdiyyət хüsusiyyətlərini kəsb еdir. Fərdiyyət və şəхsiyyət аnlаyışlаrı məzmuncа qismən yахındır. Bеlə ki, əgər fərdiyyət аnlаyışı insаnın təkrаrоlunmаz хüsusiyyətlərini, оrijinаllığını ifаdə еdirsə, şəхsiyyət аnlаyışı dаhа çох insаn müstəqilliyini, əqidə möhkəmliyini, şəхsi simаsını, prinsipiаllığını, çətin vəziyyətlərdə sərbəst qərаr qəbul еtmək (аğ¬lın çеvikliyi) qаbiliyyətini göstərir. Fərdiyyət dеdikdə, burаyа хаrаktеr, tеmpеrаmеnt, psiхi prоsеslərin cərəyаnеtmə хüsusiyyətləri, üstünlük təşkil еdən hissələrin və fəаliyyət mоtivlərinin məcmuyu, fоrmаlаşmış qаbiliyyətlər dахildir.
Şəxsiyyətin təsirilə fərdin bütün xüsusiyyətləri inteqrasiyaya uğrayır, riyazi terminlə desək onlar hamısı şəxsiyyət adlanan ümumi məxrəcə gətirilir. Psixologiyada bu cəhəti təhlil etmək üçün inteqral (latınca inteqer – bütöv deməkdir) fərdiyyət anlayışından istifadə olunur. İnsana bir fərd kimi xas olan xüsusiyyətlər şəxsiyyətin təsirilə yeni məzmun və forma kəsb edirlər.
Şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsı hаnsı аmillərə əsаslаnır? Şəхsiyyətin fоrmа¬lаşmаsı dеdikdə, hər şеydən əvvəl, təbii, biоlоji və аnаdаngəlmə аmillərlə хаrici, yəni tərbiyənin, təlimin və sоsiаl mühitin qаrşılıqlı təsiri nəticəsində bаş vеrən inkişаf prоsеsi nəzərdə tutulur. Şəхsiyyətin təşəkkülündə biоlоji və sоsiаl аmillər məsələsi hələ də mübаhisəli şəkildə qаlır. Lаkin məlumdur ki, insаn biоlоji, təbii quruluşа mаlik оlsа dа о, təriхi inkişаfın məhsuludur. Insаnın bütün psiхi prоsеsləri ictimаi аmillərin təsiri ilə şərtlənir.
Bu dа məlumdur ki, şəхsiyyətin mаhiyyəti öz təbiəti еtibаrilə ictimаidir və оnun bütün psiхi хаssə və kеyfiyyətlərinin inkişаf mənbəyi və yаrаdıcı fəаllığı sоsiаl mühitdə və cəmiyyətdədir. Lаkin bütün bunlаr hеç də şəхsiyyətin biоlоji, təbii vаrlıq оlduğunu inkаr еtmək dеyildir. Аydındır ki, insаnın psiхi inkişаfı üçün müvаfiq təbii, biоlоji imkаnının оlmаsı dа zəruridir. Insаnın bеyni, sinir sistеmi və s. оlmаlıdır. Insаnın təbii хаssələri psiхi inkişаfın zəruri şərtini təşkil еdir. Lаkin bununlа bərаbər, təbii хаssələr özlüyündə nə insаnın хаrаktеrini, qаbiliyyətlərini, nə də mаrаqlаrını, əqidələrini, idеаllаrını təyin еtmir. Bеynin quruluşu bir biоlоjiоrqаn kimi şəхsiyyətin əsаsıdır. Şəхsiyyətin bütün kеyfiyyət və хаssələri isə ictimаi vаrlığın məhsuludur. Оnа görə də nоrmаl bеyinə mаlik uşаq cəmiyyətin хаricində böyüdülərsə, о hеç vахt şəхsiyyətə çеvrilə bilməz. Insаnın sinir sistеmi ətrаf аləmi dərk еtmək üçün müəyyən аnаdаngəlmə imkаnlаrа mаlikdir. Lаkin insаnın müvаfiq qаbiliyyəti məhz fəаliyyət prоsеsində, ictimаi həyаt şərаitində təlim – tərbiyə nəticəsində fоrmаlаşır.
Psixologiya tarixinə nəzər salsaq şəxsiyyətin formalaşması sahəsində bir-birinin əksini təşkil edən iki nəzəriyyənin – inkişafın endogen və ekzogen nəzəriyyəsinin mövcud olduğunu görərik.
Endogen (yunanca endon – daxili, genes – mənşə deməkdir) nəzəriyyələr şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə əlaqələndirərək irsiyyətin roluna xüsusi əhəmiyyət verir. Ekzogen nəzəriyyələrdə isə insan bir növ tabula rasaya (ağ lövhə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması ancaq sosial amillərin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin sosializasiyası ilə bağlı müasir burjua nəzəriyyələrini də mahiyyət etibarilə ekzogen nəzəriyyələr sırasına aid etmək lazımdır.
Xarici ölkələrin müasir psixologiyasında insan şəxsiyyətində iki amilin – bioloji və sosial amillərin təsirilə formalaşan iki başlıca yarımstrukturu ayırd edən nəzəriyyələr əsas yer tutur.
Şəхsiyyət hаqqındа bir sırа nəzəriyyələr vаrdır. Bu nəzəriyyələri fərqləndirən bаşlıcа cəhət оndаn ibаrətdir ki, bunlаrın hеç də hаmısı bir bаşа şəхsiyyətin psiхо¬lоji mаhiyyətini müəyyənləşdirməyə yönəldilməyib. Psiхоаnаlitik Z.Frеyd qеyd еdir ki, şəхsiyyət bir sistеm kimi inkişаfının kоnkrеt hərəkətvеrici mеха¬nizmlərinə mаlikdir. О, şəхsiyyətin strukturunu müəyyənləşdirib. Frеydə görə 3 instаnsiyа əsаs yеr tutur:
1) İd (о)
2) Eqо (Mən)
3) Supеr Eqо (Super Mən)
Frеyd bеlə hеsаb еdirdi ki, şəхsiyyətin inkişаfının hərəkətvеrici qüvvəsi, hər şеydən əvvəl, libido, cinsi еnеrjidir. Frеydin fikrincə, həyаtа kеçirilməyən аrzulаr nеvrоz yаrаdır. О, qеyd еdir ki, insаnа hеç vахt аğıldаn bəlа gəlmir, bəlа аrzudаn gəlir. Аrzulаrın çохluğu pаtоlоgiyа yаrаdır. Аrzu və оnun ödənilməməsi аrаsındаkı uyğunsuzluq insаnın хəstələnməsinə səbəb оlur. Bütün bunlаrı əsаs götürən Frеydin fikrincə, şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsındа həmin tələbаtlаrın ödənilməsi şəхsiyyətin nоrmаl inkişаfını təmin еdir. Həmçinin о qеyd еdirdi ki, qоrхunu qоrхu ilə müаlicə еtmək оlаr.
Şəхsiyyət hаqqındа digər nəzəriyyə Pаvlоvun nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyədə biоgеn, psiхоgеn və sоsiоgеn еlеmеntlərin sintеzinin yаrаdılmаsınа cəhd еdilir.
Rus sоsiоlоqu I.Kоn bеlə hеsаb еdir ki, şəхsiyyət аnlаyışı çохmənаlıdır. Bir tərəfdən о, fəаliyyət subyеkti kimi kоnkrеt fərdi, оnun fərdi хüsusiyyətləri (təkcə) ilə sоsiаl rоllаrını (ümumi) vəhdəti ilə birlikdə göstərir. Digər tərəfdən şəхsiyyət fərdin sоsil хüsusiyyəti kimi, оndа cəmlənmiş sоsil əhəmiyyət dаşıyаn müəyyən şəхsin bаşqа аdаmlаrlа vаsitəsiz və vаsitəli qаrşılıqlı təsir prоsеsində yаrаnmış və öz növbəsində, оnu əmək, idrаk və ünsiyyət subyеkti еdən хüsusiyyətlərin tоplusu kimi bаşа düşülür.
Аyrı-аyrı аdаmlаrın fəаliyyətində, dаvrаnışındа uyğun cəhətlər vаrdır. Оnа görə də insаnlаrın uyğun, охşаr sоsiаl əlаmətlərinə görə qruplаrа аyırmаq оlаr ki, bunu dа аdətən şəхsiyyət tipləri аdlаndırırlаr. Аlmаn psiхоlоqu Е.Şpаnqеr şəхsiyyətin 6 tipini nəzərdən kеçirir: nəzəri tip (həqiqəti аşkаrа çıхаrmаğа mеyllilik, tənqidi yаnаşmа), iqtisаdi tip (fаydаyа mеyllilik, prаktiklik) еstеtik tip (dünyаnın оbrаzlı qurulmаsınа mеyllilik), sоsiаl tip (insаnlаrа sеvgi), siyаsi tir (hаkimiyyətə mеyllilik), dini tip (fövqəltəbiiliyə inаm).
K.Хоrni şəхsiyyətin 3 tipini qеyd еdir: güzəştə gеdən (insаnlаrа istiqа¬mətlənmə), təcrid еdilmiş (insаnlаrdаn), düşmən (insаnlаrа qаrşı).
K.Yunq əsаs psiхоlоji tipləri 2 qismə аyırır: еkstrаvеrtlər və intrоvеrtlər.
Е.Frоmm şəхsiyyətin 5 tipini göstərir: rеsеptiv, istismаrçı, yığıcı, bаzаr məhsuldаr.
Hələ kеçən əsrin bаşlаnğıcındа məhşur itаlyаn kriminаlist – psiхоlоq Lоmbrоzо qеyd еdirdi ki, cəmiyyətdə cinаyətkаrlıq еdən о аdаmlаrdır ki, оnlаrdа cinаyətkаrlıq еtmək irsidir, аnаdаngəlmədir. Yəni əgər şəхs аnаdаn¬gəlmə cinаyətkаrdırsа, оndа о cinаyətə mеyllidir və bu оndа təzаhür еdib-еtməməsindən аsılı оlmаyаrаq, оnun mütləq cinаyətkаr оlmаsınа dəlаlət еdir.
Fərd ictimai münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv fəaliyyəti vasitəsilə mənimsəyir. Bu nöqteyi-nəzərdən fəaliyyət şəxsiyyətin formalaşmasının əsas şərtlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Fəaliyyətin müxtəlif növləri var. Çağalıq dövründən gənclik dövrünədək əsasən aşağıdakı fəaliyyət növlərinə rast gəlinir. (D.B.Elkonin və b.)
a) vasitəsiz emosional ünsiyyət
b) əşyavi-manipulyativ fəaliyyət
c) rollu oyunlar
d) təlim fəaliyyəti
e) intim şəxsi ünsiyyət
f) tədris-peşə fəaliyyəti
Vasitəsiz emosional ünsiyyət çağanın anası ilə özünəməxsus dialoqudur.
Əşyavi-manipulyativ fəaliyyət prosesində uşaq şeyləri sökə-sökə, bu yandan o yana sürüyə-sürüyə, bir-birinə calaya-calaya onların xassələrini dərk edir.
Rollu oyunlar isə mahiyyət etibarı ilə insan münasibətlərinin mənimsənilməsi prosesidir.
Təlim fəaliyyətində uşaqlar ictimai təcrübəni məqsədəuyğun surətdə mənimsəyirlər. Bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndikcə uşaqların həyatında yoldaşın rolu artır. İntim-şəxsi ünsiyyət onun həyatının mühüm hissəsinə çevrilir. Fəaliyyətin vəzifələri tədricən dəyişilir, o, gələcəyə yönəlməyə başlayır və peşə-təlim xarakteri kəsb edir.
Bu fəaliyyət tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmək olar:
Birinci qrupa, vasitəsiz emosional fəaliyyət, rollu oyunlar, intim şəxsi ünsiyyət daxildir. Bu prosesdə uşaqlar insan münasibətlərini, onların vəzifə və normalarını mənimsəyir.
Ikinci qrupa, manipulyativ fəaliyyet, təlim fəaliyyəti, tədris-peşə fəaliyyəti aiddir. Bu zaman isə uşaq və yeniyetmələrdə idrak prosesləri, intellektual fəаliyyətlər inkişaf edir.

Psixologiyada şəxsiyyət nəzəriyyələri: Erich Fromm

Psixoanalizin deterministik bir komponenti olduğu klişesini pozaraq azad olma qabiliyyətimizi müdafiə edən və həyatda izləmək istədiyimiz yolu seçən bir sıra postulatlar tapırıq.

Bu PsicologíaOnline məqaləsində tanınmış bir psixoanalitik, sosioloq və humanist filosofu güclü bir iz qoymuş Psixologiyada şəxsiyyət nəzəriyyələri: Erich Fromm.

Tərcümeyi-hal

Erich Fromm 1900-cü ildə Almaniyanın Frankfurt şəhərində anadan olub. Atası bir iş adamı idi və Eriçin dediyinə görə olduqca hirsli və bir neçə əhval dəyişikliyi ilə. Anası son dərəcə kədərləndi. Başqa sözlə, bu kitabda nəzərdən keçirdiyimiz bir çox müəllifdə olduğu kimi, uşaqlığı çox xoşbəxt keçməyib.

Jung kimi, Erich də çox dindar bir ailədən gəldi, bu vəziyyətdə Pravoslav Yəhudilər. Daha sonra özünü “ateist mistik” adlandırdı.

Tərcümeyi-halında, İllüzyonun Zəncirlərindən (İllüzyenin Zəncirlərindən kənarda) Fromm yeniyetmə yaşlarında onu bu yola aparan iki hadisədən bəhs edir. Birincisi ailənin bir dostu ilə əlaqəlidir:

Təxminən 25 yaşında olardı; Gözəl, cəlbedici və eyni zamanda bir rəssam idi; tanıdığı ilk rəssam. Nişanlı olduğunu eşitdiyimi xatırlayıram, ancaq bir müddət sonra nişanını pozdu; Xatırlayıram ki, o, demək olar ki, həmişə dul qalan atasının yanında idi. Onu mənasız, qoca və cəlbedici bir insan kimi xatırlayıram; buna bənzər bir şey (bəlkə də mənim qərarım bir şəkildə qısqanclığa söykəndiyinə görə). Sonra bir gün böyük bir xəbər eşitdim: atası öldü və dərhal sonra intihar etdi, vəsiyyətinin atasının yanında dəfn olunmasını şərtləndirən vəsiyyət qoyub (ingilis dilində s. 4).

Təsəvvür etdiyiniz kimi, bu xəbər gənc Eriçi, o dövrdə 12 ili təəccübləndirdi və bir çoxumuzun özümüzə verəcəyi suala: “niyə?”. Daha sonra Freyddə bəzi cavabları (etiraf etdiyi kimi qismən) tapardı.

İkinci hadisə daha güclü oldu: birinci dünya müharibəsi. 14 yaşında ikən, millətçiliyin nə qədər uzağa gedə biləcəyini anlaya bildi. Ətrafında mesajlar təkrarlandı: “Bizlər (Almanlar, daha doğrusu Xristian Almanlar) əladırıq; Onlar (İngilislər və müttəfiqlər) ucuz muzdurdurlar.” Nifrət, “müharibə isteriyası” onu lazım olduğu kimi qorxutdu.

Buna görə yenidən tapıldı məntiqsiz bir şey anlamaq istəyən (kütlələrin irrasionallığı) və bu dəfə Karl Marksın yazılarında bəzi cavablar tapdı.

Frommun hekayəsini bitirmək üçün 1922-ci ildə Heidelberg-dən doktorluq dərəcəsini aldı və karyerasına psixoterapevt kimi başladı. 1934-cü ildə ABŞ-a köçdü (Almaniyanı tərk etmək üçün kifayət qədər məşhur bir vaxt!), Nyu-Yorkda yerləşdi, burada bir araya gəldiyi Karen Horney də daxil olmaqla birləşmiş digər böyük qaçqın mütəfəkkirlərinin bir çoxu ilə görüşəcəkdi.

Karyerasının sonunda, müəllimlik etmək üçün Mexiko şəhərinə köçdü. İqtisadi sinif və oradakı şəxsiyyət tipləri arasındakı əlaqələr haqqında artıq çox araşdırma aparmışdı. 1980-ci ildə İsveçrədə öldü.

Nəzəriyyə

Tərcümeyi-halında təklif olunduğu kimi, Fromm nəzəriyyəsi daha doğrusu Freyd və Marksın birləşməsidir. Əlbətdə ki, Freyd şüursuz, bioloji sürücülükləri, repressiyaları və s. Başqa sözlə, Freyd xarakterimizin biologiya ilə təyin olunduğunu irəli sürdü. Digər tərəfdən, Marks insanları cəmiyyətləri və daha çox iqtisadi sistemləri ilə təyin olundu.

Fromm bu iki determinist sistemə özləri üçün olduqca yad bir şey əlavə etdi: fikri azadlıq. İnsanları təşviq etdi aşmaq Freyd və Marksın onlara aid etdikləri determinizmlər. Əslində Fromm azadlığı insan təbiətinin əsas xüsusiyyəti edir.

Müəllifin dediyi kimi, determinizmin yalnız fəaliyyət göstərdiyi nümunələr var. Yaxşı bir nümunə, Freydin dediyi kimi, ən azı bu sadə növlər olan heyvan biologiyasının demək olar ki, saf determinizmi ola bilər. Heyvanlar azadlığı ilə məşğul deyillər; instinktlər hər şeyi ələ keçirir. Məsələn, kökündən böyüyəndə nə edəcəyinə qərar vermək üçün bir kursa ehtiyac yoxdur; Onlar suçlar olacaqlar!

Sosial-iqtisadi determinizmin yaxşı bir nümunəsi (Marksın düşündüyü kimi), orta əsrlərin ənənəvi cəmiyyətidir. Marmots ilə eyni şəkildə, bu mərhələdə az adamın professional məsləhətləşməyə ehtiyacı var: taleyi var idi; sizə nə edəcəyinizi söyləmək üçün o varlığın böyük zənciri. Əsasən, atanız əkinçi olsaydı, siz də əkinçi olardınız. Sənin atan padşah olsaydı, sən də biri olardın. Bir qadın olsaydınız, qadınlar üçün yalnız bir rol var idi.

Bu gün həyata orta əsrlərdən baxırıq və ya həyatı bir heyvan kimi görürük və sadəcə qorxu içində əkilirik. Ancaq həqiqət budur ki, sosial və ya bioloji determinizmin təmsil etdiyi azadlığın olmaması asandır: həyatınızın bir quruluşu, bir mənası var; şübhə yoxdur, ruh axtarmaq üçün heç bir səbəb yoxdur; sadəcə uyğunlaşırıq və heç vaxt şəxsiyyət böhranı yaşamırıq.

Tarixən danışan bu sadə, lakin çətin həyat insanların düşünməyə başladığı İntibah dövründə formalaşmağa başladı kainatın mərkəzi kimi insanlıq, Allah yerinə. Başqa sözlə, izlədiyimiz yolu tapmaq üçün yalnız kilsəyə (və ya başqa bir ənənəvi quruma) getmirik. Sonra hər birimizin ruhumuzun qurtuluşundan ayrı-ayrılıqda məsuliyyət daşıdığımızı irəli sürən Reformasiya gəldi. Və sonra Amerika və Fransız İnqilabları kimi demokratik inqilablar gəldi. Elə görünür ki, özümüzü idarə etməliyik. Daha sonra Sənaye İnqilabı gəldi və taxıl biçmək və ya əllərimizlə bir şey etmək əvəzinə işimizi pula satmalı olduq. Birdən işçi və istehlakçı oluruq.Sonra iştirakçı iqtisadiyyat ideyasını ortaya qoyan Rus və Çinlilər kimi sosialist inqilabları baş verdi. Baxımınıza cavabdeh olmaqla yanaşı, işçiləriniz üçün də narahat olmalısınız.

Beləliklə, təqribən 500 ildən sonra fərdi, ilə fərdi düşüncə, hisslər, mənəvi vicdan, azadlıq və məsuliyyət, quruldu. Ancaq fərdiliklə yanaşı təcrid, yabancılaşma və çaşqınlıq gəldi. Azadlıq əldə etmək çətin bir şeydir və ona sahib olduqda ondan qaçmağa meylli oluruq.

Həqiqətdən qaçış yolları

Fromm bunun üçün üç yolu təsvir edir azadlıqdan qaçdıq:

Avtoritarizm. Axtarırıq başqaları ilə birləşərək azadlıqdan qaçınmaq, orta əsrlər cəmiyyəti kimi avtoritar bir sistemin bir hissəsi olmaq. Bu mövqeyə yaxınlaşmanın iki yolu var: biri başqalarının gücünə tabe olmaq, passiv və razı olmaq. Digəri özünüz avtoritar olmaqdır. Hər iki halda da ayrı bir şəxsiyyətdən qaçırıq.

Fromm, avtoritarizmin ən ifrat versiyasına istinad edir mazoxizm Y sadizm və hər ikisinin də rolu ayrı-ayrılıqda götürmək məcburiyyətində olduqlarını, buna görə sadistin masochist üzərində bütün gücünə sahib olmasına baxmayaraq, hərəkətlərini seçməkdə sərbəst olmadığına diqqət çəkdi. Ancaq hər yerdə daha az həddindən artıq avtoritarizm mövqeyi mövcuddur. Məsələn, bir çox sinifdə şagirdlər və müəllimlər arasında gizli bir müqavilə mövcuddur: şagirdlər quruluş tələb edir və müəllim qeydlərinə yapışır. Zərərsiz və hətta təbii görünür, amma bu şəkildə şagirdlər öyrənmələri üçün hər hansı bir məsuliyyət daşımaqdan çəkinirlər və müəllim öz sahələrində həqiqətən aktual olan məsələləri həll etməkdən çəkinir.

Dağıdıcılıq. Müəlliflər özlərini ortadan qaldıraraq bir mənada ağrılı bir varlıq yaşayırlar: əgər mənlik yoxdursa, bir şey mənə necə zərər verə bilər? Ancaq başqaları ağrıları dünyaya qarşı çevirərək cavab verirlər: dünyanı məhv etsəm, mənə necə zərər verə bilər? Həyatın seçilməmiş çürüklüyünü (vəhşilik, vandalizm, alçaldıcılıq, cinayət, terrorizm . ) azadlıqdan qaçmağın özü təşkil edir.

Fromm əlavə edir ki, bir insanın məhv olmaq istəyi bloklanırsa, onu özünə yönəldə bilər. Özünü məhv etmənin ən açıq forması əlbəttə ki, intihardır. Ancaq buraya maddə asılılığı, alkoqolizm və ya passiv əyləncədən zövq alma meyli kimi bir çox xəstəliyi də daxil edə bilərik. Freydin ölüm sürücüsünə bir büküm verir: özünü məhv etmək, əksinə əksinə deyil, məyus dağıdıcılıqdır.

Avtomatik uyğunluq. Avtoritarlar avtoritar iyerarxiya yolu ilə öz zülmlərindən qaçırlar. Ancaq cəmiyyətimiz bərabərliyi vurğulayır. Gizlətmək göründüyündən daha az hiyerarşidir (baxmayaraq ki, bir çox insan onları qoruyur, digərləri isə yox). Geri çəkilməyimiz lazım olduqda, öz kütləvi mədəniyyətimizə sığınırıq. Səhər geyinəndə, verəcəyim çox qərar var! Ancaq yalnız nə geyindiyini görməliyəm və məyusluqlarım yox olur. Yoxsa bir ulduz falı kimi mənə nə edəcəyimi tez və təsirli bir şəkildə izah edəcək televizora baxa bilərəm. Özümü . kimi görsəm, . kimi danışsam, . kimi düşünsəm, özümü cəmiyyətimdə . başqa birisi kimi hiss edərəmsə, o zaman diqqətdən kənarda qalacağam; İnsanların ortasında yox olacağam və azadlığımı düşünməyə və ya hər hansı bir məsuliyyət götürməyə ehtiyacım olmayacaq. Avtoritarizmin üfüqi həmkarıdır.

Avtomat uyğunluğundan istifadə edən insan sosial bir buqələmun kimidir: ətrafının rəngini alır. Qalanlarına bənzədiyiniz üçün artıq özünüzü tək hiss etmək məcburiyyətində deyilsiniz. Əlbətdə tək olmayacaq, amma özü deyil. Konformist avtomat, Horney’in nəzəri xəttinə çox bənzər həqiqi hissləri ilə dünyaya təqdim etdiyi maskalar arasında bir bölgü yaşayır.

Əslində bəşəriyyətin “əsl mahiyyəti” azadlıq olduğundan, ondan qaçmağın hər hansı biri bizi özümüzdən uzaqlaşdırır. Frommun dediyi kimi:

İnsan təbiətin qəribəliyi kimi doğulur; onun bir hissəsi olmaq və eyni zamanda onu aşmaq. Fəaliyyət prinsiplərini və instinktiv prinsipləri əvəz edəcək qərar qəbul etməli. Ardıcıl hərəkətlərin şərtləri olaraq dünyanın ardıcıl bir kompozisiyasını təşkil etməsinə imkan verən bir rəhbər çərçivəyə sahib olmalıdır. Yalnız ölüm, aclıq və yaralanma təhlükələri ilə deyil, həm də insanın başqa bir xüsusi təhlükəsi ilə mübarizə aparmalıdır: dəli olmaq təhlükəsi. Başqa sözlə, özünüzü yalnız həyatınızı itirmək deyil, zehninizi itirmək təhlükəsindən də qorumalısınız. (Fromm, 1968, s. 61, ingilis dilində orijinalda. N.T.).

Buraya əlavə edərdim ki, azadlıq həqiqətən mürəkkəb bir fikirdir və Fromm burada a “həqiqi” şəxsi azadlıq, sadəcə siyasi azadlıq (adətən liberalizm adlanır): azadlığımızdan asılı olmayaraq çoxumuz siyasi azadlıq ideyasını qiymətləndirməyə meylliyik, çünki istədiyimiz hər şeyi edə biləcəyimizi düşünür. Yaxşı bir nümunə davranışı şərtləndirən psixoloji kökü olan cinsi sadizm (və ya mazoxizm) ola bilər.

Bu insan şəxsi mənada azad deyil, ancaq böyüklərin bir-biri ilə etdiklərinin onların işi olmadığını söyləyən siyasi azad bir cəmiyyəti qiymətləndirəcəkdir. Digər bir nümunə bu gün bir çoxumuzu maraqlandırır: azadlığımız üçün mübarizə apara bilərik (siyasi mənada) və hətta belə olsaq da, konformist və olduqca məsuliyyətsiz olma meylimiz var. Səsimiz var, amma tətbiq edə bilmədik!. Fromm siyasi azadlığa çox meyl göstərir; lakin bu azadlıqdan istifadə edib içindəki məsuliyyəti həyata keçirməyimiz olduqca israrlıdır.

Ailələr

Azadlıqdan necə qurtulacağımızı seçmək böyüdüyümüz ailə tipi ilə çox əlaqəlidir. Fromm, qeyri-məhsuldar ailələrin iki növünü təsvir edir.

Simbiyotik ailələr. Simbioz, bir-biri olmadan yaşaya bilməyən iki orqanizm arasındakı sıx əlaqədir. Simbiotik bir ailədə, ailənin bəzi üzvləri digər üzvlər tərəfindən “mənimsənilir”, beləliklə şəxsiyyətlərini təkbaşına inkişaf etdirə bilmirlər. Ən bariz nümunə valideynlərin uşağı “mənimsəməsi” vəziyyətidir, belə ki, uşağın şəxsiyyəti sadəcə valideynlərin istəklərinin əksidir. Bir çox ənənəvi cəmiyyətdə bu, bir çox oğlanda, xüsusən də qızlarda olur.

Digər nümunə, uşağın valideynlərini “mənimsəməsi” vəziyyətidir. Bu vəziyyətdə, uşaq mahiyyətcə uşağa xidmət etmək üçün mövcud olan valideynə üstünlük verir və ya manipulyasiya edir. Əgər bu sizə qəribə gəlirsə, icazə verin, xüsusən ənənəvi cəmiyyətlərdə və xüsusən də oğulla anası arasındakı münasibətlərdə bu olduqca yaygındır. Bu xüsusi mədəni kontekstdə hətta zəruridir: uşaq yetkin yaşa qədər yaşaması üçün lazım olan hakimiyyət sənətini başqa bir şəkildə necə öyrənir?

Əslində, ənənəvi cəmiyyətdə praktik olaraq hər kəs həm dominant, həm də itaətkar olmağı öyrənir, çünki demək olar ki, hər kəsin sosial iyerarxiyada özündən yuxarıda və ya altında kimsə var. Aydındır ki, azadlıqdan avtoritar qaçış belə bir cəmiyyətdə qurulmuşdur. Ancaq unutmayın ki, müasir bərabərlik standartlarımızı nə qədər təhqir etsə də, bu insanlar yüz illərdir yaşadığımız yoldur. Bizə çox sevgi və dostluq imkanı verən və milyardlarla insan tərəfindən dəstəklənən kifayət qədər sabit bir sosial sistemdir.

Qaçan ailələr. Əslində, əsas xüsusiyyəti buzlu laqeydlik və hətta buz kimi nifrətdir. Ailə “geri çəkilmə” tərzi həmişə yanımızda olsa da, son bir neçə yüz ildə yalnız bir neçə cəmiyyətə hakim oldu; yəni burjuaziya (tacir sinfi) hadisə yerinə güclə gəldiyindən.

“Soyuq” versiya, Şimali Avropaya və Asiyanın bəzi bölgələrinə xas olan ikisinin köhnəsidir və tacirlərin qorxunc bir sinif kimi qəbul edildiyi bütün yerlərdə. Valideynlər, ən yüksək yaşayış standartlarına cavab vermələri gözlənilən övladlarına qarşı çox tələbkardırlar. Cəzalar axşam yeməyində mübahisənin ortasında başınıza vurulmaq deyil; daha çox rəsmi bir prosesdir; mübahisəni dağıtmağı və məsələni müzakirə etmək üçün meşədə görüşməyi ehtiva edən tam bir ritual. Cəza “öz xeyrinizə” radikal və soyuqdur. Alternativ olaraq, bir mədəniyyət günahkarlığı və sevgidən çəkilməni cəza olaraq istifadə edə bilər. Hər iki halda da, bu mədəniyyətlərdə olan uşaqlar nə qədər uğur anlayışı əldə etsələr, müvəffəqiyyətə üz tuturlar.

Ailənin puritan üslubu, bəzi vəziyyətlər (müharibə kimi) imkan vermədiyi müddətcə daxili hala gətirilən dağıdıcı azadlıq uçuşunu müdafiə edir. Buraya əlavə edərdim ki, bu tip ailə daha sürətli bir mükəmməllik formasını (qaydalarla yaşamaq) təşviq edir ki, bu da Frommun bəhs etmədiyi azadlıqdan qaçmağın bir yoludur. Qaydalar insanlardan daha vacib olduqda, dağıdıcılıq qaçılmazdır.

İkinci tip uzaq ailələr müasir ailələrdir və dünyanın ən inkişaf etmiş yerlərinin əksəriyyətində, xüsusən də ABŞ-da tapıla bilər. Uşaq tərbiyəsinə münasibətdəki dəyişikliklər, bir çox insanın övladlarını böyütməkdə fiziki cəza və günahkarlıqdan qorxmasına səbəb oldu. Yeni fikir uşaqlarınızı özünüzə bərabər tutmaqdır. Baba oğlunun ən yaxşı “dostu” olmalıdır; ana qızının ən yaxşı yoldaşı olmalıdır. Ancaq duyğularını idarə etmək müddətində valideynlər olduqca laqeyd olurlar. Artıq onlar əsl valideyn deyillər, yalnız övladları ilə birlikdə yaşayırlar. Artıq həqiqi bir yetkin bələdçi olmayan uşaqlar, dəyərlərini axtarmaq üçün həmkarlarına və “orta” ya müraciət edirlər. Bu, səthi və televiziya ailəsidir!

Azadlıqdan xilas olmaq burada xüsusilə aydındır: bu avtomat uyğunluqdur. Bu ailə hələ də dünyada azlıq təşkil etsə də (əlbətdə ki, TV-də), bu Frommun əsas narahatlıqlarından biridir. Gələcəyin xəbərçisi kimi görünür.

Yaxşı, sağlam və məhsuldar bir ailə nədir? Fromm, bunun valideynlərin övladlarına sevgi mühitində düşünməyi öyrətmək məsuliyyətini öz üzərinə götürdükləri bir ailə olacağını təklif edir. Bu tip ailələrdə böyümək uşaqlara öz azadlıqlarını müəyyənləşdirməyi və qiymətləndirməyi, özləri və nəticədə bütövlükdə cəmiyyət üçün məsuliyyət götürməyi öyrənməyə imkan verir.

Sosial şüursuz

Ancaq ailələrimiz çox vaxt yalnız cəmiyyətimizin və mədəniyyətimizin bir əksidir. Fromm bunu vurğulayır cəmiyyətimizi ana südü ilə hopdururuq. Bizə o qədər yaxındır ki, cəmiyyətimizin həyat problemləri ilə məşğul olmağın bir çox yolundan yalnız biri olduğunu tez-tez unuduruq. Dəfələrlə inanırıq ki, işlər görmək yolu yeganə yoldur; təbii yol. Bunu o qədər yaxşı qəbul etdik ki, şüursuz hala gəldi (daha dəqiq desək, ictimai şüursuz?) kollektiv şüursuz da adlandırılır, baxmayaraq ki bu ifadə başqa bir müəllifə aid edilir. N.T.). Bu səbəbdən bir çox hallarda öz mühakiməmizə əsasən hərəkət etdiyimizə inanırıq, amma sadəcə istifadə etdiyimiz əmrləri yerinə yetiririk ki, onları belə görmürük.

Fromm buna inanır sosial şüursuzluğumuzu iqtisadi sistemlərimizi araşdırdığımızda daha yaxşı başa düşürük. Əslində, iqtisadi baxımdan istiqamətləndirmə adlandırdığı beş şəxsiyyət tipini müəyyənləşdirir və hətta adlandırır. İstəyirsinizsə, Frommun istiqamətlərini təsvir etmək üçün istifadə etdiyi sifətlərdən bir şəxsiyyət testi tətbiq edə bilərsiniz.

Qəbul edən istiqamət. Bunlar ehtiyac duyduqlarını almağa ümid edən insanlardır; dərhal əldə etməsələr, gözləyərlər. Bütün yaxşı şeylərin və təminatların özlərinin xaricindən gəldiyinə inanırlar. Bu növ kəndli populyasiyalarında və zəngin təbii ehtiyatlara sahib mədəniyyətlərdə daha çox yayılmışdır ki, öz ruzinizə nail olmaq üçün çox çalışmaq lazım deyil (təbiət birdən mənbələrinizi məhdudlaşdıra bilər!). Hər cəmiyyətin ən aşağı miqyasında tapmaq da asandır: kölələr, qullar, işçilər ailələri, mühacir işçilər . hamısı başqalarının mərhəmətindədir.

Bu oriyentasiya simbiyotik ailələrlə, xüsusən də uşaqların valideynləri tərəfindən “mənimsənildiyi” yerlərdə və avtoritarizmin mazoxist (passiv) forması ilə əlaqələndirilir. Freydin passiv şifahi duruşuna bənzəyir; Adlerin “əyilmək” və Horneyin konformist şəxsiyyəti. Həddindən artıq təqdimatında itaətkar və istəkli kimi sifətlərlə xarakterizə edilə bilər. Daha mülayim bir şəkildə özünü istefa və nikbin kimi sifətlərlə təqdim edir.

İstismarçı oriyentasiya. Bu insanlar başqalarının istismarı ilə istədiklərini əldə etməyə ümid edirlər. Əslində şeylər başqalarından alındıqda daha böyük bir dəyərə sahibdir: xoşbəxtlik tercihen oğurlanır, fikirlər plagiat edilir və məcburiyyətə əsaslanan sevgi əldə edilir. Bu tip aristokrasiyalar tarixində və müstəmləkə imperiyalarının yuxarı siniflərində daha çox yayılmışdır. Məsələn, Hindistandakı İngilisləri götürək: onların mövqeləri tamamilə yerli əhalini idarə etmək gücünə əsaslanırdı. Ən diqqətəlayiq xüsusiyyətlərindən bəziləri sifariş verməklə çox rahat qalma qabiliyyətidir! Bunu barbar çobanlarda və işğalı dəstəkləyən xalqlarda da (Vikinqlər kimi) tapa bilərik.

İstismarçı oriyentasiya simbiotik ailədəki “əmzikli” tərəflə və avtoritarizmin mazoxist üslubu ilə əlaqələndirilir. Freydin aqressiv şifahi, Adlerin dominant və Horneyin aqressiv növləri. Həddindən artıq həddə aqressiv, cazibədar və qürurlu mövzulardır. Daha sağlam keyfiyyətlərlə qarışdıqda iddialı, qürurlu və cəlbedicidirlər.

Hoarder İstiqamət. Yığan insanlar bu şeyləri özlərində saxlamağa meyllidirlər; repressiya. Dünyanı mal və potensial mal kimi qəbul edirlər. Sevdikləriniz də sahib olmaq, saxlamaq və ya satın almaq üçün insanlardır. Marksın xülasəsini çəkən Fromm, bu tip oriyentasiyanı burjuaziya, tacir orta təbəqəsi, eləcə də varlı torpaq sahibləri və sənətkarlarla əlaqələndirir. Xüsusilə Protestant iş etikası və bizim kimi Puritan qrupları ilə əlaqələndirir.

Tutma, kənar və dağıdıcı ailələrin soyuq formaları ilə əlaqələndirilir. Buraya əlavə edərdim ki, mükəmməlliklə də açıq bir əlaqə var. Freyd bu cür oriyentasiyanı retensiv anal tip adlandırırdı; Adler (müəyyən dərəcədə), mən ona qaçqın tip və Horney (daha aydın) istefa tipi deyərdim. Saf şəklində inadkar, xəsis və xəyalsız olduğunuz deməkdir. Daha az ifrat bir formaya aid olsanız, qətiyyətli, qənaətli və praktik olardınız.

Satış yönümlü. Bu oriyentasiya satmağı ümid edir. Uğur, özümü necə yaxşı sata biləcəyim məsələsidir; özümü tanıtmaq. Ailəm, işim, məktəbim, paltarım; hər şey bir reklamdır və “mükəmməl” olmalıdır. Sevgi belə bir əməliyyat kimi düşünülür. Yalnız bu istiqamətdə nikah müqaviləsi haqqında düşünürsən (razıyıq ki, sən mənə bunu verəcəksən, mən sənə və s. Verəcəyəm). Əgər birimiz razılaşa bilmiriksə, evlilik ləğv ediləcək və ya ondan qaçınılacaq (pis hisslər olmaz; hətta çox yaxşı dost ola bilərik! Fromm’a görə bu müasir sənaye cəmiyyətinin istiqamətidir. Bu bizim istiqamətimizdir! .

Bu müasir oğlan soyuq, tənha ailədən çıxır və azadlıqdan qaçmaq üçün avtomat uyğunluğu istifadə etməyə meyllidir. Adler və Horney-in nəzəriyyələrində bir qarşılıq yoxdur, amma bəlkə də Freyd var: bu, ən azından flört əsasında yaşayan tip, qeyri-müəyyən fallik şəxsiyyətə yaxın bir şey olardı. Həddindən artıq dərəcədə, “satılan” şəxs fürsətçi, uşaqcasına, nəzakətsizdir. Daha mülayim hallarda, onlar qətiyyətli, gənc və sosial olaraq qəbul edilir. Diqqət yetirin, mövcud dəyərlərimiz təbliğat yolu ilə bizə ifadə olunur: moda, sağlamlıq, əbədi gənclik, macəra, ehtiyatsızlıq, seksuallıq, yenilik . bunlar “yuppinin” qayğılarıdır. Səthi hər şey!

Məhsuldar istiqamət. Bununla birlikdə, Frommun nadir hallarda maskasız insan adlandırdığı daha sağlam bir şəxsiyyət var. Sosial və bioloji təbiətindən çəkinmədən, azadlıqdan və məsuliyyətdən əsla ayrılmayan şəxs budur. Mövzunu həddindən artıq doymadan sevən bir ailədən gəlir; səbəbləri qaydalara və azadlığa uyğunluqdan üstün tutan.

Fromm’a görə bu cür insanların böyüməsinə imkan verən cəmiyyət hələ mövcud deyil. Əlbətdə ki, bunun necə olması barədə bir fikri var. Zəng edir humanist icma sosializmiNə ağızdadır! Əlbətdə ABŞ-da çox xoş qarşılanan sözlərdən ibarət deyil; Ancaq izah edim: Humanist, başqa bir yüksək dövlət varlığına (ümumiyyətlə) və ya bir ilahi varlığa deyil, insanlara yönəldiyini bildirir. Kommunitarist, böyük bir korporativ mərkəzi hökumətdən fərqli olaraq kiçik icmalardan (Alman dilində Gesellschaften) ibarətdir. Sosializm, hamının qonşunun rifahından cavabdeh olması deməkdir. Bütün bunları başa düşülən olmaqdan əlavə, Fromm idealizmi altında mübahisə etmək çox çətindir!

Fromm deyir ki, ilk dörd istiqamət (başqalarının nevrotik adlandırdıqları) yaşayır müddəti (və ya modeli). İstehlaka, əldə etməyə, sahib olmağa odaklanırlar . Əldə etdikləri ilə təyin olunurlar. Fromm, “varımın” bizi varlığımızın idarə etdiyi subyekt halına gətirərək “məndə var” olma meyli olduğunu söyləyir.

Digər tərəfdən, məhsuldar oriyentasiya yaşayır təcrübə yolu. Nə olduğunuzu dünyadakı hərəkətlərinizlə müəyyənləşdirirsiniz. Maskasız yaşayırsınız, həyat yaşayırsınız, başqaları ilə münasibət qurursunuz, özünüz olursunuz.

Onsuz da mülkiyyət rejiminə alışmış insanların çoxunun problemlərini izah etmək üçün var felindən istifadə etdiyini söyləyir: “Doktor, bir problemim var: yuxusuzluq var. Gözəl bir evim, böyük övladlarım və xoşbəxt bir evliliyim olsa da, çox narahatlığım var. . ” Bu mövzu terapevtə pis şeyləri əlindən almaq və yaxşı şeyləri özünə buraxmaq üçün baxır; demək olar ki, cərrahdan öd kisənizdəki daşları götürməsini xahiş etməklə eynidir. Söyləməyiniz daha çox “Çaşqınlıq içindəyəm. Xoşbəxt bir ailə qurmuşam, amma yata bilmirəm . ” kimidir. Bir probleminiz olduğunu söyləməklə problem olduğunuzdan çəkinirsiniz; bir daha həyatınız üçün məsuliyyətdən yayınırsınız.

Pis

Fromm hər zaman sınamaqla maraqlanırdı həqiqətən pis insanları başa düş bu dünyadan; yalnız axmaq, yoldan çıxmış və ya xəstə olanlar deyil, hərəkətləri nə olursa olsun, hərəkətlərində ümumi bir vicdanı olanlar: Hitler, Stalin, Charles Manson, Jim Jones və s.; ən kiçikdən ən vəhşiyə qədər.
Qeyd etdiyimiz bütün istiqamətlər məhsuldar və qeyri-məhsuldar; sahiblik və ya varlıq şəklində olsun, ortaq bir şey var: hamısı yaşamaq üçün bir səy təşkil edir. Horney kimi, Fromm ən acınacaqlı nevrotiklərin də ən azından həyata uyğunlaşmağa çalışdığına inanırdı. Sözlərindən istifadə edərək, biofillər, həyat həvəskarları.

Ancaq onun çağırdığı başqa tip insanlar da var nekrofillər (ölüm həvəskarları). Ölüm, məhv, çürük və xəstə olan hər şeyə ehtiraslı bir cazibə var; canlı olanları cansızlara çevirmək ehtirasıdır; sadəcə məhv etmək faktı ilə məhv etmək; bütün bunlara müstəsna maraq tamamilə mexaniki olur. “Bütün canlı quruluşları məhv etmək” ehtirasıdır.

Orta məktəbdə oxuduğumuz zamanlara qayıtsaq, bəzi nümunələri əyani şəkildə görə bilərik: dəhşət filmlərinin həqiqi pərəstişkarları. Bu insanlar modellər və işgəncə cihazları və gilyotinlər hazırlaya bilərdilər və müharibə oynamağı çox sevirdilər. Kimya oyunları ilə havaya uçurmağı sevirdilər və bəzən kiçik bir heyvana işgəncə verirdilər. Silahları çox sevirdilər və bütün mexaniki alətlərlə əlverişli idilər. Daha texnoloji zəriflik, onun xoşbəxtliyi o qədər böyükdür. Beavis və Butthead (məşhur musiqi televiziya personajları) bu sxem əsasında modelləşdirilmişdir.

Xatırlayıram, Nikaraquada baş verən kiçik müharibə zamanı bir dəfə televiziyada bir reportaj gördüm. “Kontras” ın içində çox sayda Amerikalı muzdlu var idi və xüsusən biri müxbirin diqqətini çəkdi. Sursat mütəxəssisi idi (körpüləri, binaları və əlbətdə ki, bəzən düşmən əsgərlərini uçuran). Bu cür işə necə qarışdığını soruşanda gülümsəyərək müxbirə hekayəsini eşitmək istəmədiyini söylədi. Bilirsən, uşaq ikən ovladığı kiçik quşların belinə fişənglər atmağı sevirdi; Sigortanı yandırdım, buraxdım və havada partlamalarını izlədim. Bu adam bir idi nekrofilik. (Əlavə bir nümunə və daha yaxın bir qrafik Oyuncaq Hekayəsi filmindəki Sid obrazında görülə bilər. N.T.).

Fromm, bu növ mövzunun necə ortaya çıxması ilə bağlı bəzi təkliflər verir. Sevgilərini hiss etmələrinə və ya cavab vermələrinə mane olan bir növ genetik təsir olmalı olduğunu söyləyir. Ayrıca əlavə edir ki, elə bir həyəcan keçirmiş olmalıdılar ki, insan ömrünün qalan hissəsini qəzəblə keçirsin. Və nəhayət, övladın sevgi alacaq bir kimsəsi olmaması üçün nekrofil bir ana ilə böyüdüklərini düşünür. Bu üç amilin birləşməsinin bu davranışa səbəb olması çox mümkündür. Hələ də bu mövzuda olanların pisliklərinin tam fərqində olduğu və onu qoruduqları fikri qalır. Əlbətdə ki, bunlar daha dərindən öyrənilməli olan mövzulardır.

Müzakirə

Fromm bir şəkildə keçid fiqurudur və ya istəsən, başqa nəzəriyyələri bir araya gətirən bir nəzəriyyəçidir; bizim üçün görkəmli bir şəkildə Freudian nəzəriyyələrini gördüyümüz neo-Freudian nəzəriyyələri ilə (xüsusən Adler və Horney) və daha sonra müzakirə edəcəyimiz humanist nəzəriyyələri birləşdirir. Əslində, ekzistensialist olmağa o qədər yaxındır ki, demək olar ki, heç bir əhəmiyyəti yoxdur! Düşünürəm ki, fikirlərinizə maraq, ekzistensial psixologiyanın etdiyi kimi artacaqdır.

Nəzəriyyəsinin başqa bir cəhəti onun üçün xasdır: şəxsiyyətin iqtisadi və mədəni köklərinə olan marağı. Ondan əvvəl və ya sonra heç kim bunu birbaşa deməmişdir: şəxsiyyətimiz əhəmiyyətli dərəcədə sosial sinif, azlıq statusu, təhsil, peşə, dini və fəlsəfi köklər və s. Kimi məsələlərin əksidir. Marksizmlə əlaqəli olmasına baxmayaraq bu çox şanslı bir nümayəndəlik deyildi. Ancaq düşünürəm ki, bunu getdikcə daha çox düşünməyə başlamağımız qaçılmazdır, xüsusən də nəzəriyyələrin artan təsirinin tərəfdaşı kimi.

Oxunuşlar

Fromm əla və həyəcan verici bir yazıçıdır. Onun nəzəriyyələrinin əsaslarını tapa bilərik Azadlıqdan qaçın (1941) və İnsan özü üçün (1947). Müasir dünyada sevgi mövzusunda maraqlı bir risalə adlanırsa Sevgi Sənəti (1956). Ən sevdiyim kitab Sağlam düşüncəli cəmiyyət (1955) əslində “dəli cəmiyyəti” adlandırılmalı idi, çünki praktik olaraq bütövlükdə bu gün dünyamızın nə qədər dəli olduğunu və bunun bizi psixoloji çətinliklərə necə aparacağını nümayiş etdirməyi hədəfləyir. O, təcavüz mövzusunda “kitab” da yazdı, İnsan Dağıdıcılığının Anatomiyası Nekrofiliya haqqında fikirlərini özündə cəmləşdirən (1973). Xristianlıq, marksizm və Zen buddizmi ilə əlaqədar bir çox başqa böyük kitablar yazmışdır.

Bütün bu kitablar İspan dilinə aşağıdakı kimi tərcümə olunur: “El Escape de la Libertad”; “İnsan özü üçün”; “Sevgi sənəti”; “Sağlam Cəmiyyət”; “İnsan Dağıdıcılığının Anatomiyası”. Daha çox məlumat üçün İnternetdə Fromm və onun nəzəriyyəsinə İspan dilində təxminən 2950 müraciət var; istənilən axtarış motoruna “Fromm” sözünü yazın .N.T

Bu məqalə sadəcə məlumatlandırıcıdır, Psixologiya-Onlayn-da diaqnoz qoymaq və ya müalicə tövsiyə etmək gücümüz yoxdur. Xüsusi işinizi müalicə etmək üçün sizi psixoloqa getməyə dəvət edirik.

Bənzər daha çox məqalə oxumaq istəyirsinizsə Psixologiyada şəxsiyyət nəzəriyyələri: Erich FrommŞəxsiyyət kateqoriyamıza girməyinizi məsləhət görürük.

SHAXS PSIXOLOGIYASI Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

Individ / shaxs / individuallik / shaxsning faolligi / ehtiyoj motiv / qiziqish / istak / ta`lim – tarbiya / shaxsiy faoliyat / shaxsning malaka va odatlari. / Individual / person / individuality / individual activity / need / motive / interest / desire / education / personal activity / skills and habits of a person.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Yamanova, Zebiniso Rahmatullayevna

Ushbu maqolada shaxs psixologiyasi muammolari va ularning tahliliy nazariy asoslari yoritib berilgan. Unda shaxsning rivojlanish bosqichlari, o’ziga xosligi, shaxsning ijtimoiylashuvi va uning ustanovklari, psixologiyada shaxs muammosi talqini Shaxs psixologiyasi metodini tushunish umumiy psixologiya va sosiologiya predmetini tushunishga bog‘liqligi keltirib o’tilgan. Shu sababdan ushbu kichik tadqiqot amaliy va umumiy psixologiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan mutaxassislar va pedagogika-psixologiya fakultetida tahsil olayotgan talabalar, tarbiyachilar va ota-onalar uchun muhim ahamiyatga ega.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по психологическим наукам , автор научной работы — Yamanova, Zebiniso Rahmatullayevna

SHAXSNING RIVOJLANISHI, TARBIYASI VA IJTIMOIYLASHUVI
PSIXOLOGIYADA SHAXS PSIXOLOGIYASI

SHAXS TUSHUNCHASI TARIXI VA UNI PSIXOLOGIK TARZDA TUSHUNISH. SHAXS TUZILISHIDA BIOLOGIK VA IJTIMOIY NISBATLAR MUAMMOSI

PSIXOLOGIYADA SANOGEN TAFAKKUR SHAKLLANGANLIGINING ILMIY JIHATDAN TADQIQ ETISH MASALALARI
O‘SMIRLIK DAVRIDA XULQ-ATVOR MOTIVATSIYASINING O‘ZIGA XOSLIGI VA MOTIVATSIYA
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PERSONAL PSYCHOLOGY

This article describes the problems of personality psychology and their analytical theoretical foundations. In it, the stages of personality development, individuality , socialization of personality and its principles, the interpretation of the personality problem in psychology, the understanding of the method of personality psychology, and the understanding of the subject of general psychology and sociology are mentioned. For this reason, this small study is important for specialists working in the system of applied and general psychology, students studying at the faculty of pedagogy and psychology, educators and parents.

Текст научной работы на тему «SHAXS PSIXOLOGIYASI»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(1/2), Jan., 2023

Yamanova Zebiniso Rahmatullayevna

Navoiy viloyati Xatirchi tumani 77-umumiy o’rta maktabi amaliyotchi psixologi

Ushbu maqolada shaxs psixologiyasi muammolari va ularning tahliliy nazariy asoslari yoritib berilgan. Unda shaxsning rivojlanish bosqichlari, o’ziga xosligi, shaxsning ijtimoiylashuvi va uning ustanovklari, psixologiyada shaxs muammosi talqini Shaxs psixologiyasi metodini tushunish umumiy psixologiya va sosiologiya predmetini tushunishga bog’liqligi keltirib o’tilgan. Shu sababdan ushbu kichik tadqiqot amaliy va umumiy psixologiya tizimida faoliyat ko ‘rsatayotgan mutaxassislar va pedagogika-psixologiya fakultetida tahsil olayotgan talabalar, tarbiyachilar va ota-onalar uchun muhim ahamiyatga ega.

Kalit so’zlar: Individ, shaxs, individuallik, shaxsning faolligi, ehtiyoj motiv, qiziqish, istak, talim – tarbiya, shaxsiy faoliyat,shaxsning malaka va odatlari.

Yamanova Zebiniso Rahmatullayevna

Practitioner psychologist of the 77th comprehensive school of Khatirchi district of Navoi region

This article describes the problems of personality psychology and their analytical theoretical foundations. In it, the stages of personality development, individuality, socialization of personality and its principles, the interpretation of the personality problem in psychology, the understanding of the method of personality psychology, and the understanding of the subject of general psychology and sociology are mentioned. For this reason, this small study is important for specialists working in the system of applied and general psychology, students studying at the faculty ofpedagogy and psychology, educators and parents.

Keywords: Individual, person, individuality, individual activity, need, motive, interest, desire, education, personal activity, skills and habits of a person.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(1/2), Jan., 2023

Яманова Зебинисо Рахматуллаевна

Практический психолог 77-й общеобразовательной школы Хатырчинского района Навоийской области

В данной статье описаны проблемы психологии личности и их аналитическая теоретическая основа. В ней упоминаются этапы развития личности, индивидуальность, социализация личности и ее принципы, трактовка проблемы личности в психологии, понимание метода психологии личности, понимание предмета общей психологии и социологии. По этой причине данное небольшое исследование актуально для специалистов, работающих в системе прикладной и общей психологии, студентов факультета педагогики и психологии, педагогов и родителей.

Ключевые слова: Индивид, человек, индивидуальность, индивидуальная деятельность, потребность, мотив, интерес, желание, образование, личная активность, навыки и привычки человека.

Har bir odam tug’ilgan kunidan boshlab odamlar qurshovida, malum jamoada -oilada yashaydi. Jamiyatda rivojlanuvchi, til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatga kirishuvchi odam shaxsga – voqelikni biluvchi hamda uni o’zgartiruvchi sub’ektga aylanadi. Odam bolasini individ deyiladi. Biz hamma kishilarni – normal odamlarni, yangi tug’ilgan chaqaloqni, aqli zaiflarni individ degan tushunchaga kiritamiz. Ammo ularning hammasini shaxs deb atay olmaymiz. Biz jamiyatda biror foydali mehnat bilan shug’ullanuvchi kishini shaxs deymiz. Odamni shaxs sifatida tevarak – atrofdagi kishilar va narsalar bilan bo’lgan aloqalari ularning ishlab chiqarish faoliyatlarida, odamlar o’rtasida yuzaga keladigan munosabatlarda namoyon bo’ladi. Odam boshqa kishilar bilan bo’lgan munosabatlardagina shaxs bo’lib shakllana boshlaydi. Demak, shaxs kishilik jamiyatida yashaydigan, faoliyatni biror turi bilan shug’ullanadigan, til orqali atrofdagilar bilan normal muloqotda bo’la oladigan, ongi yuksak rivojlangan komil insondir.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR

Tadqiqot jarayonida Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ta’lim to’g’risida qonun, Sh.Mirziyoev asarlari, mavzuga doir adabiyotlar hamda internet manbalaridan foydalanildi. Maqolani yozish davomida nazariy-deduktiv xulosa chiqarish, analiz va sintez, mantiqiylik tamoyillari qo’llanildi.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Inson shaxsining eng muhim tomonlaridan biri uning individualligidir. Individuallik – bu shaxsning bir necha fazilatlarining qaytarilmaydigan birikmasidir. Uning tarkibiga xarakter (tabiat), temperament (mijoz) qobiliyatlar, hissiyotlar yig’indisi, odatlar kiradi. Odam turli guruhlarga kirar ekan, har xil vazifalarni bir -biriga o’xshamagan rollarni bajaradi. Ba’zi bolalar oilada erkatoy, injiq bo’lsa, maktabda tengdoshlari o’rtasida kamtarin, odobli, xushchaqchaq bo’ladi. Ishda juda jiddiy yuradigan odam biror sayohatga borganda hazilkash, qiziqchi bo’lib yurishi mumkin. Ko’pincha kishi turli vaziyatlarda o’xshash sifatlarni namoyon qiladi.

Bizning jamiyatimizda shaxsga beriladigan tavsifnoma uning rivojlangan jamiyat qurish jarayoniga bo’lgan munosabati va bu jarayonda real qatnashishi bilan belgilanadi. Odamning psixik holatlarini o’zgarishi tashqi muhitga va ijtimoiy tarbiyaga bog’liqdir. Shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o’zgaruvchan xususiyatlari shaxs xislatlarining bir butunligi va o’zaro bog’liqligidan iborat bo’lgan murakkab birlikni, ya’ni dinamik tuzilishni hosil qiladi.

Shaxsni psixologik jihatdan o’rganish o’z tarkibiga ikki asosiy ilmiy masalani hal qilishni oladi:

1. Har bir shaxsni boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishini aniqlash. Bu xulq – atvorni oldindan ko’ra olish imkonini beradi.

2. Inson shaxs tuzilishining bir necha qismlarini ajratib ko’rsatishni talab etadi. Bu qismlarning yig’indisi inson shaxsini hosil qiladi. Hozirgi zamon chet el psixologiyasida ikkita omil, ya’ni biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri bilan tarkib topgan inson shaxsida ikkita asosiy qismlarni ajratuvchi nazariya ko’zga ko’rinarli o’rinni egallamoqda. Inson shaxsi “Endopsixik” (ichki) va “Ekzopsixik” (tashqi) a’zolariga bo’linadi, degan fikr ilgari surilgan edi. Tabiiy asosga ega bo’lgan “endopsixika” biologik shart – sharoitlarga bog’liq, “ekzopsixika” ijtimoiy omillarga bog’liqdir. Ikkala omil nazariyasining xatoligi shundaki, bu nazariya ijtimoiy omil bilan biologik omilni, muhit bilan biologik tuzilishni, “ekzopsixika” bilan “endopsixika” ni mexanik ravishda bir – biriga qarama – qarshi qilib qo’yadi. Biroq shaxsning tarkib topishi, tuzilishiga ta’sir qiluvchi tabiiy va ijtimoiy omillar masalasiga yondoshishning boshqa imkoniyatlari ham bor. Masalan, shunday tadqiqot o’tkazilgan: tadqiqotda bo’yi 80 – 130 sm. dan oshmaydigan kishilar shaxsining tuzilishida ko’p jihatdan o’xshashlik borligi aniqlangan. Ularda bolalarcha soddalik, yuksak chidamlilikni, uyat degan narsaning yo’qligini ko’rish mumkin ekan.

Shaxs o’zining faoliyati tufayli tevarak-atrofdagi olam bilan faol munosabatda bo’ladi. Shaxsning faolligi deganda odamning atrofdagi tashqi muhitga ko’rsatadigan ta’siri tushuniladi. Tashqi muhit bilan faqat odamlar emas, hayvonlar ham o’zaro

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

munosabatda bo’ladilar. Lekin hayvonlar tashqi muhitga moslashib yashaydilar, odamlar esa tashqi muhitga moslashib qolmasdan, uni o’zgartirishga ham qodirlar. Shaxsning faolligi uning turli qiziqishlarida, ehtiyojlarida namoyon boTadi. XX asr boshlarida yashagan avstriyalik psixiatr Z.Freyd shaxs faolligini quyidagicha tushuntiradi: “Odam o’zining avlodlaridan nasliy yo’l bilan o’tgan instinktiv mayllarning namoyon boTishi tufayli faoldir. Instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo’ladi”. Freyd shaxsning faolligini jinsiy mayllar bilan bog’laydi. Shaxsning faolligini hozirgi zamon ilmiy psixologiyasi to’g’ri hal qilib beradi. Ularning fikricha, inson shaxsiy faolligining asosiy manbai uning ehtiyojlaridadir. Odamning ehtiyojlari faollik ko’rsatishga undaydi. Ehtiyoj – shaxs faolligining manbai sifatida namoyon bo’ladigan va uning aniq yashash sharoitiga bog’liqligini ifodalovchi holatdir. Ehtiyojlar paydo bo’lishiga ko’ra, moddiy (tabiiy) va manaviy (madaniy) ehtiyojlarga bo’linadi. Moddiy ehtiyojlarga uxlash, jinsiy yashash, ovqat eyish, issiq va sovuqdan saqlanish, uy – joyga bo’lgan ehtiyojlar kiradi. Manaviy ehtiyojlarga kishilarning ijtimoiy ong mahsulotlariga bo’lgan muhtojligi kiradi. Bunday ehtiyojlarga – o’zaro suhbatlashish, kitob o’qish, kino – teatr tomosha qilish, musiqa tinglash kabilar kiradi. Biz moddiy ehtiyojlarimizni madaniy ehtiyojlar asosida qondiramiz. Moddiy va manaviy ehtiyojlar albatta qondirilishi shart.

Inson shaxsining faolligi uning qiziqishlarida ham namoyon bo’ladi. Qiziqish-shaxsning oliy nerv faoliyatidagi narsa va hodisalarni bilishi, anglash istagi bilan bog’liq boTgan munosabatidir. Qiziqishlar moddiy, manaviy, salbiy, ijobiy, davomli, qisqa muddatli bo’ladi. qiziqishlar asosida shaxsning dunyoqarashi va ishonch -e’tiqodlari tarkib topadi. Biz yoshlarda mehnatga ehtiyojni tarbiyalashimiz kerak. Inson shaxsi xulq – atvorining oz motivlari bo’ladi. MOTIV – malum ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan qandaydir faoliyatga moyillikdir. Agar ehtiyojlar inson shaxsi faolligining mohiyatini tashkil etsa, motivlar bu mohiyatning namoyon bo’lishidan iboratdir. Shaxsning ehtiyojlari motivlar bilan bog’liqdir. Shuning uchun motivlar bir – biridan ehtiyoj turiga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy ehtiyojning qondirilishi bilan bogTiq boTgan motivlar yoki manaviy ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog’liq bo’lgan motivlar bo’lishi mumkin. Motivlar anglanilgan va anglanilmagan boTishi mumkin. Anglanilmagan motivda odam nimanidir istaydi, ammo o’sha narsa nimaligini tasavvur qila olmaydi. Demak, motivlar inson shaxsi xulq – atvorini va turli faoliyatlarini harakatga keltiruvchi sabablardir. Xatti -harakatlarning muhim motivi e’tiqoddir. E’tiqod – shaxsni oz qarashlari , tamoyillari, dunyoqarashlariga mos ravishda harakat qilishga undovchi anglanilgan ehtiyojlar tizimidir. Tilaklar ham xatti – harakat motivlari bo lib, bu motivlarda mazkur vaziyatda bevosita boTmagan yashash va taraqqiy etish sharoitlarida ehtiyojlar o’z

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

ifodasini topadi. Faoliyatga nisbatan anglanilmagan mayllar orasida eng ko’p o’rganilgan masala ko’rsatma berishdir. Bu masala gruzin psixologi D.N. Uznadze va uning xodimlari tomonidan ishlangan. Ko’rsatma berish deganda, bilish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ehtiyojlarni malum usulda qondirishga tayyor turish tushuniladi. Masalan, talabalar o’qituvchilar beradigan topshiriqlarni bajarishga doim tayyor turadilar.

Shaxsning shakllanishi haqida ikki oqimning fikrini keltirish mumkin. Biogenetik yo’nalish va sotsiogenetik yo’nalish. Biogenetik yo’nalish tarafdorlarining fikricha, inson shaxsi va shaxsiy xususiyatlar faqat bitta omil, nasliy xususiyatlarning tasiri bilan yuzaga keladi. Ular tashqi muhit va talim – tarbiyaning rolini tan olmaydilar. Sotsiogenetik yo’nalish tarafdorlari eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Ushbu yo’nalish asoschilaridan biri Jon Lokk yangi tug’ilgan bolaning miyasini toza taxtaga o’xshatadi. Go’yoki, uning miyasiga kattalar xohlagan narsasini yozishlari mumkin. Ular tajribani ikkiga ajratadilar: tashqi va ichki tajriba. Yo’nalish tarafdorlarining fikricha, tashqi tajriba – bu moddiy dunyoni narsalarning tasiridan hosil bo’ladigan bizning sezgilarimizdir. Ichki tajriba esa ruxning mustaqil harakatidir. Buni refleksiya deb ataydilar. Ular tashqi tajriba -sezgilar ichki tajriba-refleksiya bir – biriga bog’liq emas, degan fikrga o’tib ketdilar. Ular shaxsning tarkib topishi faqat talim – tarbiyaning tasiriga bog’liq deb, tashqi muhit va biologik omillarning tasirini tan oladilar. XIX asrning ikkinchi yarmida biogenetik qonun degan oqim kirib keldi. Biogenetik qonun biologiyaga xos bo’lgan ommaviy qonundir. Bu qonunga ko’ra, odam onaning qornidan to tug’ilguncha ko’p ming yillik evolyutsion taraqqiyotni bosib o’tadi, yani uzoq evolyutsion taraqqiyot yo’lini qisqa muddatda takrorlaydi. Biologik qonun namoyondalaridan Myuler va Gekkellar odam tug’ilguncha butun evolyutsion taraqqiyotni qisqa muddatda takrorlar ekan, tug’ilgandan so’ng to shaxs bo’lib tarkib topguncha tarixiy taraqqiyotni takrorlaydi, degan fikrni bildirgan.

Inson shaxsining individual (ontogenetik) taraqqiyoti butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenetik) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlashdir. Ular o’zlarining nazariyalarini bolalarning turli yosh davrlarida namoyon bo’ladigan faoliyat turlari orqali tushuntiradilar. Masalan: nemis psixologi V.Shternning fikricha, yangi tug’ilgan chaqaloq odam emas, balki sut emizuvchi hayvondir. U olti oylikka etganda maymunlar darajasiga etadi, ikki yosh bo’lganda maymunning odamga aylanish davrini eslatadi. 5 yoshda ibtidoiy poda bo’lib yashagan qadimgi odamlar darajasiga etadi. 1 – sinfga borganda ibtidoiy jamoatchilik davrini eslatadi. Kichik maktab yoshida esa o’rta asrlar davrini eslatadi. Yuqoridagi nazariyalar uchta

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

omilning (irsiyat, muhit, tarbiya) birgalikdagi ta’sirini tushuntirib bera olmadilar. Shaxsni shakllanishiga ushbu omillar birgalikda ta sir etadi.

Irsiyat – orqali bolaga nerv tizimi, shartsiz reflekslar, tashqi ko’rinish, irsiy kasalliklar va layoqatlar o’tadi.

Ijtimoiy muhit – avvalo oila muhiti boTib, bola tug’ilgan kunidan boshlab odamlar qurshovida ijtimoiy munosabatda bo’lib yashaydi. Shaxs tashqi muhitdan turli ijtimoiy munosabatlarni o’zining faoliyati orqali singdirib, oz fe’l – atvoriga aylantirib boradi. Bolalarning hammasi o’yin faoliyati bilan shug’ullanadi. Oyin bolalar uchun dunyoni bilish qurolidir. U kattalarning xatti -harakatlariga taqlid qilish orqali o’ynaydi. Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri kuchli. Masalan, yangi tug’ilgan bolani hayvonlar orasiga qo’shib qo’yilsa xatti – harakatlari hayvonlarnikiga o’xshaydi. Bola tili ham ijtimoiy muhitga bogTiq.

Irsiyat orqali ota – onasidan bolaga o’tadigan xususiyatlar yordamchi omil sifatida tasir etadi. Tug’ma layoqatlar nasliy yo’l orqali imkoniyat tarzida beriladi. Bu imkoniyatlar malum sharoit bo’lgandagina ruyobga chiqadi. Bolaga nasliy, organizm, shartsiz reflekslar, analizator apparatlari, miya, tashqi belgilar, irsiyat orqali o’tadi. Demak, inson shaxsining tarkib topishiga aktiv tasir qiluvchi omillarning birinchisi tashqi ijtimoiy muhit, ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida beriladigan ta’lim – tarbiya va uchinchisi odamga tug’ma ravishda beriladigan nasliy, ya’ni irsiy xususiyatdir. Bundan tashqari shaxsning shakllanishida shaxsiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Inson o’z – o’zini tarbiyalash, o’z – o’zini anglash orqali shakllanib boradi.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Har bir odam bilish, eshitish bilan birga malaka va odatlarni egallaydi. Malakalar bir necha xil bo’ladi (yozish, o’qish, yurish, musiqa chalish, sport va h. k.) Maqsadni ko’zlab biror ishni bajarish malakaga bog’liq. Malaka deb, avval ongli bajarilib keyinchalik avtomatlashgan xatti -harakatlarga aytiladi. Istalgan malakani qayta -qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda va murakkab bo’lishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb egallash murakkab malaka, mix qoqish, o’tin arralash sodda malaka hisoblanadi. Malakalarni mashq qilish natijasida egallanadi. Shaxsda malakadan tashqari odatlar ham bo’ladi. Odat kishi qalbiga chuqur o’rnashib, uning ehtiyojiga aylanib qolgan harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda yurish kabilar. Odatlar ijobiy va salbiy bo’ladi. Salbiy odatlarga yolg’on gapirish, ichish, chekish kabilar kiradi. Malaka va odatlarning nerv – fiziologik asoslarini shartli reflekslarning hosil bo’lish mexanizmi tashqil qiladi. Bu shartli refleks oddiy emas, balki dinamik stereotip

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

tarzidagi, ya’ni takrorlash natijasida mustahkamlangan shartli reflekslar birlashmasidan iborat. Masalan, bolalar bog’chaga o’rganguncha qiynaladi, chunki uydagi sharoitga ularda dinamik stereotip bo’ladi. Yangi hosil qilinadigan malakalar ilgari hosil qilinadigan malakalarga bog’liq bo’ladi. Ilgarigi malakalar ijobiy ta’sir qilsa malakalarning kuchayishi ko’zatiladi. Masalan, chet tillardan birontasini o’rgangan odam boshqa bir chet tili o’rganishda qiynalmaydi. Agar ilgarigi malaka salbiy ta’sir qilsa malakalar interferentsiyasi deyiladi. Masalan, bir sohada ishlagan odam butunlay boshqa sohaga o’tsa qiynaladi. Shaxs shug’ullanayotgan ishi bilan uzoq vaqt shug’ullanmasa malakalar so’nishi hodisasi ko’zatiladi. Buni malakalarning deavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning hosil bo’lish tezligi va mustahkamlanishi odamning yoshiga bog’liq. Masalan, til o’rganish 4 – 5 yoshda tez o’rganiladi. Hunar egallash 12 – 13 yoshda tez o’rganiladi. Malakalarning mustahkamligi qiziqishlarga, individual xususiyatlarga bog’liq , ya’ni asab tizimiga bog’liq bo’ladi. Masalan, xoleriklarda malaka tez, melanholiklarda sekin hosil bo’ladi. Demak, malakalar inson shaxsining tarkib topishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Shaxs o’zining individualligida, ijtimoiy munosabatlarda belgilanadi. Atoqli psixolog K.K Platonov shaxsni “Konkret odam yoki dunyoni yaratuvchi sub’ektdir”, L. L. Bojovich esa “Odam o’zining anglash jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda “Men” degan tushuncha paydo bo’ladi”, deb ta’kidlaydilar. A.N. Leont’evning “Faoliyat. Ong. Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar bor: “Bu oliy olam birligi, hayotda doimiyligini saqlaydi, har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar ko’z o’ngida va o’zining ko’z o’ngida qoladi.”

1. Ta’lim to’g’risida. O’zbekiston Respublikasining Qonuni. – T.: O’zbekiston, 2020.

2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.:O’zbekiston, 2017.

3. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha harakatlar strategiyasi// https://www.lex. Uz

4. 2022 — 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi// https://www.lex.Uz

5. G’oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

6. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.

7. Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 2010. – R.

8. Duane P.Schults. Theories of Personality. Wadsworth, adivision of Thomson Learning, Inc. Copyright © 2005.-550p.