Pul dövriyysinin tşkili

Bir necha o’n yillar o’tgach, Yunonistonning Egina shahrida ular Lidiya tangalaridan farq qiladigan kumush tangalarni yaratishga kirishdilar. Asta-sekin yangilik butun dunyoga tarqaldi.

Pul tarixini bilasizmi?

Pul sivilizatsiyamizdagi eng qadimiy va muhim ixtirolardan biri bo’lib, savdo-sotiq rivojlanishining yetakchi omili sifatida xizmat qildi. Pul joriy etilguncha savdo munosabatlari mahsulot ayirboshlash shaklida amalga oshirilar edi.Ibtidoiy munosabatlarga asoslangan har qanday jamiyatda insoning moddiy mavqei uning ba’zi bir mahsulotlarga egalik huquqi bilan belgilanar edi. Masalan, suruv-suruv qo‘yi, yilqisi, qoramoli yoki ziroatkor dalalari bor odam badavlat hisoblangan. Har bir hududda qimmatbaho sanalgan mahsulot bozor munosabatlarining vositachisi bo’lib xizmat qilgan.

Qadimgi Afrikada kauri chig‘anoqlari, Shimoliy Amerika qabilalari orasida esa vampun chig‘anoqlaridan qilingan tizimlar mol ayirboshlash vositasi sanalgan.

Keyinchalik qimmatbaho mahsulot va ashyolar o‘rnini mis,kumush, oltin kabi rangli metallar egalladi. Biroq bir bo‘lak metal bo‘lagiga aylangan boylikni asrash noqulaylik tug‘dirardi, yaxshilab yashirib himoya qilinmasa o‘g‘irlatib yoki oldirib qo‘yish hech gap emas edi. Shuning uchun ham Qadimgi sivilizatsiya rivojlangan hududlar – Mesopatamiya va Misrda xazinalar ibodatxonalar ichida joylashgan bo‘lardi. Ibodatxonalarning muqaddasligi haqidagi tushunchaning o‘ziyoq yomon niyatli kimsalarni qaytarib turardi. Davlat arboblari-yu, savdo xodimlari bu pullarga qanchalik ehtiyoj sezishmasin, ibodatxonadan olishga hech ham jur’at qilishmagan.Qadimgi Bobilda er.av. XVIII asrga taalluqli qaydnomalarda Xamurappi davrida davlat ibodatxonalardan qarz olganligi aytib o‘tiladi. Bu bank tizimining eng qadimiy ko‘rinishi bo‘lgan deb aytishimiz mumkin.

Bugungi kunda insoniyat ehtiroslarining ob’ekti hisoblangan pul savdo munosabatlarini yengillashtirib xaridorga qachon va qay tarzda mahsulot sotib olishni hal qilish imkonini berdi.

Bugungi kunda esa ijtimoiy-iqtisodiy status bank hisob raqamlaridagi mablag‘ miqdoriga qarab belgilanadi.

Insoniyat tarixidagi ilk tanga ishlab chiqaruvchi zarbxonalar eramizdan avvalgi VII asrda hozirgi Turkiya g‘arbida joylashgan qadimgi Efes shahrida paydo bo‘lgan. Tangalar tilla va kumushning tabiiy qorishmasidan ishlab chiqarilgan. Tangalar oval shaklda bo‘lib bir tomoniga belgi tushirilgan

Asosiy maqsad ilgari grammlab sotilgan qimmatbaho metallni endi pul sifatida muomalaga kiritish bo‘lgan va zarbxonalar tangalar tarkibidagi oltin(55%) va kumush (45%)nisbatiga qat’iy rioya qilganlar.

VII asr oxiriga kelib tanga zarb qilish tizimi butun Kichik Osiyo hududida ommalashdi. Badavlat Lidiya shohi Krez qiymati bir biridan farq qiluvchi toza oltin va toza kumush tangalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. Tangalarning bir tomoniga arslon yoki ho‘kizning boshi tasviri tushirilgan edi.

Xuddi shu davrda Xitoyda ham parallel ravishda tanga zarb qilish ishlari boshlab yuborilgan edi. Biroq Xitoyning uddaburon ustalari eritilgan bronzani maxsus qoliplarga quyish bilan tanga zar qilishni yo‘lga qo’ydilar. Bu temir dastgohda tayyorlagandan o‘n chandon tez va samarali edi. Biroq Xitoy tangalari Lidiyanikidan farqli ravishda aylana emas, dastali pichoq yoki dastasiz belkurak shaklida edi. Tangalar Xitoy ierogliflari bilan bezatilgan edi. Er.av III asrda Xitoy yarim orolidagi kichik davlatlarni yagona imperiya ostiga birlashtirgan Chin Shi Xuandi muomala uchun qulay bo‘lgan dumaloq tangalarni zarb etishni yo‘lga qo’ydi. Tangalar aylana shaklda, o‘rtasida to‘rtburchak teshigi bo‘lib keyingi ikki ming yil davomida o‘z mavqeini yo‘qotmadi.

Gretsiya va Rimda ham er.av IV asrdan boshlab moliya va bank munosabatlari taraqqiy eta boshladi. Biroq ulardagi munosabatlar Xitoy yoki Kichik Osiyodagidan ko‘ra murakkabroq bo‘lib xususiy ishlab chiqaruvchilar, ibodatxonalar davlat bilan teng mavqeda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirar edilar.

Bugungi valyuta birliklarining ko‘pchiligi tarixi o‘rta asrlarda zarb qilingan qadimgi Rim tangalariga borib taqaladi. Vizantiyaning barqaror tilla tangasi – solidus keyinchalik Yevropa hududida ishlab chiqarilgan shillinglarga poydevor bo‘lib xizmat qildi. Eramizning VI asriga kelib Arab Xalifaligi hududlari kengayishi bilan solidus halifa Abd-ul-Malik zarb etgan dinorlar bilan birlashdi.

Keyingi asrlarda tilla solidus va shillinglar ortidan kumush chaqalar ham muomalaga kirib keldi. Ularning qiymati 1: 12: 20 (penni, shiling, funt) shaklida belgilanib Evropaning ko‘p davlatlarida XX asr o‘rtalarida o‘nlik tizim joriy etilmaguncha amal qilib keldi.

Shu o‘rinda dunyo moliya tarixida iz qoldirgan tangalardan biri Venetsiyaning 1284 yilda zarb etib boshlangan dukat va 1252 yilda Florentsiyada zarb qilingan fiorino doro (oltin fiorin)larni ham ta’kidlab o’tish o‘rinlidir. Tilla fioro Evropa bank tizimida yuksak qadrlanib shaharning bank tizimi taraqqiyotiga zamin bo‘lib xizmat qildi.

Zamonaviy valyuta – dollar nomi esa 1517 yil Bogemiyada zarb qilingan katta kumush tangalar -taler nomidan olinganligini ham e’tirof etish o’rinlidir.

Tangalar qog‘oz pullar chop etulgunga qadar, ya’ni X-XI asrlargacha yagona moliyaviy qiymat bo‘lib xizmat qildi.

1.2.1.Pul sistemi: mahiyyət və struktur

Pul sistemi – ölkədə pul dövriyyəsinin tarixən tə­şək­kül ta­p­mış və qanunvericiliklə təsbit olunmuş qu­ru­luşudur. Pul siste­mi­nin əsas elementi pul kimi iqtisadi ka­te­qoriyadır. Pullar xüsusi növ mal olub, bir sıra funk­si­yaları yerinə yetirən ümumi bir ekviva­lentdir:

• dəyər ölçüsü – müxtəlif mal və xidmətlərin də­yər­lərinin ölçülməsi və müqayisə edilməsi üçün istifadə olunur. Malların pulla ifadə olunmuş dəyəri onların qiy­mətini təşkil edir. Qiymət miqyası elə bir mexanizmdir ki, dövlət bu mexanizm vasitəsilə pulların bu funksiyasını reallaşdırır;
• yığım vasitəsi – pulların istənilən anda öz nominal dəyə­rini itirmədən ödəniş vasitəsi kimi istifadə oluna bilmək qabiliy­yətidir (mütləq likvidlik);
• dövriyyə vasitəsi – pulların mal və xidmətlərin hə­rə­kətində vasitəçi rolunu oynamaq qabiliyyəti, həmçinin digər ödə­niş əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün istifadə olun­ma­sıdır;
• ödəniş vasitəsi – mal və xidmətlərin kreditlə sa­tı­şında, yəni möhlətli ödəniş zamanı meydana çıxır. Bu funk­siyanın mənbəyini kredit və bu iqtisadi münasibət əsasında əmələ gəlmiş borc öhdəlikləri təşkil edir;
• beynəlxalq pullar – mal, xidmət və kapitalın bey­nəl­xalq dövriyyədə istifadə olunmaq imkanı, bütün funk­siyaları təkcə bir dövlət çərçivəsində yox, bütün dünya birliyi çərçivəsində yerinə yetirməsidir. Müasir mərhələdə pul vahidlərinin heç biri göstə­rilən funksiyanı tam mənada yerinə yetirmir.

Pulların bir neçə növü var. Natural pullar- mal dövriy­yəsinin ilkin inkişaf dövründə istifadə olunan ümumi ekvivalentlərdir (balıqqulağılar, xəzlər, qiymətli metallar). Natural pulların təkamülü bir neçə mərhələdən keçmişdir. Ədədlə sayılan pulların bəsit formaları nə bölünmə qabiliy­yə­tinə, nə də bircinsliyə malik idi. Dəyərin hesab­lan­ması kobud şəkildə, bölünməz və keyfiyyətcə qeyri-identik olan vahidlərdə – pul rolunu oynayan malın dənə hesabı ilə aparılırdı. Ədədi pullardan metal pullara keçid ictimai əmək bölgüsünün daha yüksək mərhələsində – sə­nətkarlığın əkin­çilikdən ayrıldığı, mal istehsalının və müntəzəm mal mübadiləsinin təşəkkül tapdığı zaman həyata keçdi. Pulların sikkə forması ictimai əmək böl­gü­sünün daha yuxarı səviyyəsində geniş yayılmışdır. Bu dövrdə mübadilənin, yəni bazar münasibətlərinin inkişafı nəti­cə­sində ticarətdə vasitəçilər sinfi – tacirlər sinfi yaranmışdır. Daha sonra həqiqi pullar – nominal dəyərləri onların tərkibi­n­dəki meta­lın dəyərinə əsasən uyğun olan tamqiymətli pullar mey­dana gəldi. Pərakəndə dövriyyədə xidmət göstərmək məqsədilə tam dəyərə malik olmayan xırda sikkələr də (billon) kəsilirdi. Bu pulların nominal də­yəri onların tərkibindəki meta­lın dəyərini və pulun kə­silməsi ilə bağlı xərcləri üstə­ləyirdi.
Kağız pullar və kredit pullar simvolik pullardan hesab olunur. Kağız pullar dövlət hakimiyyətinin qüvvəsinə əsaslanaraq, dövriyyədə qızılı və gümüşü əvəz edir və ilkin olaraq nominal üzrə nəcib metallara mübadilə oluna bilirdi. Kağız pullar – üzərinə məcburi kurs qoyulan, adətən metala mübadilə olun­ma­yan və dövlət tərəfindən öz xərclərinin ödənilməsi üçün bu­raxılan pul nişanlarıdır (dəyərin nominal işarəsi). Ta­rixən onlar qızıl və gümüş nişanları kimi mey­dana gəl­miş­dir. Kredit pulları kredit münasibətlərinin inki­şafı nəti­cə­­sində yaranır, həm uyğun şəkildə rəsmiləşdirilmiş kağızlar şəklində (banknot, çek, veksel), həm də hesab­lar­dakı qeydlər şəklində də təzahür edir. Sözün dar mənasında kağız pul­lar­dan fərqli olaraq (xəzinə bileti), kredit pulları yarandığı andan təkcə qızıl nişanı kimi yox, kredit nişanı kimi də çıxış edir. Beləliklə, kredit pulları borc kapitalının kreditorlarla borcalanlar arasındakı hərəkətini əks etdirir və özünün mövcudluq formalarını əldə edir.
Pul vahidi kimi pulların növləri də, emissiya sistemi və kredit aparatı ilə yanaşı pul sisteminin elementləridir. Pul sistemi – bütün malların qiymətlərinin ölçülməsinə və ifadə olunmasına xidmət edən və qanunverici şəkildə müəyyən­ləşdirilmiş pul nişanıdır. Emissiya sistemi ölkənin qanunu ilə müəyyənləşdirilmiş emissiya və pul dövriyyəsi qaydasıdır. Xarici ölkələrdə banknotların buraxılması Mər­kəzi bank tərəfindən həyata keçirilirsə, xəzinə biletlərinin və sikkələrin buraxılması xəzinələr tərəfindən və dövlətdə müəyyənləş­dirilmiş emissiya hüququna uyğun olaraq həyata keçirilir. Kredit aparatı və ya kredit sistemi də pul sisteminin hissələrinə aid edilə bilər, çünki onun fəaliyyəti pul dövriyyəsinə təsir edir və tənzimlənməni tələb edir. Belə ki, ABŞ-da Federal ehtiyat sistemi 1975-ci ildən baş­layaraq pul kütləsinin gələn il üçün planlaşdırılan inkişaf templəri barədə konqres qarşısında hesabat verməlidir. Xarici ölkələrin müasir nəzəriyyə və təcrübəsində pul sisteminin bir sıra təşkilat prinsiplərindən istifadə olunur:

• dövlət tərəfindən mərkəzləşdirilmiş tənzimlənmə prin­sipi. Bu prinsip həm inzibati, həm də bazar for­ma­sında çıxış edə bilər;
• pul dövriyyəsinin planlaşdırılması və proqnoz­laş­dırılması ilə bağlı mexanizmin olması;
• elastiklik prinsipi. Bu prinsipə görə, pul dövriyyəsi qanunu, bir qayda olaraq, tarazlıqda yerləşir, yəni MV = PQ. Burada M – pul kütləsi, V – pul dövriyyəsinin sürəti, P – qiymət səviyyəsi, Q – mal və xidmətlərin həcmi. Bu zaman əsas korrelya­siya pul kütləsinin və qiymət səviy­yəsinin payına düşür;
• mərkəzi bank ölkə parlamentinə hesabat verir və formal olaraq hökumətə tabe olmur.

Pul sisteminin təşkilat prinsiplərinin sayı ölkə inki­şafının xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşir.
Pul sisteminin əsasında pul dövriyyəsi yerləşir. Pul döv­riyyəsi mal və xidmətlərin dövriyyəsinə, kapitalın hərə­kətinə xidmət edən pulların nağd və qeyri – nağd formada kəsilməz hərəkətini nəzərdə tutur. Pul dövriyyəsi iki sfe­raya ayrılır: nağd və qeyri-nağd. Nağd dövriyyə bank­not­larla, banknot biletləri ilə, xəzinə biletləri ilə və ya xır­da­lanmış metal pullarla təmsil olunan nağd pulların hərə­kətini nəzərdə tutur. Qeyri-nağd dövriyyə – nağd pulların iştirakı olmadan dəyərin hərə­kə­tini göstərir və pul vəsait­lərinin kredit müəssisələrinin hesab­larına köçürülməsi vasitəsilə, həmçinin qarşılıqlı tələblər hesabına həyata keçirilir.
Pulların növlərindən asılı olaraq, pul sistemləri me­tal döv­riyyə sistemlərinə və kağız-kredit dövriyyə sis­temlərinə bölü­­nürlər.
Metal dövriyyə sisteminə bimetallizm və mono­me­tallizm aiddir.
Bimetallizmdə ümumi ekvivalent rolunu, qanun­vericiliyə uyğun olaraq, adətən iki metal – qızıl və gümüş oynayır. Qalan qiymətlər isə iki ölçü ilə müəyyənləşir. Qızıl və gümüş pullar sərbəst şəkildə 1:15 nisbətində və ya 1:16 nisbətində mübadilə edilirdi. Bimetallizm XIV –XVII əsrlərdə mövcud olmuş, Qərbi Avropanın bəzi ölkələrində isə XIX əsrdə də qorunub saxlanmışdır.
Monometallizm elə bir pul sistemidir ki, bu zaman bir pul metalı qanuni şəkildə ümumi ekvivalent rolunu oynayır və pul dövriyyəsinin əsası olur. Bu və ya digər qiy­mətli metalın əldə edilmə imkanlarından asılı olaraq, bəzi ölkələrdə gümüş mono­metallizmi, digər ölkələrdə isə qızıl mono­metallizmi möv­cud idi. Qızıl monometallizmi və ya qızıl standart daha geniş yayılmışdır. 31,1 qramlıq troya unsiyası bu və ya digər pulun və ya külçənin tərkibində olan qızılın çəki ölçüsü qis­min­də çıxış edirdi. Troya unsi­ya­sından indiyə qədər qızılın qiy­mətinin müəyyən­ləş­dirilməsi üçün istifadə olunur. Qızıl stan­dartı üç formada mövcud olmuşdur: qızıl pul, qızıl külçə və qızıl deviz.
Qızıl pul standartında qızıl pullar və tərkiblərində qızıl olan müxtəlif növ pul nişanları dövriyyədə olur. Xarici ölkə valyutalarının qızıl tərkibinə uyğun olaraq, onların pa­ritetləri müəyənləşdirilirdi. Valyutalar sərbəst şəkildə qızıl pullara konversiya olunurdu.
Qızıl külçə standartında pul nişanları qızıl pullara yox, çəkisi 125 kq-a qədər olan külçə qızılına, həm də müəyyən məh­du­diyyətlərlə mübadilə olunurdu. Qızıl külsə standartı iqtisadiyyatın qismən stabilləşməsinin mühari­bə­lərarası döv­rün­də tətbiq olunmuşdur (1924 -1928).
Qızıl deviz standartında milli valyutalar digər valyu­ta­la­ra, o cümlədən qızıl külçə standartlı ölkə valytalarına müba­dilə olunurdu. Bu standartda dünyanın 30 ölkəsində pul siste­mi­nin fəaliyyət əsasını qızıl və devizlər təşkil edirdi.
1929 -1933 –cü illərdə baş vermiş dünya maliyyə böh­ranından sonra qızıl standartını kağız-kredit dövriyyə sis­temi əvəz etd. Kağız-kredit pullar birinci növbədə xərc­lərə qənaət etmək imkanı verir. Məsələ bundadır ki, kağız pulları çap etmək qiymətli metalları çıxarmaqdan daha ucuz başa gəlir. Kredit pullar isə kağız pullara qənaət et­mək imkanı verir. Qızıl faktiki olaraq dövriyyədən sıxış­dırılıb çıxarılmışdır. Yeni sistemin əsasını kağız və kredit pullar təşkil etdi.
Müasir mərəhələdə pul sistemi prinsipial şəkildə yeni key­fiyyətə malik olur. Beynəlxalq bazarlarda dövriy­yəyə ke­çid­də pul vahidi pul sisteminin əsas elementi kimi valyuta statusuna sahib olur. Bu isə valyuta sistemi haq­qında pul sis­te­minin davamı kimi danışmaq imkanı verir.

• Teqlər:
• pul sistemi
• , pulun funksiyaları
• , monometallizm

Pul tarixi. Pul: kelib chiqish tarixi

Video: PULNING KELIB CHIQISH TARIXI.SIZ BILMAGAN FAKTLAR.

Tarkib

• Pul qanday paydo bo’ldi?
• Birinchi pul konvertatsiyasi
• Tanga ishlab chiqarishni boshlash
• Qog’oz pullarning paydo bo’lishi
• Rossiya pul tizimining rivojlanishi
• SSSRdagi pul-kredit siyosati
• Rossiyada banknotalar evolyutsiyasi
• Rossiyada banknotalarni ishlab chiqarishning yangi texnologiyalari
• Ukrainadagi pul to’g’risidagi tarixiy ma’lumotlar
• Buyuk Britaniya va Frantsiyaning moliyaviy siyosati
• Kredit pullarini shakllantirish
• Kredit berish xususiyatlari
• “Yandex.Money” ning tarixi

Pul har bir mamlakat moliyaviy tizimining bir qismi bo’lgan tovarlar va xizmatlar qiymatining universal ekvivalenti. Ular zamonaviy shakllarini qabul qilishdan oldin asrlar davomida evolyutsiyani boshdan kechirdilar. Ushbu sharhda siz birinchi pulning tarixi, qaysi bosqichlarda o’tgani va vaqt o’tishi bilan qanday o’zgarganligi haqida bilib olasiz.

Pul qanday paydo bo’ldi?

Bozor munosabatlari miloddan avvalgi 7-8 ming yilliklardayoq shakllana boshladi. O’sha paytda ibtidoiy odamlar bir-birlari bilan ortiqcha mahsulotlarni almashtirar edilar va mutanosibliklar sharoitga qarab belgilanardi.Ijtimoiy mehnat taqsimoti paydo bo’lishi bilan barter asta-sekin noqulaylik tug’dirdi va ota-bobolarimiz pul sifatida turli xil narsalardan foydalanishni boshladilar.

Rossiyada mo’ynali hayvonlarning mo’ynalari to’lov vositasi sifatida ishlatilgan, Qadimgi Yunonistonda yirik va mayda chorva mollari: qo’chqorlar, otlar, buqalar. Qadimgi Hindistonda, Xitoyda, Afrikaning sharqiy qirg’og’ida va Filippin orollarida – ipda to’plangan chig’anoqlar. Yuliy Tsezar davrida qullar shu maqsadda ishlatilgan. Braziliyada pul birligi flamingo patlari edi. Melaneziyada cho’chqa quyruqlari, Sparada esa toshli toshlar ishlatilgan. Ba’zi mamlakatlarda odamning bosh suyagi to’lov vositasi bo’lgan.

Birinchi pul konvertatsiyasi

Asta-sekin, odamlarning xohish-irodasidan qat’i nazar, ayrim turdagi valyutalar boshqalari bilan almashtirildi. Urushlar va inqiloblar davrida katta regressiya yuz berdi. Belorussiyada nemislar ushbu mahsulotni juda qimmat deb hisoblab, partizanning boshiga bir kilogramm tuz berdilar. Keyinchalik pul sifatida metallarning har xil turlari ishlatilgan: mis, qalay, qo’rg’oshin, temir. Qadimgi Yunonistonda temir panjaralar eng yaxshi ayirboshlash vositasi hisoblangan. Endi pul qanday o’zgarganligi haqida savol tug’iladi.

Pulning kelib chiqish tarixi shuni ko’rsatadiki, tez orada zargarlik buyumlarini oladigan oltin va kumush metallar universal qiymat ekvivalenti bo’ldi. O’sha paytda ular idealga ko’proq mos edilar va estetik jihatdan jozibali edilar, shuning uchun ular darhol pulning boshqa shakllarini almashtirdilar. Miloddan avvalgi XIII asrda. ular ma’lum bir massa barlariga bo’linishni boshladilar. O’sha paytda birinchi vazn birliklari paydo bo’ldi. Uzoq vaqt davomida Hindiston, Xitoy, Misr va boshqa mamlakatlarda muomalada bo’lgan oltin qumni tortish juda qulay bo’lib chiqdi.

Tanga ishlab chiqarishni boshlash

Bozor munosabatlarining yanada rivojlanishi bilan odamlar turli xil shakldagi tangalarni zarb qildilar, ulardan dumaloq eng amaliy bo’ldi. Buyuk Aleksandr bu erda birinchi bo’lib o’zining tasvirini yaratdi – pul tarixi bu haqda bizga xabar beradi.

Tabiiy qotishmadan (kumush va oltin) pul miloddan avvalgi VII asrda paydo bo’lgan. G’arbiy Osiyoda joylashgan Lidiya shtatida. Turkiya hozir u erda. Belgilangan talablarga muvofiqligi tufayli tangalar eng yaxshi ayirboshlash vositasiga aylandi:

• ixchamlik;
• kuch;
• chidamlilik;
• suv va yong’inga qarshilik;
• soxta narsani yarata olmaslik;
• pul nominallari namunalarini yaratishda qulaylik;
• noyoblik.

Bir necha o’n yillar o’tgach, Yunonistonning Egina shahrida ular Lidiya tangalaridan farq qiladigan kumush tangalarni yaratishga kirishdilar. Asta-sekin yangilik butun dunyoga tarqaldi.

Qog’oz pullarning paydo bo’lishi

Qog’oz pullarning paydo bo’lishining bir nechta versiyalari mavjud. Tarix bizga miloddan avvalgi 1-asrda aytadi. almashinish vositasi terining yamoqlari edi. Xitoyda oq kiyik terilari va daraxt po’stlog’i ushbu maqsadlar uchun maxsus belgilar bilan ishlatilgan. Boshqa bir versiyaga ko’ra, banknotalarning dastlabki shakli metallarni kvitansiyaga almashtirish uchun omborlar ochilishi tufayli paydo bo’lgan.

John Law tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, birinchi banknotalar Frantsiyada 1716 yilda muomalaga chiqarilgan. Bu qog’oz pullarning ommaviy ishlab chiqarilishini qo’zg’atgan narsa. 17-asrning oxirida ular AQShda, 18-asrning o’rtalarida – Prussiya va Avstriyada, oxirida esa Frantsiyada paydo bo’ldi. Birinchi jahon urushi davrida ular barcha mamlakatlarga tarqaldi.

Rossiya pul tizimining rivojlanishi

Rossiyadagi pul tarixi uzoq o’tmishga qaytadi. Birinchi pul bizga arab mamlakatlaridan miloddan avvalgi XIX asrda kelgan. va dirhamlar deb nomlangan. Oltin va kumush, hatto Kiyev Rusida ham knyaz Vladimir Svyatoslavich davrida (10-asr oxiri XI asr) to’lov vositasi bo’lgan.

“Tangalar” so’zi rus tiliga faqat Buyuk Pyotr davrida kirgan. O’sha paytda ota-bobolarimiz faol ravishda oltin qidirishni boshladilar, ammo kumush rudalarini qayta ishlashda ozgina miqdorda topdilar. Manba 1745 yilda Kolyvano-Voskresensk oltin konlarida topilgan.Rossiyadagi pul tarixi davlatning o’zi sodir bo’lgan voqealar bilan ajralmas. Masalan, oltindan foydalanish boshlanishi munosabati bilan qiymati 5 rubl bo’lgan esdalik tanga yaratilib, «Rozsdan. Koliv “deb nomlangan.

SSSRdagi pul-kredit siyosati

Oltin monometalizm mamlakatimizda 1914 yilgacha mavjud bo’lgan. Birinchi jahon urushi boshlangandan so’ng, davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun qimmatbaho metalga almashtirib bo’lmaydigan banknotalar chiqarildi. Tangalarning barcha turlari muomaladan butunlay yo’q bo’lib, aholi mulkida qoldi, ammo Sovet davrida ular yana muomala vositasiga aylandilar. 1922-1944 yillarda kumush (nominal 10, 15, 50 kopek, 1 rubl) va misdan (1, 2, 3 va 5 kopek) mahsulotlar ishlab chiqarildi. SSSR hukumati tanga dasturini joriy qildi va nihoyat, mamlakatimizda pul tarixi rivojlanishda davom etdi.

Oltin, mis va kumushdan pul tanqis bo’lgan metaldan qilingan. Bu 1910-1911 yillarda, Moliya vazirligi va zarbxonada qimmat materiallarni nikel qotishmalariga almashtirish tizimini ishlab chiqishda muhokama qilingan. Keyin ular nikeldan birinchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni boshladilar, ammo harbiy harakatlar va inqilob tufayli biznes to’xtatildi. Shu munosabat bilan, 20-yillarning ikkinchi yarmida yangi pul ishlash uchun bronza va mis-nikel qotishmasi tanlandi. Pul tarixi yangi voqea bilan to’ldirildi: 1931 yil oxiriga qadar tarqalgan yangi kompozitsion (nominal qiymati 10 dan 20 kopekgacha) bo’lgan tangalarni sinash zarbasi amalga oshirildi. Aynan o’sha paytda bugungi kunda rus pulini ishlash uchun ishlatiladigan materiallar turlari aniqlandi.

Rossiyada banknotalar evolyutsiyasi

Birinchi qog’oz yozuvlari 1769 yilda rus imperatori Ketrin II hukmronligi davrida paydo bo’ldi. Ular bank tushumlariga juda o’xshash edi va mansabdorlarga ish haqi to’lashda ishlatilgan. Xarajatlar suv belgisi bilan belgilangan, raqamlangan va matnli bo’lgan bo’lsa-da, bosma sifati yomon edi, shuning uchun qalbakilashtiruvchilar ularni osongina soxtalashtirishi mumkin edi. Barcha chiqarilgan banknotalarni ishonchliroq pullarga almashtirish talab qilindi, shuning uchun Napoleon bilan urushdan keyin pul tarixi yana o’zgardi.

Pulning yangi turi 1818 yilda paydo bo’lgan. Empire uslubidagi bezaklar va gravyuralar ularning bezaklariga aylandi. 1897 yil moliya tizimining barqarorligi bilan ajralib turardi, chunki qog’oz pullar oltin tangalarga osonlikcha almashtirilardi.

Rossiyada banknotalarni ishlab chiqarishning yangi texnologiyalari

19-asrning o’rtalaridan boshlab gravyuradan intaglio bosib chiqarish qo’llanila boshlandi, bu zamonaviy bank matbaasining asosiga aylandi. Ko’rib chiqilayotgan davr oxirida birinchi qurilma “Orlovskaya Printing” yorqin banknotalarni ishlab chiqarishga mo’ljallangan edi. Ushbu texnologiya bugungi kunda ham qo’llanilmoqda, chunki u pulni qalbakilashtirishga yo’l qo’ymaydi.

Pulning kelib chiqish tarixi bizga Buyuk Pyotrning surati tushirilgan 500 so’mlik birinchi kupyuralar va Ketrin II surati tushirilgan 100 so’mlik kupyuralar XX asrning boshlarida paydo bo’lganligi haqida xabar beradi. Inqilobdan keyin va urush yillarida moliya tizimi barbod bo’ldi. Ushbu davrlarda ko’plab odamlar cheksiz miqdordagi soxta pullarni yaratishga muvaffaq bo’lishdi. Shunday qilib giperinflyatsiya rivojlanib, mamlakatimiz iqtisodiyoti yomonlashdi. Vladimir Lenin nafaqat NEP va pul islohotini amalga oshirdi, balki chervonets, keyin xazina yozuvlarini ham chiqardi. Keyinchalik qo’shimcha xavfsizlik mexanizmlari bilan yangi banknotalar muomalaga chiqarildi.

Ukrainadagi pul to’g’risidagi tarixiy ma’lumotlar

Avvalroq Ukraina yerlarida ota-bobolarimiz yunon tangalaridan foydalanganlar. Keyinchalik, Rim imperiyasining pullari paydo bo’ldi, ular boylik to’plash va zargarlik buyumlarini ishlab chiqarish uchun ishlatilgan. Chet ellik savdogarlar bilan savdo aloqalari tufayli pul birligi Podilliya, Karpat viloyati, Dnestryani va boshqa mintaqalarga tarqaldi. Rim davlatida III asrda vujudga kelgan iqtisodiy va siyosiy inqiroz munosabati bilan munosabatlar to’xtatildi. 5-7 asrlarda Vizantiya va arab pullari muomalaga kirdi.

Vladimir Svyatoslavovich (918-1015) davrida ukrain pullari tarixi yangi voqea bilan to’ldirildi: ular eng qadimgi tangalar – kumush tangalar (vazni 4,68 g gacha) va oltin tangalar (vazni 4,4 g) ishlab chiqarishni boshladilar. Ular Rurikovichlarning oilaviy belgisi bo’lgan tridentli taxtda shahzoda tasviri bilan bo’yalgan. XI asr oxirida kumushdan yasalgan birinchi “grivnalar” paydo bo’ldi.

18-asrning o’rtalarida Ukraina Rossiya imperiyasining bir qismi edi, buning natijasida uning pul tizimi butunlay o’zgardi. Valyutani o’zgartirish sobiq davlat aholisining boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarini murakkablashtirdi. Ukraina Xalq Respublikasi (1917) e’lon qilinganidan so’ng, 1996 yilda qonuniy milliy valyutaga aylangan qog’ozli grivnalarni muomalaga kiritishga qaror qilindi.

Buyuk Britaniya va Frantsiyaning moliyaviy siyosati

Funt sterling Buyuk Britaniyaning valyutasidir, bu davlatning shakllanishidan ancha oldin ishlatilgan. 9-10 asrlarda undan 240 funt ishlab chiqarilgan bo’lib, ular “sterling” deb nomlangan. 400 yildan so’ng, oltin funtlar muomalada paydo bo’ldi. Shunday qilib, bimetalik pul tizimi 18-asrning oxiriga qadar faoliyat ko’rsatdi. Frantsiya bilan ziddiyat, Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari moliya tizimini ancha zaiflashtirdi, ammo vaqt o’tishi bilan u tiklandi. Bu mamlakatda pul tarixi shunday shakllangan.

Bugungi kunda Frantsiyada muomalada bo’lgan pullar evrodir. Biroq, bu har doim ham shunday emas edi. Birinchi qog’oz yozuvlar 1716 yilda paydo bo’lgan. Inqilob paytida (1790) vaqtinchalik hukumat topshiriq va mandatlar berdi. Ular vaqt o’tishi bilan qadrsizlanib, 1800 yilda Napoleon franklarni chiqarish uchun Bankni yaratdi. Ushbu valyuta Birinchi Jahon urushi boshlangunga qadar eng barqaror bo’lib chiqdi. Moliya tizimi tiklangandan so’ng franklar yana muomalada bo’ldi. 1997 yilda ular konvertatsiya qilishni to’xtatdilar va Frantsiya evroga o’tdi.

Kredit pullarini shakllantirish

Kredit pullar tovar ishlab chiqarishdagi o’sish bilan bir vaqtda paydo bo’ldi. Qabul qiluvchiga shartnomada belgilangan muddatda uni to’lash majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan ma’lum miqdor beriladi. Ko’rib chiqilayotgan mablag’lar turi muomaladan emas, balki kapital aylanmasidan hosil bo’lgan. U davlatning oltin-valyuta zaxiralari bilan emas, balki berilgan kreditlar soniga qarab belgilanadi. Ammo kredit pullari qachon va qanday paydo bo’ldi?

Kredit fondlarining kelib chiqish tarixi O’rta asrlarda Italiyada birinchi bo’lib yaratilgan veksellardan boshlandi. Keyin banknotalar paydo bo’ldi. 19-20 asrlarda cheklar ommalasha boshladi. Shundan so’ng, elektron pul va plastik kartalar joriy etildi.

Kredit berish xususiyatlari

Qarz oluvchiga barqaror to’lovni amalga oshirish imkoniyati bo’lsa, unga kredit beriladi. Naqd pul tushumlari to’g’risidagi barcha ma’lumotlar kredit tarixiga kiritiladi. Agar biror kishi o’z majburiyatlarini bajarmagan bo’lsa, bu uning kelajakda kredit olish qobiliyatiga salbiy ta’sir qiladi.

Siz ham shunga o’xshash vaziyatga duch kelmoqdamisiz? Xafa bo’lmang, chunki sizning kredit tarixingizni tekshirmasdan qarz beradigan banklar mavjud. Har qanday usul bilan bozor mavqeiga ega bo’lishni istagan yangi tijorat moliya institutlari bilan bog’laning. Garchi ularning foiz stavkasi ancha yuqori bo’lsa-da, lekin kreditni kechiktirib qaytarib olgan mijoz kredit olish imkoniyatiga ega. Quyidagi tashkilotlarga e’tibor bering: Avangard, Zapsibkombank, Tinkoff Credit Systems, Baltinvestbank.

“Yandex.Money” ning tarixi

Hozirda ushbu elektron to’lov tizimi ommalashgan. Unda hisob raqamlarini ochgan shaxslar o’rtasida moliyaviy hisob-kitoblarni ta’minlaydi. Valyuta – Rossiya rubli. Barcha operatsiyalar real vaqtda maxsus veb-interfeysda amalga oshiriladi. Yandex.Money tizimi shunday ishlaydi.

Tizimning paydo bo’lishi tarixi elektron pulni amalga oshirish g’oyasi bilan bog’liq. Dastur 24.07.2002 yilda ish boshladi.Ruslar darhol uning afzalliklarini qadrlashdi va yangilikning mashhurligi tez sur’atlarda o’sishni boshladi. Asta-sekin u rivojlanib bordi va uch yildan so’ng interfeys orqali ishlashning yangi imkoniyatlari foydalanuvchilarga taqdim etildi. 2007 yilda Yandex dasturning to’liq egasi bo’ldi. Uch yil o’tgach, u allaqachon 3500 sheriklari bilan ishladi va bir muncha vaqt o’tgach, MDHning turli mamlakatlariga tarqaldi. 2012 yilda elektron hamyonlar soni oshdi.

Bugungi kunda eng muhim yutuq – bu elektron pulni bank hisob raqamlariga o’tkazish va aksincha. Kompaniya doimiy ravishda xizmatni takomillashtirish ustida ishlamoqda, shuning uchun foydalanuvchilar yaxshilangan Yandex.Money tizimiga ishonishlari mumkin.

Pul tarixi ma’lum bir davlatning sharoitlari tufayli doimo o’zgarib turadi. Ba’zi mamlakatlar o’zaro to’qnashuvni davom ettirar ekan, ularning pul tizimlari zaiflashishi ehtimoli mavjud. Kelajakda qanday o’zgarishlar bo’lishini taxmin qilish qiyin.