Kateqoriya: Durğu işarələri
addım-addım, az-az, asta-asta, acı-acı, beş-beş, qarış-qarış, qəmgin-qəmgin, damcı-damcı, dəstə-dəstə, ehmal-ehmal, iki-iki, yazıq-yazıq, gec-gec, parça-parça, sabah-sabah, səhər-səhər, tez-tez və s.
Qəzənfər Kazımov
Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov ( 3 mart 1937 ( 1937-03-03 ) , Soltanlı , Cəbrayıl rayonu ) — ədəbiyyatşünas, dilçi, professor.
Mündəricat
- 1 Həyatı
- 2 Yaradıcılığı
- 2.1 Kitabları
- 2.2 Orta məktəb dərslikləri
Qəzənfər Kazımov 3 mart 1937-ci ildə Azərbaycan SSR Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olmuşdur. [1] Atası Allahverdiyev Şirin Kazım oğlu məktəb direktorluğundan müharibəyə getmiş və 1943-cü ildə cəbhədə həlak olmuşdur. Anası Verdiyeva Xeyrənsə Fərhad qızı uzun müddət (1960-cı ilə qədər) kolxozda işləmişdir; 12 yanvar 2003-cü ildə vəfat etmişdir.
Q.Ş.Kazımov 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirmişdir. İki il – 1960-1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Pedaqoji Universitetin aspiranturasına daxil olmuşdur. O, 1967-ci ildə “Ə. Haqverdiyevin dramaturgiya dili” adlı namizədlik, 1988-ci ildə “Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili.1920-1940-cı illər” (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
Q. Ş. Kazımov Pedaqoji Universitetdə müəllim (1965-1971), dosent (1972-1988), professor (1989-1998) vəzifələrində işləmişdir. 1989-1997-ci illərdə Pedaqoji Universitetin filologiya fakültəsinin dekanı olmuşdur. Bir müddət Pedaqoji Universitetdə müdafiə şurasının sədr müavini (1990-1994), sonralar Ali Attestasiya Komissiyasında ekspert şurasının üzvü (1996-1999) olmuşdur. 1979-cu ildən Təhsil Nazirliyi nəzdində filologiya üzrə elmi-metodiki şuranın üzvüdür. 1999-cu ildən Nəsimi adına Dilçilik institutunda aparıcı elmi işçi işləmişdir; 2001-ci ildən həmin institutun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiridir.
Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin üzvüdür. Böyük Britaniya, Kembric Bioqrafiya İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır. Ədəbi tənqidlə məşğuldur. Respublika Yazıçıları Birliyinin və Respublika Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. 300-yə qədər elmi və elmi-publisistik məqalənin, ali və orta məktəblər üçün 8 proqram müəllifidir. 40-dan artıq kitabın elmi redaktoru, onlarca elmlər doktoru və namizədə opponentlik etmişdir. 5 nəfər aspirant və dissertantı müdafiə edib, bir neçəsinin işi hazırdır. [2]
Ailəlidir. İki övladı var.
Yaradıcılığı
Qəzənfər Kazımovun elmi yaradıclığı çoxşaxəli və zəngindir. O, elmi yaradıcılığa 1967-ci ildə başlamışdır. O dövrdən indiyə qədər qələmi yerə qoymamışdır. Onun mərkəzi mətbuatda 350-dən artıq elmi və elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur.
Əsas əsərləri: “Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər” (1973), “Yazıçı və dil” (1975), “Komik-bədii vasitələr” (1983), “Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları” (1987), “Qurbani” (1990), “Qurbani və poetikası”, (1996), “Sənət düşüncələri” (1997), “Dilimiz-tariximiz” (1998), “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis” (2000), “Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)” və s. Ali və orta məktəblərin “Azərbaycan dili” dərsliklərinin (“Azərbaycan dili”,7-8-ci siniflər üçün dərslik, 1983=cü ildən; “Azərbaycan dili”, rus məktəbinin 2-3-cü sinifləri üçün dərslik, 1977-ci ildən; “Azərbaycan dili” – 8-9-cu siniflər üçün – 2003-cü ildən ; “Müasir Azərbaycan dili.Sintaksis”, ali məktəblər üçün dərslik, 2000) müəllifidir. Onun elmi yaradıcılığı ilə bağlı özünün 10 cilddən ibarət olan “Seçilmiş əsərləri”ndə ətraflı tanış olmaq olar. Onun əsas yaradıcılıq istiqamətləri:
-Azərbaycan dili tarixi;
-müasir Azərbaycan dilinin quruluşu;
-bədii əsərlərin dili;
-komizm (satira və yumor) nəzəriyyəsi;
-üslub və üslubiyyat məsələləri;
-metodika. dilin tədrisi
Kitabları
- 1.Язык драматургии А.Ахвердиева. AKD,1965,35 s.
- 2. Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər. Bakı, APİ nəşri, 1973,297 s.(kollektiv)
- 3.Yazıçı və dil. APİ nəşri,1975,228 s.
- 4.Komik-bədii vasitələr.Bakı,Yazıçı,1983,188 s.
- 5.Qurbani.Bakı,Yazıçı,1984,47 s.(rus dilində)
- 6.Язык азербайджанско-советской сатирическoй прозы. 1920-1940 гг. (проблемы языковых средств и приемов комического),ADD, Baku,1987,62 s.
- 7.Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. Bakı, “Maarif”,1987,228 s.
- 8.Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindən səhifələr (F.Həsənovla).Bakı,”Maarif”,1988,77 s.
- 9.Qurbani (Toplayanı, tərtib edəni, ön sözün müəllifi Q.Kazımov).Bakı Universiteti Nəşriyyatı,1990,278 s.
- 11.Qurbani və poetikası.Bakı, ADPU nəşri,1996,198 s.(monoqrafiya)
- 11.Sənət düşüncələri. Bakı, Dövlət Kitab Palatası,1997,576 s.
- 13. Dilimiz-tariximiz. Bakı,1998.
- 14.Azərbaycan dili. 7-8-ci siniflər üçün dərslik, 1998, 1999, 2001,2002. (prof.Y.Seyidovla)
- 15.Azərbaycaqn dili. 8-9-cu siniflər üçün dərslik, “Təhsil” nəşriyyatı,2003 (dos.F.Şahbazlı ilə)
- 16.Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı,”Ünsiyyət”,2000, 496 s.
- 17.Azərbaycan dili. Кus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı,2003
- 18. Azərbaycan dilinin tarixi. Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər.Bakı, “Təhsil” nəşriyyatı,2003.
- 19. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (6 cilddə), (müəlliflər kollektivi. I cild, Bakı, Elm, 2004, 760 s.
- 20. Dil, tarix, poeziya. Bakı, Nurlan, 2005, 600 s.
- 21. Homerin poemaları və “Kitab-Dədə Qorqud”. Bakı, Təhsil, 2006, 80 s.
- 22. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (kollektiv). Bakı, 2007, Şərq-Qərb, 320 s.
- 23. Yaradıcılıq üfüqləri. Bakı, BDU, 2008,376 s.
- 24. Qədim yurd yerim – sultan Soltanlı 300 ildə.Bakı, Elm və təhsil, 2012, 200 s.
- 25. Seçilmiş əsərləri. I, II, III cildlər – Bakı, Nurlan, 2008,IV, V, VI, VII, VIII cildlər – Bakı, Nurlan, 2009, IX, X – Bakı, Nurlan, 2010.
Orta məktəb dərslikləri
- Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 2-ci sinfi üçün (M.Səfərovla), 1977-1995-ci il nəşrləri.
- Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün, 1996-cı il və sonrakı nəşrlər.
- Azərbaycan dili. Azərbaycan məktəbinin 7-8-ci sinifləri üçün (M.Şirəliyev və M.Hüseynzadə ilə),1983-1993-cü il nəşrləri.
- Türk dili (Y.Seyidovla birlikdə).7-8-ci siniflər üçün, 1994.
- Azərbaycan dili (Y.Seyidovla).7-8-ci siniflər üçün, 1995-2002-ci il nəşrləri.
- Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı, 2003.
- Azərbaycan dili. 8-9-cu siniflər üçün dərslik, “Təhsil” nəşriyyatı, 2003 (dos.F.Şahbazlı ilə)
İstinadlar
- ↑ . 2013-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-05-09 .
- ↑ . 2013-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2013-05-09 .
Xarici keçidlər
- Qəzənfər Kazımov rəsmi saytı
- Qəzənfər Kazımov – “Dil, tarix, poeziya” (e-kitab) 2014-05-11 at the Wayback Machine
- Bə’zi tərcümeyi-hal qeydləri 2015-06-26 at the Wayback Machine
Avqust 03, 2021
Ən son məqalələrAzərbaycan balığı (film, 1925)
Azərbaycan bankları
Azərbaycan banklarının siyahısı
Azərbaycan baş nazirlərinin siyahısı
Azərbaycan baş prokurorlarının siyahısı
Azərbaycan bələdiyyələri
Azərbaycan bələdiyyələrinin siyahısı
Azərbaycan bəstəkarlarının siyahısı
Azərbaycan bəylərbəyliyi
Azərbaycan generalları (kitab)
Ən çox oxunan
Beşbarmaq
Beşbarmaq (dəqiqləşdirmə)
Beşbarmaq dağı
Beşbarmaq dağı (Türkiyə)
Beşbarmaq səddi
qəzənfər, kazımov, qəzənfər, şirin, oğlu, kazımov, mart, 1937, 1937, soltanlı, cəbrayıl, rayonu, ədəbiyyatşünas, dilçi, professor, kazımov, qəzənfər, şirin, oğludoğum, tarixi, mart, 1937, 1937, yaş, doğum, yeri, soltanlı, cəbrayıl, rayonu, azərbaycan, ssrifəal. Qezenfer Sirin oglu Kazimov 3 mart 1937 1937 03 03 Soltanli Cebrayil rayonu edebiyyatsunas dilci professor Qezenfer KazimovKazimov Qezenfer Sirin ogluDogum tarixi 3 mart 1937 1937 03 03 84 yas Dogum yeri Soltanli Cebrayil rayonu Azerbaycan SSR SSRIFealiyyeti alim Mundericat 1 Heyati 2 Yaradiciligi 2 1 Kitablari 2 2 Orta mekteb derslikleri 3 Istinadlar 4 Xarici kecidlerHeyati RedakteQezenfer Kazimov 3 mart 1937 ci ilde Azerbaycan SSR Cebrayil rayonunun Soltanli kendinde anadan olmusdur 1 Atasi Allahverdiyev Sirin Kazim oglu mekteb direktorlugundan muharibeye getmis ve 1943 cu ilde cebhede helak olmusdur Anasi Verdiyeva Xeyrense Ferhad qizi uzun muddet 1960 ci ile qeder kolxozda islemisdir 12 yanvar 2003 cu ilde vefat etmisdir Q S Kazimov 1955 ci ilde Soltanli kend orta mektebini 1960 ci ilde V I Lenin adina Azerbaycan Dovlet Pedaqoji Institutunun tarix filologiya fakultesini bitirmisdir Iki il 1960 1962 ci illerde Soltanli kend orta mektebinde muellim islemis 1962 ci ilde Azerbaycan dilciliyi ixtisasi uzre Pedaqoji Universitetin aspiranturasina daxil olmusdur O 1967 ci ilde E Haqverdiyevin dramaturgiya dili adli namizedlik 1988 ci ilde Azerbaycan sovet satirik nesrinin dili 1920 1940 ci iller komizmin dil vasite ve usullari problemi adli doktorluq dissertasiyasi mudafie etmisdir Q S Kazimov Pedaqoji Universitetde muellim 1965 1971 dosent 1972 1988 professor 1989 1998 vezifelerinde islemisdir 1989 1997 ci illerde Pedaqoji Universitetin filologiya fakultesinin dekani olmusdur Bir muddet Pedaqoji Universitetde mudafie surasinin sedr muavini 1990 1994 sonralar Ali Attestasiya Komissiyasinda ekspert surasinin uzvu 1996 1999 olmusdur 1979 cu ilden Tehsil Nazirliyi nezdinde filologiya uzre elmi metodiki suranin uzvudur 1999 cu ilden Nesimi adina Dilcilik institutunda aparici elmi isci islemisdir 2001 ci ilden hemin institutun Azerbaycan dialektologiyasi sobesinin mudiridir Boyuk Britaniya ve Simali Irlandiya Asiya Kral Cemiyyetinin uzvudur Boyuk Britaniya Kembric Bioqrafiya Institutunda ve ABS Bioqrafiya Institutunda qeyde alinmisdir Edebi tenqidle mesguldur Respublika Yazicilari Birliyinin ve Respublika Jurnalistler Birliyinin uzvudur 300 ye qeder elmi ve elmi publisistik meqalenin ali ve orta mektebler ucun 8 proqram muellifidir 40 dan artiq kitabin elmi redaktoru onlarca elmler doktoru ve namizede opponentlik etmisdir 5 nefer aspirant ve dissertanti mudafie edib bir necesinin isi hazirdir 2 Ailelidir Iki ovladi var Yaradiciligi RedakteQezenfer Kazimovun elmi yaradicligi coxsaxeli ve zengindir O elmi yaradiciliga 1967 ci ilde baslamisdir O dovrden indiye qeder qelemi yere qoymamisdir Onun merkezi metbuatda 350 den artiq elmi ve elmi publisistik meqalesi cap olunmusdur Esas eserleri Azerbaycan dilinden tecrubi mesgeleler 1973 Yazici ve dil 1975 Komik bedii vasiteler 1983 Bedii edebiyyatda komizm usullari 1987 Qurbani 1990 Qurbani ve poetikasi 1996 Senet dusunceleri 1997 Dilimiz tariximiz 1998 Muasir Azerbaycan dili Sintaksis 2000 Azerbaycan dilinin tarixi En qedim dovrlerden XIII esre qeder ve s Ali ve orta mekteblerin Azerbaycan dili dersliklerinin Azerbaycan dili 7 8 ci sinifler ucun derslik 1983 cu ilden Azerbaycan dili rus mektebinin 2 3 cu sinifleri ucun derslik 1977 ci ilden Azerbaycan dili 8 9 cu sinifler ucun 2003 cu ilden Muasir Azerbaycan dili Sintaksis ali mektebler ucun derslik 2000 muellifidir Onun elmi yaradiciligi ile bagli ozunun 10 cildden ibaret olan Secilmis eserleri nde etrafli tanis olmaq olar Onun esas yaradiciliq istiqametleri Azerbaycan dili tarixi muasir Azerbaycan dilinin qurulusu bedii eserlerin dili komizm satira ve yumor nezeriyyesi uslub ve uslubiyyat meseleleri edebiyyatsunasliq meseleleri etimologiya metodika dilin tedrisi Kitablari Redakte 1 Yazyk dramaturgii A Ahverdieva AKD 1965 35 s 2 Azerbaycan dilinden tecrubi mesgeleler Baki API nesri 1973 297 s kollektiv 3 Yazici ve dil API nesri 1975 228 s 4 Komik bedii vasiteler Baki Yazici 1983 188 s 5 Qurbani Baki Yazici 1984 47 s rus dilinde 6 Yazyk azerbajdzhansko sovetskoj satiricheskoj prozy 1920 1940 gg problemy yazykovyh sredstv i priemov komicheskogo ADD Baku 1987 62 s 7 Bedii edebiyyatda komizm usullari Baki Maarif 1987 228 s 8 Azerbaycan yazicilarinin eserlerinden sehifeler F Hesenovla Baki Maarif 1988 77 s 9 Qurbani Toplayani tertib edeni on sozun muellifi Q Kazimov Baki Universiteti Nesriyyati 1990 278 s 11 Qurbani ve poetikasi Baki ADPU nesri 1996 198 s monoqrafiya 11 Senet dusunceleri Baki Dovlet Kitab Palatasi 1997 576 s 13 Dilimiz tariximiz Baki 1998 14 Azerbaycan dili 7 8 ci sinifler ucun derslik 1998 1999 2001 2002 prof Y Seyidovla 15 Azerbaycaqn dili 8 9 cu sinifler ucun derslik Tehsil nesriyyati 2003 dos F Sahbazli ile 16 Muasir Azerbaycan dili Sintaksis Ali mektebler ucun derslik Baki Unsiyyet 2000 496 s 17 Azerbaycan dili Kus mektebinin 3 cu sinfi ucun derslik Baki 2003 18 Azerbaycan dilinin tarixi En qedim dovrlerden XIII esre qeder Baki Tehsil nesriyyati 2003 19 Azerbaycan edebiyyati tarixi 6 cildde muellifler kollektivi I cild Baki Elm 2004 760 s 20 Dil tarix poeziya Baki Nurlan 2005 600 s 21 Homerin poemalari ve Kitab Dede Qorqud Baki Tehsil 2006 80 s 22 Azerbaycan edebi dili tarixi kollektiv Baki 2007 Serq Qerb 320 s 23 Yaradiciliq ufuqleri Baki BDU 2008 376 s 24 Qedim yurd yerim sultan Soltanli 300 ilde Baki Elm ve tehsil 2012 200 s 25 Secilmis eserleri I II III cildler Baki Nurlan 2008 IV V VI VII VIII cildler Baki Nurlan 2009 IX X Baki Nurlan 2010 Orta mekteb derslikleri Redakte Azerbaycan dili Rus mektebinin 2 ci sinfi ucun M Seferovla 1977 1995 ci il nesrleri Azerbaycan dili Rus mektebinin 3 cu sinfi ucun 1996 ci il ve sonraki nesrler Azerbaycan dili Azerbaycan mektebinin 7 8 ci sinifleri ucun M Sireliyev ve M Huseynzade ile 1983 1993 cu il nesrleri Turk dili Y Seyidovla birlikde 7 8 ci sinifler ucun 1994 Azerbaycan dili Y Seyidovla 7 8 ci sinifler ucun 1995 2002 ci il nesrleri Azerbaycan dili Rus mektebinin 3 cu sinfi ucun derslik Baki 2003 Azerbaycan dili 8 9 cu sinifler ucun derslik Tehsil nesriyyati 2003 dos F Sahbazli ile Istinadlar Redakte Kazimov Qezenfer Sirin oglu 2013 07 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 09 Prof Qezenfer Kazimovun resmi sayti Azerbaycan dilinin tarixi 2013 07 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 09 Xarici kecidler RedakteQezenfer Kazimov resmi sayti Qezenfer Kazimov Dil tarix poeziya e kitab Arxivlesdirilib 2014 05 11 at the Wayback Machine Be zi tercumeyi hal qeydleri Arxivlesdirilib 2015 06 26 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Qezenfer Kazimov amp oldid 5806601, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Tire yoxsa defis ?
1. Durğu işarələri haqqında məlumat vermək, onların mahiyyətini, funksiyasını izah etmək.
2. Tire və defisin fərqlərini izah etmək.
3. Tirenin işlənmə yerləri haqqında məlumat vermək.
4. Defisin işlənmə yerləri haqqında məlumat vermək.
Professor Ə. Dəmirçizadənin xatirələrində Səməd Vurğunun vergül üstündə necə çıxılmaz vəziyyətdə qalması haqqında yazılır. Bu vəziyyət aşağıdakı sətirlərdə vergülün unudulması ilə bağlı yaranıb.
Mən and içdim rəhbərimin vicdanındakı,
Günəşdən də parlaq olan bir şeiriyyətə.
Burada şair rəhbərin vicdanındakı şeiriyyətdən danışır, hansı ki, günəşdən də parlaqdır. Lakin bir mətbuat orqanında vergül unudulmuş və şairi sevməyənlər dərhal bundan istifadə etmişlər.
Mən and içdim rəhbərimin vicdanındakı
Günəşdən də parlaq olan bir şeiriyyətə.
Burada isə şairin fikri “rəhbərin vicdanındakı günəşdən daha parlaq bir şeiriyyətə and içilməsi” kimi yozulmuşdur.
Qeyd edilmiş hadisə durğu işarələrinin yazılı niqtimizdəki əhəmiyyətlilik dərəcəsini göstərir. Şifahi nitqimiz qədər yazılı nitqimizin də düzgün, dəqiq olmasına çalışmalıyıq. Səslədirdiyimiz cümlənin avazını, intonasıyasını, vurğusunu, fasiləsini və başqa əlamətlərini yazıda durğu işarələri vasitəsilə göstəririk. Durğu işarələri yazılı nitqimizə müxtəlif məna, məqsəd və psixoloji məna çalarları verir. Mənalı səslənmənin fasilələr halında təzahür edən növünə durğu deyilir.
Durğu işarələrini yerində işlətmədikdə ifadə edilən fikirdə dolaşıqlıq yaranır, şifahi nitqlə yazılı nitq arasında məzmun uyğunluğu pozulur. Yazı zamanı fikirlərimizin aydın başa düşülməsi, düzgün tələffüzü üçün durğu işarələrindən yerində istifadə etməyimiz əsas şərtlərdən biridir.
Dilçiliyin durğu işarələrindən bəhs edən bölməsi Punktuasiya adlanır. Punktuasiya latınca “punktum” sözündən olub, nöqtə deməkdir.
−Dilimizdə durğu işarələrinin tarixi haqqında nə bilirik?
−Azərbaycan dilində durğu işarələrinin işlədilməsi ideyasını ilk dəfə M.F.Axundov irəli sürmüş, işarələr təklif etmişdir. Durğu işarələri ilk dəfə “Əkinçi” qəzetində və “Vətən dili” (A.O.Çernayayevski) dərsliyində işlənmişdir.
Hazırda durğu işarələrinin işlədilməsi ilə bağlı əsas çətinliklərdən biri də tire ilə defisin işlənmə məqamları ilə bağlıdır. Əksər hallarda tire defislə qarışdırılır.
−Tire ilə defisin fərqi nədir?
−Tire durğu işarəsi olduğu halda, defis durğu işarəsi deyil. Tire həcmcə defisdən daha böyükdür. Tire sintaktik, defis isə morfoloji anlayışdır. Tiredən daha çox sintaktik kateqoriyalarla, defisdən isə mürəkkəb sözlərin yazılışı və bəzi texniki məqsədlərlə bağlı olaraq istifadə edilir. Buna görə də defis dilçilik ədəbiyyatında orfoqrafik işarə kimi verilir.
−Dilçiliyin punktuasiya bölməsi tədqiq edilməyini gözləyən bölmələrdəndir. Punktuasiya bölməsi ilə bağlı yeni tədqiqat əsərləri yazılmalıdır.
−Yazılı nitqimizdə tiredən hansı məqamlarda istifadə etməliyik?
−Tire (−) [fransızca] uzun üfiqi xətt şəklində durğu işarəsi. Morze əlifbasında da tiredən istifadə olunur. Tire işarəsinin işlənməsi ilə bağlı müxtəlif mənbələrdən topladığım məqamlarla tanış olaq.
1. Dilimizdə sıra saylarını ifadə etmək üçün bəzən ərəb rəqəmlərindən də istifadə olunur. Bu zaman rəqəmdən sonra tire qoyulur və ümumi isim gəldikdə kiçik hərflə yazılır.
Məsələn: 1 – sadə cümlə, 2 – mürəkkəb cümlə v ə s.
2. Ümumləşdirici sözlər və birləşmələr həmcins üzvlərdən sonra işləndikdə yazıda onlardan əvvəl tire (bəzən vergül) qoyulur və bu zaman həmcins üzvlərlə verilən təfərrüatı ümumiləşdirir.
Məsələn: Burda hər şey −çardağın altında qaralan ocaq daşları da, dirəkdən asılı qalmış yovşan süpürgələri də, tozlanmış pəncərənin dalında görünən mis dolça da mənə anamı xatırladırdı. (İ.Hüseynov)
3. Dialoqda hər adamın danışığı yeni sətirdən verilir və ondan əvvəl tire işarəsi qoyulur.
−Səncə, bu gövdəli, qollu-qanadlı palıd nəyə görə yerə yıxılıbdır?
−Yəqin ki, bu gecə güclənən küləyə görə.4. V asitəsiz nitq dialoq şəklində verildikdə dırnaq lazım olmur, vasitəsiz nitqdən əvvəl tire, sonra vergül və tire qoyulur.
Məsələn: −Kaş o qayğısız günlərimi yenidən keçirəydim, yenidən yaşayaydım, −dedi. (Ə.Babayeva) (−V, −m.)
5. Müəllifin sözləri vasitəsiz nitqin arasında işləndikdə ondan əvvəl tire, müəllifin nitqindən sonra isə vergül və tire və yaxud nöqtə və tire qoyulur.
Məsələn: −Boy, allah eləməsin, −demişdi, −Niyə elə deyirsən, qızım. (Ə.Babayeva) (−V, −m, −V.)
6. Vasitəsiz nitq müəllifin sözlərinin arasında işləndikdə vasitəsiz nitqdən əvvəl qoşa nöqtə və tire, vasitəsiz nitqdən sonra onun intonasiyasına uyğun olaraq vergül, nida və ya sual işarəsi və tire qoyulur.
Məsələn: Zöhrə qışqıraraq: −Səni çağırdım ki, yetimlərin yanında qalasan. Çağırmadım ki, mənə dərs deyəsən, −deyərək qapını çırpıb getmişdi. (Ə.Babayeva) (M: −V, −m.)
8. Vasitəsiz nitq ilə müəllifin sözləri bir-birini ardıcıl şəkildə əvəz edə bilir. Bu zaman dialoq nitqində yuxarıda qeyd edilən durğu işarəsi qaydalarından istifadə edilir.
Məsələn: Əhməd bunu gördü və Səlimə gözünü ağartdı: −İşin olmasın, −dedi, −bu saat özü tapacaq. (İ.Şıxlı) ( M: −V, −m, −v.)
9. Mətn arasına girən cümlələr mətndən ya mötərizə ilə ayrılır, ya da onun hər iki tərəfinə tire qoyulur.
10. Mübtəda qrupu ilə xəbər qrupu həcm etibarilə bir-birinə bərabər gələrsə. Onların arasına tire işarəsi qoyulur.
Məsələn: Məhsul yığımında gecikmək –çoxlu itkiyə yol vermək deməkdir.
11. Xüsusiləşən əlavələr əsas üzvdən tire ilə ayrılır (vergüllə də ayrıla bilər).
12. Dram əsərlərinin iştirakçıları barədə məlumat verərkən, addan sonra tire qoyulur.
Məsələn: Məşədi İbad –50 yaşında qoca kişi.
13. Məkan və zaman başlanğıc və bitmə nöqtələrini ifadə edərkən, arada tire qoyulur.
Məsələn: Bakı–Şamaxı yolu, Bakı–Moskva qatarı, 29–30-cu illər, XIII–XVI əsrlər.
Mötərizədə tire ilə ayrılan illər adamın anadan olma və vəfat etmə tarixlərini bildirir.
Məsələn: M.Ə. Sabir (1862–1911).
Bu, hadisələrə də aid olub, onun başlanğıcı və bitmə zamanını bildirə bilər.
Məsələn: Böyük Vətən müharibəsi (1941–1945).
İki isim arasında qoyulan tire ortaqlılıq da bildirir:
Məsələn: Coul–Lens qanunu, İran–İraq müharibəsi, Polşa–Azərbaycan Dostluğu Cəmiyyəti və s.
–Defisdən harada istifadə etməliyik?
–Defis ( – ) [latınca] Yazıda istifadə olunan ən qısa üfüqi xətdir. Azərbaycan dilinin qrammatik qaydalarına görə defis işarəsi aşağıdakı hallarda qoyulur:
1. Mürəkkəbləşmiş sözlərin və ifadələrin yazılışında:
ala-bəzək, az-az, ad-san, qeyri-rəsmi, əks-hücum və s.
2. Söz hissələri arasında:
Sətirdən-sətrə keçərkən: işlə-yir, dola-yır, dinlənmiş-dir və s.;
3. Ayrıca yazılan şəkilçinin əvvəlində: -dan, -çı, -lar, -mı, -dı və s.;
4. Rəqəmlə yazılan saylara bitişən şəkilçilərlə rəqəm arasında: 9-cu, 3-cü və s.
–Hansı sözlər defislə yazılır?
1. Tərkibindəki sözlərdən biri, bəzən də hər ikisi ayrılıqda məna verməyən və ya başqa məna verən isim, sifət və zərflər:
dedi-qodu, iş-güc, yara-xora, kol-kos, geyim-keçim, nəm-mün, pal-paltar, sir-sifət, sür-sümük, çör-çöp, adda-budda, qarma-qarışıq, kələ-kötür və s.
2. Hər iki tərəfi -maz, -məz şəkilçisi qəbul etmiş fellərdən əmələ gələn sifət və zərflər:
bitməz-tükənməz, dinməz-söyləməz, və s.
4. Tərkibində qeyri sözü olan sifət və zərflər:
qeyri-adi, qeyri-qanuni, qeyri-iradi, qeyri-kafi, qeyri-müəyyən, qeyri-mümkün, qeyri-rəsmi, qeyri-səmimi, qeyri-təbii, qeyri-üzvi və s.
5. İki sözdən əmələ gəlib birincisi -i (-yi) şəkilçisi qəbul edən isimlər:
vəsfi-hal, nöqteyi-nəzər, tərzi-hərəkət, tərcümeyi-hal və s.
6. Eyni sözün təkrarı ilə əmələ gələn isimlər:
aşıq-aşıq, qoz-qoz, daş-daş, pıç-pıç, top-top, cəh-cəh, civ-civ, cik-cik və s.
7. Mənaca bir-birinə yaxın, ya uzaq, ya da zidd olan ayrı-ayrı sözlərdən əmələ gələn isimlər:
ab-hava, abır-həya, ağız-burun, ad-san, alğı-satqı, alış-veriş, arvad-uşaq, ah-fəğan, bağça-bağ, baş-ayaq, var-yox, qəpik-quruş, qohum-qardaş, dava-dərman, dərə-təpə, əl-ayaq, gecə-gündüz, naz-qəmzə, nəvə-nəticə, od-alov, səs-küy, səs-səda, təhvil-təslim və s.
8. Ölçü vahidlərini bildirən isimlər:
qram-kalori, qram-ekvivalent, kilovat-saat, kiloqram-metr, ton-kilometr və s.
9. Cəhətlər arasını bildirən isimlər:
cənub-qərb, cənub-şərq, şimal-qərb, şimal-şərq və s.
10. Müxtəlif mənada işlənib, tərkib daxilində bir məfhum ifadə edən isimlərdən əmələ gətirilən tərkiblər:
alim-geoloq, inqilabçı-yazıçı, kapitan-leytenant, kafe-restoran, general-qubernator, general-leytenant, general-mayor, suvarma-meliorasiya və s.
11. Klassik muğam adlarını bildirən isimlər:
bayatı-qacar, bayatı-əcəm, bayatı-isfahan, bayatı-kürd, bayatı-türk, bayatı-şiraz, mahur-hindi və s.
12. Eyni sadə və ya düzəltmə sifətin təkrarı ilə əmələ gələn sifətlər:
balaca-balaca, dadlı-dadlı, yumru-yumru, yüklü-yüklü, lopa-lopa, pis-pis, yaxşı-yaxşı və s.
13. Mənaca bir-birinə yaxın, ya uzaq və ya zidd olan sifətlərdən düzələn mürəkkəb sifətlər:
adlı-sanlı, almalı-armudlu, allı-güllü, bağlı-bağatlı, daşlı-kəsəkli, evli-eşikli, əməlli-başlı, ətli-qanlı, otlu-sulu, pis-yaxşı, saysız-hesabsız, ucsuz-bucaqsız və s.
14. İki kökdən əmələ gəlib, əlavə əlamət və ya rəng bildirən sifətlər:
ala-babat, ala-bəzək, ala-çiy, ala-qara, al-əlvan, ala-yarımçıq, ala-tala, tünd-qırmızı və s.
15. İki və daha artıq isimdən əmələ gəlib, bütöv bir anlayış bildirən, arasında “və” bağlayıcısı qoymaq mümkün olan sifətlər:
dil-ədəbiyyat (fakültəsi), ticarət-sənaye (mərkəzi), fabrik-zavod (məktəbi), fəhlə-zavod ( məktəbi), fəhlə-kəndli (birliyi) və s.
16. Hər iki tərəfi –i (və ya –vi) şəkilçisi qəbul etmiş sifətdən əmələ gələn sifətlər:
elmi-kütləvi (məqalə), ədəbi-bədii (məcmuə), tarixi-ictimai ( hadisə), ictimai-iqtisadi (vəziyyət), ictimai-siyasi (məsələ), mədəni-kütləvi (iş), siyasi-kütləvi (iş) və s.
17. Qarşılıqlı əlaqə, münasibət bildirən sifətlər:
Azərbaycan-rusca (lüğət), rusca-azərbaycanca (lüğət), farsca-rusca (lüğət) və s.
18. Siyasi cərəyanların, ictimai formasiya, quruluş və s. adlarını bildirən sifətlər:
burjua-demokratik (inqilabı), icma-qəbilə (quruluşu), materialist-dialektik (nəzəriyyə), sosial-demokratik (nəzəriyyə) və s.
19. Qeyri-müəyyənlik bildirən miqdar sayları:
iki-üç, on-on beş, əlli-altmış və s.
20. -i şəkilçisi qəbul edib düzəlmiş sifətlə isim birləşməsindən yaranan mürəkkəb sifətlər:
elmi-tədqiqat (institutu), hərbi-dəniz (qüvvələri) və s.
21. Tərkibində -ıb,-ib, ub, -üb şəkilçili feli bağlama olan fellər:
bəzənib-düzənmək, itib-batmaq, yazıb-yaratmaq, gedib-gəlmək, oturub-durmaq, çalışıb-çapalamaq və s.
22. Tərkibindəki birinci sözü -ar, -ər, (-r), ikinci sözü isə -maz, -məz şəkilçili feli bağlama birləşməsi: başlar-başlamaz, istər-istəməz, işlər-işləməz, yazar-yazmaz, gələr-gəlməz, görər-görməz və s.
23. Eyni sözün (isim, sifət, say və ya zərfin) təkrarı ilə düzələn zərflər:
addım-addım, az-az, asta-asta, acı-acı, beş-beş, qarış-qarış, qəmgin-qəmgin, damcı-damcı, dəstə-dəstə, ehmal-ehmal, iki-iki, yazıq-yazıq, gec-gec, parça-parça, sabah-sabah, səhər-səhər, tez-tez və s.
24. -a, -ə, (-ya, -yə,) şəkilçili eyni felin təkrarından əmələ gələn zərflər:
qaça-qaça, bilə-bilə, gülə-gülə, ağlaya-ağlaya, oxuya-oxuya, işləyə-işləyə, sürüyə-sürüyə və s.
25. Müəyyən mənaya malik olan söz ilə ayrılıqda başqa məna verən və ya heç bir mənası olmayan sözün yanaşmasından əmələ gələn zərflər:
ac-acına, sayır-bayır, uzun-uzadı, xəbər-ətərsiz, dava-dalaş və s.
26. Təkrar olunan sözün, yəni ikinci sözün -a, -ə (-ya, -yə) şəkilçisi qəbul etməsi ilə düzələn zərflər:
baş-başa, qabaq-qabağa, qarşı-qarşıya, daban-dabana, diz-dizə, yan-yana, heç-heçə, çiyin-çiyinə və s.
27. Birincisi -dan, -dən, ikincisi -a, -ə şəkilçisi qəbul etmiş eyni sözün təkrarından və ya müxtəlif sözün yanaşmasından əmələ gələn zərflər:
axşamdan-axşama, açıqdan-açığa, başdan-başa, ildən-ilə, gizlindən-gizlinə, gündən-günə, haçandan-haçana və s.
28. Eyni nitq hissəsinə aid olan müxtəfif mənanlı sözlərin yanaşmasından əmələ gələn zərflər:
az-çox, açıq-aydın, açıq-aşkar, elə-belə, zor-güc, kor-peşman, ora-bura və s.
29. -dan şəkilçisi ilə iki eyni nitq hissəsindən əmələ gələn zərflər:
azdan-çoxdan, altdan-altdan, ordan-burdan və s.
30. Eyni sadə nidaların təkrarından düzələn mürəkkəb nidalar:
hay-hay, bəh-bəh, pəh-pəy, uy-uy, ha-ha-ha və s.
31. Qısaltma sözələrə qoşulan şəkilçilər ya qısaltmadakı sonuncu saitlə, ya da samit hərfin adındakı saitlə ahəng qanunu əsasında uyuşdurulur və şəkilçilərdən əvvəl defis qoyulur:
BMT-də, BDU-ya, ADA-ya və s.
32. Qısaltmanı təşkil edən hərflər yanında konkretləşdirici rəqəm olduqda hərflərlə rəqəm arasında defis qoyulur:
İL-18, QAZ-51, TU-144, və s.
33. Saylar ərəb rəqəmləri ilə yazıldıqda saylara qoşulan şəkilçilərdən əvvəl defis qoyulur:
saat 5-ə qədər, ayın 11-də, 3-cü və s.
34. Ayrıca yazılan şəkilçilərin əvvəlinə defis qoyulur:
-acaq, -əcək, -yacaq, -yəcək, -dır, -dir, -dur, -dür və s.
QEYD: Durğu işarələrinin yazıda səhv işlədilməsi və ya qoyulmaması orfoqrafik normanın pozulması hesab olunur.
Durğu işarələrinin oxunması ideoqrafik yazıya əsaslanır.
İstifadə olunmuş mənbələr:
1. Ə. Dəmirçizadə “Müasir Azərbaycan dili” I hissə. Fonetika, orfoepiya, orfoqrafiya. Bakı. “Şərq-Qərb”, 2007
2. Z. İ. Budaqova “Azərbaycan dilində durğu işarələri” Bakı, 2007
3. Əlövsət Abdullayev, Yusif Seyidov, Ağamalı Həsənov. “Müasir Azərbaycan dili” IV hissə. Sintaksis. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2017
4. Q. Ş. Kazımov “Müasir Azərbaycan dili”. Sintaksis. Bakı, “Təhsil”, 2007
Mütəmadi olaraq dilimiz haqqında yazılar paylaşacağam, sizə də maraqlı olan dilimizlə bağlı mövzular varsa, şərhlər bölümündə qeyd edə bilərsiniz.
Fariz QULİYEV Durğu işarələri 4 Şərh 26 Dekabr 2017 27 Dekabr 2017 12 Minutes
Son Yazılar
- Yazıçı yazarmı? 28 Dekabr 2017
- Tire yoxsa defis ? 26 Dekabr 2017
- Huzur, Hüzur və Hüzr 20 Dekabr 2017
- Dr. Səid “Bir milyonluq xəyanət” 06 Noyabr 2017
- Dairəvi yanaşma 28 Oktyabr 2017
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.