Q.rzayev mühasibat uçotu

Трансформация азербайджанского отчета по международным стандартам требует от предприятия подготовки и представления отчета о «Прибылях и убытках» в соответствии с международными стандартами. В настоящее время предприятия готовят отчет «Финансовые результаты и их использование» (форма №2) [11], который немного соответствует к отчету о «Прибылях и убытках». На этом отчете, оформленный по стандартной форме, отраженной в соответствующих нормативных актах, отражается финансовые результаты деятельности предприятия. Сам отчет включает следующие 4 раздела: 1) финансовые результаты; 2) использование прибыли; 3) платежи в бюджет; 4) расходы и затраты, учитываемые при исчислении налоговых льгот от доходов.

Q.rzayev mühasibat uçotu

В данной статье рассматривается управленческий учет, его роль и задачи в процессе финансового планирования. Также рассматриваются исследования российских, азербайджанских ученых и ученых стран СНГ. Для достижения цели исследования в качестве методологии исследования использовался систематический обзор литературы из основных научных публикаций, профессиональных отчетов и веб-сайтов. Автор формулирует собственные определения целей управленческого учета, подчеркивает, что объект финансового учета должен включать экономические затраты, экономический доход и экономическую добавленную стоимость, экономический интерес. В настоящее время транснациональные компании и их филиалы функционирующие по всему миру готовят свои финансовые отчеты в полном соответствии с международными стандартами. Также расширяются и углубляются связи азербайджанских компаний на международном уровне, увеличивается количество пользователей бухгалтерских отчетов (иностранных пользователей), в результате чего растет спрос на бухгалтерскую отчеты. В связи с этим возникает необходимость в разработке финансовых отчетов в Азербайджане по международным стандартам. В настоящее время предприятия в Азербайджане готовят годовые отчеты в соответствии со статьями 31 и 34 «Закона о бухгалтерском учете».

бухгалтерский баланс
поток денежных средств
поток частного капитала
прибыль и убыток
расходы финансирования
основной доход
1. Muhasibatlıq haqqında normativ sənədlər toplusu. Bakı, 2000.
2. Mühasibat uçotu haqqında. Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı, 2004.
3. Терехова В.А. Бухгалтерский учет. М., 2018. 432 s.
4. Sadıqov Ə.A. Mühasibat uçotu (dərslik). Bakı, 2010. 256 s.

5. Səbzəliyev S.M., Abbasov Q., Sadıqov Ə.A., Daşdəmirov Ə., Quliyev V. Mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, 2003. 304 s.

6. Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı, 2003. 154 s.
7. Rzayev Q. Beynəlxalq mühasibat uçotu standartları və maliyyə hesabatı. Bakı, 2014. 201 s.
8. Səbzəliyev S.M. Mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı, 2006. 189 s.
9. Cəfərov A. Mühasibat uçotu (Köhnə və yeni hesabların müqayisəli təhlili). 2010. 15 s.
10. Kərimov A.R. Mühasibat uçotu və vergilər (nəzəri-praktik vəsait). Bakı, 2009. 219 s.
11. Mühasibat uçotunun beynəlxalq standartları. (tərcümə). Bakı, 2010. 306 s.

Введение

Основой трансформации системы бухгалтерского учета Азербайджана является разработка Национальных стандартов бухгалтерского учета (НСБУ) на основе международных стандартов. К первым действиям в этом направлении можно отнести утверждение 18 июля 2005 года «Программы по применению национальных стандартов бухгалтерского учета на 2005-2008 годы» в соответствии с постановлением Кабинета Министров № 139 [1]. Министерство финансов отвечает за разработку Национальных стандартов бухгалтерского учета (НСБУ) и утверждение их Консультативным советом по бухгалтерскому учету. На сегодняшний день в Азербайджане разработаны Национальные стандарты бухгалтерского учета для трансформации бухгалтерского учета и финансовых отчетов по международным стандартам.

Одними из наиболее важных показателей, характеризующих деятельность любого предприятия в рыночных условиях и в условиях конкуренции, являются финансовые результаты, отраженные в бухгалтерских (финансовых) отчетах предприятия, подготовленных в соответствии с Международными стандартами финансовой отчетности (МСФО), которые предоставляют своим пользователям точную и надежную информацию по финансово-экономическим показателям, создают широкие возможности для принятия необходимых обоснованных решений, связанных с управленческой деятельностью. В настоящее время транснациональные компании и их филиалы функционирующие по всему миру готовят свои финансовые отчеты в полном соответствии с международными стандартами. Также расширяются и углубляются связи азербайджанских компаний на международном уровне, увеличивается количество пользователей бухгалтерских отчетов (иностранных пользователей), в результате чего растет спрос на бухгалтерскую отчеты. В связи с этим возникает необходимость в разработке финансовых отчетов в Азербайджане по международным стандартам. В настоящее время предприятия в Азербайджане готовят годовые отчеты в соответствии со статьями 31 и 34 «Закона о бухгалтерском учете» [2].

В результате экономических и политических реформ, осуществляемых в Азербайджане в соответствии с требованиями рыночной экономики, изменились сущность и функции бухгалтерского учета и его применение на предприятии. В связи с переходом к рыночной экономике государство перешло от жесткого регулирования бухгалтерского учета к многомерному подходу. В настоящее время во многих случаях индивидуальные параметры системы учета, а также саму систему учета выбирает предприятие.

Международные стандарты финансовой отчетности (МСФО) составляют основу трансформации бухгалтерской отчетности, то есть разработки бухгалтерских (финансовых) отчетов в Азербайджане в соответствии с международными стандартами. Международные стандарты финансовой отчетности – это правила, определяющие требования (критерии) расчета, оценки и раскрытия финансовых операций для подготовки финансовых отчетов организаций всего мира.

Многие международные и азербайджанские ученые взяли на себя инициативу по изучению проблемы трансформации бухгалтерской отчетности. П.С. Безруких, X. Швальбе, В.М. Палий, В.Г. Макаров, П.Н. Рыбалмен, К.П. Оболенский, Э.С. Оклобмен, В.А. Свободин, А.Ф. Акесененко, В.П. Василенко и другие ученые СНГ [4, 5] в своих исследованиях высказывают ценные соображения о совершенствовании бухгалтерского учета, учета производственных затрат и т. д.

Многие азербайджанские ученые – С.М. Сабзалиев, К.А. Аббасов, Х.А. Джафарли, Н.М. Исмаилов, В.М. Гулиев, К.Р. Рзаев, С.Й. Муслимов, С.М. Якубов, С.Б. Намазова [6,7,8] также высказали свое мнение по этому поводу.

Основная цель совершенствования учета доходов и расходов на предприятии – приведение системы учета в соответствие с международными стандартами. Важным фактором для этого является внедрение научно обоснованной практики применения бухгалтерских операций в современной рыночной экономике. В этой связи необходимо сформировать и внедрить систему теоретических и практических предложений по модернизации классификации доходов и расходов, включая:

– исследование уровня соответствия доходов и расходов по международным стандартам;

– изучение возможности адаптации функционального метода хозрасчета к системе бухгалтерского учета предприятий в современную эпоху;

– исследование актуальности учета затрат по методике заказа и определение его учетных особенностей;

– изучение особенностей синтетического и аналитического учета доходов;

– изучение учетной политики, применяемой на Западе.

В соответствии с Международным стандартом бухгалтерского учета № 18 «Доходы», разработанным и утвержденным Советом по международным стандартам бухгалтерского учета, и Законом Азербайджанской Республики «О бухгалтерском учете» [2] был разработан проект МСФО для коммерческих организаций «О доходах», представленный в итоговой сводной информации.

При этом широко использовались мнения многих азербайджанских ученых о международных стандартах финансовой отчетности, основанных на них национальных стандартах бухгалтерского учета, доходах и расходах, а также информация об исследовательской работе ряда ученых СНГ в этой области.

Основная цель использования Международных стандартов бухгалтерского учета в качестве исследовательской информационной базы – определение дохода как критерия повышения экономической эффективности работы предприятия в течение отчетного года на концептуальной основе для подготовки и представления финансовых отчетов. Это важное место, которое стандарт занимает в учете доходов, поскольку это увеличение осуществляется в форме включения активов в Международный стандарт бухгалтерского учета №18 «Доходы» или увеличения их количества/объема, или же в форме уменьшения обязательств, выполняемых акционерами, что приводит к увеличению капитала, который не связан с дополнительными инвестициями. В английском перевод известен как «revise translation».

Основная цель использования MМUS №6 для коммерческих организаций «по Доходам» в исследовании – это обеспечение предприятием в отчете о «Прибылях и убытках» в соответствии с правилами Национального стандарта бухгалтерского учёта №1, признания, оценки и раскрытия доходов в последовательной, надежной и прозрачной форме.

Характеристики новой формы отчета о прибылях и убытках

Балансовая прибыль (убыток) включает в себя прибыль (убыток) от реализации продуктов, основных средств и иного имущества, а также выручку от внереализационных операций, в качестве окончательного финансового результата оценки хозяйственных операций.

Прибыль предприятия складывается в течение отчетного года, а ее распределение осуществляется в конце года.

Балансовая прибыль (убыток) отчетного периода и ее использование отражаются в балансе отдельно. В пассиве баланса отражаются прибыль от финансово-хозяйственной деятельности и ее использование в качестве аванса, нераспределённая прибыль, а в активе – фактический убыток. В итог баланса включаются невыплаченные убытки или нераспределенная прибыль за отчетный год и предыдущие годы.

Прибыль, полученная предприятием в течение отчетного года, отражается как суммированная нераспределенная прибыль в балансе с возрастающим итогом. Ее распределение осуществляется только в конце года, когда составляется бухгалтерский баланс. Однако в течение года из полученной прибыли производятся платежи в бюджет в виде налогов и отчислений в некоторые фонды. Распределение прибыли регулируется на основании действующих нормативных правовых актов и учредительных документов.

Бухгалтерский (финансовый) отчет выполняет роль основного источника информации о деятельности предприятия. Так как, комплексное и углубленное изучение бухгалтерского отчёта позволяет изучить причины достижений и недостатков в работе предприятия, а также пути совершенствования его деятельности.

Бухгалтерский (финансовый) отчет является основным источником информации для руководства предприятия и других внешних пользователей. Финансовые результаты анализируются на основе показателей бухгалтерского учета и используются при принятии управленческих решений. Бухгалтерский отчет предприятия включает показатели производственной деятельности, включая показатели структурных подразделений, филиалов, представительств в Азербайджане, находящихся на его балансе. Отчет охватывает определенный период, и его содержание определяется в зависимости от времени его составления и представления. Отчетный год для всех предприятий охватывает период с 1 января по 31 декабря.

В соответствии с требованиями МСФО бухгалтерский отчет состоит из следующих документов:

• «Отчет о прибылях и убытках»

• «Отчет о движении частного капитала»

• «Отчет о движении денежных средств» [9].

Информация о финансовых результатах деятельности предприятия формируется в основном на основании формы отчета о прибылях и убытках. Так как, в современном деловом мире и в мире бизнеса сбор и формирование информации о финансовых результатах – прибылях (убытках) является важной частью бухгалтерского учета и, увеличивает и развивает информацию, необходимую для анализа и оценки работы предприятия.

В конце отчетного периода сумма чистой прибыли предприятия объединяется с нераспределенной чистой прибылью предыдущего периода, и, таким образом, сформированная сумма нераспределенной чистой прибыли отражается в балансе.

В международных стандартах бухгалтерского учета не определяется специальная форма для учета прибылей или убытков. Однако важные вопросы, связанные с его составлением и представлением, были определены в МСФО №1, в том числе:

1. в отчете о прибылях и убытках указывается минимальные требования к раскрываемой в нем информации;

2. потребность в информации должна быть раскрыта в самом отчете или объяснена в прилагаемом пояснении.

Многолетний опыт работы в стране и за рубежом показывает, что отчеты о прибылях и убытках различаются по форме и содержанию. За последние 10 лет в результате адаптационных реформ к рыночной экономике в стране и изучения и применения передового зарубежного опыта в области бухгалтерского учета и отчетности произошли изменения в содержании и форме отчета о прибылях и убытках [10]. В соответствии со стандартами МСФО №1 в отчет о прибылях и убытках должны быть включены как минимум следующие статьи:

• Результаты производственной деятельности;

• Затраты на финансирование;

• Доля материнского предприятия в прибыли или убытке совместных предприятий и зависимых предприятий, учитываемых по методу долевого участия;

• Расходы по налогу на прибыль;

• Прибыль или убыток от обычной деятельности;

• Доля миноритарных владельцев;

• Чистая прибыль или убыток за отчетный период.

Предоставляя информацию по вышеуказанным статьям, предприятие должно поддерживать формат отчета о прибылях и убытках, определенный в Приложениях №4 или 5 к указанному стандарту. Переименование этих статей разрешается только тогда, когда этого требует другой соответствующий НСБУ.

Отчет о прибылях и убытках является неотъемлемой частью бухгалтерского учета как в мировой практике, так и в азербайджанском опыте. Для подготовки этого отчета в мировой практике «Представление финансового отчета» основывается на рекомендациях Международных стандартов финансового отчета (МСФО), в азербайджанской практике он учитывается на учёте №801 на основе НСБУ.

В мировой практике информация, содержащаяся в отчете о прибылях и убытках, выявляет следующее:

• доход от продаж и других операционных действий;

• сумма начисленной амортизации;

• доходы в виде процентов;

• доходы от инвестиций;

• расходы, связанные с выплатой процентов;

• важные внутригрупповые операции;

• чистый доход за период отчета.

В пояснении к отчету о прибылях и убытках должна предоставляться пользователям дополнительная информация, чтобы у них сформировалось подробное представление о финансовых ресурсах организации и об изменениях в ее финансовом положении.

Трансформация азербайджанского отчета по международным стандартам требует от предприятия подготовки и представления отчета о «Прибылях и убытках» в соответствии с международными стандартами. В настоящее время предприятия готовят отчет «Финансовые результаты и их использование» (форма №2) [11], который немного соответствует к отчету о «Прибылях и убытках». На этом отчете, оформленный по стандартной форме, отраженной в соответствующих нормативных актах, отражается финансовые результаты деятельности предприятия. Сам отчет включает следующие 4 раздела: 1) финансовые результаты; 2) использование прибыли; 3) платежи в бюджет; 4) расходы и затраты, учитываемые при исчислении налоговых льгот от доходов.

Первый раздел этого отчета в основном соответствует «Отчету о прибылях и убытках». Однако между ними есть существенные различия с точки зрения пунктов и их концепций. Трансформацию данного отчета в соответствии с международными стандартами следует начать с согласования раздела «Финансовые результаты» отчета «О финансовых результатах и их использовании» с отчетом «О прибылях и убытках» раздела «Финансовые результаты». Различия между их пунктами показаны в таблице.

Сравнение отчета азербайджанских предприятий с отчетом в соответствии с международными стандартами

Пункты l раздела отчета «О финансовых результатах и их использования» азербайджанских предприятий

Пункты «Отчета о прибылях и убытках» в соответствии с международными стандартами

Выручка от реализации продукции

Q.rzayev mühasibat uçotu

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Mühasibat uçotu və audit

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

MÖVZU V. HAZIR MƏHSUL VƏ ONUN SATIŞININ UÇOTU. 1 comment

Hazır məhsul haqqında anlayış, onun qiymətləndirilməsi

Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu

Yüklənmiş malların uçotu

Kommersiya xərclərinin uçotu

Məhsulun (iş və xidmətin) satışının uçotu

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT

1. 1.«Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanunun. Bakı – 1995
2. 2.ARVergi Məcəlləsi. Bakı – 2000 (2001 və 2002-ci illərdə olan əlavələr və dəyişikliklərlə birlikdə)
3. 3.Mühasibat uçotunun hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimat Bakı-1996
4. 4.Q.R.Rzayev – «Mühasibat uçotu və audit», Bakı-2002
5. 5.Q.Ə.Abbasov, S.M.Səbzəliyev, Ə.İ.Daşdəmirov, V.M.Quliyev, Ə.A.Sadıqov «Mühasibat (maliyyə) uçotu», dərslik, Bakı-2003

5.1. Hazır məhsul haqqında anlayış, onun qiymətləndirilməsi

Hər bir istehsal müəssisəsinin fəaliyyətinin son mərhələsi onun istehsal etdiyi hazır məhsul, gördüyü işlər və yerinə yetirilən xidmətlərlə müəyyən olunur. Hazır məhsullar o məhsullar hesab olunur ki, onlar mövcud olan standart və texniki şərtlərə, keyfiyyət göstəricilərinə uyğun olaraq tam şəkildə bütün istehsal əməliyyatlarından keçmiş, müəssisə anbarına və ya sifarişçiyə təhvil verilmiş olsunlar.

Hesabat ayında o məhsullar hazır məhsullara daxil edilir ki, onlar qəbul-təhvil sənədləri əsasında müəssisə anbarına təhvil verilmiş və ya ayın son gününün 24 saatı ərzində alıcı müəssisəyə yüklənmişdir.

Hazır məhsullar müəssisənin məhsulunun əsas his­sə­sini təşkil edir. Bun­dan başqa hazır məhsula istehsal olunan və kənara satılan yarımfabrikatlar, ye­rinə yetirilmiş sənaye xarakterli işlər və xidmətlər də daxildir. Sənaye xarak­terli işlərə kənar müəssisələrə verilə bilər, su,elektrik enerjisi, avtoyükdaşınma və digər xid­mət­lər, özünün qeyri-sənaye istehsalı və təsərrüfatı, ka­pi­tal qoyu­luşu ilə əlaqədar işlər daxildir.

Hazır məhsullar əsasən kənara satılmaq üçün is­teh­sal olunur, lakin onun müəyyən hissəsi müəssisə da­xilində də istifadə oluna bilər.

Müasir şəraitdə məhsullar əsasən alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqa­vi­lə­lər (kontraktlar) əsasında satılır. Bağlanmış mü­qavilə şərtlərindən asılı olaraq satılan məhsul həmin məhsulun yüklənməsindən sonra və ya alıcı müəssisə tə­rə­­fin­dən qəbul olunub dəyərinin malsatanın he­sab­laşma hesabına ödənilmə­sin­dən sonra satış həcminə daxil olunur.

Beləliklə, məhsul satışı prosesinin yerinə yetirilməsi ilə müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti həyata ke­çi­ri­lir. Bununla da müəssisə dövlət büdcəsi, bank kredit­lə­ri­nin ödənməsi, işçi heyətinə əmək haqqının, malsatan təşkilatlara olan borcunun və istehsal məsrəflərinin ödən­ilməsini təmin etmək imkanı əldə edir.

Müəssisənin təsərrüfat fəa­liyyətinin ən vacib göstəricisi olan məhsul satı­şı­nın məb­ləğindən asılı olaraq müəssisə mənfəətinin həcmi mü­əyyənləşdirilir.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq hazır məhsulların, onların yük­lənməsi və satışının uçotunun xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Hazır məhsulların uçotu qarşısında əsasən aşa­ğı­dakı vəzifələr durur:

– hazır məhsulların anbarlarda və di­gər saxlanma yerlərində saxlanması və hərə­kə­ti­nin uço­tunun düzgün və vaxtında təşkili;

– məhsulların müəyyən olunmuş plan həcmi, çe­şi­di, keyfiyyəti üzrə istehsalına nəzarətin təmin olun­ması;

– alıcı müəssisələrlə bağlanmış müqavilələrə uy­ğun olaraq məhsulun yüklənməsi, satışı üzrə öhdə­lik­lərə nə­za­rət olunması;

– alıcılara yüklənmiş, satılmış məhsulların (işlərin, xid­mətlərin) uçotunun düzgün təşkili və alıcı­lar­la hes­a­b­laş­maların dəqiq və vaxtında aparılması;

– hesablaşma-ödəmə sənədlərinin alıcılara vax­tın­da təqdim olunmasının təmin olunması, onların ödən­mə­si üzə­rində nəzarət;

– məhsul (iş, xidmətlər) satışı nəticələrinin vax­tın­da və düzgün müəyyən olunması;

– anbardan hazır məhsulun normativə uyğun ol­ma­­sı­na nəzarət etmək, vaxtında normativdən ar­tıq eh­ti­yat­la­rı aşkara çıxarmaq və onların sa­tı­şını təşkil etməyə nə­za­rəti gücləndirmək;

– bütün məhsullar və onların ayrı-ayrı növləri üz­rə rentabelliyi düzgün müəyyən etmək.

5.2.Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu

Hazır məhsulların uçotunun düzgün təşkil olun­ma­sını təmin etmək üçün müəssisənin istehsal etdiyi məh­sulların nomenklaturasının, yəni onların çeşi­di­nin müəyyən olunması çox vacib məsələdir. Çeşid gös­tə­ri­ci­lərində istehsal olun­muş məhsulları bir-birindən fər­q­lən­di­rən cəhətlər (model, fason, artikul, mar­ka, sort) əks olu­nur. Hazır məhsulun nomenuklatura nömrəsi onların hərəkəti ilə əlaqədar olan bütün sənədlərdə əks olun­ma­lıdır.

Hazır məhsullar natural və həm də dəyər ifadə­sin­də uçota alınır. Müəssisə balansında hazır məhsullar faktiki istehsal maya dəyəri, plan (normativ) ma­ya dəyəri və ya qısaldılmış maya dəyəri (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil olmamaq­la) ilə əks etdirilə bilər.

Məhsulun faktiki istehsal maya dəyəri hesabat ayı­nın sonunda hesabat dövrü ilə əlaqədar olan bütün sə­nəd­lər mühasibatlığa daxil olduqdan və sərf olunmuş ehtiyatlar kalkulyasiya edildikdən sonra müəy­yənləş­di­ri­lir. Məhsulun daimi hərəkətini nəzərə alaraq, cari uço­tun təşkili üçün hazır məhsulun tənzimlənmiş uçot qiy­mə­tinin müəyyənləşdirilməsi lazımdır.

Hazır məhsulun sexdən anbara verilməsi üçün iki nüs­xədən ibarət qaimə yazılır, onun bir nüsxəsi məhsulla birlikdə anbar müdirinə, digər nüsxəsi isə anbar müdi­ri­nin imzası ilə sexdə saxlanılır. Hazır məhsulun sifarişçiyə verilməsi, sifarişçi müəssisənin vəkalətnaməsi əsasında onun nümayəndəsinə qəbul-təhvil qaiməsi əsasında verilir.

Hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair mə­lumatların ümumi­ləş­di­rilməsi üçün mühasibat uçotunun Hesablar Planında 40 saylı «Hazır məh­sul» hesabı nə­zər­də tutulmuşdur. Bu hesab maddi istehsal sahələrinin mü­əs­sisələri tərəfindən istifadə edilir və aktiv hesab sayılır.

Komplektləşdirmə üçün, yəni dəyəri müəssisənin məh­sulunun maya də­yə­rinə daxil edilməyən yaxud sa­tıl­maq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmu­latlar 41 saylı «Mallar» hesabında uçota alınır. Kənar üçün yerinə ye­ti­ril­miş iş­lə­rin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 40 «Ha­zır məhsul» hesabında əks et­di­rilmir. Onlara çəkilən faktiki xərclər isə istehsal məsrəflərini uçota alan he­sab­lar­dan birbaşa 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» he­sa­bına silinir. Sifarişçiyə ye­rində verilən və qəbul-təhvil ak­tı ilə rəsmiləşdirilməyən məhsullar bitməmiş istehsalın tər­kibində saxlanılır və 40 «Hazır məhsul» hesa­bı­n­da uçota alınmır. Hazır məhsullar 40 «Hazır məh­sul» hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınır.

40 «Hazır məhsul» hesabının debetində olan qa­lıq məbləği hesabat döv­rü­nün əvvəlinə və sosnuna mü­əs­sisə anbarlarında olan məhsulların qalığını gös­tərir. Hesabın debet dövriyyəsi istehsalatdan buraxılmış yaxud alıcıdan qay­tarılmış məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini, kredit dövriyyəsi isə hesabat dövründə alıcıya yüklənmiş məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini göstərir.

Hesabat dövründə müəssisə anbarına mədaxil olu­nan hazır məhsullar uçot qiymətilə 40 «Hazır məhsul» hesabının debetində və 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesablarının kre­ditində əks olunur.

Satış və qismən müəssisənin öz ehtiyacları üçün ha­zır­lanmış hazır məh­su­lun mədaxili 40 «Hazır məh­sul» hesabının debetində, istehsal məsrəflərini uço­ta alan hesabların isə kreditində əks etdirilir.

Əgər hazır məhsul bütünlüklə müəssisənin özünün istifadəsi üçün sərf olunarsa bu zaman o, 40 «Hazır məh­sul» hesabına mədaxil edilməyə bilər. Həmin məhsul onun təyinatından asılı olaraq 10 «Materiallar», 12 «Az­qiymət­li və tezköhnələn əşyalar» və sair mü­vafiq hesablarda uçota alına bilər.

Yüklənmiş yaxud istehsal yerində malalanlara təh­vil verilmiş hesablaşma sənədləri həmin malalanlara təq­dim edilmiş hazır məhsul saitılmış məhsul kimi 40 «Hazır məhsul» hesbaından 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetinə yazılmaqla silinir.

Mühasibat uçotunda sintetik uçotla yanaşı hazır məhsulların ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə analitik uçotu aparılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 40 «Hazır məhsul» hesabı üzrə analitik uçot hazır məhsulların sax­lan­ma yerlərində, ayrı-ayrı növləri üzrə aparılır.

5.3. Yüklənmiş malların uçotu

Alıcılara yüklənmiş məhsullar mövcud qaydalara uyğun olaraq qaimələr, qəbul-təhvil aktları ilə sənəd­ləş­dirilir.

Hazır məhsulların (işlər, xidmətlər) alıcı təş­ki­lat­la­ra yüklənməsi onlarla bağlanmış müqavilə şərtlərinə uy­ğun olaraq həyata keçirilir. Müqavilələrdə alı­cıya yük­lə­nə­cək məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyət gös­tə­ri­ci­ləri, qiy­mə­ti, hesablaşma qaydaları, satıcı və alıcı müəs­si­sənin bank hesablaşma və poç­ta rekvizitləri və digər gös­təricilər əks olunmalıdır. Hazır məhsulların alıcı­lara yüklənməsi bilavasitə müəssisələrin satış (marketinq) şöbələri tərəfindən təşkil olunur və məhsulun yüklənməsi ilə əlaqədar bağlanılan müqavilə şərt­lə­rinin yerinə yeti­ril­məsinə nəzarət edilir. Yerli alıcılara hazır məhsullar on­ların nümayəndəsi tərəfindən vəkalətnamə əsasında bu­raxılır. Məhsulun buraxıl­ma­sı qəbul-təhvil aktı ilə rəs­miy­yətə salınır.

Alıcı müəssisəyə yüklənmiş və ya buraxılmış hazır məh­sulların sənədləri onların ünvanına hesab ödəmə tə­lə­bnaməsi təqdim olunması üçün mühasi­bat­lığa təhvil verilir. Tərtib olunmuş ödəmə tələbnaməsi ona əlavə olun­muş yük­lənmə sənədləri ilə birlikdə alıcı müəssisəyə və banka təqdim olunur. Həmin sənədlər əsasında in­kas­so qaydasında yüklənmiş məhsulun dəyərinin ödənməsi həyata keçirilir.

Alıcıya göndərilmiş hesablaşma-ödəmə sənəd­lə­rin­də satıcı və alıcı müəssisənin adı, ünvanı, bankda olan hesablaşma hesabının nömrəsi, məhsul satılmasına dair bağlanmış müqavilənin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ, nəqliyyat sənədinin nömrəsi və s. göstərilməlidir. Ödəmə məbləğinə yüklənmiş məh­su­lun buraxılış (müqavilə) qiyməti üzrə məbləği, əgər müqavilədə nəzərdə tutulmuşsa tara və qablaşdırıcı ma­te­rilların dəyəri və nəqliyyat xərcləri daxil edilir.

Geniş istehlak malları istehsalı ilə məşğul olan mü­əs­sisələrdə hazır məh­sul­ların hərəkətinin mühasibat uçotu 40 «Hazır məhsul», 45 «Yüklənmiş mal­lar», 43 «Kommersiya xərcləri», 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı hesablarından is­tifadə olunmaqla hə­yata keçirilir. İstehsal olunmuş hazır məhsullar müəs­si­sə­nin özü tərəfindən istifadə olunduqda, həmin məhsulların uçotu 10 «Mate­ri­allar», 12 «Azqiymətli və tez­köhnələn əşyalar», 21 «Öz istehsalının yarımfab­ri­kat­ları» hesablarında əks olunur.

Yüklənmiş məhsulların (işlərin, xidmətlərin) sinte­tik uçotu 45 «Yüklən­miş mallar» hesabından isti­fadə etməklə və həmin hesabın iştirakı olmadan aparıla bilər.

Ümumi qaydadan fərqli olaraq, əgər satış müqa­vi­lə­sində yüklənib yola sa­lınan məhsullar (mallar) üzərin­də mülkiyyət, istifadə, sərəncamvermə hüqu­qunun və məh­sulun təsadüf üzündən məhv olması riskinin mal­ala­na, sifa­ri­ş­çiyə (məsələn, malların xaricə ixracı za­ma­nı) keçməsi nəzərdə tutulbusa, onda yüklənmiş malla­rın mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatların ümu­mi­ləşdirilməsi üçün 45 «Yüklənmiş mallar» he­sabından istifadə edilir. Bu halda məhsul yükləndikdə 40 «Hazır məhsul» hesabının kreditinə və 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesabının debetinə yazılış aparılır. Yüklənmiş mallar 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesa­bın­da istehsalat maya dəyəri və ya normativ (plan) maya də­yəri ilə göstərilir.

Mühasibat uçotu hesablarında yüklənmiş məhsulların hərə­kə­ti ilə əlaqə­dar olaraq aşağıdakı yazılışlar tərtib olunur:

1. Hazır məhsul uçot qiymətilə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının de­betinə və 20 «Əsas is­teh­salat», 23 «Köməkçi istehsalalart», 40 «Ha­zır məhsul», 41 «Mallar» hesabının 41/1 «Anbarda olan mallar» hesabının kre­diti;
2. Hazır məhsulun qiymətinə daxil olmayan tara­nın dəyəri 45 «Yük­lənmiş mallar» he­sa­­bının de­beti və 10/4 «Materiallar» hesa­bı­nın, «Tara və tara materialları» subhesabının və 41/3 «Mallar» he­sa­bının «Dolu və boş ta­ralar» subhesabının kreditinə yazılır.
3. Satıcı müəssisə tərəfindən ödənilən nəqliyyat məs­rəfləri 45«Yüklənmiş mallar» hesabının debe­ti­ 51«Hesablaşma hesabı»nın krediti.

Hesabat ayının sonunda məhsulun faktiki maya də­yə­ri ilə uçot qiymətilə dəyəri arasındakı fərq silinir.

Son illərdə hazır məhsulların satışı ilə əlaqədar ola­raq müəssisələr arasında əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma for­masından geniş istifadə olunur.

Əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma qaydasında alıcı-sa­tı­cı müəssisələr arasın­da bağlanmış müqavilə əsasında satıcı müəssisə alıcıya baraxılacaq məhsulun həcminə və məbləğinə uyğun olaraq hesab-qaimə tərtib edir və onu alıcıya göndərir. Alınmış hesab-qaiməyə uyğun olaraq alı­cı müəssisə tələb olunan pul məbləğini satıcı mü­əs­si­sə­nin bankdakı hesablaşma hesabına köçürür.

Göstərilən hesablaşma əməliyyatının geniş şəkildə tət­biq olunması müəssisələrin maliyyə vəziyyətlərinin çə­tin­liyi və ödəmə qabiliyyətlərinin aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədardır. Bunun nəticəsidir ki, hazırda respub­li­ka­da fəaliyyət göstərən istehsal və satışla məşğul olan mü­əs­sisələrin bir-birinə olan debitor borcları ciddi çətin­lik­lər yaranmasına səbəb olmuşdur.

Məhsul buraxılışından əvvəl satıcı müəssisəyə daxil olan pul məbləği mühasibat uçotunda kreditor forma­sın­da aşağıdakı yazılışla ifadə olunur:

Debet 51«Hesablaşma hesabı»

Kredit 62«Alıcılarla və sifarişçilərlə he­sab­laşmalar».

5.4.Kommersiya xərclərinin uçotu

Kommersiya xərcləri – hazır məhsulun satılması ilə əlaqədar sərf olunan məsrəflərin cəmini təşkil etməklə, bilavasitə malsatan müəssisə tərəfindən ödənilir. Kom­mer­siya xərcləri istehsal olunmuş məhsulun istehsal maya daxil olmaqla, onun tam maya dəyərini yaradır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar da­xildir:

1. Hazır məhsulun satıcının anbarlarında tara­laş­dı­rıl­ma­sı və qab­laş­dırıl­ma­sına sərf olunan xərclər. Bu xərclərə bila­vasitə kənar müəssisələrdən alınan ta­ra xərcləri, hazır məhsulun qablaşdırılması ilə əlaqədar olaraq kənar müəs­sisələrin xidməti xərcləri, özünün tara sexinin hazırladığı taralara sərf olunan xərclər, qablaşdırma ilə əlaqədar ma­ter­ial­ların dəyəri və işçi heyətinə ödənilən əmək haqqı və s. daxildir.
2. Məhsulun daşınması ilə əlaqədar olan nəqliyyat xərcləri (malların alı­cıya yüklənməsi ilə əlaqədar olaraq də­mir yolu stansiyasına, limana daşın­ma­sı onların va­qon­lara, gəmilərə yüklənməsi və avto­nəq­liyyat-ekspedisiya xərclə­ri).
3. Müəssisənin marketinq xidməti ilə əlaqədar xərclər.
4. Reklama xərcləri (televiziya, radio və kütləvi mət­buatda məhsulun rek­lamı ilə əlaqədar xərclər, prospektlərin, kata­loq­ların bu­raxılması, yarmar­ka­larda iştirak et­mə və digər bu kimi xərclər).
5. Satışla əlaqədar digər vasitəçi təşkilatlara ödə­nilən xərclər.
6. Digər xərclər.

Hesablar planında kommersiya xərclərini uçotda əks etdirmək üçün eyni adlı 43 «Kommersiya xərcləri» hesabı nəzərə tutulmuşdur. Bu hesab məhsul, satışı ilə əlaqədar xərclər haqqında məlu­mat­ları ümumiləşdirmək üçün mad­di istehsal sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə edilir. Hesab aktivdir onun debetində müəssisənin satışla əlaqədar çək­diyi xərclərin məbləği toplanır çəkilmiş xərclərin növündən asılı olaraq 43 saylı hesab debet üzrə aşağıdakı hesabların krediti ilə müxabirləşir (Cədvəl 10).

Cədvəl 7

Xərclərin tərkibi

Hesabların şifrəsi və adı

Hesabat dövrünün sonuna 43 «Kommersiya xərc­ləri» hesabında qalıq qalmır.

Əgər hesabat ayı ərzində alıcıya yüklənmiş mallar sa­tılmışsa (bağlanmış müqavilə şərtlərinə görə yüklənmiş mallar satıcının mülkiyyət hüququndan çıxmışsa) kom­mer­si­ya xərcləri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesa­bının debetinə silinir.

5.5. Məhsulun (iş və xidmətin) satışının uçotu

Əgər məhsul satışının uçotu zamanı 45 «Yük­lənmiş mallar» hesabından istifadə edilirsə və yük­lən­miş malların hamısı satılmamışsa, bu halda əmələ gə­lən kommersiya xərcləri yüklənmiş lakin hələ satılmamış məhsul ilə, yüklənmiş və satılmış malların məbləği arasında bölüş­dü­rül­məlidir. Yüklənmiş malların məbləğinə görə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının debeti və 43 «Kommersiya xərcləri» hesabının krediti yazılışı aparılır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qab­laş­dırma və daşınma xərc­ləri müvafiq növ məhsulların ma­ya dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid et­mənin mümkün olmadığı hallarda xərclər hər ay onların çəkisi, həcmi, is­teh­sal və plan maya dəyərinə mütənasib, habelə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin kal­kul­ya­si­ya­sının digər göstəricilərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Bütün digər kommersiya xərcləri (qablaşdırma və daşınma xərcləri çıxmaqla) hər ay yüklənmiş məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid edilir. Belə halda 46 hesabın debetinə və 43 saylıhesabın kreditinə yazılış edilir.

Kommersiya xərclərinin analitik uçotu ayrı-ay­rı xərc maddələri üzrə apa­rı­lır ki, bu da qeyri-istehsal məs­rəflərinin təhlilinin təşkilində mühüm əhə­miyyət kəsb edir.

Hazır məhsul alıcıya yükləndikdən sonra satılmış hesab olunur və 62 «Alıcalır və sifarişçilərlə hesab­laş­malar» hesabının debeti və 46 «Məhsul (iş, xid­mət) satışı» hesabının kreditinə yazılışlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hazır məhsul satışının bü­tün formalarında müəssisə əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və bəzi hallarda aksiz vergisi.

Azərbaycan Respublikasında aksizlər və əlavə dəyər vergisinin stavkaları, hesablanması ödənilməsi qaydaları Vergi məsələsi ilə tən­zim­­lə­nir.

Əlavə dəyər vergisi malların istehsalı, iş­lə­rin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və tədavülü pro­se­sində onların dəyərinə əlavənin bir hissəsinin, həm­çi­nin Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən və vergi tu­tulan bütün malların dəyərinin bir hissəsinin büdcəyə ödənilməsi formasıdır.

Əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi hər vergi tu­tu­lan əməliyyatın və hər vergi tutulan idxalın dəyərinin 18%-i məbləğində müəyyən olunmuşdur.

Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablanmış məbləğ aşa­ğı­dakı mühasibat yazılışı ilə əks etdirilir:

Debet 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»

Kredit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» he­sa­bının «Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablaşmalar» sub­hesabı.

Aksiz-aksizli malların (içməli spirt, maya, pivə, və spirt­li içkilərin bütün növləri, tütün məmulatı və neft məhsulları) satış qiymətinə daxil edilən vergidir. Azər­bay­can Respublikasının ərazisində istehsal edilən yaxud id­xal olunan aksizli mallardan aksiz vergisi tutulur. Aksizlərin də­rəcələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Aksizlər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu 68 «Büdcə ilə hesablaş­ma­lar» hesabının «Aksizlərlə hesablaşmalar» subhesabında aparılır.

Satılmış məhsullar üzrə hesablanmış aksiz məbləğləri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetində və 68 saylı hesabın «Aksizlər üzrə he­sab­laş­malar» subhesabınınkreditində öz əksini tapır. Aksiz məbləği büdcəyə ödə­ni­lərkən 68 «Ak­siz­lər üzrə hesablaşmalar» subhesabının debeti və 51 «He­sab­laş­ma hesabının krediti yazılışı tərtib olunur.

Özünüyoxlama sualları

Hazır məhsul hansı şərtlərə cavab verməlidir?

Hazır məhsul necə qiymətləndirilməlidir?

Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu hansı regitrlərlə aparılır?

Yüklənmiş malların uçotu hansı hallarda aparılır?

Kommersiyaxərclərinin tərkibinə nələr daxildir və onlar necə bölüşdürülür?

Məhsul hansı hallarda satılmış hesab olunur və bu zaman hansı yazılışlar aparılır?