Qafqaz əzəmətli dağ bölgəsidir

Bu gün Azərbaycanın həm cənubu və həm də şimalı Qafqaz ölkələri ilə həyata keçirdiyi əməkdaşlıq xüsusilə vacibdir .Özüdə əlavə edək ki , Azərbaycan təkcə dövlət miqyasında deyil həm də Ş.Qafqazın ayrı-ayrı respublika və diyarları ilə münasibətlər qurur .

Qafqaz coğrafiyası

Azərbaycan Respublikası Qafqazın cənub-şərqində və İran yaylasının şimal-qərbində Avropa və Asiya qitələrinin təmas zonasında yerləşən qədim bir ölkədir.

Respublikanın coğrafi mövqeyi istər təbii şəraiti baxımından, istərsə də geopolitik baxımdan olduqca əlverişlidir.

Azərbaycan Respublikasının ərazisi 38 0 24 ’ və 41 0 54 ’ şimal en dairələri ilə 44 0 46 ’ və 50 0 50 ’ şərq uzunluğu dairələri arasında yerləşir. Paytaxtı Bakı şəhəridir. Tərkibində 1 Muxtar respublika (Naxçıvan MR), 66 rayon, 13 şəhər rayonu, 77 şəhər, 257 qəsəbə, 1719 kənd ərazi dairəsi, 4260 kənd yaşayış məntəqəsi var. Ölkədə 1718 bələdiyyə yaradılmışdır.

1995-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyaya görə Azərbaycan demokratik respublikadır. Ölkənin başçısı olan prezident ümumxalq səsverməsi yolu ilə 5 il müddətinə seçilir. Qanunverici hakimiyyəti 5 il müddətinə seçilən 125 deputatdan ibarət birpalatalı Milli Məclis həyata keçirir. İcraedici hakimiyyət prezident tərəfindən təyin edilən, Milli Məclisdə təsdiq edilən Hökümətə məxsusdur, onun başçısı baş nazirdir. Məhkəmə hakimiyyətini Ali Məhkəmə həyata keçirir.

Respublika şimalda Rusiya Federasiyası, şimal-qərbdə Gürcüstan Respublikası, qərbdə Ermənistan və Türkiyə Respublikası, cənubda İran İR ilə həmsərhəddir. Şərqdən isə Xəzər dənizinin suları ilə sahillər yuyulur. Dəniz vasitəsilə sərhəd olan ölkələr isə RF, Qazaxıstan, Türkmənistan, İİR-dır.

Həmsərhəd ölkə	Sərhəddin uzunluğu (km)
Rusiya	390
Gürcüstan	480
Ermənistan	1007
Türkiyə	15
İran	765
Xəzər dənizi	780

Azərbaycan Respublikasının sahəsi 86600 km 2 –dir. Şimaldan cənuba Azərbaycan ərazisinin maksimal eni 390 km-ə, minimal eni 175 km-ə, qərbdən şərqə maksimal uzunluğu 470 km-ə, minimal uzunluğu 300 km-ə bərabərdir.

Ölkə əhalisinin ümumi sayı 9356.5 min (2013-cü il) nəfərdir. Əhalinin 53.1 %-i şəhər əhalisidir. Əhalinin milli tərkibinə görə azərbaycanlılar üstünlük təşkil edir (91,6 %). Ruslar, ləzgilər, talışlar, avarlar, tatarlar, tatlar, udinlər, kürdlər, yəhudilər və s. kimi xalqlar respublika ərazisində yaşayırlar. Ölkə ərazisində əsas yayılmış din İslam dinidir.

Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə malik olmaqla, yüksəklik amplitudu (-28) m-lə (Xəzərsahili) 4466 m (Bazardüzü zirvəsi) arasında dəyişir. Ölkə ərazisində əsas relyef strukturları Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Talış dağları və Kür-Araz ovalığıdır. Şimal-şərqdə yerləşən Böyük Qafqaz silsiləsində Baş Qafqaz (Bazardüzü d. 4466m; Tufan d. 4191m), Yan silsilə (Şahdağ d., 4243m), Qovdağ (Qovdağ d., 2437m) və Nialdağ (Yelligədik d., 2322m) silsilələri ayrılır. Qərbdə yerləşən Kiçik Qafqaz dağlarında Qarabağ (Böyük Kirs d., 2725m), Murovdağ (Gamış d., 3724m), Şahdağ (Şahdağ d., 2901m), Şərqi Göyçə (Keti d., 3399m) və Qarabağ yaylası (Dəlidağ d., 3616m) ayrılır. Naxçıvan MR-da Zəngəzur (Qapıcıq d., 3904m) və Dərələyəz (Kükü d., 3120m) silsilələri yerləşir. Cənubda İran ilə sərhəd boyu Talış dağları yüksəlir (Kömürgöy d., 2493m). Dağlar Talış, Peştəsər və Burovar silsilələrindən ibarətdir. Ölkənin ən böyük ovalığı olan Kür-Araz ölkənin mərkəzi və şərq hissələrini əhatə edir. Ovalıqda Şirvan, Cənub-Şərqi Şirvan, Mil, Muğan, Qarabağ düzləri ayrılır. Şimal şərqdə Xəzər dənizinin sahilləri boyu ensiz zolaq şəklində Samur-Dəvəçi ovalığı, cənub-şərqdə Lənkəran ovalığı yerləşir.

Təbii sərvətlərlə (nəm yeraltı, həm də yerüstü) olduqca zəngin bir ölkədir. Əsas faydalı qazıntıları neft, qaz, dəmir filizi, alunit, qızıl, mis, polimetal tikinti materialları və s.-dir.

Ərazisindən axan ən böyük çaylar Kür, Araz, Qanıx, Qabırrı, Samur, ən böyük gölləri isə Sarısu, Ağgöl, Ağzıbirçala, Mehman, Böyükşor və s.-dir.

Ölkə iqtisadiyyatının əsasını neft-qaz sektoru təşkil edir. 2012-ci ildə 13,2 mln m 3 qaz və 43,3 min ton neft hasil edilmişdir. Ölkənin ÜDM 2012-ci ildə 68,7 mlrd ABŞ dolları həcmində olmuşdur.

İstinad:
Müseyibov M. “Azərbaycanın Fiziki coğrafiyası”, 1998
“Coğrafiya Ensiklopediyası” II kitab, 2012
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi

Qafqaz əzəmətli dağ bölgəsidir

Qafqaz – , əsasən Avrasiyanın əzəmətli dağlarında yerləşən gözəl bir coğrafi bölgədir. Bu bölgə Şərqi Avropa düzünün cənub kənarına, Avropa və Asiyanın sərhədində yerləşir və qərbdən Qara dənizin, şərqdən Xəzər dənizi suları ilə yuyulur.

Qüdrətli Qafqazın şimal sərhədi Kumo-Manyçskaya qədim çökəkliyi, Azov dənizinin şelf anbarı və uzun Kerç boğazı boyunca uzanır. Bu coğrafi ərazinin cənub kənarı keçmiş Sovet İttifaqının sərhədlərini izləyir. Zaqafqaziyanın beş ölkəsinin əraziləri, Şimali Qafqaz Dairəsi ilə birlikdə 350 mindən çox kvadrat metrdən ibarətdir. km.

Coğrafiya

Qafqaz coğrafiyası Cənubi və Şimali bölgələrə bölünməsini açıq şəkildə göstərir. Şimali Qafqaza aşağıdakılar daxildir:

• Ciscaucasia.
• Böyük Qafqaz dağlarının dik bir yamacı, şərq tərəfdən Samur çayına qədər su hövzəsi silsiləsi boyunca yerləşir.
• Sərhəd şimal-qərb ərazisi ilə Baş Qafqaz dağ silsiləsinin cənub-qərbdə böyük azalması.
• Qara dəniz sahili.

Mövcud coğrafiyaya əsaslanaraq qədim Qafqaz torpaqları Rusiyaya (Şimali Qafqaz və Samur çayının sağ sahili boyunca Zaqafqaziya torpaqlarının bir hissəsi) və Azərbaycana, qonaqpərvər Ermənistana və qonaqpərvər Gürcüstana aiddir. Türkiyə də bu dağlıq bölgənin şərq torpaqlarının bir hissəsinə sahibdir.

Qafqaz, aktiv tektonik hərəkətləri ilə məşhur olan və müxtəlif dağ relyefi ilə xarakterizə olunan Alp-Himalay geniş seysmik kəmər bölgəsindədir.

Tarix

“Qafqaz” sözünün ilk qeydinə qədim Yunanıstanın yazıçıları arasında rast gəlindi. Məsələn, Eskilin “Zəncirlənmiş Prometey” əsərində (təxminən e.ə. V əsr).

Qafqaz uzun əsrlər boyu böyük imperiya dövlətlərinin hərbi toqquşmalar meydanı olan bir torpaqdır. Bu strateji ərazi üzərində nəzarəti ələ keçirməyə çalışdılar. Dünyanın iki hissəsini – Avropa və Asiyanı bölən bu böyük ərazi bir zamanlar Pers ilə böyük Osmanlı İmperiyası arasındakı düşmənçiliyin yayıldığı qanlı bir arenadır. Rusiyanın Qafqazdakı aktiv mübarizəsi güclü Qızıl Ordanın süqutundan dərhal sonra başladı.

1944-cü il bütün Çeçenlərin və İnquşların Qazaxıstan və Qırğızıstana (SSRİ respublikaları) zorla köçürülməsi ilə əlamətdar oldu. Rəsmi səbəb Çeçeno-İnquşetiyanın yerli əhalisinin Alman işğalçılarına və işğalçılarına şərik olmağının daimi və kütləvi hallarıdır. O vaxta qədər Qafqaz xəritəsi artıq formalaşmışdı.

1940-cı illərdə digər Qafqaz xalqları kütləvi repressiya və deportasiyalara məruz qaldı. 1991-ci ildə Çeçenistan ərazisində silahlı çevriliş baş verdi, buna görə Çeçen-İnquşetiya sərhədləri qeyd etmədən Çeçenistan və İnquş Respublikalarına bölündü. Bundan sonra Çeçenistanda terrorla mübarizə əməliyyatı rəsmi olaraq ləğv edildi, halbuki İnquşetiyada vəziyyət gərgin olaraq qalır: qətllər, oğurluq, klanlararası qarşıdurmalar və siyasi fikir ayrılıqları həyatın adi bir hissəsi olaraq qalır.

Bu günlərdə

2008-ci ildə Rusiya Cənubi Osetiya və qonşu Abxaziya respublikalarının müstəqilliyini rəsmən tanıyır və aralarında dostluq əlaqələri qurur. Digər bir neçə bölgə öz muxtariyyətində qalır. Bunlar Dağıstan, Çeçenistan və başqalarıdır.

Sahələr

Qafqaz, geomorfologiyaya görə, 4 əsas zonanın birləşməsidir:

1. Azovdan Xəzər dənizinə qədər təxminən 800 km uzunluğunda bir zolaqda uzanan Kisqafqaz düzənliyi.
2. Böyük Qafqazın dağları (Böyük Qafqaz dağ silsiləsi və birbaşa dağlıq Şimali Qafqaz daxil olmaqla).
3. Zaqafqaziya çökəkliyi (Kolxilər və Kür-Araks ovalıqları daxil olmaqla).
4. Kiçik Qafqaz dağ silsiləsi və Cənubi Qafqaz Dağlıqlarının özü də daxil olmaqla Zaqafqaziya dağlıq əraziləri (bu, Ermənistan dağlıqlarının şimal kənarıdır).

Əhali

Qafqaz xalqları 3 tipik dil qrupuna bölünür: Qafqaz, Altay və Hind-Avropa ailələri. Bu coğrafi bölgənin torpaqlarında öz dillərində danışan və fərqli bir mədəniyyətə sahib olan 50-yə qədər fərqli millət yaşayır və yaşayır. Müasir Qafqaz ərazisində indi başqa xalqları tapa bilərsiniz: ruslar, ukraynalılar, yəhudilər və bir çox başqaları. Burada Qafqaz irqinin (Qafqaz, Pontik, Xəzər, Armenoid) insanları da yaşayır.

Qafqaz dominant dinlərin xristianlıq (rus, erməni və gürcü pravoslav kilsələri) və islamın olduğu bir ərazidir. Yəhudiliyin nümayəndələri var. İnananların sayına görə İslam Qafqaz xalqları arasında birinci yerdədir.

Turizm

Səyahət agentlikləri tez-tez Qafqaza səyahətlər təşkil edirlər. Bu sahə sağlamlığa faydalı təsir göstərir, burada bir çox görməli yer var. Şirkətlər həmişə dağlarda maraqlı yürüyüşlər təşkil edirlər. Bu cür tədbirlər ucuzdur, baxmayaraq ki, qiymət səviyyəsi bəzən fərqlənir. Lakin maraqlı ekskursiyalar bu xərcləri tamamilə doğruldur. Qafqazın Avropanın dağ paytaxtı kimi qəbul edilməsi əbəs yerə deyildir. Onun yaxınlığında daim turistləri cəlb edən dənizlər var. Rusiya, Türkiyə, Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycanın bir hissəsi Qafqaza aiddir. Burada ziyarətçiləri tez-tez görə bilərsiniz: amerikalılar, kanadalılar və avstraliyalılar. Bölgəni gəzməyi, xatirə məhsulları almaqdan və təbii gözəlliklərdən zövq almağı xoşlayırlar. Qafqaz xalqları qonaq qəbul etməkdən məmnundurlar.

Qafqazin coğrafiyasi (İQTİsadi,sosial və Sİyasi coğrafiyasi) Qafqazın coğrafiyası

Kurs Qafqaz regionunun təbiəti , təbii resdursları , geosiyasi və təsərrüfat xüsusiyyətlərini və onun Cənubi Qafqaz hissəsində yerləşən Azərbaycan üçün əhəmiyyətini öyrenir .Kursun əsas obyektləri Qafqaz regionu onun şimal və cənubi Qafqaz subyektleərinin coğrafiyasıdır .

Dünyada insan yaşayan ərazilər çox müxtəlifdir . Ayrı-ayrı xalqlar , etnik qruplar , təsərrüfat fəaliyyəti növləri, məişəti, adət-ənənələri və s. Təkrarolunmaz palitra yaradır. Bu fərqlilik, coğrafi müxtəliflik dünyanın tənzimlənməsinin-yəni ölkələrin böyük regionlarda birləşdirilməsini , ölkələrin isə daxili rayonlara ayrılmasını tələb edir .

Azərbaycan coğrafi cəhətdən Qafqaz regionuna daxildir . Buna görə də onun taleyi Qafqaz xalqlarının tarixi və mədəniyyəti ilə sıx əlaqədə. Azərbaycaın inkişafı üçün həm cənubi və həm də şimali Qafqaz ölkələri –Gürcüstan və Rusiya ilə bağlı olan əlaqəlıəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir .Cənubi Qafqazın digər ölkəsi işğalçı Ermənistanla Azərbaycanın heç bir əlaqəsi yoxdur .

Bu gün Azərbaycanın həm cənubu və həm də şimalı Qafqaz ölkələri ilə həyata keçirdiyi əməkdaşlıq xüsusilə vacibdir .Özüdə əlavə edək ki , Azərbaycan təkcə dövlət miqyasında deyil həm də Ş.Qafqazın ayrı-ayrı respublika və diyarları ilə münasibətlər qurur .

Qafqaz regionu (lat.region-ölkə deməkdir ) fiziki-coğrafi ,iqtisadi-coğrafi , siyasi-coğrafi xüsusiyyətlərinin oxşarlığına görə ayrılan yer kürəsinin bir hissəsinə deyilir . Qafqaz fiziki-coğrafi region kimi bütövlük təşkil edən ərazidir . Dünyada belə regionlara misal olaraq Alp ,Balkanları ,Krım yarımadasını və s. göstərmək olar. Böyük regionlarla yanaşı subregionlara da ayrılır .

Böyük regionun tərkib hissəsi olan , özünəməxsus tarixi , təbii və iqtisadi şəraitinə , ixtisaslaşmasına görə fərqlənən ərazi subregion adlanır . Baş Qafqaz suayrıcısı Qafqaz regionunu 2 subregiona – Şimali Qafqaz , Cənubi Qafqaza bölür . Onların daxilində ayrı-ayrı ölkələr yerləşir . Subregionlar bölünmə onların daxil olduğu ölkələrin ətraflı öyrənilməsinə , statistik hesablamalrın aparılmasına imkan verir.
Qafqazın fiziki-coğrafi , iqtisadi-coğrafi, siyasi-coğrafi mövqeyi.

Qafqazın müasir ərazisi 440.4 min km 2 təşkil edir . Əhalisi 30 mln. nəfərdir . Regiona Cənubi Qafqazın 3 dövləti (Gürcüstan , Azərbaycan , Ermənistan) , Rusiya Federasiyasının(RF) 2diyarı (Krasnodar , Stavrapol) və 7 respublikası (Adıgey , Dağıstan , İnquşetiya , Çeçenistan ( İçgeriya) , Kabardin-Balkar , Qaraçay-Çərkəz, Şm.Osetiya (Alanya)) daxildir .

Qafqaz Qara , Xəzər dənizləri arasında yerləşir . Onun sərhədləri şimalda Kuma-Manıç çökəyi , cənubda İran və Türkiyə ilə sərhədlənir .Qərbdən-şərqə və şimaldan-cənuba gedən qədim ticarət yolları və müasir TRASEKA (İpək yolu) Şimal-Cənub dəhlizi məhz Qafqazdan keçir.

Qafqazın fiziki-coğrafi mövqeyi. Qafqaz Avrasiyanın qovşağında yerləşir . Fiziki-coğrafi bölgüyə görə Asiyaya aid edilir , lakin burada yerləşən ölkələr Avropanı seçim etmişlər və onun qurumlarına daxil edilmişdir . Qafqaz mülayim və subtropik enliklərin təmas zonasında yerləşir .

İqtisadi-coğrafi mövqeyi. Dünyanın iqtisadi xəritədə tutuduğu mövqeyə deyilir . Daha geniş mənada bu regiondan kənarda yerləşən , onun inkişafına təsirə görə olan mövqedir . Burada Qara dəniz vasitəsilə dünya okeanına çıxmaq Avropaya yaxın yerləşmək , Xəzər dənizi vasitəsilə şimala və qərbə çıxışları vardır. Qafqazın iqtisadi-coğrafi mövqeyinə görə Şimali Qafqazla Cənubi Qafqaz arasında fərqlər vardır . RF ucqar cənubunda yerləşir. Qara, Azov və Xəzər dənizi ilə əhatələnməsi ona həm dünya yollarına çıxmağa , Volqa –Don kanalı vasitəsilə RF, Avropa əlaqəsi təmin olunur . Xəzər dənizi vasitəsilə İran və Yaxın Şərqə çıxışını təmin edir. Onun sərhədləri Mahaçqala , Qara dənizdə Norosiyyat Tuapse limanları vardır. Cənubi Qafqazdan Rusiya və Şərqi Avropaya çıxan yolları üzərində yerləşir. Cənubda Gürcüstan və Azərbaycanla sərhədlənir .

Siyasi-coğrafi mövqeyi və Gürcüstanla viza rejimi saxlanılır , Azırbaycanla sərhədləri tam müəyyənləşib , sərbəst gediş gəliş təmin olunur. Şimalı Qafqaz milli etnik ziddiyyətlər , terrorizm davam edir . Artıq uzun illərdən bəri bu ziddiyyət davam edir .

Qafqaz həmdə müxtəlif dinlər , mədəniyyətlərin qovuşduğu regiondur . Əsas dinlər xristianlıq və islam dinidir . C.Qafqaz fiziki coğrafi mövqeyi onun Qafqaz dağlarından cənubda əsasən subtropik enlikdə yerləşməsidir(iqtisadi və siyasi coğrafi mövqeyi haqqında bax seh.1)

Təbii şərait və təbii ehtiyyatları

Qafqazın təbiəti çox rəngarəngdir . Təbiətinə görə Alp və Balkanlara oxşayır . Qafqaz dağ silsiləsi qərbdə Taman yarımadasından Abşeron yarımadasına qədər silsilə şəklində uzanır. Hündür zirvələri Elbrus, Kazbek, Bazardüzü, Şahdağ. Zəngin mineral sular rekreasiya-turizm ehtiyatlarına malikdir . Dağlar Cənubi Qafqazı soyuq havalardan qoruyur . Şimala və cənuba axan çayları qidalandırır. Qafqaz şimal doğru Ön Qafqaza və Kuma-Manıç çökəkliyinə doğru geniş düzənliklər əmələ gətirir. Burada Kuban, Azov sahili ovalıqıar , Stavropol çölləri yerləşir .

C.Qafqazda Kiçik Qafqaz və Ermənistan yaylası , Kolxida , Kür-Araz ovalıqları yerləşir. Düzən ərazilər əkinçilikdə geniş istifadə olunur .

Faydalı qazıntılar: neft, qaz, kömür, dəmir filizi, əlvan metallar, müalicə suları

İqlimi Mülayim və subtropik enliklırin təsiri altında formalaşır. Qafqazın qərb hissəsi çox yağıntı alır . Ən çox yağıntı Qafqazın Qara dənizə baxan yamacları alır. Batumi,Quqarın ən çox yağıntı alan ərazilərdir . Qafqazın qərb və ən az isə şərq bölgələri alır.

Çaylar Qafqaz xalqlarının həyatında əhəmiyyətli rol oynayır . Onlardan gəmiçilik, suvarma və balıq ovu üçün istifadə edilib . Hazırda həm də elektrik enerjisi, su anbarları yaratmaqla tənzim olunur .

Sual: 1) Qafqazın hansı çayları üzərində əhəmiyyətli SESləri tap. 2) Qafqazın ən mühüm çaylarını tap və onların hansı dəniz hövzəsinə aid olduğunu göstər 3)Hansı süni su anbarlarını taniyirisiz ?

Bitki örtüyü Qafqazın orta dağlıqnərazisi 200-500m hündürlükdə enliyarpaq və iynəyarpaq meşələr üstünlük təşkil edir . Azərbaycanda onlar bütün meşələrin 98%-ni , Ermənistanda 93%, Gürcüstanda 83% təşkil edir . Azərbaycanın Göygöl ətrafında şam meşəliklərinə rast gelinir . Qafqazda torpaqlar şaquli zonalar üzrə yerləşir . Düzənlik ərazilər boz torpaqlarla örtülmüşdü. Qafqazın düzən əraziləri Kolxida ovalığı istisna olmaqla quru subtropik bitkilər yayılmışdır. Çöl və yarımsəhralarında (Şərqi Qafqazın düzənlikləri) qış otlaqları kimi istifadə olunur . Buralarda qoyunçuluq inkişaf etmişdir . Rütubətli subtropik zonalara Kolxida və Lənkəran ovalıqları daxildir . Burada sarı torpaqlar yayılmış, çayçılıq və subtropik meyvəçilik inkişaf etdirilir .

Qara dəniz Qafqaz regionunun qərbində yerləşir , dünya okeanı ilə Bosfor bogazı vasitəsilə birləşir . Sahəsi 422min km 2 , sahil xəttlərini uzunluğu 4340km-dır. Qafqazın iki ölkəsi Gürcüstan və Rusiyanın cənubu Qara dənizə çıxışı vardır . Qara dənizdə Gürcüstanın Batumi , Poti və Suxumi limanalrı yerləşir . ( bu limanlar hazırda Rusiyanın nəzarəti altındadır .) Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində Azərbaycanın Kulevo neft terminalı fəaliyyət göstərir. Rusiyanın Qara dəniz sahillərində ən böyük limanı Novorossirskdır. Azərbaycan bu limanla neft ixrac edir (Bakı-Novorossirsk neft kəməri). Hazırda Qara dəniz sahili ölkələrini əhatə edən Qara dəniz birliyi yaradılmışıdır. Azərbaycan da bu birliyin tərkibinə daxildir . Birlik ölkələri dənizin ekologiyasını qoruyur , ticarət əlaqlərinin həyata keçirirlər . Dənizin sahillərində su heç vaxt donmur. Çimərlik və kurort turizmdə geniş istifadə olunur . Qara dəniz TRASEKA magistral nəqliyyatının Avropaya çıxışını təmin edir .

Xəzər dənizi Asiyanın qərbində yerləşir və Qafqazı Qazaxıstan və Mərkəzi Asiyadan ayırır. O , nəhəng axarsız göldür . Xəzər dənizinin adı Qafqazın şərqində yaşamış və “Xəzərlər” adlanan qədim tayfanın adından götürülmüşdür .

Xəzər dənizi 374 min km 2 , sahil xəttinin uzunluğu 7 min km- dir. İqlimi sərt kontinentaldır. Qışda şimal hissəsi 2-3 aya donur . Xəzərin ərtafında 5 dövlət-Azərbaycan, RF, İran, Türkmənistan və Qazaxıstan . Xəzərin bölgüsü başa çatdırılmayıb. Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan öz aralarında dənizin dibi ilə keçirilən sərhədlərini müəyyənləşdiriblər . Lakin Türkmənistan və İranla Azərbaycan arasında dənizin bölgüsü həyata keçiriliməyibdir.Bu da müəyyən ziddiyyətlər yaradır, xüsusilə neft yataqlarının istismarında.

Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinin uzunluğu 825 km təşkil edir . Xəzər dənizi qiymətli ağ balıq növləri ilə zəngindir – nərə balığı, kütüm, qızıl balıq. Xəzər dənizi qara kürü, qurubalıq istehsalı və balıq konservlırinə görə dünyada məşhurdur .

Xəzər dənizi xüsusilə neft-qaz ehtiyatları ilə zəngindir . Xüsusilə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın sahil zonaları özünün neftli qazlı olması fərqlənirlər . Xəzər dəniz nəqliyatı inkişaf edib .Azərbaycan Xəzər, Volqa-Don kanalı vasitəsilə dünya okeanına şıxır. Azərbaycanın Xəzərdə ən böyük limanı Bakıdır. Türkmənistanın Türkmənbaşı, Bektaş, Qazaxıstanın Aktau, Rusiyanın-Həştərxan, Mahaçqala, İranın-Ənzəli limanları

Xəzər dənizi qarşisinda duran əsas məsələlər:

1)səviyyəsi tez-tez tərəddüd edir , çətinlik yaradır 2)ekoloji problemi isə neft-qaz çıxarılması və çaylar vasitəsilə Rusiyadan çoxlu çirkli suların axıdılmasıdır.

1)Qafqazın ekoloji vəziyyətinin qorunması . Kürün və Araz çaylarının çox çirklənməsi

2) Təbii fəlakət hadisələrinin geniş yayılması , zəlzələr, daşqınlar, sürüçmələr, doluvurma

Qafqazın əhalisi

Qafqaz əhalisinin milli tərkibinin coğrafiyası. Qafqazın əhalisi 30.2 mln. nəfərdir . Bu əhalinin 55%i C.Qafqazda, 45%i Ş.Qafqazda yaşayır.

Qafqaz əhalisinin milli tərkibi ən mürəkkəb regiondur . Asiya ilə Avropa arasında keçid yeri olan Qafqazdan çox sayda xalqlar keçmişlər . Onların güclü olanları burada qədim dövlətlər yaratmışlar . Qafqazın dağlıq relyefi insanların gediş-gəlişinə çətinlik törətmişdir . Ona görə də qapalı dərələr və dağarası çökəkliklərdə xırda etnik qruplar yaratmışdır. Hazırda Qafqazın ərazisində 50-dən çox müxtəlif xalq yaşayır.Nisbətən KiçikQafqaz regionunda dörd dövlət-Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və RF cənubu yerləşir . Bunlardan əlavə Qafqazın cənu hissəsində Naxçıvan Mr, Acarıstan və Abxaziya MR-i və Cənubi Qafqazda isə qeyd olunduğu kimi 7 milli inzibati bölgü vardır.

Qafqazın xalqlarının çoxu dörd dil ailəsinə aiddirlər : 1) Şimali Qafqaz etnik qrupu, 2) Kartveli, 3) Hind-Avropa, 4) Altay

Hind Avropa dil ailəsinə -əsasən . slavyanlar ermənilər , iran dil qrupu və türk dil qrupu

Gürcülər (kartveli) ailəsinə aiddirlər . Qafqaz dağlarının cənubunda yaşayırlar . Gürcülər həmçinin Osetiyada və Azərbaycanda yaşayırlar

Türk dil qrupuna Qafqazda azərbaycanlılar, qaraçaylar, balkarlar, kumıklar, naqoylar və türkmənlər aiddirlər. Azərbaycanlılar əsasən Azərbaycan Respublikasında yaşayır və əhalinin 90%ini təşkil edir . Kənarda azərbaycanlılar Gürcüstanda gürcülərdən sonra 2ci yer tuturlar , Dağıstanın Dərbənd şəhərində azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirlər.Dərbəndin Mahaçqalada (dağ yəhudiləri) Ermənistanda azərbaycanlılar ermənilərdən sonra 2ci yeri tuturdular.Lakin oradan qovulan ermənilər isə əsasən öz respublikalarında yaşayırlar. Haxırda Gürcüstan və Şimali Qafqazda çox sayda ermənilər yaşayır . Azərbaycanda 120 mindən çox erməni əhalisi yaşayır. Onların böyük əksəriyyəti Azərbaycanın işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ vilayətində qismən də Bakı və digər şəhərlərində yaşayır (nigahlı). Şimali Qafqazda ermənilər geniş yayılmışdır .

Şimali Qafqazın əhalisinin tərkibi Şimali Qafqaz xalqları çeçenlər, inquşlar, osetinlər, kabardin, balkarlar və başqaları. Dağıstanda 30dan çox xalq yaşayır . Ş.Qafqazda ruslar və ukraynlar üstünlük təşkil edir lər . Onlar həm də milli respublika əhalisinin tərkibində üstün yer tuturlar .

Rus və ukraynalıların çoxu Krasnodar vəı Stavropol diyarlarında yaşayır .Şm Qafqaz xalqları arasında ən çox sayda olanları çeçenlər, osetinlər, ləzgilər, avarlar və başqaları. Burada məskunlaşmış xalqların əksəriyyəti yaratdıqları milli respublikalarda yaşayırlar .

2.Şimali Qafqaz əhalisinin və şəhərlərinin coğrafiyası. Təbii artim. (doğulanlardan ölənləri çıxırlar yerdə qalan təbii artım hesab olunur ) . Hazırda Ş.Qafqazın əhalisinin artımı mənfidir . Özüdə ən çox aşağı artım Stavropol, Krasnodar, Adıgeydə müşahidə olunur . Eyni zamanda bütün milli respublikalarda təbii artım əmsalı yüksəkdir. Ən yüksək isə Dağıstanda müşahidə olunur .Şimali Qafqazdan köçüb gedənlərin sayı çox deyildir . Yalnız 90-cı illərdə hərbi əməliyyatlarla bağlı olaraq Çeçenistandan köçüb gedənlər çox olmuşdur. Keçən əsrin 40-cı illərində (1944-cü ildə) Çeçen-İnquşetiya MR ləğv olunmuşdur . Onun əhalisi isə sürgün edilmişdir .

Şm.Qafqaz şəhər əhalisinin xüsusi şəkisi 55%-dən çoxdur . Ən az şəhər əhalisi Çeçenistan və İnquşetiyanın payına düşmüşdür. Şm. Qafqaz xalqları həm də deportasiyaya məruz qalmışdır .

Şm.Qafqaz şəhərləri əlverişli şəraiti olan dağətəyi düzənliklərdə və Qara və Xəzər dənizi sahillərində yerləşir.

Krasnodar diyarının mərkəzi Krasnodar şəhəridir. Digər şəhərlərindən Soçini,Novorossirsk, Armaviri göstərmək olar.

Stavropolun mərkəzi Stavropol şəhəridir. İri şəhərlərindən Pyatiqorsk, Kislovodsk, Yessintuki və s.

Respublikaların isə ən iri şəhərləri isə onların paytaxtlarıdır. Onların ən böyük ləri Mahaçqala, Vladiqafqazdır. Şimali Qafqazın şəhərləri təsərrüfatının təşkilində sənaye, nəqliyyat, kurort-turizm rolunu oynayırlar .Şimali Qafqazın çoxsayda kəndləri vardır . Dağlıq rayonlarında əsas yeri kiçik və orta kəndlər , düzənliklərdə isə iri stanisalr tutur . Şimali Qafqaz RF-nin Şimali Qafqaz federativ dairəsinə daxil edilmişdir .

Şimali Qafqazın ərazisi qeyri-bərabər məskunlaşmışdır. Əhalinin orta sıxlığı hər km 2 57 nəfərdir ( Rostov vilayəti daxil edilmədən Şm.Qafqazın sahəsi 255min km 2 ,əhalisi 13.3mln nəfərdir )

Əhalinin sıxlığı qərbdən şərqə getdikcə azalır. (səbəbi?) . Şm.Qafqaz Rusiyanın sıx məskunlaşmış ərazisi sayılır . Ən yüksək sıxlıq Şm.Osetiya, Krasnodar və Çeçen, İnquşetiyada müşahidə olunur .Qaraçay-Çərkəz Respublikasının ərazisi və Stavropolun şərqi az sıxlığa malikdir .

Şimali Qafqazı münaqişə zonası sayılır . Əlbəttə, bu zonada dini-etnik amil və xarici ölkələrin təsiri də az rol oynayır.

Cənubi Qafqaz respublikalarının əhalisi və şəhərləri . 2005-ci ildə Cənubi Qafqazın respublikalarında 17 mln nəfərə qədər əhali yaşayır. Onların 9 mln nəfəri və yaxud yarısından çoxu (53%) Azərbaycanda, 4.4 mln nəfəri və yaxud (26%) Gürcüstanda, 3.2 mln nəfəri və yaxud 21% Ermənistanın payına düşür . Əhalinin hər 1000 nəfərinə görə Azərbaycanda 11 nəfər , Gürcüstanda azalma 1.4 nəfərdir . Emənistanda isə 3.5 nəfər olmuşdur . C.Qafqaz ölkələri əhalisinin milli tərkibibdə üstün yeri ölkənin hakim milləti təşkil edir . Azərbaycan əhalisinin tərkibində azərbaycanlılar 90% , Gürcüstanda gürcülər ümumi əhalinin 70%ni, Ermənistanda ermənilər 98%-dir

Azərbaycanda digər xalqlardan ləzgilər, ruslar, ermənilər, talışlar, avarlar, türklər, tatarlar, kürdlər, gürcülər, udinlər, yahudilər, ukraynalılar və b.

Gürcüstanda azərbaycanlılar, ermənilər, osetinlər, abxazlar, acarlar, kürdlər, yunanlar

Ermənistanda kurdlər(yezidi), ruslar , assuriyalılar, yunanlar və b. Deməli faktiki olaraq hazırda Ermənistan monomilli respublikadır . Ermənistan 90-cı illərdə ərazisindən 600 mindən çox azərbaycanlılar böyük vəhşiliklə qovmuşlar .

Qeyd etmək lazımdır ki , Ermənistan dövləti yaradılmış ərazilərdə tarix boyu azərbaycanlılar yaşamışdır . Bunu həmin ərazidə türk adlarının –toponimlərinin geniş yayılması da sübut edir . Bu adlar haqqında Rusiya təhlükəsizlik təşkilatının 1903-cü ildə buraxdığı xəritə də aydın göstərir.

C.Qafqaz respublikası ərazisində əhalinin orta sıxlığı 91 nəfər/km 2 . Azərbaycanda bu sıxlıq 100 nəfər/km 2 , Gürcüstanda 63 nəfər/km 2 , Ermənistanda isə orta sıxlıq yüksəkdir – 107 nəfər/km 2

C.Qafqaz ərazisində əhali qeyri-bərabər paylanmışdır. Buradan yaxşı rütubətlənən və suvarma əkinşiliyi inkişaf etmiş düzənliklər və dağətəyi zonalarda əhali sıx, yüksək dağlıq və quraq zonalarda isə seyrək məskunlaşmışdır . Daha çox dağlıq ərazi sayılan Gürcüstan və Ermənistanda 1000 m-ə qədər olan yüksəklikdə əhalinin 50%-i məskunlaşmışdır .

Azərbaycanda əhalinin ən yüksək sıxlıq Abşeron, Lənkəran, Astara, Şəki-Zaqatala və Quba-Xaçmaz rayonlarının dağətəyi düzənlikləri Kür-Araz ovalığının suvarılan yerlərində əhali sıx məskunlaşmışdır . Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Yuxarı Qarabağ ərazisindən qaçqın və köçkün əhali ölkənin müxtəlif rayonlarında müvəqqəti məskunlaşmışlar.

Ermənistannın Araraq vadisi, Şirək düzündə əhali daha sıxdır . Əhalisinin 50%-i 1000m yüksəklikliyə qədər olan ərazilərdə məskunlaşmışdır .

Azərbaycan əhalisinin yarıya qədəri şəhərlərdə yaşayır . Ölkə paytaxtı Bakı şəhərində 2.1 mln nəfər , digər iri şəhərlərində Gəncə (316min) , Sumqayıt (315) , Şirvan (79min) , Naxçıvan və b . Azırbaycanda Naxçıvan MR və DQMV milli bölgüləri ayrılmışdır. DQMV separatçı hərəkətinə görələğv olunmuşdur .

Gürcüstan əhalisinin 58% şəhərlərdə yaşayır . Ölkə paytaxtı Tbilisdə 1.3 mln nəfər əhali yaşayır .

Digər iri şəhərləri Rustavi , Kutaisi, Batumi, Suxumi və b .Bu respublikada 2 MR və 1 MV ayrılmışdır . Acarıstan MR, Abxaziya MR, Cənubi Osetiya MV

Hazırda sonuncular Gürcüstandan ayrılıblar, təkcə Acarıstan MR qalıb . Ermənistanın şəhərlərində əhalinin böyük əksəriyyəti yaşayır . İri şəhərləri paytaxt İrəvan(1.2 mln nəfər), Gümrü, Bannazor ( keçmiş Kirovakan) və b.

Miqrasiya Müstəqillik əldə etdikdən sonra C.Qafqaz respublikalarındançox sayda rus dilli əhali köçüb getdi . Elə yerli əhalinin xeyli hissəsi də işləmək üçün Rusiya və MDB-nin digər ölkələrinə miqrasiya etmişlər .

3.Əmək ehtiyatlarından istifadə. Bütövlükdə Qafqaz respublikalarında təbii artım yüksək olduğuna görə ( Gürcüstan istisna olmaqla) əmək qabiliyyətli gənclərində sayı çox olur . Əhalinin tərkibində əmək qabiliyyətli gənclər 25%-dən yüksəkdir .

Şimali Qafqazda əhalinin 34% iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində çalışır . Təsərrüfat sahələrində çalışan əhalinin 17%-i sənaye, 19%-i isə k/t-da məşğuldur . Özü də burada Rusiyanın digər regionlarında fərqli olaraq k/t-da daha çox əhali çalışır.

Şimali Qafqazın nəqliyyat və rabitə sahələrində əmək ehtiyatlarının 7.3%-i çalışır.

Özü də burada fərdi sektorda daha çox əhali məşğul olur nəinki dövlətdə. Əsas növ k/t məhsulları istehsalında fermer təsərrüfatlarının da xüsusi çəkisi yüksəkdir . Şm Qafqazın əhalisinin yarısından çoxu qeyri-istehsalatda- xidmət, təhsil, səhiyyə və d. sahələrdə çalışırlar.

Şimali Qafqazın respublikalarında artan işçi qüvvəsi iş yerləri olmadığına görə işsiz qalırlar . Məhz həminj işsiz gənclərdə ayrı-ayrı qruplara daxil olaraq dövlətə qarşı çıxırlar . Məhz buna görə Rusiyanın Şm.Qafqaz regionunda terrorizm xeyli irəliləmişdi.
Qafqaz ölkələrinin təsərrüfat sahələrinin coğrafiyası

Təbii şəraiti, zəngin təbii ehtiyatlara malik olan Qafqaz regionu təsərrüfatı sənaye-aqrar xarakteri daşıyır. Üstün yeri sənaye tutsa da Qafqaz regionunda kənd təsərrüfatı da güclü inkişaf etmişdir . Region ərazisində üstün yeri hasilat sənaye sahələri tutur. Neft-qaz , filiz , hidroenerji, rekreasiya ehtiyatlarının istifadəsi əsasında Qafqazda neft-qaz sənayesi güclü inkişaf etmişdir . Onun iri mərkəzi Azərbaycanın Bakı sənaye rayonunda burada ildə 50 mln. tona qədər neft , 26 mln m 3 qaz (2010-cu ildə) hasil olunmuşdur .

Şimali Qafqazda neft-qaz hasilatı əsasən Çeçenistan , Dağıstan, Krasnodar və Stavropolda inkişaf etdirilir . Əvvəllər neft və qazı Rusiyanın digər rayonlarına göndərirdilər, hazırda həmin yerlərdə istifadə edilir. Bakı, Krasnodar, Mykopda neft emalı zavodları yerləşir .

Elektrik enerjisi əsaəsn yerli yanacaq və SES-lər hesabına inkişaf etdirirlir. Azərbaycanda və Ermənistanda istilik elektrik stansiyaları üstünlük təşkil edir . Əlavə olaraq Ermənistanda ( Ruzdonda) AES fəaliyyət göstərir. Region üçün təhlükə yaradır.

Azərbaycanda DRES-lər Mingəçevir, Şirvan,Bakıda fəaliyyət göstərirlər. İEM-lər Gəncə,Sumqayıt şəhərlərindədir . Son illər ölkənin müxtəlif rayonlarında modul elektrik stansiyalar tikilmişdir.(Astara, Quba və s.). Ən iri SES-lər kaskad şəklində Kür çayı üzərində salınmışdır. Mingəçevir, Şəmkir, Yeni Kənd, Tərtər çayında Sərsəng SES, Araz çayının Naxçıvan İran sərhəddində birgə SES salınmışdır. Son illərdə Azərbaycanda alternativ enerji mənbələrindən istifadə artır.

Gürcüstanda istilik stansiyaları ilə yanaşı həm də çox sayda SES fəaliyyət göstərir. Onun İnquri, Rioni,Kür çay üzərində SESlər vardır .

Şimali Qafqazda elektrik enerjisinin əsas hissəsini İES-lər verir. Terek,Sulak və b.çaylar üzərində SES-lər tikilibdir.

Maşınqayırmada əsas yerli neft, qaz və yeyinti sənayesi üçün avadanlıqlar, çəltik yığan kombaynlar istehsalı tutur. Azərbaycanda avtomobil zavodları Naxçıvanda, Şamaxıda və Gəncədədir.

Metallurgiya sənayesi həm Şimali , həm də Cənubi Qafqazda inkişaf etdirilir. Qara metallurgiya inkişafı Daşkəsən dəmir filizi və metal qırıntısına əsaslanır. İri mərkəzlər Rustavi,Sumqayıt şəhərlərindədir. Rustavi Daşkəsən dəmir filizi əsasında çuqun, polad, prokat istehsal edir . Hazırda işləmir . Gürcüstanın Giyatura mədənlərində manqan çıxarılır.

Əlvan metallurgiya regionda xeyli inkişaf etdirilmişdir . O Azərbaycanda, Gəncə və Sumqayıt alüminium müəssisələri, Gədəbəydə qızıl zavodu ilə təmsil olunur. Son illərdə Ermənistanda yukelirvə almaz emalı sahələri güclü inkişaf etmişdir. Ermənistanın Qafan,Qaçaran, Gürcüstanın Madneuli zavodları əlvan metallurgiyaya aiddirlərş

Şm.Qafqazda əlvan metallara Şm.Osetiya (Sadon), Kabardin-Balkarda(Tirenauz) inkişaf etdirilir.

Kimya sənayesi Azərbaycanda (Sumqayıt, Gəncə), Ermənistanda (İravan kauçuk, lif və başqa məhsullar, Vanadzorda kimyəvi liflər ) , Gürcüstanda (Rustavi azot gübrəsi və süni liflər)

Toxuculuq sənayesi əvvəl regionda güclü idi. Hazırda xaricdən çoxlu və çeşidli mallar gətirildiyinə görə xeyli zəifləyibdir . Onun digər səbəbi C.Qafqazda pambıqçılıq və ipəkçiliyin azalmasıdır.

Qafqaz regionunda güclü inkişaf edən sənaye sahəsi qida sənayesidir. Bu sahənin inkişafı üçün güclü kənd təsərrüfatı məhsulları, mineral müalicə sular və satış bazarı vardır. Qida sənayesi regionun hər yerində yayılmışdır.

Gürcüstanda inkişaf edən əsas qida sənayesinə çay emalı, şərabçılıq,konserv, siqaret istehsalı, bitki yağı və b.

Onun Rusiya bazarlarına buraxılmaması şərabçılıq sənayesinə güclü ziyan vurdu. Hazırda ölkənin şərabçılıq sənayesi ABŞ və Hollandiya firmalarına məxsusdur. Artıq Rusiya da Gürcüstanın şərab bred markasını tanıyır və məhsullarını alır. Üzümçülüq və şərabçılıq Kaxetiyada güclü inkişaf etmişdir . Keyfiyyətli şərab növləri istehsal olunur.

Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılıq bərpa olunur. Əsas rayonları Gəncə-Qazax, Şamaxı-İsmayıllı və Naxçıvandır.

Balıqçılıq Aşağı Kürdə, Lənkəranda yayılmışdır. Çay emalı Lənkəran, Astarada, şəkər sənayesi İmişlidə yerləşir.

Şimali Qafqazda qida (yeyinti) sənayesi güclü k/t istehsalına əsaslanır. Burada şəkər, un-yarma, birki yağı, süd-ət heyvandarlıq məhsulları istehsalı hər yerdə yayılmışdır.