Qafqaz xalqları tarixi

_______________Milli Kitabxana______________
55
Şimalın maldar tayfaları, əsasən, yakutlardır. Rusların
gəlişinə qədər onlar at və iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar.
Atlar ən şaxtalı günlərdə belə tövlədə saxlanılmırdı. Yakutlar
balıqçılıqla da məşğul olurlar.
Köçəri buryatlar və altaylılar isə əvvəllər daha çox
alaçıqlarda yaşayırdılar. Altayların, buryatların, xakasların və
yakutların başlıca yaşayış evi tipi altıbucaq evlər idi. Oturaq
yakutlar və buryatlar isə ağac evlərdə yaşayırdılar. Cənubi
Sibirin maldar əhalisinin geyimləri monqol geyimlərinə
bənzəyirdi. Cənubi Altay maldarları isə uzun ətəkli kürklər
geyinirdilər. Yakutların qadın bayram libası “sanqıyax”
adlanan uzun ətəkli qollu xəz koftalardan ibarətdir.
Nivxlərin, nanayların, ulçların, koryakların, itelmenlərin,
selkupların və xantların təsərrüfatı oturaq balıqçı təsərrüfat idi.
Balıqçılıq bütün il boyu əhalinin ehtiyacını təmin edən yeganə
həyat sahəsi idi. Oturaq balıqçılar itlərdən nəqliyyat vasitəsi
kimi istifadə edirdilər. Onlar mürəkkəb qoşqu üsulu ilə
xizəklərə qoşulurdu. Amur və Ob balıqçıları balıq dərisindən
şalvar və xalat tikir, qış paltarlarını isə xəz dəridən tikirdilər.
Ovçu və ya maralçı tayfalar Yenisey çayı ilə Oxot dənizi
arasında məskunlaşmışlar. Onlar evenglər, evenlər, dolqanlar,
selkunlar və ketlərin bir hissəsidir. Geyimləri “mamitsa”
adlanan xəz dəridən ibarətdir və bu başdan ayağa qədər
geyinilir.
Arktika dəniz ovçuları adlanan və Çukot yarımadası
sahillərində yaşayan eskimoslar, çukçalar və aleutlar, əsasən,
suiti və morj ovlayırdılar. Primorsk əhalisi keçmişdə yalnız
tüstü çıxmaq üçün bacası olan qapısız qazmalarda yaşayırdılar.
Oraya nərdivanla çıxıb-düşürdülər. XIX əsrdə onlar maralçı
qəbilələr sayağı yaranqalar tikməyi öyrənmişdilər. Onlar da iki
qatlı xəz kisələrə bənzər paltar geyirdilər.
Bir-birindən təcrid edilmiş vəziyyətdə yaşayan Sibir
xalqları arasında nəsli qəbilə münasibətlərinin qalıqları çox
güclü idi. Məsələn, yukagirlərdə belə bir qayda var idi ki,

Azərbaycanlı alimin “Qafqaz xalqlarının hüquq və dövlət tarixi” dərsliyinin üçüncü hissəsi Rusiyada nəşr olundu

Bakı/26.10.22/Turan:Rusiya Xalq Təsərrüfatı Akademiyası və Rusiya Federasiyası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik və C& .

Turan News Agency – turan.az https://turan.az
https://turan.az/img/turanlogo.gif

Bakı/26.10.22/Turan:Rusiya Xalq Təsərrüfatı Akademiyası və Rusiya Federasiyası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik və Cənubi Rusiya İdarəetmə İnstitutunun Hüquq Tədqiqatları Mərkəzinin filialı tərəfindən beynəlxalq tədqiqat layihəsi çərçivəsində, Rusiya Federasiyasının əməkdar hüquqşünası, professor D.Y. Şapsuqovun rəhbərliyi ilə “Qafqaz xalqlarının dövlət və hüquq tarixi” (“История государства и права народов Кавказа”) adlı dərslik nəşr edilib. Yeni nəşr “Qafqaz xalqlarının hüquq və dövlət tarixi” («История государства и права народов Кавказа») dərsliyinin üçüncü hissəsidir. Osetiya və noqayların dövlət və hüquq tarixini təsvir edir. Dərsliyin “Noqayların ictimai-siyasi və sosial-normativ sistemi” («Публичная власть и соционормативная система ногайцев») bölməsi, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Ümumi tarix və tarixin tədrisi texnologiyası kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru Sevinc Əliyeva tərəfindən yazılıb. Dərslik “Hüquqşünaslıq” ixtisası üzrə təhsil alan müəllimlər, tələbələr, aspirantlar, həmçinin Qafqaz və dünya xalqlarının dövlət-hüquqi inkişafını öyrənən tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmuşdur. “Qafqaz xalqlarının hüquq və dövlət tarixi” («История государства и права народов Кавказа») dərsliyində Qafqaz xalqlarının ən qədim dövrlərdən bugünə qədərki dövlət-hüquqi inkişaf tarixi əksini tapıb və onların digər sivilizasiyalar, xalqlar və dövlətlərlə qarşılıqlı əlaqəsi təhlil edilib. Qeyd edək ki, tarix elmləri doktoru Sevinc Əliyeva – “Ногайские тюрки”; (Баку), “Азербайджан и народы Северного Кавказа”, “Тюркские народы Северного Кавказа”, ”Азербайджанцы и чеченцы: братья навеки: азербайджано-чеченские исторические связи”, “Татары в Азербайджане”, “Азербайджанская Демократическая Республика и государственные образования Северного Кавказа (1918-1920)” və başqa monoqrafiyaların müəllifidir. -0-

Qafqaz xalqları tarixi

XVIII-əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Avropada baş verən hadisələr və böyük dövlətlərin Yaxın və Orta Şərq siyasəti, həyata keçirilən hərbi-siyasi addımlar və diplomatik manevrlər Osmanlı – Rus qarşıdurmasını bir növ qaçılmaz edirdi. Ümumilikdə Qara dəniz hövzəsi və Qafqaz bölgəsində hər iki dövlətin siyasi və strateji maraqları, həmçinin Qacar­lar dövlətinin regiona yönəlik siyasəti, bölgəni gərginlikdə saxlamaqla yanaşı, həmçinin tərəflər arasında ciddi hərbi toqquşmaları gündəmə gətirirdi. Nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Avropada və Qafqaz bölgəsində mövcud olan geosiyasi vəziyyət 1806-1812-ci illərdə bölgə uğrunda Osmanlı-rus savaşına səbəb oldu.
Bu savaş böyük bir ərazini əhatə etmiş və fasilələrlə uzun müddət davam etmişdir. Hərçənd ki, bu müharibə Napoleon Bonapart Fransasının Avropada həyata keçirdiyi savaşların fonunda arxa planda görünsə də, lakin hərbi-siyasi və doğurduğu siyasi nəticələrə görə çox ciddi hərbi siyasi qarşıdurma olmuşdur.
Məlumdur ki, Osmanlı dövləti Misiri işğal edən Fransya qarşı Rusiya və İngiltərə ilə ittifaq bağ­la­mışdır. Bu ittifaq nəticəsində Fransanın nəzarətində olan Egey dənizindəki adalarda Osmanlı hakimiyyəti öz siyasi nəzarətini bərpa edə bilmişdir. Əslində Rusiya ənənəvi siyasətinə uyğun olaraq Misirin işğalı ərəfəsində Şərqi Aralıq dənizində Fransa kimi güclü bir dövlət görmək istəmədiyindən, habelə Aralıq dənizi kimi geniş arenaya rahat çıxış əldə etmək imkanı baxımından Osmanlı hakimiyyəti ilə taktiki siyasi əməkdaşlığı Pavel rəhbərliyi caiz bilmişdir. Napoleonun 1798-ci ildə Misri işğal etməsi nəticəsində çətin vəziyyətdə qalan Osmanlı hakimiyyətini 1798-ci ildə səkkizillik ittifaq sazişi imzalamışdır. 1805-ci ilin 24 sentyabrında Osmanlı hakimiyyəti bu müqaviləni yeniləmək məcburiyyətində qalmışdır. Rusiya bu müqavilə nəticəsində boğazlardan sərbəst hərəkət imkanı əldə etmişdir. Lakin Napleonun Austerlis döyüşündə rus və Avstriya ordularını məğlub etməsi hərbi-siyasi şəraiti dəyişmiş, həmçinin fransız elçisi general Sebastianın diplomatık fəallığı, habelə Pavelin qətlindən sonra Rusiyada hakimiyyət dəyişikliyi nəticəsində İstanbulda ruslara qarşı münasibət də əks məcraya yönəlmişdi(8, s. 50).
Qeyd edək ki, Osmanlı dövləti Rusiya gəmilərinin boğazlardan keçməsini öz təhlükəsizliyi baxımından təhdid hesab edir, buna mane olmağa çalışırdı. Osmanlı dövlətinin bu niyyətini duyan rus hökuməti İstanbuldakı elçisi İtalinskiyə göndərdiyi təlimatda“Osmanlı imperiyasının Rusiya ilə bağladığı ittifaq sazişinə hörmətlə yanaşmasını, bu tələb yerinə yetirilmədiyi təqdirdə elçilik heyətinin İstanbuldan ayrılmasını” tələb edirdi. (14, s. 109-111).
Rus hökumətinin kəskin mövqeyinə baxmayaraq Osmanlı dövləti 1806-cı ilin yazında rus gəmilərinin boğazlardan keçməsini qadağan etdi. (13, s. 47).
Buna cavab olaraq Rusiya Boğdan (Moldova) və Eflakda Osmanlıların həyata keçirtdikləri tədbirlərə İngiltərə ilə birlikdə qəti etiraz etdi və İstanbul höküməti bu ölkələrin ciddi təzyiqinə məruz qaldı. 1806-cı ilin sentyabr ayında Rusiya ültimatum verərək voyevodaların vəzifələrinə geri qaytarılması tələb edildi. Üç böyük gücün arasında çətin vəziyyətdə qalan Osmanlı hakimiyyəti rusların Qara dənizdən, ingilislərin Çanaqqaladan hücuma keçəcəklərindən narahat olaraq vəzifəsindən uzaqlaşdırdığı hər iki ruspərəst bəyi 1806-cı ilin 15 sentyabrında vəzifələrinə geri qaytardı. Buna baxmayaraq 16 oktyabr 1806-cı ildə rus hökuməti general İvan Mikelsona Boğdana girməsini əmr etdi. Bu əmrə uyğun olaraq 40 min nəfərlik rus qoşunu noyabr ayının 11-də Dnestr çayını keçərək Boğdan və Eflaka daxil oldu. Rus hakimiyyəti öz işğalçılıq siyasətini pərdələmək üçün “Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında imzalanan sazişin türklər tərəfindən pozulmasının qarşısını almaq üçün bu addımın atıldığını elan etdi” (13, s. 47).
Fahir Armaoğlu qeyd edir ki, “Fransa bu ərəfədə Osmanlı dövlətini Rusiyaya qarşı dirənməyə təşviq etmişdi. Fransanın istəyi Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında müharibənin başlaması və Osmanlı dövlətinin rus hərbi qüvvətlərinin bir hissəsini öz üzərinə çəkərək Fransanın Rusiya ilə savaşdakı yükünü yüngülləşdirmək olmuşdur. Lakin III Səlim dövlətin hərbi və maliyyə vəziyyətinə görə müharibəyə tərəfdar deyildi. Bu səbəbdən Eflak və Boğdan bəyləri öz vəzifələrinə geri qaytarıldı. Bu, Fransa üçün böyük bir fəlakət, Ruslar və İngilislər üçün isə bir diplomatiya zəfəri idi” (4, s. 91).
Rusiyanın bu hərəkətinə qarşı Osmanlı hakimiy­yəti əks tədbirlərdə tərəddüd etsə də, fransız Sebas­tian təkidlə Osmanlı hakimiyyətini Rusiyaya qarşı müharibəyə başlamağa çağırırdı. 1806-cı ilin oktyabr ayının 23-də Rusiyanın Osmanlı dövlətinə müharibə elan etməsi, iki ay sonra 27 dekabr 1806-cı ildə Osmanlı hakimiyyətinin Rusiyaya müharibə elan etməsi ilə nəticələndi. Beləliklə, bir il əvvəl ittifaq bağlayan hər iki dövlət yeni bir müharibəyə başladı (3, s. 119).
Rusiya donanmasına boğazları bağlayan Osmanlı dövləti 1807-ci il yanvarın 3-də Avropa dövlətlərinə verdiyi notalarda Rusiyaya müharibə elan etdiyini bildirir, həmçinin Osmanlı dövlətinə tabe olan Yeddi Ada Cümhuriyyətinin (1800-ci ilin 21 martında İoniya adalarında qurulmuş dövlət) Rusiya tərəfindən himayəsini qəbul etmədiyini bildirirdi (4, s. 91; 13, s. 47).
Osmanlı dövlətinin Rusiyaya qarşı müharibəyə başlaması İngiltərənin ciddi narahatlığına səbəb oldu. Çünki Fransaya qarşı müharibə aparan Rusiyanın iki cəbhədə döyüşməsi Rusiyaya ciddi problemlər yarada bilərdi .Bu da Rusiya ilə müttəfiq olan ingilis hakimiyyətinin siyasətinə zidd idi. Bu səbəblə Rusiya ilə müharibəni dayandırmaq üçün osmanlı hakimiyyətinə təzyiq göstərməyə başladı. İngilis hakimiyyəti Osmanlı dövlətindən Rusiya ilə ittifaq müqaviləsini yenilənməsini, Osmanlı donanmasının və boğazların İngiltərəyə təslim edilməsini, razılaşma əldə olunana qədər Eflak və Boğdanın Rusiyada qalmasını tələb etdi. İngiltərə hökuməti bunun əvəzində Bəndər və Xotin qalalarının Rusiyadan geri alınmasına zəmanət verirdi. Osmanlı dövləti bu şərtləri qəbul etməyəcəyi təqdirdə Bozca Ada yaxınlarında gözləyən İngilis donanmasının Çanaqqala boğazına daxil olacağını bildirilirdi (4, s. 92).
1807-ci il yanvarın 25-də Osmanlı dövləti Sebastianın da təşviqi ilə İngiltərənin tələblərini rədd etdi. İngilis elçisi İstanbulu tərk edərək Bocza Ada yaxınlığında mövqe tutan ingilis donanmasına getdi. 1807-ci il fevralın 18-də 11 gəmidən ibarət ingilis donanması Çanaqqala boğazına daxil oldu və Nara burnunda mövqe tutan 6 gəmidən ibarət osmanlı donanmasının 4 gəmisini məhv edib 2gəmisini ələ keçirdi. İngilis donanması 19 fevralda Yedikule yaxınlarında lövbər saldı. İngilis donanmasının İstanbul yaxınlarında görünməsi osmanlı hakimiyyətini və əhalini təşvişə saldı. Bu vəziyyət Sebastianı da ciddi narahat etməyə başladı. Çünki İngiltərə ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə başlayacağı təqdirdə osmanlılar iki cəbhədə vuruşmaq məcburiyyətində qalacaqdılar (4, s. 92).
Belə vəziyyətdə Osmanlı hakimiyyəti həm dənizdə, həm də sahilboyu ciddi tədbirlər görməyə başladı. Osmanlı dövlətinin bu tədbirləri qarşısında ingilis elçisi tələblərinin bir az yumşaldaraq İstanbul hökumətinə çatdırdı. Lakin bu tələblər də birmənalı şəkildə rədd edildi. Belə vəziyyətdə İstanbul yaxınlığında qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşən ingilis donanması mart ayının 2-də Çanaqqala boğazını tərk etdi. Boğazı keçərkən Osmanlı dəniz qüvvələri iki ingilis freqatını batırdı və digərlərini isə zədələdi. Beləliklə, ingilis hökumətinin Osmanlı hakimiyyətinə hərbi və siyasi təzyiqi uğursuzluğa düçar oldu (4, s. 93).
Rusiya ilə savaş əsasən iki cəbhədə – Eflak-Boğdan (Dunay) və Qafqaz cəbhələrində aparılırdı. Həmçinin tərəflər arasında dəniz döyüşləri də gedirdi. Rus hərbi birləşmələri əvvəlcə qərb cəbhəsində hərəkətə keçdi. Rus generalı Mikelson Dunay istiqamətində sürətlə irəliləyərək Buxarestə qədər çatmış, Xotin (26 noyabr/1806), Bəndər, Akkerman və Kili (6 dekabr 1806) qalalarını işğal etmişdir. Lakin ruslar İsmayıl, İbrail və Yergögü qalalarında ciddi müqavimətə rast gəldilər. İsmayıl qalasında Qasım paşa və Pəhləvan İbrahim ağa ruslara cid­di tələfat verdilər (10, s. 146; 3, s. 120). Osmanlı ordusunun cəbhənin bu sahəsində ciddi müqaviməti nəicəsində bir müddət rusların irəliləməsinə imkan verilmədi.
1807-ci ilin mart ayında admiral Sepyagin Limni dəniz döyüşündə Osmanlı donanmasını ağır məğlubiyyətə uğratmış, nəticədə rus donanması Egey dənizində hərəkət sərbəstliyi əldə etmişdir. Lakin Tilzit sazişindən sonra rus donanması bu əraziləri tərk etmişdir (16, s. 70).
Qeyd edək ki, rus-fransız danışıqları zamanı Napoleon rus çarından Osmanlı dövləti ilə davam edən müharibənin dayandırılmasını istəmişdir. Bu səbəbdən rus donanması ələ keçirdiyi əraziləri tərk etmişdir (15, s. 468).
Bu dövrdə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında Qafqaz cəbhəsində və Şərqi Anadoluda da ciddi hərbi-siyasi qarşıdurmalar davam etmişdir.
Rus-Osmanlı savaşının başlaması ilə Qafqaz cəbhəsində hücuma keçən rus ordusu 1807-ci ildə Poti və Anakara arasındakı Şamxal boğazını işğal etdilər və Ahalkələk tərəfdən Osmanlı torpaqlarına soxuldular. Az sonra Anakara da ruslar tərəfindən işğal olundu. Rus ordusunun bu yürüşlərinin qarşısını almaq üçün Osmanlı hökuməti Sinop, Trabzon, və Potini qorumaq üçün bu ərazilərdə hərbi mövqelərini gücləndirməyə başladı (13, s. 49).
Tiflisdəki rus ordusunun Ahıska-Çıldır-Qars istiqamətində hücum xəbəri alındıqdan sonra keçmiş sədrəzəm Yusif Ziya paşa Osmanlı ordusunun Şərq bölgələri üzrə komandanı təyin olundu. Bu bölgədə Osmanlı dövlətinin ciddi nizami ordusu yox idi. Həmçinin bölgədəki osmanlı komandanları arasında baş verən ixtilaflar ruslara qarşı müqaviməti ciddi şəkildə zəiflədirdi. Trabzon valisi və Qara dənizin Anadolu sahillərinin komandanı Şərif Mustafa paşa ilə Çıldır valisi Səlim paşa arasında baş verən qarşıdurmalar, bir-birlərinə kömək etməmələri nəticədə Poti qalasının ruslar tərəfindən işğalına səbəb oldu (1, s. 146-147.).
Poti qalasının işğalı Trabzon, Batum və Suxumi sahillərinin donanma tərəfindən müdafiə olunması zərurətini yaratdı. Osmanlı hərbi birlikləri ruslar tərəfindən işğal olunmuş Redut qalasını geri qaytarmaq üçün 1807-ci il fevralın 20-də hücum təçkil etsələr də bu cəhd nəticəsiz qaldı (2, s . 538 ).
Osmanlı ordusunun 1807-ci ilin may ayında Ahalkələk qalasına rus-gürcü birliklərinin hücumunun qarşısını alması bu ərazilərdə hərbi əməliyyatları nisbətən səngitdi.
Qacar dövləti ilə müharibənin (1804-1813-cü illər) davam etməsinə baxmayaraq, bəzi rus generalları Balkanlarda başlamış rus-türk döyüşlərini ermənilərin təhriki ilə Anadoluya da keçirməyə, bununla da Qafqazda ikinci cəbhə xəttinin açılmasına cəhd etmiş və buna nail olmuşdular. Böyük bir hərbi birləşməyə başçılıq edən general P.Nesvetayev Gürcüstan və Dağıstanda baş komandan təyin edilmiş qraf İ.Qudoviçə 1807-ci ilin başlarında yazdığı raportunda Qars ermənilərinin rus qoşunlarının yolunu səbirsizliklə gözlədiklərini vurğulayıb, onu Osmanlı torpaqlarına daxil olmağın zəruriliyinə inandırmağa çalışırdı. Qudoviçin razılığını aldıqdan sonra isə öncə öz nümayəndələrini Qars paşası Məhəmməd Paşanın hüzuruna göndərib, ona könüllü surətdə Rusiyanın himayəsi altına keçməyi təklif edir. İstədiyi cavabı ala bilməyən Nesvetayev 23 fevral 1807-ci ildə Məmməd Paşaya və onun qardaşı, Qars qarapapaqlarının başçısı Qara Mahmud bəyin hərəsinə ayrı-ayrılıqda məktub göndərib onları rus qoşunlarının sərhədi keçəcəyi təqdirdə müqavimət göstərməməyə razı salmağa səy göstərdi (2, s. 598-599).
Bu təklifləri rədd edən Məhəmməd Paşa rusların gözlənilən hücumundan müdafiə olunmaq üçün İrəvan hökmdarı Hüseynqulu xandan kömək istədi. Qara bəy isə qardaşı Təkəl ağa ilə birlikdə 400 piyada və 300 süvarinin müşayiətində Şörəyelin sərhədə yaxın kəndlərinə gəldi və bu kəndlərin əhalisini təhlükəsizlik məqsədilə Qarsın iç bölgələrinə köçürdü (18, s. 38).
Nesvetayev 5 mart 1807-ci ildə Məhəmməd paşa və Qara Mahmud bəyə daha bir məktub göndərib, bəlli təklifini onlara bu dəfə artıq hədə-qorxu gələrək qəbul etdirmək istədi. Cavab məktubunda Qara bəy savaşa hazır olduğunu bildirdi. Rus qoşunları sərhədə düzüldü. Şərqi Anadolu istiqamətində hərəkət edəcək Saratov muşketyor alayı, Qafqaz qrenadyor alayının batalyonları (qraf Simoniçin rəhbərliyində), Troitsk muşketyor alayı, Qafqaz artilleriya briqadası və 2 kazak alayına ümumi komandanlıq general Nesvetayevə həvalə olundu (18, s. 38).
Rus qoşunları 1807-ci il martın 16-da Şərqi Anadolu istiqamətində Osmanlı sərhədini keçirlər. Qarapapaq Qara bəy həmin gün 1000 nəfər piyada ilə Baş Şörəyel kəndinin qalasında və kənd ətrafındakı istehkamlarda mövqe tutdu. Rus qoşunları Baş Şörəyeli mühasirəyə aldı. Kəndi döyüşsüz təhvil vermək təklifinə qəti rədd cavabı aldıqdan sonra ruslar dörd bir tərəfdən hücum edərək onu zəbt etdilər. Qara bəy öz dəstəsiylə sahibi olduğu Mağazberd kəndinə çəkildi.
Həmin il martın 25-26-da rus ordu birlikləri birbaşa Qarsa doğru istiqamət götürərkən, Qara bəyin min nəfərlik dəstəsi ilə döyüşə girdi. Bu döyüşlərdə rus əsgərlərindən 32-si öldürülür, 27-si isə yaralanır (2, s. 604).
Bu dövrdə umumilikdə Şərqi Anadoluda Osmanlı ordusunun 20000 nəfərlik süvari və piyada hərbi qüvvəsii movcud idi. Nesvetayev Qarsın 10000 silahlı şəhər sakini tərəfindən 60 topla qorunduğunu və qala divarları ikiqat olduğu üçün rusların şəhərə girmək istəyəcəyi təqdirdə çox itki ilə üzləşəcəyini öncədən bilirdi. Buna baxmayaraq, o, Ərzurumdan şəhər sakinlərinə hərbi yardım yetişənə kimi Qarsı tutmaqda israrlı idi. Ruslar Qarsa etdikləri hücumda, əvvəlcədən gözlənildiyi kimi, böyük itkilər verərək elə şəhərin kənar məhəllələrindəncə geri atıldılar (9, s. 145).
1807-ci ilin iyun ayında Qacar şahzadəsi Abbas Mirzə ilə Yusif Ziya paşa arasında əldə olunan razılaşmaya görə, 20 minlik ordu ilə Arpaçay istiqamətində hərəkətə keçdilər. Həmçinin bu yürüşdə İrəvan xanı Hüseyinqulu xanın 10 minlik ordusu da Ərzurum paşasının ordusu ilə birləşməli idi. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Qudoviç bu plandan xəbərdar olaraq Arpaçay yaxınlığına hərbi birliklər yerləşdirdi və osmanlı, qacar və İrəvan hərbi birliklərinin birləşməsinə imkan vermədi (17, s. 90).
Abbas Mirzənin qoşunu vaxtında köməyə gələ bilmədiyi üçün osmanlı qoşunu rus həmlələri qarşısında geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Rus birlikləri ilə təkbaşına qalan Osmanlı ordusu say üstünlüyünə baxmayaraq (rus birlikləri 6 min, osmanlı ordusu 20 min nəfər idi) 1807-ci il iyunun 18-də Arpaçay sahilində, Gümrü qalası yaxınlığındakı baş verən döyüşdə məğlub oldu (11, s. 94-95).
Rusiya ilə müharibənin davam etdiyi bir vaxtda Osmanlı sarayında taxt davasının başlanması dövləti olduqca çətin vəziyyətə saldı. 1807-ci ilin may ayında yeniçərilərin üsyan qaldırması nəticəsində sultan III Səlim taxtdan endirildi. Hakimiyyətə gələn II Mustafa III Səlimin Avropa üsulunda modern ordu quruculuğunun qarşısını alaraq Nizami – cədid ordu təşkilatını ləğv etdi. Lakin 1808-ci ilin iyul ayında II Mustafa da taxtdan uzaqlaşdırıldı və taxta II Mahmud çıxdı (1808-1839) (8, s. 61).
Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar 1809-cu ilin yazında yenidən qızışmışdır. Qafqaz döyüşlərində ruslar xüsusilə Poti qalasının (Faş) ələ keçirilməsi üçün ciddi cəhdlər etmişdilər. Strateji cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edən bu qalanın ələ keçirilməsi rusların Qafqazdakı hakimiyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Tərəflər arasında uzunmüddətli şiddətli döyüşlərdən sonra rus ordusu 1809-cu ilin noyabrın 27-də qalanı aldılar (5, s. 96).
Poti qalasının geri qaytarılması ilə bağlı Osmanlı hakimiyyəti müəyyən tədbirlər görsə də bu, bir nəticə verməmişdir. Bu dövrdə Poti qalası ilə yanaşı Ahalkələk və Ahısqa qalalarında da şiddətli döyüşlər baş vermişdir.
Əməliyyatlar zamanı ruslar Akçaqala və Polatxana (Akçaabad) ərazilərinə də hərbi qüvvələr yeritmişlər.
Bu dövrdə Osmanlı və İranda fəallaşan İngiltərə onların Qafqaz bölgəsində Rusiyaya qarşı birgə mübarizə aparmalarına çalışırdı. 1810-cu ildə İngiltərənin təhriki ilə bağlanan Osmanlı-Qacar ittifaq müqaviləsinə görə, Qacar və Osmanlı orduları Qafqazda İngilislərin hazırladığı plan əsasnda birgə hərəkət etməli idilər (6, s. 185).
Qacar və Osmanlı ordularının Rusiyaya qarşı birgə döyüşləri 1810-cu ilin 5-8 noyabrında Ahalkələk qalasında baş verdi. Lakin bu döyüşdə Şərif paşanın rəhbərliyində olan türk birliklərinin köməyinə baxmayaraq Qacarlar tərəfindən döyüşən Hüseynqulu xan məğlub oldu (6, s. 185).
1810-cu il noyabrın 16-19-da Ahalsıx qalası ətrafındakı yüksəklikləri tutan rus qüvvələri Qacar-Osmanlı ordularının təzyiqi nəticəsində geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar (11, 129).
Qacar və Osmanlıların Cənubi Qafqazda ittifaq qurması və əməliyyatlara hazırlaşması xəbəri alan general Tormasovun müraciəti əsasında rus hakimiyyəti 1811-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqaza 4 alay əsgər göndərdi (7, s. 416).
Birgə fəaliyyətlə bağlı bəzi məsələləri müzakirə etmək üçün 1811-ci ilin avqust ayında Abbas Mirzə Osmanlı dövlətinin Şərq komandanı Emin paşa ilə görüşmək üçün Arpaçay sahillərinə doğru hərəkət etdi. Emin paşa İrəvan xanı Hüseynqulu xanla görüşdə sui-qəsd nəticəsində öldürüldü (13, s. 56).
Emin paşanın öldürülməsi nəticəsində Cənubi Qafqazda Rusiyaya qarşı hazırlanan Qacar-Osmanlı və Azərbaycan, Dağıstan hakimlərinin ortaq hərbi əməliyyat planı baş tutmadı. Belə bir vəziyyətdə Osmanlı və Qacar sərhəd hakimləri arasında müəyyən anlaşılmazlıqlar yaşandı. Həmçinin 1811-ci ilin yazında rus hərbi birliklərinin Balkan cəbhəsində Osmanlı ordularına qarşı uğurlu hərbi əməliyyatlar keçirməsi Cənubi Qafqazdakı hərbi-siyasi vəziyyətə mənfi təsirini göstərdi. Bu səbəblərdən 1811-ci ilin yazında Cənubi Qafqazda Rusiyaya qarşı nəzərdə tutulmuş hərbi əməliyyat planı uğursuzluğa düçar oldu (11, s. 132 ).
Belə bir hərbi-siyasi şəraitdə istər Balkanlarda, istərsə də Cənubi Qafqazda bütün cəbhə boyu üstünlük Rusiyanın tərəfinə keçdi. Çətin vəziyyətdə qalan və böyük dövlətlərin siyasi mövqesizliyi səbəbindən Osmanlı hakimiyyəti sülh danışıqlarına başlamaq məcburiyyətində qaldı.
Bu vəziyyətdə 1811-ci il oktyabrın 28-də Osmanlının qərb cəbhəsində ruslarla atəşkəs elan edilmiş, 28 noyabrda isə rus generalı Kutuzov ilə Qalib bəy arasında ilk razılaşma əldə olunmuşdur. Fransa ilə gərgin münasibətlər vəziyyətində olan Rusiya hakimiyyəti çar Aleksandrın direktivi ilə Osmanlı dövlətinə “müdafiə və hücum” (“tedafüi ve tecavüzi”) ittifaqı təklif etmiş və razılaşma əldə etmək üçün bütün mümkün təzyiqlərdən istifadə etmişdir. Bu vəziyyətdə Fransa hakimiyyəti də Osmanlı dövləti ilə ittifaq təşəbbüsünə cəhd etmiş,osmanlı hakimiyyətinin 100 min nəfərlik ordu göndərəcəyi təqdirdə Krımın Osmanlı dövlətinə geri qaytarılması vədini vermişdir. Beynəlxalq şəraiti və dövlətin daxili siyasi və hərbi vəziyyətini dəyərləndirən Osmanlı dövləti 1812-ci ilin may ayının 16-da Buxarestdə Rusiya ilə sülh sazişi imzalamışdır (5, s.101).
Buxarest müqaviləsi 16 maddədən ibarət idi. Birinci maddədə tərəflər arasında sülhün bərqərar olunması, traktatda təsbit olunan şərtlərin pozulmayacağına çalışacaqları göstərilirdi. İkinci maddədə öz hökmdarları və dövlətlərinin əleyhinə müharibədə iştirak edənlərə əfv verilir, onların təqib edilməyəcəyi bildirilirdi. Üçüncü maddə müəyyən vaxtlarda dəyişiklik edilmiş maddələr istina olmaqla, hər iki dövlət arasında indiyədək bağlanılmış bütün traktat, konvensiya və qərarları bir daha təsdiq edirdi. Dördüncü maddə ilə sərhədlər təsbit olunurdu. Prut çayının sol sahilindəki torpaqlar Rusiyaya keçir, Prutun ortası hər iki dövlət arasında sərhəd olurdu. Beşinci maddə ilə Rusiya Prut çayının sağ sahilində yerləşən Moldava torpaqlarını, həmçinin böyük və kiçik Valaxiyanı, bu müqavilənin IV maddəsində göstərilən Dunay çayı adaları ilə birlikdə Osmanlı dövlətinə qaytarırdı. Moldaviya və Valaxiyanın bu müharibəyədək mövcud olan imtiyazları təsdiq olunurdu. Yassı müqaviləsinin dördüncü maddəsi dəqiq şəkildə həyata keçirilməli idi. Altıncı maddəyə görə Prut çayı sərhədlərindən başqa, Asiya və digər yerlər tərəfdən sərhədlər müharibəyədək olan vəziyyətdə bərpa edilir və tutulmuş torpaqlar Rusiya tərəfdən Osmanlı dövlətinə qaytarılırdı. Yeddinci maddə əhalinin bir dövlətdən digərinə keçməsi haqqında idi. Səkkizinci maddə Rusiya tərəfdən müharibədə iştirak etmiş serblərdən bəhs edirdi. Doqquzuncu maddə əsirlərin dəyişdirilməsi barədə idi. Onuncu maddə hər iki dövlətin təbəələrinin müharibə üzündən təxirə salınmış iş və tələblərinin sülh bağlanmasından sonra baxılmasını tənzimləməli idi. On birinci maddə ratifikasiyaların mübadiləsindən sonra Rusiya qoşunlarının işğal olunmuş Osmanlı torpaqlarından çıxarılması haqqında idi. On ikin­ci maddə ilə tərəflərin təbəələri və tacirlərinə vurulan zərərlərin ödənilməsi tənzimlənməli idi. On üçüncü maddədə göstərilirdi ki, Rusiya bu sülh müqaviləsinin bağlanması ilə İranla eyni etiqaddan olan Osmanlı dövlətinin Rusiya ilə İran arasında müharibənin başa çatmasına xeyirxah xidmət etməsinə və onlar arasında qarşılıqlı razılıq əsasında sülhün bərqərar olunmasına razılaşır. On dördüncü maddə bu müqavilə üzrə ratifikasiyalar mübadiləsindən sonra tərəflər arasındakı düşmənçilik hərəkətlərinin dayandırılması və münasibətlərin qaydaya salınması haqqında idi. On beş və on altıncı maddələr müqavilənin təsdiqi və ratifikasiyası barədə idi (12, s. 413-428).
Qeyd edək ki, Rusiya Buxarest müqaviləsi ilə Balkanların xristian əhalisi kimi, Osmanlı imperiyasındakı ermənilərin də mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıxış etmişdir.
Ümumiyyətlə, Buxarest müqaviləsi Osmanlı dövlətinin hərbi-siyasi mövqelərinin nəzərəçarpacaq dərəcədə zəiflədiyinin ifadəsi idi. Bu müqavilə ilə Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazda siyasi nüfuzu daha da zəifləmiş, Rusiyanın bölgə üçün strateji planlarına geniş imkanlar yaranmışdır.

Ədəbiyyat Siyahısı
1. Ahmet Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. İstanbul, C. IX. 1976.
2. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, под ред. А.А.Берже (AKAK), т. III, Тифлис, 1869.
3. Akçura Y. Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, 2010.
4. Armaoğlu F. 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999.
5. Aydın M. Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı Kafkaslar. İstanbul, 2008.
6. Davudov G. XIX esrin əvvəllərində İran-Osmanlı münasibətləri və Avropa dövlətləri // “Şərgşünaslığın aktual problemləri” mövzusunda Respublika Elmi Konfransının Materialları, Bakı, 2009.
7. Dubrovin N.F. İstoriya Voynı i Vladıçestva Russkix na Kavkaze . T. 5. SPb., 1887.
8. Karal E. Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. V, Ankara, 1988.
9. Fadeev A.F. Rossiya i Kafkaz. Moskva, 1960.
10. Jorga N. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C: V, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul, 2005.
11. İbraqimbeyli H.M. Rossiya i Azerbaydjan v Pervoy Treti XIX veka . Moskva, 1969.
12. Mahmudov Y. Şükürov K. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi dövlətlərarası müqavilələr və digər xarici siyasət aktları 1639-1828. Dörd cilddə Birinci cild, Bakı, 2009.
13. Teymurova G. 1806-1812 osmanlı-rusya savaşı ve Azerbaycan. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi – Journal of Ottoman Civilization Studies Cilt 2, Sayı 2, Ocak 2016. S.45-59.
14. Tukin C. Osmanlı İmperatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi. İstanbul, 1947.
15. Yılmaz Ö. 1806-1812 Osmanlı-rus savaşı’nda rusların Trabzon ve Akçaabat saldırılarına dair bazı yeni bilgiler. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Bahar 2019 (26), 461-490.
16. Yeşil F. Trajik Zafer. Büyük Güçlerin Doğu Akdeniz’de Siyasi ve Askeri Mücadelesi (1806-1807), İstanbul, 2017.
17. Sadıqov H. Rusiya-Türkiyə münasibələrində Cənubi Qafqas problemi (1787-1829 –cu illər). Bakı, Elm, 1991.
18. Valehoğlu F. 1806-1812-cı illər Türk-Rus müharibəsi və Qarapapaqlar. /Tarix və onun problemləri, № 3, Bakı, 2013, s.38 – 43.

Açar sözlər: Rusiya, Osmanlı imperiyası, Şərqi Anadolu, Cənubi Qafqaz, Buxarest

Гумбатов Е. Н.
Докторант Гянджинского Государственного Университета

Резюме́
Из Истории Османо-Русского Военного Противостояния из-за Южного Кавказа и Восточной Анатолии в начале XIX в.
(на основе материалов Турецкой историографии)
В данной статье автором предпринята серьезная попытка осветить причины, ход и последствия Османо-Российского военного противостояния в начале XIX в. за госпродство в вышеназванных регионах. Автор, опираясь на сведения как Турецкой историографии так и различных достоверных русскоязычных источников а также данных Азербайджанской историографии убедительно и последовательно рассматривает причины, ход и последствия Русско-Османской войны 1806-1812 годов. Здесь также в кратце излагается основная суть Бухарестского мирного договора, кратко, но достаточно чётко основные итоги этой войны как для России так и для Османской Империи.

Ключевые слова: Россия, Османская Империя, Восточная Анатолия, Южный Кавказ, Бухарест.

Humbatov E.N.
PhD Student, Ganja State University

Summary
Regarding the History of Ottoman-Russian Confrontation for South Caucasus and Eastern Anatolia in the beginning of XIX century
(Based on references of Turkish historiography)
In present article, the author has made a serious attempt to enlighten the reasons, the process and the consequences of Ottoman-Russian military confrontation in the beginning of XIX century, for the sake of obtaining power in the regions enlisted above. The author deducts on the reasons, the process and the consequences of Russian-Ottoman war of 1806-1812 in a very precise and sequential manner, whilst referring to Turkish historiography, Russian language published sources, as well as Azerbaijani historiography. Article also includes a brief explanation of the main aspects of Bucharest peace agreement and a brief, however very concise enlightenment regarding the major outcomes of this was for Ottoman Empire as well as for Russia.

Keywords: Russia, Ottoman Empire, Eastern Anatolia, South Caucasus, Bucharest.

SİBİR VƏ UZAQ ŞƏRQ XALQLARI

SİBİR VƏ UZAQ ŞƏRQ XALQLARI
Sibir əhalisinin 9/10 hissəsini slavyan xalqları təşkil edir.
Sibirin daimi qeydiyyatda olan 26 milyonluq əhalisinin 22
milyondan çoxunu ruslar, bir milyondan çoxunu isə
ukraynalılar təşkil edir.
Sibirin yerli xalqlarının sayı isə 1,3 milyondan artıqdır.
Müasir Sibirdə 30-a qədər yerli xalq yaşayır. Onların
bəzilərinin məskunlaşdığı torpaqlar Avropa dövlətlərinin bir
çoxunun ərazisindən böyükdür. Məsələn, Saxa (Yakutiya)
Respublikasının ərazisi Fransanın ərazisindən 6 dəfə,
buryatların yaşadığı ərazisi isə Böyük Britaniya torpaqlarından
1,5 dəfə böyükdür. Sibir xalqları öz saylarına görə 2 qrupa
ayrılırlar: böyük və kiçik xalqlar. Buryatlar, yakutlar, tuvalılar,
sibir tatarları, xakaslar və altaylılar böyük xalqlar hesab

_______________Milli Kitabxana______________
54
olunurlar. Qalan xalqların hamısı “Sibirin kiçik xalqları”
sayılırlar.
Sibir xalqları müxtəlif dil ailələri və dil qruplarına
bölünürlər. Ən çox qohum dilli xalqlar Altay dil ailəsinə
mənsub olan xalqlardır. Altay dil ailəsi 3 qrupa ayrılır: 1) Türk;
2) Monqol; 3) Mancur. Türk qrupu daha genişdir. Sibirdəki
Altay Sayan xalqları (altaylılar 75 min) da bu qrupa daxildir.
Türk qrupuna daxil olan Sibir xalqları aşağıdakılardır:
Tuvalılar, xakaslar, Qərbi Sibir tatarları, qaraqaslar, şorlar və
dolqanlar, yakutlar. Bunların içərisində daha çox yakutlar
üstünlük təşkil edir (360 min).
Sibirdəki monqol qrupu xalqlarından yalnız Baykal gölü
ətrafında yaşayan buryatları (380 min) göstərmək olar.
Bu baxımdan tunqus-macur qrupuna daxil olan xalqların
sayı daha çoxdur. Bu qrupa tunquslar, lamutlar, nanaylar,
ulçlar, negidallar, oroçlar, udegeylər, oroklar və mancurlar
daxildir.
Qərbi Sibirdə bəzi xırda xalqlar da yaşayır ki, bunlar da
Ural dil ailəsinə mənsubdurlar.
Sibirin bəzi xırda xalqları paleoasiyalılаr adlandırılır. Bu
dil qrupuna Şimal-Şərqi Asiyanın bir çox xırda xalqları
daxildir. Bunlar itelmenlər, çukçalar, koryaklar, yukagirlər və
çuvanlardır.
Sibirin şimal-şərqində bir qrup eskimos (1500) və aleutlar
(500) da yaşayır. Tundra ərazisində maralçılıq geniş
yayılmışdır. Buryatlar daha çox əkinçiliklə məşğul olurlar.
Cənubi Altayın və Sayanın türk xalqları (xakaslar və tuvalılar),
əsasən, iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Şimali Altayın
türk əhalisi isə ovçuluqla məşğul olur. Əkinçilik təsərrüfatı
Altaydan qərbə doğru yerləşən ərazilərdə Tomsk, İşim, Barabin
və Tobol tatarları arasında yayılmışdı. Hazırda Sibir tatarları öz
məişət və mədəniyyətlərinə görə qonşu ruslardan o qədər də
fərqlənmirlər.

_______________Milli Kitabxana______________
55
Şimalın maldar tayfaları, əsasən, yakutlardır. Rusların
gəlişinə qədər onlar at və iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar.
Atlar ən şaxtalı günlərdə belə tövlədə saxlanılmırdı. Yakutlar
balıqçılıqla da məşğul olurlar.
Köçəri buryatlar və altaylılar isə əvvəllər daha çox
alaçıqlarda yaşayırdılar. Altayların, buryatların, xakasların və
yakutların başlıca yaşayış evi tipi altıbucaq evlər idi. Oturaq
yakutlar və buryatlar isə ağac evlərdə yaşayırdılar. Cənubi
Sibirin maldar əhalisinin geyimləri monqol geyimlərinə
bənzəyirdi. Cənubi Altay maldarları isə uzun ətəkli kürklər
geyinirdilər. Yakutların qadın bayram libası “sanqıyax”
adlanan uzun ətəkli qollu xəz koftalardan ibarətdir.
Nivxlərin, nanayların, ulçların, koryakların, itelmenlərin,
selkupların və xantların təsərrüfatı oturaq balıqçı təsərrüfat idi.
Balıqçılıq bütün il boyu əhalinin ehtiyacını təmin edən yeganə
həyat sahəsi idi. Oturaq balıqçılar itlərdən nəqliyyat vasitəsi
kimi istifadə edirdilər. Onlar mürəkkəb qoşqu üsulu ilə
xizəklərə qoşulurdu. Amur və Ob balıqçıları balıq dərisindən
şalvar və xalat tikir, qış paltarlarını isə xəz dəridən tikirdilər.
Ovçu və ya maralçı tayfalar Yenisey çayı ilə Oxot dənizi
arasında məskunlaşmışlar. Onlar evenglər, evenlər, dolqanlar,
selkunlar və ketlərin bir hissəsidir. Geyimləri “mamitsa”
adlanan xəz dəridən ibarətdir və bu başdan ayağa qədər
geyinilir.
Arktika dəniz ovçuları adlanan və Çukot yarımadası
sahillərində yaşayan eskimoslar, çukçalar və aleutlar, əsasən,
suiti və morj ovlayırdılar. Primorsk əhalisi keçmişdə yalnız
tüstü çıxmaq üçün bacası olan qapısız qazmalarda yaşayırdılar.
Oraya nərdivanla çıxıb-düşürdülər. XIX əsrdə onlar maralçı
qəbilələr sayağı yaranqalar tikməyi öyrənmişdilər. Onlar da iki
qatlı xəz kisələrə bənzər paltar geyirdilər.
Bir-birindən təcrid edilmiş vəziyyətdə yaşayan Sibir
xalqları arasında nəsli qəbilə münasibətlərinin qalıqları çox
güclü idi. Məsələn, yukagirlərdə belə bir qayda var idi ki,

_______________Milli Kitabxana______________
56
gənclər gələcək qaynatasının evində bir müddət işləyərək onun
qızı ilə evlənmək hüququ qazanırdı. Evlənən gənclər elə orada
da yaşayırdılar. Bu tərzdə “işləyib ödəmə əsasında nigah”
çukça və koryaklarda da qeydə alınmışdır. Ərin arvad tərəfə
getməsi adəti XVII əsrdə itelmenlər arasında da vardı. Lakin
Sibir xalqlarının əksəriyyətində patriarxal nəsli quruluş hökm
sürürdü. Məsələn, nivxlərdə nəsil ata xətti üzrə hesablanırdı.
Qədim Sibir xalqları arasında quldarlıq münasibətləri də
saxlanılırdı. Qul edilmiş kişilər qadın kimi ev işlərində
çalışırdılar. Lakin bеşinci nəsildə qul artıq azad edilirdi.
Keçmişdə Sibir xalqları arasında ən çox şamanizm dini
yayılmışdı. Şamanlıq XVII əsrdə buryatlar arasında buddizm
ilə əvəz olunmuşdu. Buddizm tuvalılar arasında, xristianlıq
xakas və altaylarda əsas din sayılır. Qərbi Sibir tatarları XVI
əsrdə müsəlmanlığı qəbul etmişlər.

MƏRKƏZİ ASİYA, QAZAXISTAN VƏ QAFQAZ
XALQLARI

MƏRKƏZİ ASİYA VƏ QAZAXISTAN XALQLARI:
Uzun sürən etnik inkişaf prosesində Mərkəzi Asiya və
Qazaxıstanda yaşayan bir çox etnoslar artıq XX əsrin
əvvəllərində burjua milləti şəklində formalaşmışdır. Mərkəzi
Asiya və Qazaxıstanda yaşayan əhalinin 3/5 hissəsini türk
dillərində danışan əhali təşkil edir. Bunlara misal olaraq
özbəkləri, qazaxları, qırğızları, türkmənləri, qaraqalpaqları,
tatarları, uyğurları və azərbaycanlıları göstərmək olar. Türkdilli
xalqlar arasında əhalisinin sayına görə özbəklər birinci yerdə
dururlar. Hind-Avropa dil ailəsinin İran qrupuna aid olan
xalqlar ümumi əhalinin 7%-ni (50 milyon) təşkil edir. Bunlar
taciklər, farslar, bəluclar və kürdlərdir. Slavyan mənşəli xalqlar
27% təşkil edir. Dunqanların dili Çin-Tibet dil ailəsinə daxil
olan Çin dilidir.
Hal-hazırda Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanda 5 müstəqil

_______________Milli Kitabxana______________
57
dövlət: Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Tacikistan və
Qazaxıstan, habelə, Özbəkistanın tərkibinə daxil olan
Qaraqalpaq Respublikası yerləşir.
Özbəkistan Respublikası əhalisinin 77,5 %-ni özbəklər
təşkil edir. Burada ruslar, tatarlar, qazaxlar, taciklər,
koreyalılar, qaraqalpaqlar, ukraynаlılаr, qırğızlar, yəhudilər,
türkmənlər və azərbaycanlılar da yaşayırlar.
Qazaxıstan əhalisinin 40 %-ni qazaxlar təşkil edir.
Qazaxlardan sonra ruslar üstünlük təşkil edirlər. Qazaxıstanda
ukraynаlılаr, almanlar, tatarlar, özbəklər, belaruslar, uyğurlar,
koreyalılar, azərbaycanlılar və dunqanlar da yaşayırlar.
Tacikistanda, əsasən, taciklər üstünlük təşkil etməklə
yanaşı burada özbəklər, ruslar, tatarlar, qırğızlar, ukraynаlılаr
dа yaşayırlar.
Qırğızıstan Respublikasının əhalisinin 56 %-ni qırğızlar
təşkil edir. Burada, həmçinin, ruslar (1,1 milyon), özbəklər,
ukraynаlılаr, tatarlar, uyğurlar, almanlar, qaraqalpaqlar,
dunqanlar və qazaxlar yaşayır. Rusların çoxluğu ilə əlaqədar
olaraq Qırğızıstan Respublikasının dövlət dilləri qırğız və rus
dilləridir.
Türkmənistanda əhalinin 80,5 %-ni türkmənlət təşkil edir.
Türkmənistanda ruslar, qazaxlar, azərbaycanlılar, ermənilər,
ukrainlər, bəluclar da yaşayırlar.
Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanın maddi-mədəniyyəti etnik
mənsubiyyətdən daha çox təsərrüfat və regional xüsusiyyətləri
özündə əks etdirir. Şəhər yaşayış məntəqələrindən fərqli olaraq
aul və qışlaq kimi məskənlər etnik xüsusiyyətlərə malikdir.
Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanda Alma-ata, Astana, Daşkənd,
Səmərqənd, Bişkek kimi iri şəhərlər vardır. Regionda ən böyük
şəhər Daşkənddir. Mərkəzi Asiyada yaşayış evləri 2 tipdir:
Oturaq əkinçilərə məxsus bir mərtəbəli evlər və Köçəri
maldarlara məxsus mövsümi xarakterli evlər. Mərkəzi Asiya
xalqlarının ənənəvi geyimləri bir çox ümumi spesifik cəhətlərə
malikdir. Kişi geyimlərinin əsasını tuniki formalı biçim

_______________Milli Kitabxana______________
58
üsulunda hazırlanan köynəklər və enli şalvarlar təşkil edir. Üst
paltarı kimi hər yerdə yaxası başdan ayağa qədər açıq, uzun
qolları aşağıya doğru nazikləşən xalatlar geyirlər. Xalatın
biçimi və onun rəngi milli mənsubiyyəti ayırd etməkdən daha
çox onlar ayrı-ayrı vilayətlər üzrə fərqlənirdi. Məsələn, xarəzm
özbəkləri, türkmən və qaraqalpaqlar qırmızı rəngli, Fərqanə
özbəkləri və taciklər isə yaşıl-göy rəngli xalatlar geyirlər.
Ənənəvi qadın geyimləri XX əsrin əvvəllərinədək öz
milli xüsusiyyətlərini daha çox mühafizə etmişdir. Onlar tuniki
biçimli uzun köynək və şalvar geyirdilər. Paltarlar açıq rəngli
parçalardan tikilirdi. Üst paltarları kişi geyimlərindən o qədər
də fərqlənməyən xalatlardan ibarət idi. Mərkəzi Asiya ənənəvi
qadın geyimlərinin əsasını xalat örtük təşkil edir. Qadınlar onu
başlarına salırlar.
Mərkəzi Asiya və Qazaxıstan xalqlarının əksəriyyəti
müsəlmandır. Qazaxıstanın şimalında xristianlar da yaşayırlar
ki, bu da ərazidə rusların çoxluq təşkil etməsi ilə əlaqədardır.
QAFQAZ XALQLARI: Xüsusi tarixi-etnoqrafik vilayət
olan Qafqazın etnik tərkibi olduqca rəngarəngdir. Hal-hazırda
Qafqazda 3 müstəqil ölkə: Azərbaycan, Gürcüstan (tərkibində
Abxaziya, cənubi Osetiya və Acarıstan vilayətləri yerləşir) və
Ermənistan Respublikaları, o cümlədən, Rusiya Federasiyası
tərkibində olan Şimali Qafqazda muxtar qurumlar və
respublikalar vardır: Dağıstan, Kabarda-Balkar, Şimali Osetiya
(Alaniya), Çeçenistan, İnquşetiya muxtar respublikaları,
Krasnodar ölkəsində Adıgey muxtar vilayəti, Stavropol
ölkəsində Qaraçay-Çərkəz muxtar vilayəti və Xəzərin şimal-
qərb sahillərində Kalmıkiya muxtar respublikası yerləşir.
Qafqazda 50-yə qədər xalq yaşayır. Onların ən böyüklərinin
statistik cədvəlinə baxaq:
Azərbaycanlılar 8
milyon
Gürcülər 4
milyon
Ermənilər 4,3
milyon
Abxazlar 100
min

_______________Milli Kitabxana______________
59
Acarlar 300
min
Osetinlər 600
min
Dağıstan xalqları:
Avarlar
550 min
Darginlər 320
min
Kumıklar
260 min
Ləzgilər 450
min
Laklar
120 min
Tabasaranlar
85 min
Noqaylar
70 min
Rutullar
17 min
Aqullar
13 min
Saxurlar
15 min
Kabardinlər 350
min
Balkarlar
75 min
Çeçenlər 1
milyon
Çərkəzlər 55
min
İnquşlar 200min
Adıgeylər 120
min
Qaraçaylar
150 min
Abazinlər 36
min
Ruslar
12 milyon
Ümumi əhali: 32,5
milyon

Linqvistik baxımdan Qafqaz əhalisi 3 böyük dil ailəsinə
mənsubdur: Qafqaz, Hind-Avropa, Altay dil ailələri. Lakin
ərazidə azsaylı xalqlar da yaşayır ki, bunlar daha çox
Dağıstanda məskunlaşmışlar.
Antropoloji cəhətdən Qafqaz əhalisi yekcinsdir.
Monqoloid əlamətli noqaylar və kalmıkların əksəriyyəti istisna
edilməklə bütün digər xalqlar böyük Avropa irqini təmsil
edirlər. Ruslar istisna edilməklə Qafqazın bütün əhalisi Avropa
irqinin cənub budağına daxildirlər. Əhali başlıca olaraq üç
əlamətlərinə görə fərqlənir:

_______________Milli Kitabxana______________
60
1) Saçın və gözlərin rənginə görə;
2) Sifətin enliliyinə görə;
3) Baş indeksinə görə.
Qafqaz əhalisini aşağıdakı antropoloji tiplərə ayırmaq
olar:
1) Böyük Qafqaz tipi;
2) Xəzər tipi;
3) Kuban və ya Pont tipi;
4) Kartvel və erməni tipləri.
Qafqaz əhalisinin müasir antropoloji tərkibi hələ Son
Tunc və İlk Dəmir dövründə formalaşmışdır. Qafqazda ən
geniş yayılmış dil ailəsi Qafqaz və ya İber-Qafqaz dil ailəsidir.
Hazırda bu dil ailəsi 4 budağa ayrılır: 1) Cənub (Kartvel); 2)
Şimal-Qərb (Abxaz-adıgey); 3) Mərkəz (Nax); 4) Dağıstan
budaqları.
Kartvel dillərində gürcülər danışır.
Abxaz-adıgey dillərində abxazlar, abazinlər, adıgeylər,
çərkəzlər və kabardinlər danışırlar.
Çeçenlərin və inquşların dilləri Nax budağına daxildir.
Dağıstan budağına avarların, darginlərin, lakların,
ləzgilərin, tabasaranların, o cümlədən, Dağıstanda və
Azərbaycanda yaşayan bir neçə xalqın dili daxildir.
Dağıstan və Azərbaycanda yaşayan Dağıstan dilli xalqlar
ləzgilər, aqullar, rutullar, avarlar, tabasaranlar, saxurlar,
udinlər, buduqlar, qrızlar və xınalıqlardır. Ləzgilər ləzgi, rus və
Azərbaycan dillərində, aqullar ləzgi və rus dillərində, rutullar
və saxurlar Azərbaycan və rus dillərində, tabasaranlılar öz
müstəqil ədəbi dillərində, udinlər Azərbaycan və udin
dillərində danışırlar.
Qafqazda Hind-Avropa dillərini təmsil edən xalqlar
ruslar, ermənilər, osetinlər, ukraynаlılаr, tatlar, talışlar, kürdlər,
yunanlar və başqalarıdır. İran dilli əhali osetinlər, talışlar,
kürdlər və tatlardır. Qafqazda moldovanlara, qaraçılara, alman-
lara da rast gəlinir.

_______________Milli Kitabxana______________
61
Altay dil ailəsinə mənsub olan xalqlar türk dilli
xalqlardır. Bunlara azərbaycanlılar, noqaylar, kumıklar,
balkarlar, qaraçaylar daxildir.
Qafqaz xalqlarının geyimləri bəzi əlamətlərinə görə
ümumi xarakter daşısa da burada yaşayan xalqların
geyimlərində də fərqlər vardır. Adıgeylərin, osetinlərin,
qaraçayların, balkarların, abxazların geyimləri oxşardır. Bu
xalqların geyim tipləri: beşmet, dar şalvar, papaq və yapıncı,
ensiz toqqa və çəkmədən ibarətdir. Qadın geyimləri
köynəkdən, uzun şalvardan, enli biçimli tumandan və hündür
baş geyimindən ibarətdir. Dağıstan xalqlarının kişi geyimləri
bir çox əlamətlərinə görə adıgey geyimlərinə bənzəyir.
Dini etiqadlarına görə Qafqaz xalqları 2 hissəyə:
müsəlmanlara və xristianlara ayrılır. Xristianlıq Qafqazda
eramızın ilk əsrlərində yayılmışdır. IV əsrdə bu din Qafqaz
Albaniyasında (İndiki Azərbaycan və Cənubi Dağıstan) və
Gürcüstanda qəbul edilmişdir.
Xristianlıq gürcülərdən abxazlara və adıgeylərə (VI-VII
əsrlər) keçmişdir. Bu dini sonralar çeçenlər (VIII əsrdə),
inquşlar, osetinlər və başqa dağlılar da qəbul etmişdilər.
Qafqazda İslam dininin yayılması bilavasitə Ərəb dövrü
ilə (VII-VIII əsrlər) əlaqədardır. Bu din monqol yürüşləri
dövründə, xüsusilə, Teymurun yürüşləri zamanı daha da
möhkəmləndi. Abxazlar İslami XV əsrdə, türk işğalları
dövründə qəbul etdilər.
Şimali Qafqaz xalqları arasında İslam dinini XV-XVII
əsrlərdə türk sultanları və Krım xanları yayırdılar. İslam dinini
XVII-XVIII əsrlərdə osetinlər Kabardadan qəbul etmişdilər.
XVI əsrdə İslam Dağıstandan Çeçenistana da keçmişdir.
İnquşlar isə İslam dinini XIX əsrdə çeçenlərdən qəbul etmişlər.
İslam dini Şamilin başçılığı altında milli azadlıq hərəkatı
dövründə dağlılar arasında daha da möhkəmləndi.
Azərbaycanlılar Cənubi Qafqazda yaşamaqla Qafqazın ən
böyük yerli xalqıdır. Kökləri yerli Qafqaz Albaniyasına gedib

_______________Milli Kitabxana______________
62
çıxan Azərbaycan xalqı öz milli adətlərinə, məişətinə və
mədəniyyətinə görə digər Qafqaz xalqları ilə həm oxşar, həm
də fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Albanların xarici antropoloji
görünüşü haqqında məlumatlardan aydın olur ki, onlar
Dağıstan və Azərbaycanda yaşayan, keçmiş albanların qalıqları
olan xalqlara çox oxşar olmuşlar.
Cənubi Qafqazda ikinci böyük yerli xalq gürcülərdir.
Gürcüstanda gürcülərlə yanaşı azərbaycanlılar, ruslar,
ermənilər, abxazlar, osetinlər, acarlar və başqa xalqlar da
yaşayırlar. Antropoloji cəhətdən gürcülər Pont-Zaqros tipinə
aiddir. Gürcülərin arasında bir çox etnik qruplar da vardır.
Hazırda onlar gürcü etnosunun tərkibinə daxil olaraq öz
əvvəlki etnik xüsusiyyətlərini itirmişlər. Bunlar, əsasən, kartli,
kaxet, tuşin, xevsur, pşav, moxev, mtiul, inqiloy, mesxi, cavax,
imeret, raçin, leçxum, qori, acar, meqrel, laz (çan) və
svanlardır. Gürcülər daha çox əkinçilik, maldarlıq, üzümçülük
və şərabçılıq, o cümlədən, sənətkarlıqla məşğul olmuşlar.
Gürcü yaşayış evləri 3 tipdir. Svanlar, xevsurlar və tuşinlər 3-4
mərtəbəli evlərdə yaşayırlar. Gürcü xalq nəqliyyat vasitələri 2
qrupdur: sürütmələr və xizəklər. Gürcü geyimləri
özünəməxsusluğu ilə seçilir. Kişi geyimləri çoxa-axalexi
adlanır. Gürcü adətinə görə endoqamiyaya yol verilmir.
Elçiliyə gedənlər, adətən, qızın dayısının razılığını alırdılar. Bu
adətə dasacerisi – razılıq deyirlər. Sonra patara nişani, yəni
kiçik nişan taxılırdı. Bu mərhələdən sonra nişanlı qız artıq başı
açıq evdən bayıra çıxa bilməzdi. Daha sonra böyük nişan
olurdu. Bir qədər sonra toy şənliyi başlayırdı.
Ermənilər Cənubi Qafqazda gəlmə xalq olmaqla Hind-
Avropa dil ailəsinin ayrıca bir qrupunu təşkil edirlər. Qədim
erməni dili qrabar XIX əsrə qədər danışıq dili kimi istifadə
olunmuşdur. Son orta əsrlər dövründən başlayaraq yeni ədəbi
erməni dili – aşxarabar dili təşəkkül taparaq XIX əsrdə tam
erməni dilinə çevrilmişdir. Ermənistan hal-hazırda monoetnik
respublikadır. Ermənistanın qədim yerli əhalisi azərbaycanlılar

_______________Milli Kitabxana______________
63
olmuşdur. Qafqazа XIX əsrdə gələn ermənilər sonralar yerli
əhalinin məişət və mədəniyyətini mənimsəmişlər və bunları
özününküləşdirməyə cəhd göstərmişlər.

AVROPA XALQIARI
Avropanın yer üzünün ayrıca bir hissəsi kimi qəbul
edilməsi ilk növbədə orada yaşayan xalqların dünya tarixinin
bəzi dövrlərində böyük rolu ilə əlaqədardır. Etimoloji cəhətdən
Avropa adı yalnız coğrafi məna daşıyır: yunan sözü “Europa”
(“Ereb” Assuriya sözündən) “Qərb ölkəsi” adlanır; o, konkret
halda Avrasiyanın qərbi deməkdir. Ərazidə avropoid irqinə
mənsub olan insanlar daha çox yayılmışdır. Qitədə avropoid
irqi öz xüsusiyyətlərinə görə şimali avropoid və cənubi
avropoid irqlərinə də ayrılır. Şimali avropoid irqinə daha çox
Skandinaviya ölkələrinin əhalisi aiddir. Cənubi avropoid irqinə
mənsub insanlar daha çox Cənubi İtaliyadа yayılmışlar.
Avropada Hind-Avropa dil ailəsinə məxsus 4 böyük qrup
yayılmışdır: Slavyan; Alman; Roman; Kelt dil qrupları. Bu dul
qrupları ilə yanaşı kiçik qruplar da vardır: Yunan, erməni və
alban dilləri ayrıca dil qrupları kimi çıxış edirlər. Avropada
Ural, Altay və Semit-Hamit dil ailəsinə məxsus dil qruplarının
insanları da məskunlaşmışdır.
SLAVYANLAR: Avropanın ən böyük və ən geniş
məskunlaşmış xalqlar qrupundan biri slavyanlardır. Slavyanlar
3 qrupa bölünür: 1) Cənub slavyanları: Bura Balkan
slavyanları, yəni bolqarlar, makedoniyalılar və keçmiş
Yuqoslaviya xalqları daxildir; 2) Qərb slavyanları: Bura
polyaklar, çexlər, slovaklar və Luqovitsa serbləri daxildir.; 3)
Şərq slavyanları: Bura ruslar, ukraynalılar və beloruslar
daxildir.
Qərb slavyanlarının mənəvi mədəniyyəti ənənəvi
mərasimlərlə zəngindir. Belə ki, polyaklarda, slovak və
lujitsalılarda “dojimka” və “objomka” geniş qeyd edilir

_______________Milli Kitabxana______________
64
(lujitsalılarda “xoruzun Öldürülmə günü”). Bu qədim slavyan
əkinçilik bayramı avqust-sentyabr aylarına təsadüf edir və
keçmişdə ayrı-ayrı sehrli hərəkət və mərasimlərlə müşayət
edilirdi ki, bunun da əsas məqsədi bu məhsulu saxlamaq üçün
növbəti ilin məhsul alınmasına təminat vermək idi. Bu dövrə
aid olan digər ənənəvi bayram kimi yaz bayramı “stada na
troitsu”nu, Polşada “ruh günü” , gənclər bayramı, “may ağacı”
(bu bayramda tozağacının yüksək hissəsi kəsilmiş budaqlarla,
açıq lentlərlə bəzədilir) bayramlarını göstərmək olar.
Polyakların, çexlərin və slovakların böyük bir hissəsi
katoliklərdir.
Cənub slavyanları qrupu xalqlarına bolqarlar, serblər,
xorvatlar, makedoniyalılar, çernoqoriyalılar, müsəlman
slavyanlar daxildirlər. Bu xalqlar, əsasən, Balkan
yarımadasında məskunlaşmışlar. Cənub slavyanları qədim
əkinçilik və maldarlıq ənənələrinə malikdirlər. Cənub
slavyanlarının müxtəlif qədim bayramları vardır. Buna misal
olaraq hələ antik dövrlərə aid olan “obrok” və onunla əlaqədar
torpağın məhsuldarlıq magiyası, qədim “qurd günləri”-
qurdlara həsr olunmuş noyabr ayının ilk həftələri və s.
göstərmək olar. Bundan başqa bolqarlarda və digər cənub
slavyanlarında məşhur olan və həm də mənşəyi antik dövrə
gedib çıxan Trifon Zarezan günüdür ki, bu da 14 fevralda qeyd
edilir (üzüm kəsilməsi və onlara çaxır tökülməsi). Təqvim
bayramlarından müqəddəs Lazar günündə, pasxaya bir həftə
qalmış qeyd edilən “lazarak” qız bayramını, Georgiyev gününü
(6 may) – mal qaranın çəmənlərə birinci yaz otlağına
çıxarılmasını və s. göstərmək olar.
Şərq slavyanları məişət və mədəni xüsusiyyətlərinə görə
bir-birinə daha yaxındırlar. Onların ümumi sayı 200 milyondan
çoxdur. Hal-hazırda 145 milyondan çox rus, 46 milyondan çox
ukraynalı və 10 milyondan çox belorus yaşayır. Bu xalqların
böyük əksəriyyəti Şərqi Avropada yaşayırlar. Şərq
slavyanlarında əkinçilik, onunla sıx əlaqədə olan maldarlıq və

_______________Milli Kitabxana______________
65
meşə təsərrüfatı daha yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Mal-
qaranın saxlanılmasında otlaq-bordaq forması üstünlük təşkil
edir. Daha çox etnoqrafik xüsusiyyətləri xalq geyimlərində
tapmaq olar. Geyimlərin istehsalı son zamanlara qədər kustar
хarakteri daşıyırdı. Şərq slavyanları özləri kətan, çətənə, əkir,
yun alır və dəri emal edirdilər. Şərq slavyanlarının əsas geyim
tipi köynəklərdir. Kişilər dizə qədər, qadınlar isə daha uzun
ətəkli köynəklər geyirdilər. Kişi köynəkləri birtipli – tunikli
biçimdə olurdu. Yalnız rusların yaşadığı bir çox vilayətlərdə
yanyaxa köynəklər geniş yayılmışdı. Qadın köynəklərində daha
çox fərq nəzərə çarpırdı. Şərqi slavyan xalqlarının qadın baş
örtükləri etnoqrafik baxımdan daha maraqlıdır. Qızların və ərli
qadınların baş örtüklərində fərqli cəhətlər daha çoxdur. Qadın
baş örtüyünün bağlanma qaydaları ən çox toylarda müşahidə
olunurdu. Cənubi rus vilayətlərində, ukraynalılarda və
beloruslarda baş yaylığından çələng düzəldirdilər. Bir çox
mərkəzi vilayətlərdə baş örtüyünün özü bir növ çələngi
xatırladırdı. Üst geyimləri daha universal xarakterdə idi. Bu
mənada qadın və kişi geyimləri arasında böyük fərq nəzərə
çarpmırdı. Ruslar, ukraynalılar və beloruslar rəsmən pravoslav
kilsəsinə xidmət edirlər. Təqvim mərasimləri İvan Kupola
bayramı, maslenitsa, troitsa, soçelnik təntənəli şəkildə qeyd
olunur.
ALMAN XALQLARI QRUPU: Bu qrupa aid olan xalqlar
Şimali Atlantika adaları daxil olmaqla, Qərbi, Mərkəzi və
Şimali Avropada yaşayırlar. Dil və mədəniyyətin bəzi
xüsusiyyətlərinə görə bu xalqları iki böyük qrupa bölürlər:
Şimali Alman (Skandinaviya) xalqları və Qərbi Alman xalqları.
Skandinaviya xalqları qrupuna isveçlər, norveçlilər,
danimarkalılar, islandiyalılar və fоrerlilər daxildirlər.
Təsərrüfatda meşə sahəsi daha çox inkişaf etmişdir ki, bu da
təbii-coğrafi şəraitlə əlaqədardır. İsveç xalqı öz milli kostyum-
larını müasir dövrdə yalnız toylarda geyir. Norveçlilərin milli
geyimi “bunad” adlanır. Digər Skandinaviya xalqlarında

_______________Milli Kitabxana______________
66
olduğu kimi danimarkalılarda da yun məmulatları geniş
yayılmışdır. İslandiyalıların və farerlilərin ənənəvi mədəniyyəti
Norveç mədəniyyətinə çox yaxındır.
Qərbi Alman xalqları qrupuna almanlar, avstriyalılar,
ingilislər,
şotlandiyalılar, oleterlilər, alman-isveçrəlilər,
lüksemburqlular, elzaslılar, lotaringiyalılar, flamandlar,
hollandiyalılar və frizlər daxildir. Bu xalqlar arasında daha
geniş yayılmış dillər alman və ingilis dilləridir. Bütün alman
xalqının özünü adlandırdığı ad – Döyç (Döyçlənd – Döyç
torpağı) ölkənin şimalında yaşayan tevton tayfasının adı ilə
əlaqədardır. Qədimdə ölkənin cənubunda yaşayan aleman
tayfasının adı ilə bir çox roman xalqları almanları Aleman
adlandırır. İngilislər isə onları germanlar adlandırırlar. German
xalqlarının ənənəvi məşğuliyyəti heyvandarlıq, əsasən, iri
buynuzlu mal-qaranın saxlanması və əkinçilikdir. İngilislərin
milli mətbəxi və milli bayramları daha maraqlıdır. İngilislərin
milli xörəkləri rostbif və bifşteks bir çox ölkələrdə məşhurdur.
Ənənəvi yaz bayramları, xüsusən, indi İngiltərədə yalnız bir
gün qeyd olunan maslenitsa böyük rəngarəngliyi ilə seçilir.
Həmin gün səhər saat 11-də kilsə zəngləri kəndin bütün
əhalisinə blinaların bişirilməsinin başlanmasını xəbər verir.
Niderland əhalisinin əksəriyyəti şəhərlərdə yaşayır. Almanlarda
da təqvim bayramları böyük təntənə ilə qeyd edilir.
ROMAN XALQLARI QRUPU: Bu qrupa italyanlar,
italyan-isveçrəlilər, ispanlar, fransızlar, portuqaliyalılar,
friullar, romaneşlər, ladinlər, korsikanlar, katalonlar,
qalisiyalılar, rumınlar və moldovanlar daxildir. İtalyanların
mənəvi həyatı müxtəlif ənənəvi bayramlarla zəngindir. Milad
günü və yeni il bayramı geniş miqyasda keçirilir. İtalyanlar
Yeni il günü evdə lazım olmayan çini və şüşə qabları, sınıq
mebeli tullayırlar. İtaliyada ən böyük yaz bayramı karnaval
hesab edilir. Karnaval gəzintiləri, adətən, fevral-mart aylarında
keçirilir. Pasxa italyanların ikinci böyük yaz bayramıdır.
İtalyanlarda ən məşhur yay bayramı San Covanni günüdür (24

_______________Milli Kitabxana______________
67
iyun). İspanlarda ən çox sevilən təqvim bayramı Milad
günüdür. İspaniyada katolok təqvimi ilə bütün müqəddəslərin
günü hesab edilən 1 Noyabr günü böyük əhəmiyyətə malik
bayramdır. İspanlar da ənənəvi olaraq çoxlu karnavallar
keçirirlər. İspan bayramlarında hər zaman koorido (öküzlər
döyüşü) keçirilir.
KELT XALQLARI QRUPU: Bu qrupa irdandiyalılar
(Şimali və Cənubi İrlandiyada), valliyalılar (Uelsdə), gellər
(Şotlandiyada və Gebrid adalarında) və bretanlar (Fransada
Bretan yarımadasında) daxildir. Keltlər Avropanın ən qədim
sakinlərindən biridir. Keltlərdə daha çox nəzərə çarpan Laten
mədəniyyətidir. Bu ad müasir İsveçrədə La Ten adlanan yerin
adı ilə belə adlandırılır. E.ə. V-I əsrlərə aid edilən mədəniyyət
Qərbi və Mərkəzi Avropada yayılmışdı. Bu mədəniyyət oturaq
əhalinin mədəniyyəti idi ki, bunlarda da sinfi quldarlıq
cəmiyyəti yaranırdı, sənətkarlıq və ticarət inkişaf edirdi,
şəhərlər böyüyürdü. Dağlı gellər dizlərə qədər uzanan damalı
yubka – kilt geyinirdilər. Hazırda bunlar şotland ənənəvi
mədəniyyətinin simvolu olmuşdur.
Yuxarıda qeyd olunan 4 böyük dil qruplarından başqa
Avropada aşağıdakı xalqlar da yaşayır:
BALTİK XALQLARI: Bu qrupa latışlar və litvalılar
daxildir. Bu xalqlar, əsasən, Latviya və Litvada yaşayırlar.
Qədim məşğuliyyətləri əkinçilik və heyvandarlıq olmuşdur.
Latışların və litvalıların milli və mədəni həyatları çox oxşardır.
Ənənəvi mədəniyyətin bir çox cəhətləri kimi latışlarda və
litvalılarda xalq kostyumları çox oxşardılar.
YUNANLAR: Balkan yarımadasının cənubunda və Egey,
Aralıq, İoniya dənizlərinin adalarında, habelə, Kipr adasında
Hind-Avropa dillərində danışan yunanlar yaşayırlar. Yunanlar
qədim yüksək antik svilizasiyanın yaradıcıları hesab olunurlar.
Ənənəvi yunan yaşayış evi tipləri müxtəlifdir. Əksər evlər
birmərtəbəlidir. Evlərin pəncərə və aynabəndi, adətən, şərqə
doğru yönəlmişdir. Ənənəvi xristian bayramları Milad günü,

_______________Milli Kitabxana______________
68
Yeni il, pasxa ilə yanaşı yunanlar bütün Avropa xalqlarına
məlum olan “may bayramı”, təbiətin yaz oyanışı ilə əlaqədar
bayramlar da keçirirlər.
ALBANLAR: Hind-Avropa dil ailəsinə daxil olan
xalqlardan biri də albanlardır. Onlar özlərini “Şgiptor”
adlandırırlar. Alban dili Hin-Avropa dil ailəsinə daxil olan,
İlliriya və Frakiyalılara aid edilən yeganə dil olaraq qalmışdır.
XII əsrdə müstəqil Alban dövləti olan Ayberlər dövləti
yaranmışdı. Alban kəndlilərinin ənənəvi məşğuliyyəti köçmə
qoyunçuluqdur. Əkinçilikdə taxılçılıq əsas yer tutur. Albanların
kənd məskənləri 3 tiplidir: dağınıq, yığcam və müasir küçəvari
poan quruluşlu evlər. Albaniyada əhalinin əksəriyyəti
müsəlmandır. Albaniyada Milad günü (25 dekabr), “Yaz günü”
(1 və 14 mart) və Müqəddəs Georgi günü (23 aprel) təntənəli
surətdə keçirilir. Albaniyada Müqəddəs Georgi günü (23 aprel)
həm xristianlar, həm də müsəlmanlar tərəfindən qeyd edilir.
MALTALILAR: Maltalılar Avropada yeganə Semit dilli
xalqdır. Onlar Aralıq dənizində Malta və Qotso adalarında
məskunlaşmışlar. Əsas məşğuliyyətləri əkinçilikdir. Otlaqların
azlığı heyvandarlığı məhdudlaşdırır. İqlim Maltada ildə 2-3
dəfə məhsul götürməyə imkan verir. Maltalıların mənəvi
həyatında katolosizm çox böyük rol oynayır.
FİN-UQOR XALQLARI: Avropa qitəsindəki xalqların
bir hissəsi Fin-Uqor qrupuna daxildir. Bu xalqlar Avropaya
Ural dağı ətrafından gəlmişlər. Avropanın Fin-Uqor qrupu
xalqlarına finlər, saamlar, estonlar, mordvalar, udmurtlar,
marilər, komilər, karellər, vepslər və macarlar daxildir. Finlər
Finlandiyada, estonlar Estoniyada, macarlar isə Macarıstanda
məskunlaşmışlar. Digər xalqlar: saamlar Finlandiya və
Norveçin şimal vilayətlərində, mordva, udmurt, marilər,
komilər, karellər və vepslər Rusiyanın şimal və Volqayanı
rayonlarında məskunlaşmışlar. Macarlar katolikdirlər. Fin
tayfalarının birləşməsi XIV əsrdə başa çatmışdır. Estonların
ənənəvi mədəniyyəti digər Pribaltika xalqlarınınıı

_______________Milli Kitabxana______________
69
mədəniyyətinə
bənzəyir. Saamlar monqoloid irqinə
mənsubdurlar. Dini əqidəyə görə Volqayanı ərazinin fin dilli
xalqları pravoslav xristianlardır.