Qafqazın coğrafiyası kitabı

tədqiqatının nəticəsində aparılmışdır. Təbii-iqtisadi rayonlaşma və onun geniş təhlili respublikada aparılan ilk

Qafqazın coğrafiyası kitabı

Kafedranın elmi-tədqiqat istiqaməti: Kafedra əməkdaşlarının iqtisadi və sosial coğrafiya sahəsində əsas elmi-tədqiqat istiqaməti – cəmiyyətin ərazi təşkili və regional iqtisadiyyatın təkmilləşdirilməsi; təbii fəlakət hadisələrinin sosial-iqtisadi coğrafi təhlili; Xəzərin təbii ehtiyatlarının istifadəsinin geosiyasi, iqtisadi, ekoloji-coğrafi səciyyəsi.

PROQRAMLARIN SİYAHISI

BAKALAVR pilləsi üzrə:

• “İqtisadi və sosial coğrafiyanın əsasları”,
• “Qafqazın coğrafiyası”
• “Təbii fəlakətlərin coğrafiyası”
• “Coğrafi rayonlaşdırma”,
• “Xəzərin coğrafiyası”
• “Təsərrüfat sahələrinin coğrafiyası”
• “Dünyanın iqtisadi coğrafiyası (Postsovet ölkələri)”
• “Coğrafiya tarixi”
• Tarix fakültəsi üçün “Qafqazın coğrafiyası”
• “Dünyanın iqtisadi və siyasi coğrafiyası” (İqtisadi coğrafiyanın nəzəri əsasları)
• “İstehsalın texniki-iqtisadi əsasları”
• Beynəlxalq Münasibətlər və Dünya iqtisadiyyatı” fakültəsi üçün “İqtisadi coğrafiya”

MAGİSTRATURA pilləsi üzrə

• “Cəmiyyətin ərazi təşkili”
• “Siyasi coğrafiya və geopolitika”
• “Regional siyasət və idarəetmənin əsasları”
• “Sənaye coğrafiyası”
• “Kənd təsərrüfatı və aqrar sənaye kompleksi”
• “Azərbaycanın səmərəli sosial-iqtisadi inkişaf problemləri”
• “Azərbaycanda urbanizasiya prosesi və şəhərlərin coğrafiyası”
• “Ticarətin coğrafiyası”
• “Xidmət sahələrinin coğrafiyası”
• “Coğrafiyanın müasir problemləri”
• “Coğrafiyanın tarixi və metodologiyası”
• “Rayon və şəhər layihələşdirilməsi və arxitekturası”
• “Regional tədqiqat metodları”
• “Azərbaycan regionlarının tarazlı sosial-iqtisadi inkişaf problemləri”
• “ Regional sosial-iqtisadi coğrafiya”
• “Regional xidmət sahələrinin coğrafiyası”
• “Nəqliyyat coğrafiyası”
• “Qlobal iqtisadi inteqrasiya və investisiya”
• “Sosial-iqtisadi xəritələşmə”
• “Təbiətdən istifadənin regional iqtisadi-sosial və ekoloji coğrafiyası”

P ROQRAMLARIN SİYAHISI

BAKALAVR pilləsi üzrə:

1. “İqtisadi və sosial coğrafiyanın əsasları”,

2. “Qafqazın coğrafiyası”

3. “Təbii fəlakətlərin coğrafiyası”

4. “Coğrafi rayonlaşdırma”,

5. “Xəzərin coğrafiyası”

6. “Təsərrüfat sahələrinin coğrafiyası”

7. “Dünyanın iqtisadi coğrafiyası (Postsovet ölkələri)”

8. “Coğrafiya tarixi”

9. Tarix fakültəsi üçün “Qafqazın coğrafiyası”

10. “Dünyanın iqtisadi və siyasi coğrafiyası” (İqtisadi coğrafiyanın nəzəri əsasları)

11. “İstehsalın texniki-iqtisadi əsasları”

12. Beynəlxalq Münasibətlər və Dünya iqtisadiyyatı” fakültəsi üçün “İqtisadi coğrafiya”

MAGİSTRATURA pilləsi üzrə

1. “Cəmiyyətin ərazi təşkili”

2. “Siyasi coğrafiya və geopolitika”

3. “Regional siyasət və idarəetmənin əsasları”

4. “Sənaye coğrafiyası”

5. “Kənd təsərrüfatı və aqrar sənaye kompleksi”

6. “Azərbaycanın səmərəli sosial-iqtisadi inkişaf problemləri”

7. “Azərbaycanda urbanizasiya prosesi və şəhərlərin coğrafiyası”

8. “Ticarətin coğrafiyası”

9. “Xidmət sahələrinin coğrafiyası”

10. “Coğrafiyanın müasir problemləri”

11. “Coğrafiyanın tarixi və metodologiyası”

12. “Rayon və şəhər layihələşdirilməsi və arxitekturası”

13. “Regional tədqiqat metodları”

14. “Azərbaycan regionlarının tarazlı sosial-iqtisadi inkişaf problemləri”

15. “ Regional sosial-iqtisadi coğrafiya”

16. “Regional xidmət sahələrinin coğrafiyası”

17. “Nəqliyyat coğrafiyası”

18. “Qlobal iqtisadi inteqrasiya və investisiya”

19. “Sosial-iqtisadi xəritələşmə”

20. “Təbiətdən istifadənin regional iqtisadi-sosial və ekoloji coğrafiyası”

Bakı Dövlət Universiteti © 2009

Qafqazın coğrafiyası kitabı

M.İ.Verdiyeva

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

Bakı ş., Ü.Hacıbəyov küç., 68

Xülasə. Azərbaycanda ana dilində nəşr edilmiş ilk coğrafiya kitabları və dərslikləri haqqında məlumat əldə etmək məqsədi ilə tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqat 1900-1926-cı illəri əhatə etmişdir. Arxiv araşdırmaları nəticəsində o dövrdə nəşr edilmiş kitablar əldə edilərək surəti götürülmüşdür. Kitabın hər biri diqqətlə oxunaraq təhlil edilmişdir. İstifadə edilməsi və məzmun etibarı ilə coğrafiya kitabları dörd qrupa bölünmüşdür. Azərbaycan dilində çap edilmiş coğrafiya kitabları və dərsliklərinin Q.R.Mirzəzadədən əvvəl, onun dövründə və sonralar da yazılması qeyd edilmişdir. Nümunələr əsasında bəzilərinin məz­mu­nu haqqında qısa təhlil verilmişdir. Əvvəllərdə yazılmış coğrafiya kitab­la­rının tədqiqatdan kənarda qalmasının əsas səbəbi kimi ərəb və köhnə latın qra­fikası ilə yazılması göstərilmişdir. Əvvəllər Azərbaycanca yazılmış coğrafiya kitablarında illüstrativ materiallar verilməmişdir. Yalnız ilk dəfə olaraq Q.R.Mirzəzadənin “Qafqazın coğrafiyası” kitabında rast gəlindiyi qeyd edil­mişdir. Məqalənin sonunda tədqiqatın nəticələri konkret olaraq göstərilmişdir.

Açar sözlər: ilk coğrafiya dərsliyi, dərslik siyasəti, dərsliyin məzmunu, Q.R.Mirzəzadə, illüstrativ materiallar, dərsliyin strukturu

ƏDƏBİYYAT

1. Coğrafiya. Kazan, Elektro-Tipoqrafiya-“Mil­lət”, 1914, 32 s.
2. Həsən N., Tərcümə töhfə nəsuhiyyə, I cild, Bakı, “Birinci şirkət mətbəəsi”, 1904, 372 s.
3. Həsən N., Coğrafiyayi-töhfeyi nəsuhiyyənin tər­cüməsi, II cild, Bakı, “Buxariyyə”, 1904, 218 s.
4. Mirzəzadə Q.R., Qafqazın coğrafiyası, Bakı, Oru­cov qardaşları nəşriyyatı, 1910, 118 səh.
5. Mirzəzadə Q.R., Coğrafiya, birinci dərəcənin 4-cü sinfinə məxsusdur, I qisim, Bakı, Azərnəşr, 1920, 190s.
6. Məlikzadə-Zərdabi H.B., Torpaq, su, hava, Bakı, “Kaspiy”, 1912, 75 s.
7. Rəfiqi M., Coğrafiyyayi-riyazi, yaxud aləmi-şəms, Kazan, “Bəradəran Kərimovlar”, 1912, 60 s.
8. Səfvət A., Tarixi-cahan, yaxud dünya nə olmuş, nə olacaq, Gəncə, 1908, 80s.
9. Şəmsəddin S., Qamusül-aləm. Tarix və coğrafiya lüğəti, 6 cilddə, İstanbul, Mehran nəşriyyatı, 1989-1898 illər.
10. “Ümumi təhsil sistemində dərsik siyasəti” Qa­nu­nu, Bakı, 23 yanvar 2006-cı il.
11. Yüzbaşov R., Məşhur coğrafiyaşünas Qafur Rə­şad Mirzəzadə, Bakı, 1968, 31 s.
12. “Ziya” qəzeti, Bakı, 27 dekabr 1879, № 4, səh. 8.

Çapa qəbul olunub: 27 yanvar 2020

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

dərəcədə lazımdır. Buna gorə də insanlara gundəlik işlərində coğrafiyanı bilmək lazımdır» (Umumi coğrafiya, Bakı, Azərnəşr.

Qafur Rəşad uzun muddət əvvəl Lahıcda, sonra isə Bakı məktəblərində coğrafiyanı tədris etmişdir. Ana dilində

ilk coğrafiya dərslikləri ilə yanaşı, milli coğrafiya terminologiyasının yaradılmasında məhz onun adı ilə bağlıdır.

Yusif Vəzir Cəmənzəminli (1887-1943) bədii yaradıcılıqla yanaşı, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası və

iqtisadiyyatı ilə dərindən maraqlanmış və bunlarla məşğul olmuşdur.

Azərbaycanı dunyaya tanıtmaq cəhdi və bu işdə coğrafiyanın, xəritənin oynadığı əvəzsiz rolu haqqında onun dəyərli

fikirləri bu gunumuz ucun də oz aktuallığını və əhəmiyyətini saxlamaqdadır.

Azərbaycan Demokratik Respublikasını tanıtmaq istiqamətində yazdığı məqalə və kitablarında gostərirdi ki,

dunyada ən boyuk quvvələrindən birisi əfkari-umumiyyətlə (dunya ictimai fikri mənasındadır). Topdan, tufəngdən

və zirehlərdən də bu nov boyukdur, odur ki, hər kəs istər ki, bu novu əldə saxlasın.

İqtisadi, sosial və siyasi dayaqların olkənin inkişafı və tanınmasında əhəmiyyətini nəzərə alan muəllif bunlar

haqqında 1921-ci ildə İstanbulda cap etdirdiyi «Tarixi coğrafi və iqtisadi Azərbaycan» kitabında geniş məlumat vermişdir.

İki hissədən ibarət olan bu kitabın birinci hissəsi Azərbaycanın sərhədlərinə həsr olunub. O, Azərbaycanı şimali-cənubi

vahid sərhədlər daxilində butov bir tam kimi goturərək oradakı şəhərlərin tarixini, coğrafi movqeyini və iqtisadi inkişafını

araşdırır. Kitabın ikinci hissəsində sohbət Azərbaycanın iqtisadiyyatından gedir.

Azərbaycanın iqtisadi potensialına, təbii ehtiyatlarına yuksək qiymət verən Y.V.Cəmənzəminli onu

«Qafqaziyada mutəşəkkil dovlətlərin iqtisadi baxımdan ən quvvəlisi adlandırmışdır. Bakı neftinin dunya əhəmiyyəti

olmasını və bundan başqa ipək, pambıq və yun məhsullarımızın da az olmadığını gostərirdi. Muəllif ustəlik Xəzər

dənizinin balıq və kurusunu, mis mədənlərimizin nurlu gələcəyə malik olduğunu xatırladırdı. Milli quvvələrin

yetişdirilməsi, bir cox fabriklərin acılması-duzgun iqtisadi siyasətin yeridilməsi millətimizin yuzdə doxsan beşinin

sərvət sahibi olacağına zərrə qədər də şubhə etmirdi.

1920-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi coğrafiyaya aid M.Vəliyevin (Baharlının) ana dilində ilk kitabı nəşr olunmuşdur.

Kiyev Universitetinin yetirməsi olan alim Azərbaycanın ilk ali təhsilli iqtisadi coğrafiya mutəxəssisi idi. Vaxtilə dovlət

planlaşdırma işində onun kitabından geniş istifadə edilmişdir. Coğrafi cəhətcə bitkin əsər olan həmin kitabda

Azərbaycanın umumi coğrafi səciyyəsi, təbii şəraiti və təbii ehtiyatları, umumi iqtisadi icmalı, təsərrufatın inkişaf

imkanları və sərvətlərinin qiymətləndirilməsi, əhalisinin coğrafiyası və s. məsələlər geniş işıqlandırılmışdır.

Kitabda xalq təsərrufat sahələrinin ərazi potensialına, bu sahələrin inkişaf perspektivlərinə xususilə geniş yer

Kitabın bəzi noqsanları var idi. Əsər Den məktəbinin təsiri ilə yazılmışdır. Bununla belə muəllif təkcə statistik

məlumatları sadalamaqla kifayətlənməmiş, muəyyən mənada təbii şəraitin və təbii ehtiyatların təhlilinə və iqtisadi

cəhətdən qiymətləndirilməsinə, fiziki-coğrafi cəhətlərə xeyli fikir vermişdir ki, bu da onu Den məktəbindən muəyyən

qədər uzaqlaşdırmışdır. Bəzi məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Baharlının kitabı respublikanın coğrafiya tarixində muhum

1921-ci ildə Q.R.Mirzəzadənin «Azərbaycan coğrafiyası» adlı tədris vəsaiti nəşr olunmuşdur. 20-ci illərdə

Q.R.Mirzəzadə və H.B.Əliyev tədris vəsaitləri ilə yanaşı, coğrafiyaya aid bir sıra elmi-kutləvi ədəbiyyat da nəşr

1920-ci illərdə Azərbaycanda milli inzibatı quruculuq işləri aparılır. Yerli əhali arasında kecirilən sorğu

nəticəsində, onların razılığı ilə 1923-cu ildə Azərbaycan Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti

(DQMV) və 1924-cu ildə Naxcıvan Muxtar Respublikası yaradıldı.

Muxtar vilayət o zamanlar Rusiyanın təkidi ilə Azərbaycanın tarixi Qarabağ torpaqlarında yaradılmışdır. Duzən

və Dağlıq Qarabağın ənənəvi kocəri otlaq heyvandarlıq təsərrufat tipinin yayıldığı qışlaq və yaylaqların ortasında və

dağ-aran yolları uzərində qondarılan bu vilayət uzun illər geniş bir regionun normal həyat ahəngini pozmuş və

sonralar da (1988-ci ildə) olkəmizdə boyuk bir munaqişə mərkəzinə cevrilmişdir.

30-cu illərdə Mərkəzin inzibatı idarəcilik və amirlik siyasəti gucləndi, elmin, elmi-tədqiqat işlərinin, dərsliklərin və

metodik vasitələrin yazılmasının mərkəzləşdirilməsi başqa respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da milli muəlliflərin

yaradıcılıq imkanlarını boğdu. Təsadufi deyil ki, 1930-1950-ci illər arasında Azərbaycan SSR-də ana dilində sanballı bir

coğrafiya kitabı və dərsliyi cap edilməmişdir. 1947-ci ildə nəşr olunmuş və Azərbaycanın coğrafiyasına həsr edilmiş

yeganə iri həcmli əsər isə rus dilində yazılmışdır.

XX əsrin birinci on illiklərində Azərbaycanın əsl mənada sistemli coğrafi tədqiqatlar mərhələsi başlanır. Onun

geologiyası, faydalı qazıntıları, torpaq-iqlim şəraiti, geobotanikası, sosial-məişəti və iqtisadi xususiyyətləri hərtərəfli

oyrənilir. Azərbaycanın iqlimini İ.V.Fiqurovski, torpaqlarını S.A.Zaxarov, bitki ortuyunu A.A.Qrosheym, geoloji

quruluşunu V.V.Boqacov, heyvanlar aləmini A.N.Vereşşagin tədqiq etmişdir.

1925-ci ildə Azərbaycan SSR MİK-in xususi qərarı ilə kənd təssərufatını səmərəli inkişaf etdirmək ucun

Azərbaycan Dovlət Plan Komitəsinin nəzdində Respublika Rayonlaşdırma Komissiyası yaradılmışdır. Bu komissiya

1935-ci ilədək respublikanın iqtisadiyyatına, torpaq ortuyunə, iqliminə, bitki heyvanlar aləminin məskunlaşmasına

aid sanballı tədqiqatlar aparmış, rayonlaşmaya dair materiallar nəşr etmişdir.

Rayonlaşdırma Komissiyası Azərbaycanın yeni inzibatı-ərazi bolgusunun yaradılması istiqamətində intensiv

işlər gorməyə başladı. Hər şeydən əvvəl Azərbaycanda movcud olan kohnə bolgulərin (quberniya, qəza, nahiyə)

yeniləri (rayon, dairə, kənd sovetləri) ilə əvəz edilməsinə başlandı.

Qeyd etmək lazımdır ki, kohnə bolgulər Şimali Azərbaycanın 1828-ci ildə Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan

sonra kecmiş xanlıqların yerində yaradılmışdır. Hələ 1846-cı ildə Azərbaycan ərazisinin boyuk hissəsi Şamaxı və

sonralar Bakı quberniyasına daxil edilmişdir. Onun tərkibində isə Şamaxı, Şuşa, Şəki, Bakı və Lənkəran sonralar isə

Qaryagin, Quba, Goycay, Cavad qəzaları yaradılmışdır. 1867-ci ildə Yelizavetpol quberniyası (Gəncə) təşkil edilir.

Digər Azərbaycan ərazilərində İrəvan quberniyası onun tərkibində isə Naxcıvan, Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz qəzaları

ayrılmışdır (şəkil 16).

Umumən 1920-ci illərdə Azərbaycanın sahəsi 114 min km

-dən cox olmuşdur. Sovet hakimiyyətinin ilk

illərində Goycə, Zəngəzur, İncə dərəsi və digər 28 min km

tarixi Azərbaycan torpaqları kəsilib Ermənistana

verilmişdir. Onun iradəsinin əksinə olaraq tərkibində hazırda erməni qoşunları tərəfindən zəbt olunmuş Dağlıq

Qarabağ vilayəti yaradılmışdır.

1925-ci ildə Azərbaycanda aparılan yeni rayonlaşdırma işlərində onun ərazisinin təbii və təsərrufat

xususiyyətləri, əhalisinin yerləşməsi, korpulər, yollar, ətraf əraziləri ozunə meyl etdirəcək perspektivli yaşayış

mərkəzlərinin olması və s. amillər nəzərə alınırdı.

Belə bolguləri apararkən Azərbaycan ərazisinin dağlıq xususiyyətlərinə də diqqət yetirilirdi. Rayonlaşdırma bolgusu

elə aparılırdı ki, cay dərəsi ilə bir-birinə bağlı olan dağ ətəyi və dağ kəndləri bir inzibatı rayonun tərkibinə daxil olsunlar.

Boyuk və Kicik Qafqaz, Talış dağlıq ərazilərində yerləşən inzibati rayonların əksəriyyəti bu prinsipə uyğun olaraq ayrılıb.

Məlumdur ki, dağlıq ərazilərdə dərəboyu uzanan koc yolları (sonralar şose yolları ilə əvəzlənib) həmişə dağı aranla

birləşdirib və təsərrufatların yaylaq-qışlaq əlaqələrini təmin edib.

Rayonlaşdırma uc taksonomik sistem – okruq – dairə – kənd sovetləri uzrə aparılır. Umumi mulahizələr nəzərə

alınmaqla 1930-cu ildə Azərbaycan ərazisində 63 dairə (rayon) ayrılmışdır. Sonralar bu dairələr kicik dəyişikliklərlə

Azərbaycanın bu gun movcud olan kənd inzibatı rayonlarını təşkil etdilər.

2000-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda 65 kənd, 13 şəhər rayonu, 69 şəhər, 132 şəhər tipli qəsəbə, 1314 kənd ərazi

vahidləri və 4242 kənd olmuşdur. 1999-cu ilin sonuna yaxın Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq onun ərazisində

demokratik ozunuidarə usulu olan 2664 bələdiyyə vahidi yaradıldı. Bələdiyyə qurumu – bəlli olan sərhədlər daxilində,

muəyyən səlahiyyətləri, bələdiyyə mulkiyyəti, yerli budcəsi, yerli ozunu idarəetmə orqanları olan şəhər, kənd və yaxud bir

necə kənd yaşayış məntəqəsi ərazisində həyata kecirilən idarəetmə formasıdır. Belə ərazi vahidləri mahiyyətcə

vətəndaşların yaşayış yerlərinə gorə ərazi təşkili və idarə olunmasının demokratik formasıdır.

Azərbaycanın iqtisadi rayonlaşdırılması işlərinə də elə 20-ci illərdən başlanmışdır.

1928-ci ildə umumi rayonlaşdırma prinsipləri əsasında respublika ərazisinin iriləşdirilmiş okruqlara ayrılması

layihəsi işlənib hazırlanmışdır. Gələcəyin iqtisadi-coğrafi rayonu kimi nəzərdə tutulan bu okruqlar aşağıdakılar idi:

Bakı, Gəncə, Şirvan, Quba, Lənkəran, Nuxa-Zaqatala, Naxcıvan, Qarabağ (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ilə

Sonralar bu okruqların iriləşdirilib vilayətlərə cevrilməsi nəzərdə tutulurdu. 1952-ci ildə hətta Bakı və Gəncə

vilayətləri də yaradılmışdır. Lakin dovlət və partiya quruculuğunun o dovrdəki tələbatına cavab vermədiyinə gorə

Azərbaycanda vilayət bolgusu yaradılmadı və bu iki vilayət də 1953-cu ildə ləğv edildi.

Komissiya 1935-ci ilədək muntəzəm nəşr etdirdiyi toplularda Azərbaycanın təbii-iqtisadi rayonlarına həsr edilmiş

qiymətli məlumatlar verirdi. Bu toplular təbii-iqtisadi rayonlar uzrə tərtib olunur və nəşr edilirdilər. Topluda muəlliflər

ərazinin iqlimini, fauna və florasını, təsərrufatının xususiyyətlərini nəzərə alaraq, təbi-iqtisadi rayonların sərhədlərini təyin

etmiş, hər bir rayonun torpaq-iqlim xususiyyətlərini, kənd təsərrufatının vəziyyətini nəzərə alaraq onun gələcək inkişaf

Hər rayonun xususiyyətləri respublika miqyasında muqayisəli verilmiş, rayonlaşma umumi respublika

tədqiqatının nəticəsində aparılmışdır. Təbii-iqtisadi rayonlaşma və onun geniş təhlili respublikada aparılan ilk

qiymətli praktiki tədqiqat işinin numunəsi idi.

Lakin təəssuflə qeyd etmək lazımdır ki, zəngin məlumatların cox ciddi nəticələri coğrafi cəhətdən umumiləşdirilmədi.

Bəlkə də ona gorə ki, komissiyanın işində bilavasitə coğrafiya ilə məşğul olan mutəxəssislər az idi. Tədqiqatcılar əsas

etibarilə təbiətşunas, torpaqşunas və iqtisadcılardan ibarət idi. Bununla belə komissiyanın topladığı və nəşr etdirdiyi

materiallar olkə coğrafiyasının qızıl fondunu təşkil edir. Komissiyanın bəzi uzvləri bu materiallardan istifadə edərək

xususi kitablar nəşr etdirmişlər. (H.Sultanov «Azərbaycanda bəzi sənaye sahələrinin qısa ocerkləri»; M.N.Avdeyev «Kur-

Araz ovalığında kənd təsərrufatının inkişaf imkanları» və s.). M.N.Avdeyevin kitabında Kur-Araz ovalığı coğrafi zonalara

bolunmuş, hər zonanın təbii şəraiti və xususiyyətləri gostərilmiş, burada kənd təsərrufatının inkişafı yolları

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycan coğrafları sırasına əvvəllər bu komissiyada fəal iştirak edən

H.B.Əliyev, M.N.Avdeyev, B.N.Mixels və b. alimlər də daxil olmuşlar.

30-cu illərin əvvəllərində respublika ərazisində Mingəcevir su qovşağının tikilməsi ilə əlaqədar geniş tədqiqat

işi aparılması tələb olunurdu. Qovşaqda SES-in fəaliyyəti, Kur-Araz ovalığı torpaqlarının suvarılması və

mənimsənilməsi problemləri və s. oyrənmək lazım idi. Bu işin aparılması ucun xususi tədqiqat qrupu təşkil olunmuş,

buraya bəzi coğrafiyacılar da daxil edilmişdir.

İkinci dunya muharibəsindən sonrakı dovrdə Bakı surətlə inkişaf edirdi. Onun artmaqda olan əhalisini ərzaq

və su ilə, sənayesini isə xammalla təmin etmək ucun səmərəli yollar axtarılırdı. Bu məqsədlə Abşeronda kənd

təsərrufatı istehsalını artırmaq, şəhərətrafı təsərrufat yaratmaq və yeni guclu ərzaq bazası təşkil etmək ucun dovlət

səviyyəsində Samur-Dəvəci kanalının cəkilməsi məsələsi qaldırıldı. Kanalın cəkilməsi, onun suyundan Bakı sənaye

rayonunun şəhəryanı kənd təsərrufatını su ilə təmin etmək probleminin həlli ucun iqtisadi-texniki əsaslandırmalar

lazım idi. Bu işin aparılmasında coğrafiyacılar da fəal iştirak etdilər.

Aparılan tədqiqatlar Bakının su təchizatının yaxşılaşması və şəhəryanı təsərrufatın yaradılması işlərinin həyata

kecirilməsinə xeyli komək etdi. Bu tədqiqatlar əsasında coğrafiyacı H.B.Əliyev 1935-ci ildə «Bakıətrafı təsərrufatın

inkişafının iqtisadi-coğrafi problemləri» movzusunda namizədlik dissertasiyası mudafiə etdi. Bu, Azərbaycanda

iqtisadi-coğrafiya uzrə yazılmış ilk dissertasiya idi.

30-cu illərin ikinci yarısından başlayaraq respublikada quruculuq işlərinin həcmi xeyli genişlənir, yeni sənaye və

kənd təsərrufatı mərkəzləri yaranırdı. Respublikanın ərazisində yeni neft və qaz yataqları aşkar edilir, suvarma şəbəkələri

yaradılır və min hektarlarla xam torpaqlar mənimsənilirdi. Butun bunlar respublika ərazisində geniş fiziki və iqtisadi

coğrafiya tədqiqatlar aparmağı tələb edirdi. Lakin belə boyuk həcmli tədqiqat aparmaq ucun olkənin elmi-tədqiqat

mərkəzləri yox idi. Respublikada elmi mərkəzlərin yaradılmasına və bu mərkəzlərdə işləmək ucun coğrafiya ixtisası uzrə

ali təhsilli mutəxəssislər hazırlanmasına ehtiyac duyulurdu.

Həyatın tələbatına cavab olaraq 1935-ci ildə Azərbaycan Dovlət Pedaqoji İnstitutunda ilk coğrafiya fakultəsi acıldı.

Bu fakultəyə coğrafiya elmləri namizədi H.B.Əliyev rəhbərlik edirdi. O, fakultənin iqtisadi-coğrafiya tədrisi problemlərini,

Kazan Universitetinin yetirməsi N.Xelfin isə fiziki-coğrafiya tədrisi məsələlərini həll edirdi. İnstitutun iqtisadi və fiziki

coğrafiya kafedraları ilk tədqiqat mərkəzlərinə cevrilmişdi. Cox kecmədi ki, ali məktəblər ucun ana dilində ilk tədris

vasitələri hazırlanmağa başlandı, ilk elmi məqalələr nəşr edildi.

Beləliklə, respublikada daha yuksək tipli tədqiqat mərkəzləri yaratmaq ucun xeyli mutəxəssis yetişdirildi.

Onlardan professor: N.Kərimovu, H.Sadıxlını; dosent: O.Osmanovu, S.Şukurovu, M.Zulfuqarovu, İ.İbrahimbəylini,

İ.Osmanovu və b. alimləri gostərmək olar.

1937-ci ildə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının nəzdində coğrafiya bolməsi yarandı. Bu bolmənin təşkili ilə

respublikada elmi-tədqiqat mərkəzi meydana gəldi. Bolmənin nəzdində umumi fiziki coğrafiya, xəritəşunaslıq,

iqlimşunaslıq və hidrologiya şobələri var idi.

1939-cu ildə Azərbaycanda coğrafların ilk ictimai təşkilatı olan Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti yarandı. Onun ilk

sədri İ.Fiqurovski secilmişdi. 1990-cı ildən onun prezidenti akad. B.Ə.Budaqov secilmişdir. Yeni yaranmış cəmiyyət

butun coğrafiyacı quvvələri oz ətrafına toplamış, respublikada coğrafi biliklərin yayılması və s. məsələlərilə məşğul

olmuşdur. Cəmiyyət coğrafi tədqiqatların aparılması, tarixi-coğrafi gecələrin kecirilməsi, dunya, sovet və Azərbaycan

coğraflarının yubileylərinin təşkili, orijinal elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri və nəşr edilmiş kitabların muzakirəsinin təşkili

ilə məşğul olmuşdur.

Hazırda Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətində 8 bolmə vardır: 1. Fiziki coğrafiya; 2. İqtisadi coğrafiya; 3.

Məktəb coğrafiyası; 4. Xəzər dənizi; 5. Hidrometeorologiya; 6. Xəritəcilik; 7. Təbiəti muhafizə; 8. Tibbi

coğrafiya. Cəmiyyətin Bakı, Gəncə, Naxcıvan, Şəki və s. şəhərlərdə şobələri var. Onun 1300-ə qədər uzvu əsasən

elmi işcilər, muəllimlər və ali məktəblərin yuxarı kurs tələbələrindən ibarətdir.

1943-cu ildən Azərbaycan Dovlət Universitetində fəaliyyətə başlayan geologiya-coğrafiya fakultəsi nəzdində

1944-cu ildə coğrafiya şobəsi acıldı, nəhayət bu şobə 1991-ci ildə ilk mustəqil coğrafiya fakultəsinə cevrildi. Onun

birinci dekanı dos. V.Ə.Əfəndiyev olmuşdur. 1999-cu ildən prof. M.A.Museyibov secilmişdir.

1948-ci ildə fakultənin umumi coğrafiya kafedrası əsasında fiziki və iqtisadi coğrafiya kafedraları təşkil olunur.

Daha sonra 1960-cı ildə SSRİ-nin İqtisadi coğrafiyası, Xarici olkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası kafedraları

mustəqil fəaliyyətə başlayırlar.

1945-ci ildə Azərbaycan EA nəzdindəki coğrafiya bolməsi Akademiyanın Coğrafiya İnstitutuna cevrildi və

orada fiziki, iqtisadi coğrafiya və xəritəcilik şobələri təşkil edildi. İnstitutun elə ilk illərindən başlayaraq elmi-

tədqiqat planına respublikanın coğrafiyası, Xəzər dənizi səviyyəsinin tərəddudu, olkənin iqtisadi rayonlaşdırılması

və sonralar isə daha iri həcmli problemlərin həlli daxil edilmişdir.

Təxminən 50 ildən artıq bir muddət ərzində fəaliyyət gostərən Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu kicik kollektivdən

iri elmi mərkəzlərindən birinə cevrilmişdir. Coğrafiya institutunun direktoru vəzifəsini Azərbaycanın gorkəmli alimləri –

H.B.Əliyev, Ə.A.Mədətzadə, Ə.M.Şıxlinski, Q.G.Gul, S.H.Rustəmov, H.Ə.Əliyev yerinə yetirmişlər. Uzun illərdən bəri

bu vəzifəni akademik B.Ə.Budaqov icra edir. İnstitutun digər aparıcı elmi kadrlarından B.A.Antonovu, V.Q.Zavriyevi,

Ş.C.Əliyevi, N.Ş.Şirinovu, Ə.C.Əyyubovu, B.T.Nəzirovanı, Ə.V. Məmmədovu və b. gostərmək olar.

Zaman kecdikcə təsərrufat sahələrinin, elm və texnikanın inkişafı coğrafiya elmində fundamental istiqamətləri

dovrun tələbləri səviyyəsinə qaldırdı. Uzun illər coğrafiyada hokm surən sadə təsvir usulundan tədricən fundamental

və konstruktiv elmi təhlil səviyyəsinə kecid başlandı.

Belə keyfiyyətli kecidi akademiya səviyyəli coğrafiya institutu təmin edə bilərdi. Respublikamızda yeni

yaradılan Coğrafiya İnstitutu butov təbiətin və sosial-iqtisadi həyatın kompleks coğrafi mənzərəsini ardıcıl şəkildə

oyrənən bir qərargaha cevrildi. Elmin və tədrisin fəal təşkili və inkişafında ali məktəblərin, xususilə Bakı Dovlət

Universitetinin coğrafiya kafedraları da onəmli yer tutdular. Coğrafiya İnstitutunda da bu elmin tədricən geniş şaxəli

sahələri: iqtisadi və sosial coğrafiya, landşaftşunaslıq, geomorfologiya, paleocoğrafiya, iqlimşunaslıq, hidrologiya,

okeanologiya (Xəzər şobəsi), torpaqşunaslıq, ətraf muhitin muhafizəsi (coğrafi ekologiya), toponimika, kartoqrafiya

Təsdiq olunmuş (1993-cu il) struktura gorə Coğrafiya İnstitutunun 10 şobəsi, 17 bolməsi, 1 laboratoriyası və Pirqulu

stasionarı vardır (şəkil 17). 1945-ci ildə yəni institut təsdiq olunarkən onun cəmi 25 əməkdaşı var idisə, artıq 2000-ci İlin

əvvəlinə işcilərin sayı 241 nəfərə catdırılmışdır. Hazırda institutda calışan elmi əməkdaşların 1 nəfəri Azərbaycan EA

həqiqi (B.Ə.Budaqov), 1 nəfəri muxbir uzvu (Ə.V.Məmmədov), 12 elmlər doktoru, 56 elmlər namizədidir. İnstitutun

əməkdaşları EA «Yer elmləri haqqında» «məruzələr» və (sonralar «Xəbərlər» məcmuəsi) «Elmi əsərlər» toplusunu nəşr

Olkədə coğrafiya elminin və kadr hazırlığının iri mərkəzlərindən biri də Bakı Dovlət Universiteti olmuşdur. Ozu də

burada elm və kadr hazırlığı həmişə yuksələn xətt uzrə getmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 60-cı illərə qədər burada

cəmi uc kafedra – fiziki coğrafiya, xarici olkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası və iqtisadi və sosial coğrafiya (1991-ci

ilədək SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası) kafedraları fəaliyyət gostərirdisə, hazırda həm kafedraların və həm də ixtisasların sayı

xeyli artırılmışdır. Kartoqrafiya, hidrometeorologiya və təbiətin muhafizəsi uzrə ixtisaslı kadrlara respublikanın artan

tələbatı nəzərə alınaraq 1972-ci ildə kartoqrafiya, 1973-cu ildə hidrologiya (sonralar bu kafedra hidrometeorologiya

adlandırıldı), 1980-ci ildə ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadəsi kafedraları acıldı.

Hazırda coğrafiya fakultəsində calışan professor və muəllimlərin umumi sayı 65 nəfərdir. Bunlardan 7 nəfəri c.e.d.,

professor, 34 nəfəri dosent, qalanları muəllim və baş muəllim vəzifələrində calışırlar. Gostərilən kafedralar tədrisin muasir

tələblər səviyyəsində təşkili ilə yanaşı coğrafiyanın geniş istiqamətləri uzrə elmi tədqiqat işləri də aparırlar. Bu işdə Bakı

Dovlət Universitetinin elmi xəbərlərinin 1997-ci ildən «Təbiət elmləri seriyası» adı altında bərpa olunması və orada ayrıca

coğrafiya bolməsinin olması musbət rol oynadı. Seriyada coğrafiyanın aktual problemlərinə aid məsələlər, problemlər,

məlumatlar və s. cap edilir.

Coğrafiya fakultəsinin 1991-ci ildə Xızı rayonu Altıağac qəsəbəsində elmi cəhətdən olduqca maraqlı sahədə

tədris-təcrubə və elmi-tədqiqat bazası fəaliyyət gostərir. Bu baza col tədris-təcrubə işlərinin kompleks təşkilində,

coğrafi muşahidəcilik səriştəsinin inkişafında mustəsna rol oynayır.

Mustəqil Azərbaycan Respublikası təhsil sistemini Avropa standartlarına yaxınlaşdırmaq məqsədilə 90-cı

illərdən başlayaraq ali təhsilin iki pilləsinə – bakalavr və magistr coğrafiyacı kadrların hazırlığına kecildi. Hazırda

respublikada belə kadrlar Bakı, Gəncə, Naxcıvan və Lənkəran universitetlərində hazırlanırlar.

1997-ci ildən respublikanın bir sıra ali məktəblərində muxtəlif istiqamətli magistr-coğraf və b. yuksək təhsil

pilləsi təşkil olundu. Bakı Dovlət Universitetinin coğrafiya fakultəsində uc istiqamət və 11 ixtisas uzrə magistratura

Son illər Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunda və ali məktəblərin muvafiq kadrlarında coğrafiya elminin aşağıdakı

prioritet istiqamətləri: geomorfologiya və onun konstruktiv istiqamətləri (suruşmələr, zəlzələlər və s. təbii fəlakətlərə qarşı

mubarizə), hidrologiya, su ehtiyatları və onların qorunması, Xəzərin kompleks coğrafi problemləri (fiziki, iqtisadi,

geosiyasi) coğrafi-ekologiya, coğrafi rayonlaşdırma, Azərbaycan Respublikasının yeni dovrdə (1991-ci ildən sonrakı)

iqtisadi, sosial və geosiyasi problemləri, regional inkişafın tarazlı aparılması, əhalinin məskunlaşmasının coğrafiyası və s.

uzrə aparılan geniş tədqiqatları və tərtib edilən kompleks xəritələr və atlasları Azərbaycan coğrafiya elmi tarixinin boyuk

nailiyyəti hesab etmək olar.

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının inkişafının elmi təminatı ilə bağlı olaraq son illər hazırlanan

beynəlxalq proqramlarda və qrantlarda respublikamızın coğrafiya alimləri və təşkilatları da yaxından iştirak edirlər.

Olkəmizin yeni təsərrufat quruculuğu və regional inkişafının təşkilində və tədrisin aparılmasında əhəmiyyəti

nəzərə alınaraq rayonlaşdırma problemlərinin oyrənilməsi coğrafiya elminin daim diqqət mərkəzində olmuşdur.

Muxtəlif dovrlərdə Azərbaycanda fiziki-coğrafi rayonlaşdırma məsələləri ilə Ə.M.Şıxlinski, V.Q.Gul, N.K.Kərimov,

B.Ə.Budaqov, M.A.Museyibov və b. alimlər məşğul olmuşlar. Azərbaycanın elm cəhətdən əsaslandırılmış mukəmməl

fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması 1974-cu ildə kənd təsərrufatının təbii şərait potensialının muəyyən edilməsi ilə əlaqədar

olaraq B.Ə.Budaqov və M.A.Museyibov tərəfindən aparılmışdır. Onlar Azərbaycanın geomorfoloji strukturunu,

landşaftının ərazi differensiyasını və kənd təsərrufatının təbii potensialını nəzərə alaraq onu iki olkəyə, beş vilayətə və 19

fiziki-coğrafi rayona bolmuşlər (Şəkil 18). Bu və ya digər kicik dəyişikliklərlə həmin şəbəkə indiyədək tədris və təsərrufat

quruculuğunda geniş istifadə olunur.

Olkənin ilk mukəmməl iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırılması və ayrılan 9 rayon şəbəkəsi haqqında məlumatlar

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun bir qrup əməkdaşları tərəfindən (Ə.M.Şıxlınski, H.B.Əliyev və b.) 1950-ci

ildə orta məktəbin coğrafiya dərsliyində verilmişdir (Abşeron-Qobustan, Quba-Xacmaz, Lənkəran-Astara, Kur-

Araz, Şəki-Zaqatala, Kirovabad-Daşkəsən, Kəlbəcər-Lacın, Naxcıvan MR, Dağlıq Qarabağ MV).

Azərbaycanın kecmiş Dovlət Plan Komitəsi 1969-cu ildə 13 iqtisadi rayon ayırılmış və bu şəbəkə 1995-ci

ilədək fəaliyyət gostərmişdir (bəzi təşkilatlarda muəyyən dəyişikliklərlə indi də qalmaqdadır). Kecid dovrunun

geosiyasi və iqtisadi inkişaf xususiyyətləri nəzərə alınmaqla Respublikanın bir qrup alimləri – A.A.Nadirov,

B.Ə.Budaqov, A.K.Ələsgərov, M.A.Museyibov, Ə.X.Nuriyev, S.K.Huseynov, T.G.Həsənov 1995-ci ildə

Azərbaycanın təkmilləşdirilmiş 10 iqtisadi-coğrafi rayon şəbəkəsini təklif etdilər (şəkil 19). Elə həmin il Respublika

Təhsil Nazirliyinin coğrafiya Metodiki Şurası bu şəbəkənin tədrisdə istifadəsini tovsiyə etmişdir. Coğrafiya elminin

ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf tarixi ətraflı şəkildə aşağıdakı bolmələrdə verilir.