Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3 Sosial-siyasi elmlər seriyası

sanki o, tamamilə digər şeiri eşidir. O, indi başa düşürdü ki, nitq gözəlliyinə

Qasımov ə.ə bakı universitetinin xəbərləri sosial-siyasi elmlər seriyası

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ: SOSİAL-SİYASİ ELMLƏR

Elmi jurnal, 1922-ci ildən nəşr olunur

İSSN 1609-0586 (print)

Jurnal Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən tövsiyə edilən elmi nəşrlərin siyahısına daxildir (http://www.aak.gov.az/jurnals/jurnals_2020.php).

Bakı universitetinin xəbərləri: Sosial-siyasi elmlər jurnalı ildə 4 dəfə dərc olunur. Jurnalda Azərbaycan, rus və ingilis dillərində, hüquq sahəsini bütövlükdə, fəlsəfə, iqtisadiyyat, psixologiya, sosiologiya, polotologiya və digər sahələrə həsr olunmuş, əvvəllər dərc оlunmamış məlumat, tədqiqat və icmal xarakterli məqalələr çap edilir. Jurnalda məqalə dərc emək üçün müəlliflərdən çap haqqı tələb olunmur, məqalələrə baxış sərbəst və ödənişsizdir. Jurnalda həmçinin konfrans materialları dərc olunur. Jurnalda məqalələr ən azı 2 dəfə rəydən keçdikdən sonra dərc olunur. Çap olunan bütün məqalələr jurnalın saytında arxiv bölməsində saxlanılır.

© Bakı universitetinin xəbərləri: Sosial-siyasi elmlər

Redaksiya heyəti:

Məlikova M.F.- redaktor (Bakı Dövlət Universiteti)
Vahidov F.Q.. – redaktor müavini (Bakı Dövlət Universiteti)
Hacıyev Z.C.- (məsul katib) (Bakı Dövlət Universiteti)
Abbasbəyli A.N. (Bakı Dövlət Universiteti)
Əhmədov Ə.C. (Bakı Dövlət Universiteti)
Əliyev B.H. (Bakı Dövlət Universiteti)
Əlizadə H.Ə. (Bakı Dövlət Universiteti)
İsmayılov R.R. (Bakı Dövlət Universiteti)
Məhərrəmov A.M. (Bakı Dövlət Universiteti)
Qasımov A.M. (Bakı Dövlət Universiteti)
Məmmədov R.F. (Bakı Dövlət Universiteti)
Rüstəmov İ.Ə. (Bakı Dövlət Universiteti)
Səməndərov F.Y. (Bakı Dövlət Universiteti)
Əliyev Ə.İ. (Bakı Dövlət Universiteti)
Həsənalıyev Z.M (Bakı Dövlət Universiteti)
Əliyeva K.R (Bakı Dövlət Universiteti)

Arxiv

2016 – №1, №2, №3, №4
2017 – №1, №2, №3, №4
2018 – №1, №2, №3, №4
2019 – №1, №2, №3, №4

Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3 Sosial-siyasi elmlər seriyası

kürçü Fedr, filosof-stoik Diod Siseronun tərbiyəsinə böyük təsir göstərmişlər.

Siseron hüququ falçı və kahin Muçiyev Sçevol qardaşlarının rəhbərliyi altında

öyrənmişdir. Sullın sevimli azad edilmiş qul diktatoru Xrisoqona əleyhinə 81-

ci ildə məhkəmə işində “Rosçiyanın müdafiəsində” adlı ilk Məhkəmə çıxışını

etmişdir. Sullının proskripsiya ölümünün əyyaşlığı dövründə bu Siseron tərə-

findən təhlükəli addım idi. Buna baxmayaraq, o prosesi uddu və Sullının qəzə-

bindən xilas oldu, Afinaya getdi, və orada yunan fəlsəfəsini və natiqlik baca-

rığını öyrənir. Sullının ölümündən sonra Romaya qayıdan Siseron 76 yaşında

kvestor vəzifəsinə təyin edilir. Bahalıq dövründə Romanı ucuz Siciliya çörəyi

ilə təmin edərək, o, öz sadəliyi və düzgünlüyü ilə siciliyalıların sevgisini qaza-

O, Siciliya keşişinin rüşvətxorluqda, şantajda və siciliyalıları birbaşa

talan etməkdə günahlandırılmasına dair “Verresa əleyhinə məhşur nitqi” ilə

çıxış etmişdir. Bu nitq Siserona böyük şöhrət qazandırmışdır və 69-cu ildə xalq

onu kuril edir və konsul seçir. Bu dövrdə bir çox məhkəmə nitqləri səslən-

mişdir; Siseron öz çıxışına görə heç vaxt pul götürməmişdir. Bütün ömrü boyu

o, daha çox nitq söyləmişdir, onlardan 53-ü tamamilə saxlanılmışdır, 20-sinin

yalnız fraqmentləri salamat qalmışdır, 35-ni isə başlıqlarla tanıyırıq.

57-ci ılin sentyabrında Siseron sürgündən qayıdır, amma onun gücü artıq

sarsılır. O, triumvir qarşısında senatların gücsüzlüyünü hiss edirdi və Pompey

və Sezar tərəfə meyl axtarırdı. 51-ci ildə o Kilin keşişi təyin edilir və Amanın

quldur tayfaları üzərində qələbə çalır, qoşundan şərəfli “imperator” titulu alır.

Vətəndaş müharibəsi dövründə o Pompeyə qoşulur, Farsal yaxınlığındakı

döyüşdən sonra İtaliyaya qayıdır, 47-ci il oktyabr ayında Sezardan əfv alır. Bu

dövrdə ictimai işlərdən uzaqlaşır və fəlsəfə ilə məşğul olur, bir çox traktatlar

Ən erkən traktat olan “Ritorika” Siseron gənc olarkən yazılmışdır. Onun

“Natiqlər barəsindəki” traktatı zəmanəmizə qədər məhkəmə ritorikasının dərs

vəsaiti kimi xidmət edir. Natiqlik sənəti tarixinə dair “Brut” kitabı 46-ci ilə

aiddir. Hüquq fəlsəfəsinə dair traktatlardan 6 kitab “Dövlət haqqında” 6 kitab

“Qanunlar haqqında”, 3 kitab “Öhdəliklər barəsində” I fəlsəfı traktalar “xeyir

və şər sərhədinə dair” “Tuskin söhbətləri”, “Qocalıq haqqında”, “Dostluq haq-

qında” dini fəlsəfi əsərləri “Təbiətin allahları barəsində”, “Divinasiya barə-

sində”, “Taleh barəsində” və başqaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onun

“Vətəndaş hüququ barəsində”, “Kahinlər barəsində” “Şöhrət barəsində”,

“Fəlsəfə barəsində”, “Dövlətin möhkəmləndirilməsi barəsində” əsərləri

saxlanılmayan əsərləri bu günədək sırasına daxildir.

15 mart 44-cü ildə Sezarın ölümü Siseronda respublikanı bərpa etmək

ümidlərini oyadır və o, Romaya aktiv siyasi fəaliyyətə qayıdır. Oktaviananın

tərəfini saxlayaraq, 43-cü ilin aprelindən 44-cü ilin sentyabrından başlayaraq

Antoniya əleyhinə öz məhşur ittiham nitqi olan “Həcv”; senatda və xalq

yığıncağında söyləmişdir. Amma Oktavian öz tərəfdarlarına xəyanət edir və

triumviratının sonunda Antoni və Lepid (oktyabr, 1943) Siseron digər 16

görkəmli respublikaçılarla birlikdə qara siyahıya düşür. O, dekabrın başlan-

ğıcında qaçmağa çalışarkən öldürülür. Onun başı və sağ əli bu hadisədən çox

şad olan Antoniyə gətirilir və Roma forumunun natiqlik tribunasında yerləş-

Siseronun natiqlik şöhrəti əsrlər boyu sönmür. Siseronun həyat və yara-

dıcılığı öyrənilir və onu Laktansiya Kilsəsinin atasına, Amvrosiy Mediolan,

Avquatin, yazıçı Petrarka maarifpərvərlərindən biri olan Bokkaççoya, fransız

maarifpərvərlərindən olan Didro, Volter, J.J.Russo və bir çox digərlərinə

Onun qəbul edilmiş əsərlərinin tam külliyyatında əlli səkkiz nitq daxildir,

əksəriyyəti tamamilə saxlanılmışdır; bəzilərində başlıq yoxdur, bəzisində

sonluq, digərlərində boş yerlər vardır; bəzi nitqlərin kifayət qədər geniş və mə-

nalı fraqmentləri vardır, həmçinin adətən (Fonteyanın müdafiəsində aktyor

Rosçiyanın işinin nitqi üzrə, Mark Tulliyanın işi üzrə) yığıncaqları da daxildir;

bundan savayı, sonrakı müəlliflər (Avl Qelliy, Makrobi və digərləri) tərəfindən

göstərilmiş kiçik fraqmentlər də vardır; həmçinin Siseronun özü və ya digər

yazıçılar tərəfindən adları qeyd edilən bir çox itirilmiş nitqlər məlumdur

(təxminən otuz). Ədəbiyyat əsərləri kimi Siseronun nitqlərini öyrənərkən tez-

tez onun natiqlik məharətinə dair əsərlərinə müraciət etmək lazım gəlir.

Siseronun nitq məharətinə dair fikirlərini aydınlaşdırmaq üçün onun gənc

yaşlarında yazılmış üç əsas və böyük əsərlərini oxumaq vacibdir: («natiqlər

haqqında»), («Brut», sonrakı yarımsərlövhə – «görkəmli natiqlər barəsində»),

(«natiq») və bir neçə kiçik («ən yaxşı natiqlər nəsli barəsində» və sair).

Onlarda ideal natiq obrazını təsvir edərkən, Siseron bununla yanaşı olaraq yeni

natiqlər üçün bir çox maraqlı praktiki göstərişlər və tövsiyələr eyni zamanda,

öz nitqindən nümunələr verir, “nitq stili” nəzəriyyəsini ifadə edir, öz sələflərini

xarakterizə edir və müasirlərlə mübahisəyə girişir. Nə qədər ki, Siseron nəinki

yad hiylələrin imitatoru üçün həmçinin yaxşı müstəqil natiq olmaq üçün geniş

fəlsəfı təhsili vacib hesab edirdi və o əsasən əxlaqi və siyasi xarakterli fəlsəfi

problemlərə az diqqət yetirirdi.

Nəhayət, Siseronun ədəbi əsərlərinə onun məktublarını da aid etmək olar;

bizə gəlib çatan onun məktublarının sayı doqquzyüzü keçir. 40-cı, 50-ci və 60-

cı illərin sonunda yazılan məktublar bu həyəcanlı əsrdə Romanın həyatını tam

təsvir edir və Siseronun özünün obrazını onun nitq və fəlsəfı traktatı haqqında

bizdə daha aydın təsəvvür yaradır.

Natiqlik məharəti qarşısında duran vəzifələri Siseron ümumiyyətlə

aşağıdakı kimi qısaca ifadə edir: «Forumda və məhkəmədə çıxış edən, sübut

etməyi, məftun etməyi və inandırmağı bacaran adamı gözəl natiq hesab etmək

olar. Sübut etmək vacibdir, məftun etmək zövqverəndir, – qələbəyə düzgün

yolla – inandırmaqla; əgər işi udmaq istəyirsənsə, məhz bu sonuncu xüsusiyyət

daha vacibdir; natiqlər qarşısında nə qədər vəzifələr dayanır, nə qədər natiqlik

istedadı növləri mövcuddur: incəliklə sübut etmək lazımdır, ölçü ilə məftun

etmək, hərarətlə inandırmaq; bütün bunlara natiqin gücü daxildir».

Siseron uzunmüddətli natiqlik fəaliyyətində müxtəlif qəbilədən olan

dinləyicilər qarşısında müxtəlif məsələlər barəsində – məhkəmədə vətəndaş və

cinayət məsələləri üzrə, senatda və komitiorumda siyasi mövzular barəsində çı-

xış etməli olmuşdur. Məhkəmə işlərində Siseron əksər hallarda müdafiəçi kimi

çıxış etmişdir; Verresanın ittiham edilməsində işi öz üzərinə götürmüşdür, o,

ilk başlanğıcdan vurğulamağı lazımlı hesab etmişdir, ki, belə rol ona məxsus

deyil və qətiyyən yaxşı deyildir; həqiqətən, əslində Siseron burada müdafiəçi,

Verres tərəfindən talan və təhqir edilmiş siciliyalıları müdafıə edərək vəzi-

fəsinə sadiq qaldı. Amma həyatinın sonrakı dövründə Siseron, öz həmfikir-

lərini və xeyirxahları müdafiə edərək bəzən faktlara göz yummalı olurdu.

Siseron zəmanəsindən əvvəl ritorikada artıq müdafiə nitqinin klassik

sxemi işlənib hazırlanmış və uzun əsrlər müddətində öz gücünü saxlamışdır;

bunun sxemi, əsasən Siseron ilə qorunur. Məhkəmə nitqi ilk öncə dinləyiciləri

faktiki işin tərkibi ilə tanış etməlidir; ikincisi, ifadə edilmiş faktları işıqlan-

dırmalı və qiymətləndirməli və bunlardan nəticə çıxartmalıdır; birinci çıxış

edən ittihamçı faktları ifadə etməlidır; bu, ona təqsirləndirilən şəxsin xeyrinə

qiymət vermir və onun hökmünü tələb edir; buna görə müdafiəçi baş verən

münaqişə barəsində nağılı bir daha təkrarlamaq və onu öz nöqteyi-nəzərindən

işıqlandırmaq, öz şərhinin xeyrinə sübut gətirmək, sonra sistematik olaraq itti-

hamçının sübutunu təkzib etmək hüququna malikdir. Beləliklə, müdafiəçinin

nitqi təbii olaraq üç əsas hissələrə bölünür:

1. Nağıl etmə (narratio);

2. Sübutlarla möhkəmlənmiş faktların şərhi (probatio);

3. İttihamçının sübutunun təkzibi (refutatio).

Əlavə hissələr girişdən (exordium), nitq, fəsillər üzrə nitq planı (partitio)

və nəticəni işıqlandıracaq əsas mövzuların təsvirindən ibarətdir (propositio).

Qədim ritorikanın tətbiq edilməsinə baxmayaraq bu sxemin daha kiçik böl-

məsində belə hər hansı önəmli dəyişiklik baş vermir.

Bacarıqlı quruluşda, hissənin uyğunluğunda, inandırıcı və dəqiq sübut-

larla, düşmənin sübutunu iti ağılla təkzib etmə, nağılın canlılığı, hərarətlilik və

pafos, nəhayət, şifahi ustalıqla – nitqin sintaktik, leksik və sinonim, ritorik

qaydalar və hətta təmiz səs tərəfi quruluşuna malik olmaqla natiq əlbəttə, bu və

ya digər sxemin şərhində müxtəlif səviyyələrdə öz istedadını aşkar edə bilər:

fonetik və ritmik. Siseron, şübhəsiz, məharətin bütün bu tərəflərinə malikdir,

amma onun öz etirafina görə, hamısı eyni ölçüdə deyildir: onun bəzi

istedadlarında xüsusi aydınlıq nəzərə çarpır, digərlərində onun mövcud və

məlum çatışmayan cəhətləri görünür.

Siseronun nitqinin daha zəif tərəflərini onların quruluşunda hesab etmək

olar. Siseron əvvəlcədən özünə nitq planı təyin edən və ona qəti surətdə əməl

edən, özünü qibtə ilə yaşca ondan böyük olan Qortensiya ilə müqayisə edir;

Siseron daha fəal və emosional, əksinə, o fəsildə özü ifadə etdiyi plandan tez-

tez uzaqlaşırdı. Onun nitqinin digər böyük çatışmamazlığı bir fıkrin və ya eyni

fikirlərin gərəksiz uzunçuluq və ehtiraslı təkrarlardan ibarət olmasıdır.

Siseronun nitqinin son dərəcə maraqlı hissəsi “hekayə” (naratio) adlanır.

Yəqin ki, Siseron ona xüsusi səy sərf etmişdir. Ehtimal ki, hakimlərə və dinlə-

yicilərə artıq məlum olan dəbdəbəli, cəlbedici hekayələr və məişət mənzərələri;

xüsusilə – Verresa əleyhinə nitqlərin hekayə hissəsində, Kluensiyanın və Çeli-

yanın müdafiəsi kimi faktlardan yaratmaq xeyli əməklə başa gəlmişdir. Siseron

nitqinin hekayə hissəsi tez-tez tarixi lətifələrdə, iştirak edən şəxslər arasında

uydurulmuş dialoqlarda, atalar sözlərində, ədəbi sitatlarda, ədəbi aforizmlərdə,

zarafatlarda və söz oyunlarında canlanır.

Həqiqətdə, Siseron tərəfindən nitqin hüquqi hissəsi müxtəlif nitqlərdə

müxtəlif cür işlənmişdir: o işin doğruluğuna möhkəm əmin olduğu yerdə öz

dəlilini daha ciddi və məntiqli şəkildə irəli sürürdü.

Orada iş aydın olmayanda Siseron faktların seçimində yox, onların işıq-

landırılmasında və şərhində sübuta ciddilik gətirirdi. Belə hallarda o, tez-tez iki

vasitəni işə salmalı olurdu: ya nəsihətedici pafos, ya ağıllı zarafatlar və di-

gərləri; Bunlar hakim və dinləyicilərə valehedici təssürat bağışlayırdı.

Hakimlərin nitqinin giriş və xüsusi ilə son hissəsində Siseron tez-tez eyni

üsulları tətbiq edirdi: hakimləri haqq ədalətə çağırır və onların düzlüyünə,

sarsılmazlıqlarına və etibarlarına öz əminliyini ifadə edir; müdafiə nitqinin so-

nunda o, hakimləri mərhəmətə çağırır, təqsirləndirilən şəxsin ittihamında onun

hiperbolik – qəmgin taleyini, ailəsinin və valideynlərinin kədərini tez-tez təsvir

Siseronun konsulluqdan qabaqkı dövrü ərzindəki həyatı, həmçinin

konsulluq illərindəki həyatı onun natiqlik istedadını inkişaf etdirmiş və təkmil-

ləşmişdir. Bizə gəlib çatan onun ilk nitqi, onların müəlliflərinin təcrübəsizliyini

sübut edir. O, könüllü olaraq bu barədə, öz gəncliyi barəsində danışır və

məhkəmə sahəsinin təcrübəsizliyini qeyd edir; onların dövründə təxminən eyni

fikirləri tam mənası ilə təkrarlayan bir neçə ağır fikirlər qurulur, baş verir;

antiteza və təsirli tiradalar hələ də erkən hazırlanmış ritorik təlimlər xarakteri

daşıyır. Hələ 60 yaşında yazdığı natiqlik məharəti barəsindəki son traktatında

Siseron Seksta Rosçiyanın müdafiə nitqində bol olan uydurulmuş yüksək səsi

lağa qoyur, amma bunu da qeyd etməyi unutmur ki, o vaxtlar onlar dinləyici-

lərin sevincinə səbəb olmuşdur. “Verrinı” vicdan və səy nöqteyi-nəzəri ilə

Siseronun ədəbi istedad baxımından ən yaxşı abidəsidir.

Kimlərin qulaqları həqiqət üçün bağlıdır və kimlər ki, dostların

ağızlarından eşitmək gücünə malik deyillər, onları heç nə xilas etmir.

Dostluqda ən çətin şey – səndən aşağıda olanla bir səviyyədə olmaqdır.

Əgər sən dostuna hər hansı qulluq göstərmək arzusundasansa, əvvəl bacarıb

bacarmayacağını ölçüb biç.

Bizim hər şey haqqında nə fikirləşdiyimizi bilmək istəyənlər, ehtiyacdan

daha çox həvəskardırlar.

Biliyin həqiqətə uyğunluğu! – Budur, insan dərrakəsinin sərhədi.

Keçmiş dövrdə öz qəhrəmanlarını danışdıran düşüncə növü haqıında.

Nəhayət, keçmiş dövrdə öz qəhrəmanlarını danışdıran düşüncə növü, naməlum

şəkildə xüsusi nüfuz və əhəmiyyət qazanır.

Yazıçı kimi doğulur, natiqliyi isə qazanırsan.

Həqiqətdir ki, filosoflardan heç biri tərəfindən deyilməmiş mənasızlıq

barəsində daha nə demək olar?!

Təbiətdə təsadüfdən daha pis məna yoxdur.

“Benefacta male locata melafacta arbitror” (layiq olmayana yaxşılıq

etməyi mən cinayət hesab edirəm)

“Consuetudo est altera natura” (ikinci təbiətin – vərdişidir) yüksək xeyir

“Ex ipso fonte bibere” (ilk mənbəyə müraciət etmək) öhdəliklər barə-

“O temporal O mores!” (zaman barəsində! Adətlər barəsində!) Qatilin

Kağızlar hər şeyə dözür.

Birinci yerdə ölkə və valideynlər olmalıdır, sonra uşaqlar və bütün ailə,

Doğma evindən daha əziz yer yoxdur.

İnsan tez-tez özünün ən pis düşməninə çevrilir.

Qocalıqda tənbəllik və avaralıq kimi pis vərdişləri qorumaq lazım gəlmir.

Nəfsini saxlamayan və şəhvətpərəst gənclik qocalığa yorğun bədən bəxş

Hər yaşın öz xüsusiyyətləri vardır.

Ağlın təsnifatı

Siseron tarixdə ilk dəfə olaraq ağlın təsnifatını tərtib edir, ağlin iki əsas

növü olduğunu bildirir.

1. Əşyanın məzmunundan irəli gələn gülməli ağıl ehtiva edir.

2. Ağlın şifahi forması, özündə: absurd, ikimənalıq, gözlənilməyən nəti-

cə, sadəliyi göstərən ziddiyyət, karikatura şəkli, müqayisə (oxşarlıq), ziddiyyət,

gözləyən ümidlər, mülayimlik, ironiya, metafora, yamsılama, uydurma, atalar

sözü, yüngül zarafat, gözlənilməzlik, qiymət verməmə, sözün həqiqi mənasını

başa düşmə, xüsusi adların qeyri-adi şərhi ehtiva edir.

Yumor nəzəriyyəsi klassik ritorika çərçivəsində gizlədilmişdir, amma

hesab edilmişdir ki, yumor xüsusiyyətcə təbiidir və onu öyrənmək olmaz.

İsokrat – natiq-publisist, 436-cı (bizim e.ə.) ildə Attikada doğulmuşdur;

yaxşı təhsil almış, Sokratın nitqlərinə qulaq asmış, sofistlərin yanında oxu-

muşdur. İsokrat ilk vaxtlar Lisi kimi loqoqraf idi və sonra natiq kimi milli yı-

ğıncaqda çıxış etmirdi, öz fikirlərini yazılı şəkildə təntənəli böyük nitqlərdə

təbliğ edirdi. İsokrat müasir Afina demokratiyasının zənginlər və kasıblar ara-

sında kəskinləşən, əxlaqi zəminin birliyinin dağılması ilə nəticələnən ziddiy-

yətlərini pisləyirdi. İsokrat birlik ideallarını yalnız polisdə yox həmçinin bütün

Elladada müdafıə edirdi. Onun bir çox nitqində farslar əleyhinə Yunanıstanın

və ümumiellin birləşməsi yanaşmasına vətənpərvər çağırışlar səslənirdi. Həya-

tının sonunda o, fars yürüşündə Elladanı birləşdirən makedoniyalı çar Filippi

və onun başçısını qeyd edir. O, 338-ci ildə ölür. Şifahi tərtibata münasibətlə,

İsokrat öz təntənəli nitqində qədim bədii nəsrin inkişafına böyük təkan verir.

Sofist Qorqiyanın ritmik nitqinin əksinə olaraq, quruluşda İsokrat ahəngi və

Ritmikliyi qoruyub saxlayır, dövrü nitq söyləyir. Belə nitq rəvanlığa və melo-

dikliyə zərbə vurur, amma İsokratda, onun quruluşunun eyni cür olmasına

baxmayaraq, o, tez-tez bir az qeyri-təbii görünür. Siseron deyirdi ki, İsokrat

“döyüşdən daha çox təmtərağa uyğun idi”. Bunlara baxmayaraq, İsokrat Av-

ropa bədii nəsrində musiqili-ritmik nitqin parlaq nümayəndəsi hesab edilə bilər.

Qədim Afina dövlət xadimi və görkəmli natiq Demosfen bütün həyatını

vətəninə həsr edir və onun azadlığı uğrunda mübarizədə ölür. Demosfen (384-

322 e.ə.) eramızdan əvvəl 384-cü ildə Afinada doğulmuşdur. Onun atası

zəngin, varlı adam olmuş və silahdan istifadə etməyi bacaran bir şəxs (atıcılıq

Demosfenin yeddi yaşı olanda, atası ölür, gələcək natiqə və bacısına

böyük mal-mülk mirası qoyur.

Oğlanın tərbiyəsi anasına və qəyyuma verilir; qəyyumlar vicdansız insan-

lar olurlar. Onlar müəllimin əmək haqqını ödəmirlər, uşaqların təhsilinə və

tərbiyəsinə qayğı göstərmirlər. Oğlan zəif, lazımınca inkişaf etməmiş böyüyür.

Demosfen həddi-buluğa çatanda, qəyyumları ona qullarla birlikdə ev ve-

rirlər, pulun və mülkün böyük hissəsini özləri mənimsəyirlər. Gənc qəyyumla-

rın könüllü olaraq mirası qaytarmaqlarını təvəqqe etsə də, onlar buna əhəmiy-

yət vermirlər. Sonra o, məhkəmə yolu ilə oğurlanmış pulun geri qaytarılmasına

nail olmaq qərarına gəlir. Məhkəmədə işi uğurla aparmaq üçün, Afina

qanunları ilə ətraflı tanış olmaq, hər şeydən öncə, yaxşı və inandırıcı danışmağı

bacarmaq lazım idi.

Afinanın demokratik quruluşu dövründə, demək olar ki, hər bir vətəndaş

məhkəmə və xalq yığıncağında iştirak edə bilərdi. Tanınmış natiqlərdən ümumi

hörmətə malik idilər: onlar hökümətin hörmətli vəzifələrinə seçilir və xarici

ölkələrə səfir kimi göndərilirdilər. Bəs, Afinada natiqlik sənətini öyrənən bir

çox insanlar necə meydana çıxmışdılar?

Natiqlik sənətinin ən görkəmli nümayəndələri o zamanlar İsokrat və İsey

idi. İsokrat natiqlik sənəti məktəbini idarə edir, amma Demosfen təhsil haqqı

çox olduğu üçün məşğələlərə gedə bilmirdi. Onda o, miras işləri üzrə o dövrün

ən yaxşı vəkili olan İseya müraciət edir.

Gənc dörd il səylə İseyin yanında oxuyur və aldığı təhsilin müqavilində

böyük məbləğ ödəyir. Bu illərdə böyük yazıçıların əsərləri ilə tanış olur; xüsusi

ilə məhşur tarixçi Fukidida və filosof Platonun əsərlərini diqqətlə öyrənir.

“Gənc natiq Fukidida ki, öz dəst-xətti ilə səkkiz dəfə əzbərdən yazdığını

Təhsili başa vurandan sonra, Demosfen qəyyumları mühakimə etməyə

başlayır. Məhkəmə beş il uzanır. Qəyyumlar hər vasitə ilə məsuliyyətdən

qaçmağa çalışmış, hətta Demosfenin atasının vəsiyyətini və digər sənədləri də

məhv etmişdilər. Nəhayət, qəyyumlar mal-mülkdən məhrum edilir, amma gənc

mülkün tam qaytarılmasına yenə də müəssər olmur.

Qəyyumlarla çoxillik və ağır mübarizə zəminində gələcək natiqin

çalışqanlıq və inadkarlıq xüsusiyyətləri tərbiyə olunur.

Demosfen xalq qarşısında çıxış etməyi uşaqkən arzu edirdi. Hələ erkən

gəncliyində Demosfen öz müəllimindən onu məşhur natiqlərin dilinə qulaq

asmaq üçün məhkəmə iclasına aparmağı xahiş edir. Oğlan xalqın natiqləri necə

alqışladığını görür və qəlbləri fəth edən natiqlik sənətinin gücünə heyran olur.

O həmyaşıdları ilə oynadığı bütün digər oyunları atır və natiqlik sənətinin öh-

dəsindən gəlməyə çalışır. O, qətiyyətlə natiq olmaq qərarına gəlir.

Amma xalq qarşısında çıxış etməmişdən öncə, Demosfen öz müəllimini

örnək götürərək məhkəmə üçün çıxış nitqi yazmalı olur. Belə məşğələlərə

Afinada kifayət qədər yaxşı pul ödəyirdilər. Gənc nəinki öz anasını və bacısını

dolandırmağa müvəffəq olur, həmçinin bir qədər pul da toplaya bilir.

Amma dillərin tərtibi Demosfeni qane etmir: o, vətənpərvər idi və öz

gücünü ictimai fəaliyyətə həsr etməyi arzu edirdi.

Xalq qarşısında gənc natiqin çıxışı uğursuz qurtarır: səs-küy, gülüş

izdihamı ona nitqini bitirməyə imkan vermir. Bu uğursuzluq tamamilə təbii idi.

Çünki Demosfenin səsi çox aşağı tonda idi, danışığı ifadəsiz idi. O, asanlıqla

kəkəliyir, “r” və “1” səslərini düzgün tələffüz etmirdi. Onun çiyinlərini çəkmək

vərdişi var idi və ondan savayı, tamamilə ictimaiyyət qarşısında özünü idarə

Onun xalq yığıncağı qarşısındakı ikinci çıxış etmək səyi dil baxımından

uğursuz olmuşdur. O ruhdan düşmüş və üzünü örtmüş halda, evə tələsir və heç

hiss etmirdi də ki, onun izi ilə məhşur Afina aktyoru gəlir. Onlar birlikdə yol

gedirlər. Demosfen öz uğursuzluğu barədə dostuna acı-acı şikayətlənməyə

başlayır və deyir ki, xalq dilin dərin məzmununu qiymətləndirmir və anlamır.

“Hər şey belədir, -aktyor cavab verir, – amma mən sənə kömək etməyə ça-

lışacağam. Mənə Sofokl və ya Evripidadan parça oxu”. Demosfen oxuyur. O,

qurtaranda aktyor şeiri yenidən özü oxuyur. Bu zaman Demosfenə elə gəlir ki,

sanki o, tamamilə digər şeiri eşidir. O, indi başa düşürdü ki, nitq gözəlliyinə

onda olmayan, dilin ifadəliliyi ilə nail olunur və o, ikiqat səylə işə başlayır.

Nəticə etibarı ilə, Demosfen öz dilinin çatışmazlığını islah etməyi

qərarlaşdırır. Heç kimin ona mane olmaması üçün, tənha bir yerə çəkilir;

Gündə bir neçə saat dalbadal tələfüzünün anlaşılmazlığını düzəltmək üçün tap-

şırıqlarla məşğul olur. O, ağzına daşlar toplayır və ucadan və aydın danışmağa

çalışır; O, dağa qalxarkən və ya dəniz sahilində gəzərkən şeirləri ucadan

tələffüz etməyi öyrənir və bununla belə səs dalğasını azaltmağa səy göstərirdi.

Bəzən gənc iki ay, üç ay, nəhayət heç evdən bayıra çıxmır, böyük səylə çalışır

və nəhayət, tamamilə səs və jestə yiyələnir.

Uzun və israrlı səylərdən sonra Demosfen öz məqsədinə nail olur və

görkəmli natiqə çevrilir. Amma o, hazırlaşmadan heç vaxt danışmaz, həmişə

yazılmış mətni əzbərdən öyrənirdi; axşamlar lampanın işığında o, çıxışa səylə

hazırlaşar, diqqətli tərzdə hər bir sözü götür-qoy edərdi. Bütün bunların

nəticəsində böyük natiq rəqiblərinin tənqidinə tuş gəlir. Onlar Demosfenin il-

ham və təbii istedadının olmadığını iddia edirlər. Bir dəfə rəqiblərindən biri

onu tənqid edir: “Sənin dilindən yağ iyi gəlir”, daha doğrusu, “sən bütün gecəni

yağ çırağının işığının altında oturursan”.

Hətta rəqibləri belə, nəhayət, onun natiqlik məharətinin gücünü və

ustalığını etiraf etməyə məcbur olurlar. Onun dilinin qeyri-adi sadəliyinin

ifadəsi, ən böyük duyğu və düşüncələri, aydınlıq və inandırıcılıq gücü ilə

birləşir. Demosfen həmişə öz nitqinin məzmununa ciddi şəkildə sadiq qalır, boş

cəfəngiyyatı sevmirdi; O, nitqini sakit şəkildə deyirdi, dinləyicilərin ağlına təsir

edərək, onları duyğu hissi ilə fəth edirdi, müdafiə edilən işin düzgünlüyündə

onlara həddindən artıq inanırdı.

Demosfenin 30 yaşı olanda, o, artıq dövlət işlərində iştirak etməyə

başlayır və natiqlik istedadının var gücü ilə Yunanıstanın bütün təhlükəli

düşmənlərinə – Makedoniya çarı Filippə qarşı belə çıxır. Onun vətənə olan

hədsiz sevgisi böyük natiqi makedoniyalılara və onların Afinada və bütün

Yunanıstandakı yardımçılarına qarşı mübarizəyə ilhamlandırır.

Əvvəlcə Filipp Fessaliyanı tabe edir və Şimali Yunanıstanda möh-

kəmlənir. Amma bu yalnız başlanğıc idi. Bir neçə ildən sonra makedoniyalılar

Frakiyadakı bütün Afina mülklərini zəbt etməyə müvəffəq olurlar və Şimali

Yunanıstana zorla girməyə hazırlaşırlar.

Filippin belə sürətli uğurları hələ Yunanıstanın zənginlər və kasıblar

arasında gedən qızğın mübarizəsi nəticəsində iki düşərgəyə bölündüyü vaxt

daha da asanlaşır. Kasıblar hər yerdə zənginlərin torpaq və mülkünin bölün-

məsini tələb edirdilər. Zəngin kölə sahibləri Filippə və makedoniyalılara

kasıbçılıqdan qurtulmaq üçün öz xilaskarları kimi baxırdılar. Onlar öz var-

dövlətlərini xalqa verməkdənsə, Makedoniyaya tabe olmağı ən doğru yol hesab

edirdilər. Makedoniya hökmranlığında ola bilir, onlar düşünürdülər, öz mülk və

qullarına sakit sahib olmaq və xalq üsyanlarından ehtiyat edirdilər. Yalnız sadə

xalq və kasıblar vətəni və azadlığı Makedoniya işğalçılarından müdafıə etməyə

Demosfen Afina və Yunanıstan üçün Makedoniya və onun çarının nə

qədər təhlükəli olduğunu dərhal başa düşdü. Filippin düşmənləri vətənpərvərlər

partiyasına başçılıq edirdilər.

Afinada hakimiyyət Makedoniya tərəfdarlarının əlində idi. Makedoniya

partiyasının başında Evbul və tanınmış Esxin dayanırdı.

Evbul sülh tərəfdarı idi və qəsdən Makedoniya tərəfdən gələn təhlükəyə

qarşı göz yumurdu.

Demosfen belə qaydaya qarşı mübarizə etməyə başlayır və xalqı ölkənin

xoşbəxtliyi və xilası üçün bugünkü şəxsi mənfəətdən əl çəkməyə çağırırdı.

“Batal” o deyirdi, dövlət hesabına xalqa sədəqə atırdı, amma özləri dövlət mü-

kəlləfiyyətindən boyun qaçırırdılar. Natiqlər Makedoniya ilə mübarizədə xalqın

“qəpik-quruşdan” üz döndərmələrinə müvəffəq olmuşlar. Bu Demosfenin və

onun vətənpərvər tərəfdarlarının önəmli uğuru idi.

Demosfen indi daimi xalq yığıncaqlarında yarıyumşaq dillə çıxış edir,

afinalılarda vətənpərvərlik hissinin oyanmasına çalışırdı. Onun çar Filipp

əleyhinə yazdığı görkəmli nitqi “Filippinami” (indi bizdə ehtiraslı nitq adlanır)

Frakiyanı zəbt edəndən sonra Filipp Halkidikdə ən böyük şəhər olan

Olinfuyanı hədələməyə başlayır.

Olinfyan səfirləri Afinaya kömək üçün gəlirlər. Demosfen olinfyanlara

güclü dəstək verir, onların xeyrinə xalq yığıncağında üç nitq söyləyir. Amma

afinalıların köməyi yubanır. Çar Filipp şəhəri işğal edir, sakinlərini isə qul kimi

Sonra Filipp afinalılara sülh təklif edir. Afina səfirləri – Filokrat və Esxin

– sülh danışıqlarında çarın tərəfinə keçirlər: Demosfenin qarşı çıxmasına

baxmayaraq, onlar Afina dövlətinin mənafeyinə sərfəli olmayan sülh sazişi

bağlayırlar. Tezliklə sülh sazişinə əhəmiyyət vermədən Filipp – Afina ittifaqı

olan fokeysləri darmadağın edir.

O zaman, nəhayət, afinalılar Filippə həlledici zərbə vurmağa hazırlaşırlar.

Demosfen ilk strateq seçilir və dövlətin başçısı olur. Filokrat rüşvətxorluqda və

Sonra Demosfen digər səfir Esxinə qarşı çıxır – onu xəyanət və rüşvət-

xorluqda ittiham edir. Esxin məharətlə müdafiə olunur və kiçik səs çoxluğu ilə

Bu böyük natiqin daha böyük uğurları və şöhrət qazandığı vaxt idi. O,

afinalıların əsas gücü sayılan donanmanı möhkəmləndirə bilir.

Hər halda afinalılar təkbaşına təhlükəli düşmənin öhdəsindən gələ

bilməzdilər və bu səbəbdən də, Demosfen Makedoniya əleyhinə ümumyunan

ittifaqının yaradılmasına çalışdı. Yunan dövlətinin bir sıra səfirlikləri başda ol-

maqla hər yerdə ehtiraslı nitqlər edilir və yunanlılar “makedoniya gecenə” qarşı

birləşməyə təşfiq edilirdilər. O, deyirdi: “makedoniya gücü” yunanların zəifliyi

və dalğınlığındandır”. Əgər bütün yunanlar bir olarlarsa, onda Filipp bizə

hücum etməyə cəsarət edə bilməz”. İşğal nəticəsində yunan şəhərlərinin əhalisi

böyük natiqlər qəbul edirlər və tezliklə, Korinf, Meqari və Peloponnesin digər

şəhərləri afinalılarla ittifaq bağlayırlar.

Afina səfıri başda olmaqla Demosfen Filippə qarşı ittifaq təklifı ilə Fivə

gəlir. Artıq Makedoniya çarı səfirlərlə (hökmdar onu qabaqlayır) orada idi,

vədə tamahkarlıq etmirlər hər vasitə ilə fivançevləri afinalılar ilə ittifaq bağ-

lamaq fikrindən vaz keçirirlər. Bununla belə, Demosfen parlaq uğura nail olur.

Demosfen özünü müdafiə etməyə məcbur olur. Məhkəmə Afinanın ən

görkəmli iki natiqini mübahisə meydanına çervilir. Böyük natiqin rəqibləri

müstəqilliyin itirilməsi ilə barışmaq istəməyən xalqın əhval-ruhiyyəsini nəzərə

Məhkəmə xalqların böyük qarşılaşması ilə başladı. Esxin Demosfenə

olan hücumda tamamilə ədalətsizliklərlə dolu olan ittiham nitqini söylədi. Ta-

nınmış natiq müdafiə nitqində “vinok barəsində” ilə ölkənin xeyri üçün göstər-

diyi bütün fəaliyyəti barəsində qısa məlumat verir, Esxinin bütün hərəkətləri və

satqınlıq simasını təsvir edir. Düşmənlər tərəfindən göstərilən təzyiqlərə bax-

mayaraq, hakimlər ədalətli hökm çıxarırlar. Esxin pul ilə cərimələnir və

sürgünə göndərilir. Dilin uğuru olan “vinoklar barəsində” yalnız böyük natiqin

qələbəsi deyil, həmçinin Afina və bütün Yunanıstanın vətənpərvər gücünün

Demosfenin məhkəmədəki qələbəsi nəticəsində onun nüfuzu dövlət iş-

lərində də artır. Bununla belə, artıq o, həyatda acı təcrübə görmüş və ehtiyatla

hərəkət edirdi. O, düşmənlərin gücünü və yunanlıların birliyinin olmasını

görür, gəncləri makedoniyalılara qarşı lazımınca düşünülməmiş kəskin çıxış-

lardan qorumağa çalışır. Belə ki, məsələn, afinalılar artıq onun məsləhəti ilə

spartalıların üsyanını dəstəkləmirlər. Bu üsyan makedoniyalılar tərəfındən

Aleksandr tamamilə Asiya işləri ilə məşğul olduğu üçün sərkərdəsi

Antipaturu Yunanıstana qeyri-məhdud hakimiyyətə rəhbərlik etməyə göndərir.

Bununla belə, o, Yunanıstana iki sərəncam göndərir: birincisi, əmr verir ki, ona

allah kimi təzim etsinlər və ikincisi, bütün yunan dövlətlərinə öz sürgünlərinə

qayıtmağı əmr verir. Birinci əmrə yunanlılar gülürlər, amma ikincisi güclü

nifrətə səbəb olur. Məsələ ondadır ki, sürgün olunanlar satqınlar idilər və xalqa

Düşmənlərlə çox ağır mübarizədən sarsılmış, böyük natiq iztirabla öz

sürgünlük illərini yaşadı; onun səhhəti tamamilə pozulmuşdu. Demosfen

ədalətsiz hökmə görə dostlarına acı-acı gileylənirdi: o, dövlət qarşısında nöq-

sansız şərəfli xidmətləri olan məhkum, bəraət almış əclaflarla birlikdə ittiham

Böyük natiqin sürgünü qısa olur: gözlənilmədən Vavilona Aleksandrın

(eramızdan əvvəl 323 -cü ildə iyun ayında) ölüm xəbəri gəlir.

Aleksandrın ölümü bütün Yunanıstanda azadlıq hərəkatının başlanmasına

təkan verdi. Kiçik Asiya yunanlıları arasında üsyan baş verdi. Oyanış hətta ma-

kedoniyalıların tərəfdarları olan varlıları da əhatə edirdi. Xalq natiqləri Afinada

vətənpərvər nitqlər söyləyirdilər, həmvətənlərini makedoniyanın zülmündən

qurtarmağa inandırmağa çalışırdılar. Peloponnes hökumətini azadlıq mübari-

zəsinə təhrik etmək üçün Afinadan Peloponnesə səfir göndərilir.

Afina xalq yığıncağı böyük natiqi sürgündən qaytarmaq üçün qərar qəbul

edir. Onun arxasınca Eqin adasına dövlət gəmisi göndərilir. Demosfen doğma

vətəninə ayaq basanda, onun Afinanın Pirenin limanında milli qəhrəman kimi

təntənəli qarşılanma görüşü təşkil edilir.

Demosfen dərhal Makedoniya əleyhinə müqavimətə rəhbərlik edir.

Əvvəlcə afinalılar üçün uğurlu olan müharibə başlayır. Farsların yanında əvvəl

yunan əlaltılarının rəisi olmuş Afina sərkərdəsi və Aleksandr tərəfındən bura-

xılmış Leosfen Aleksandrın sərkədəsinə Antipatraya qarşı 8000 əsgərlə

Fessaliyaya hərəkət edir; afinalılara gedən yolda etolislər və fessalilər onlara

qoşulurlar. Müttəfiqlər qalan qoşun ilə Lamii (Fessaliidəki) qalasını bağlayan

Antipat üzərində həlledici qələbə çalırlar. Lamiinin mühasirəsi zamanı

afinalılara ağır fəlakət üz verir: Leosfen ölür.

Onun ölümündən sonra müharibə uzanır və afinalılar üçün arzu

edilməyən şəkil alır. Müttəfıq qoşunları müxtəlif yunan dövlətlərinin vətəndaş-

larından və əlaltılarından ibarət idi. İlk öncə müttəfiqlər arasında fikir ayrılığı

yaranır, sonra isə maaşları müntəzəm ödənilən əlaltılar qaçmağa başlayırlar.

Mühasirəyə alınmış Antipatraya sərkərdə Leonnatın qoşunları tərəfindən

kömək gəlir, Afinyan cəsarətlə Leormatın görüşünə çıxır və onu məğlub edir.

Makedoniyadan sərkərdə Krater tərəfindən kömək gəlir.

Tərəflər arasındakı üstünlük makedoniyalılarda idi. Bundan savayı, Afina

donanması iki dəfə məğlubiyyətə uğrayır və Afinanın dəniz gücü sarsılır.

Makedoniyalılar Afina müttəfiqlərinin bir neçəsini sülh bağlamağa razı salırlar.

Afinalılar demək olar ki, tək qalırlar. Bununla belə onlar makedoniyalılarla son

döyüşlərini yerinə yetirməyə cəsarət edirlər.

Döyüş (322-ci ildə, eramızdan əvvəl) Krannone şəhərinin yaxınlığında

baş verir. Afinalılar Heronnedəki kimi ağır olmayan məğlubiyyətə uğrayırlar.

Ağır olan sülh sazişi bağlanmalı olur: Afinadakı demokratiya məhv edilir, tam

siyasi hüquq yalnız zənginlərə (sayı 90000) verilir; digər vətəndaşlar ölkəni

tərk edə bilir və Frakiyaya köçürdülər; Makedoniya qarnizonu Afina limanını

Demosfen və digər vətənpərvərlər ölümdən öncə müvəqqəti məhkum

edilmişdilər. Demosfen Kalavri adasındakı Poseydon kilsəsinə qaça bilmişdi.

Qaçaqların axtarılması işini öz üzərlərinə götürən satqınlar da tapıldı. Bu

satqınlar arasında daha çox öz alçaqlığı ilə seçilən Arxiy idi. O, əvvəllər aktyor

olmuş və “xilaskarların ovçusu” ləqəbini almışdı.

Demosfenin Kalavri adasında Poseydon kilsəsində olduğunu bilərək,

Arxiy oraya Frakiya əlaltıları ilə gəlir və ikiüzlülüklə Demosfenə onunla

Antipatraya qayıtmasını təklif edir və onu arxayın edir ki, ona heç bir pislik et-

məyəcəkdir. Cavabında Demosfen deyir: “Arxiy, necə ki, əvvəllər sənin

aktyorluq oyunun mənə toxunmayıb, indi də sənin vədin mənə toxunmur. Bir

az gözlə, mən yazım . “bu sözlərlə Demosfen kilsənin daxilindən çıxır, bir par-

ça papirus və qamış perosu götürür, sanki yazmağa hazırlaşır; sonra, adətən

etdiyi kimi, peronu ağzına aparır və onu dişləyir. Qamış perosunda güclü təsirə

malik zəhər qoyulmuşdu. Demosfen onu udur.

Kilsənin astanasını addımlayaraq o, yırğalanır və yıxılıb ölür. Bu hadisə

eramızdan əvvəl 322-ci il oktyabr ayının 12-də baş vermişdir.

1. Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı: BDU, 2001.

Qasımov Ə.Ə. Məhkəmə nitq və mübahisələr mədəniyyəti. Bakı: BDU, 2013, 504 s.

Любимова Л.М. А.Ф. Кони – судебный оратор (из истории русского судебного

красноречия) // Высшая школа: гуманитарные науки и гуманистические основы

образования и воспитания. Чита, 1996.

Плевако Ф.Н. Избранные речи. М.: Юрайт, 2009.

Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. М.: 1972, с. 195.

ИСТОРИЯ КУЛЬТУРЫ РЕЧИ. ЦИЦЕРОН, СОКРАТ, ДЕМОСФЕН

Речевая культура является результатом сложного исторического процесса. Корни

культуры речи идут еще в исторический Египет, Индию, Китай, Грецию, Рим и

Азербайджан. Она возникла на основе теории и практики древней греческой и римской

риторики. Риторика связана с именами таких выдающихся ораторов и философов, как

Сократ, Цицерон, Демосфен в Древней Греции и Риме, и Физули, Насими, Низами в

Ключевые слова : ораторское искусство, суд, риторика, Цицерон, Аристотель

THE HISTORY OF SPEECH CULTURE. CICERON, SOKRATES, DEMOTHENES

Speech culture is a result of a complex historical processes. The roots of speech culture

go as far back as to historical Egypt, India, China, Greece, Rome and Azerbaijan. It appeared

on the basis of the theory and practice of ancient Greek and Roman rhetoric. Rhetoric is tied up

with the names of such prominent orators and philosophers as Sokrates, Demothenes, Ciceron,

Quintellion in ancient Greece and Rome, and Fizuli, Nasimi, Nizami in Azerbaijan.

Key words: oratory, court, rhetorics, Ciceron, Sokrates, Demothenes

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Nitq mədəniyyəti/Natiqlik sənətinin yaranma tarixi

Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, lap qədim zamanlardan məzmunlu, aydın, yığcam, təsirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Nitqin gözəlliyi və ona sahib olmağın yolları böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərkəzində olmuşdur.
Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində, Babilistanda və digər bir sıra yerlərdə görkəmli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik sənətinin, gözəl nitqin, nitq mədəniyyətinin əsl vətəni qədim Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai-siyasi həyatındakı mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verən irəliləyiş, elmi tərəqqi ilə bağlı Afina şəhər dövlətində natiqlik sənəti inkişaf etməyə başlayır. Ölkəni idarə edənlər ideyalarını müdafiə etmək, məqsədlərini kütlələrə çatdırmaq məqsədilə sözdən, natiqlik sənətindən təsirli və kəsərli silah kimi istifadə etməyə çalışırdılar. Eramızdan əvvəl VII-IV əsrlərdə fəaliyyət göstərən yunan natiqlik məktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat, Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx kimi görkəmli natiqlər yetirmişdir. Onlar natiqlik sənətini, onun nəzəriyyəsini, təlimini qurmuş və sistemini yaratmışlar. Həmin məktəblərdə dərs deyən Aristotel, Qorqiy, Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkəmli natiqlər bu sənəti həm nəzəri, həm də praktik şəkildə öyrənənlərə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik sənətinin nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika” elmi də yaranır və inkişaf edir. Ritorika e.ə.V əsrdə Qədim Yunanıstanda yaranmış, III-II əsrlərdə orada, e.ə.I əsrdə Romada sistemləşdirilmişdir. Aristotel, Siseron, Kvintilian ritorikanın görkəmli nəzəriyyəçiləri olmuşdur. Sonralar ritorika termini zahirən qəşəng, dəbdəbəli, lakin məzmun və dil cəhətdən zəif, bəsit əsərlər, sözçülük mənalarında işlənmişdir. Dövrün tarixi şəraitindən qaynaqlanan natiqlik sənəti bizim eradan əvvəl V və IV əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Qədim yunan ritorikası, orada işlədilən terminlər bu gün belə qiymətlidir, diqqəti cəlb edir və ixtisas sözləri kimi işlədilir.
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi rolu olmuşdur. Aristotel e.ə.335-ci ildə “Ritorika” adlı əsərini yazıb natiqlik sənətinin elmi əsaslarını vermiş, sənəti insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi qiymətləndirmiş, natiq nitqinin quruluşunu, üslubunu, orfoepiyasını, ifadəlilik vasitələrini geniş şəkildə izah etmişdir. “Ritorika” əsəri üç hissədən ibarətdir:
a) Nitqin tərtibi prinsipi;
b) Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
c) Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox fikir verir və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır. Üslub nitqin predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel natiqin məharətinin beş cəhətini xüsusi qeyd edirdi:
1. Materialın icadı və onun hazırlanması.
2. Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması.
3. Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.
4. Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya, emosiya və s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması.
Aristotel yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, planın tutulması, onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uyğun üslubun müəyyənləşdirilməsi, orfoepik və intonasiya qaydalarına əməl edilməsi, emosiyaların özünəməxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı.
Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir göstərən səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afinalı məhkəmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi . Belə bir tələb əsasında afinalılar hüquqi biliklərə yiyələnməyə, həm də öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün aydın, təsirli, məntiqli, rabitəli danışmağa xüsusi səy göstərirdilər. O zaman məhkəmədə vəkillər fəaliyyət göstərmədiyindən vətəndaşlara loqoqraflar kömək edirdilər. Loqoqraflar hüquqi təhsil almış adamlar idilər, onlar xüsusi muzdla məhkəmədə baxılacaq işin məzmun və mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar. İşi məhkəməyə düşən afinalı həmin nitqi əzbərləyir və məhkəmə prosesində özünü müdafiə edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin, Trasimax, Demosfen öz dövrlərinin görkəmli loqoqrafları, natiqləri olmuşlar. Bunlardan Demosfen antik natiqliyin yaranması və inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Demosfenin yaradıcılığı dünya natiqlik mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələdir. Demosfen xalq qarşısında çıxış etməyi uşaq ikən arzu edirdi. Hələ gəncliyində Demosfen öz müəllimindən onu məşhur natiqlərin dilinə qulaq asmaq üçün məhkəmə iclasına aparmağı xahiş edir. Oğlan xalqın natiqləri necə alqışladığını görür və qəlbləri fəth edən natiqlik sənətinin gücünə heyran olur. O, həmyaşıdları ilə oynadığı bütün digər oyunları atır və natiqlik sənətinin öhdəsindən gəlməyə çalışır. O, qətiyyətlə natiq olmaq qərarına gəlir.
Demosfenin natiqlik sənətinə yiyələnməsi heç də asan yolla olmamışdır. Belə ki xalq qarşısında gənc natiqin ilk çıxışı uğursuz qurtarır: səs-küy, gülüş izdihamı ona nitqini bitirməyə imkan vermir. Bu uğursuzluq tamamilə təbii idi. Çünki Demosfenin səsi çox aşağı tonda idi, danışığı ifadəsiz idi. O kəkəliyir, “r” və “1” səslərini düzgün tələffüz etmirdi. Onun çiyinlərini çəkmək vərdişi var idi və ictimaiyyət qarşısında özünü idarə edə bilmirdi. Onun xalq yığıncağı qarşısındakı ikinci çıxış etmək səyi dil baxımından uğursuz olmuşdur. O ruhdan düşmüş və üzünü örtmüş halda, evə tələsir və heç hiss etmirdi də ki, onun izi ilə məşhur Afina aktyoru gəlir. Onlar birlikdə yol gedirlər. Demosfen öz uğursuzluğu barədə dostuna acı-acı şikayətlənməyə başlayır və deyir ki, xalq dilin dərin məzmununu qiymətləndirmir və anlamır. “Hər şey belədir, -aktyor cavab verir, – amma mən sənə kömək etməyə çalışacağam. Mənə Sofokl və ya Evripidadan parça oxu”. Demosfen oxuyur. O qurtaranda aktyor şeiri yenidən özü oxuyur. Bu zaman Demosfenə elə gəlir ki, sanki o, tamamilə digər şeiri eşidir. O, indi başa düşürdü ki, nitq gözəlliyinə onda olmayan dilin ifadəliliyi ilə nail olunur və o, ikiqat səylə işə başlayır. Nəticə etibarı ilə, Demosfen öz dilinin çatışmazlığını islah etməyi qərarlaşdırır. Heç kimin ona mane olmaması üçün tənha bir yerə çəkilir, gündə bir neçə saat tələffüzünün anlaşılmazlığını düzəltmək üçün tapşırıqlarla məşğul olur. O, ağzına daşlar toplayır və ucadan danışmağa çalışır. O, dağa qalxarkən və ya dəniz sahilində gəzərkən şeirləri ucadan tələffüz etməyi öyrənir və öz səsi ilə dalğaların səsini boğmağa çalışırdı. Demosfen danışarkən çiynini atmağı tərgitmək üçün tavandan asılı cidanın altında durarmış. Bəzən gənc iki ay, üç ay, nəhayət heç evdən bayıra çıxmır və nəhayət, tamamilə səs və jestə yiyələnir. Uzun və israrlı səylərdən sonra Demosfen öz məqsədinə nail olur və görkəmli natiqə çevrilir. Amma o, hazırlaşmadan heç vaxt danışmaz, həmişə yazılmış mətni əzbərdən öyrənərdi; axşamlar lampanın işığında o, çıxışa səylə hazırlaşar, diqqətli tərzdə hər bir sözü götür-qoy edərdi. Bütün bunların nəticəsində böyük natiq rəqiblərinin tənqidinə tuş gəlir. Onlar Demosfenin ilham və təbii istedadının olmadığını iddia edirlər. Bir dəfə rəqiblərindən biri onu tənqid edir: “Sənin dilindən yağ iyi gəlir”, daha doğrusu, “sən bütün gecəni yağ çırağının işığının altında oturursan”. Uzunmüddətli məşqlər Demosfeni natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Hətta rəqibləri belə onun natiqlik məharətinin gücünü və ustalığını etiraf etməyə məcbur olurlar. Onun dilinin qeyri-adi sadəliyinin ifadəsi ən böyük duyğu və düşüncələri, aydınlıq və inandırıcılıq gücü ilə birləşir. Demosfen həmişə öz nitqinin məzmununa ciddi şəkildə sadiq qalır, boş cəfəngiyatı sevmirdi. O, nitqini sakit şəkildə deyirdi, dinləyicilərin ağlına təsir edərək, onları duyğu hissi ilə fəth edirdi, müdafiə edilən işin düzgünlüyündə onlara həddindən artıq inanırdı. Siseron onun haqqında demişdir: “Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”.
Demosfenin 30 yaşı olanda, o, artıq dövlət işlərində iştirak etməyə başlayır və natiqlik istedadının var gücü ilə Yunanıstanın bütün təhlükəli düşmənlərinə – Makedoniya çarı Filippə qarşı belə çıxır. Onun vətənə olan hədsiz sevgisi böyük natiqi makedoniyalılara və onların bütün Yunanıstandakı yardımçılarına qarşı mübarizəyə ilhamlandırır.
Demosfen natiqlik sənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika ilə bağlı bir sıra əsərlər yazmış, bu elmi nəzəri və praktik cəhətdən şərh etmiş, faydalı fikirlər söyləmişdir. Məsələn, ona görə, natiqlik sənətində aşağıdakı tələblərə əməl olunmalıdır: 1) materialın toplanması; 2) materialın məqsədəuyğun söylənilməsi üçün planın tərtibi; 3) nitqin məzmununun öyrənilməsi, mənimsənilməsi; 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylənilməsi.
Demosfenin tələffüzü aydın, anlaşıqlı idi. O, özünün dərin məntiqi, rəngarəng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları ilə dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demosfen nitqlərində Afinanın satqın və fəaliyyətsiz hakimlərini ifşa edir, onları ədalətli olmağa çağırırdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük inamla danışan Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinləyirdilər.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sənətində də geriləmələr baş verir. Gözəl nitq öz siyasi xarakterini itirir, canlı, konkret şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə çevrilir. Yunan natiqliyinin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi qədim Romaya köçür. Roma demokratiyası üçün günün tələblərinə cavab verən, canlı fəaliyyətdə olan natiqlik sənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sənətinin yaranması və inkişafına güclü təkan verirdi. Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Katon, Qrakxi, Antoni Mark kimi söz ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetişdirmələri olmuşlar. Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmli dövlət xadimi, mütəfəkkir Mark Tuli Siseron xüsusilə fərqlənirdi. Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında” və “Natiq” traktatlarını yazmışdır. Bu üç traktat natiqlik sənətinin tarixi, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti məsələlərinin nəzəri və praktik şərhi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu əsərlərdən ikisində (“Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında”) Siseron dövrün məşhur natiqləri ilə aparılan dialoqlarla natiqlik sənətinin mahiyyəti, bu sənətin fəlsəfəyə münasibəti kimi məsələləri şərh etmiş, özünün təsəvvür etdiyi ideal natiq surətini yaratmışdır. Üçüncü traktatda (“Natiq” əsərində) müəllifin natiqlik sənəti barədə qiymətli fikirləri söylənilmişdir: “Natiq olmaq üçün birinci və zəruri şərt təbiətin ona bəxş etdiyi istedaddır”. “Əgər istedad insanın gözəlliyidirsə, bu gözəlliyin rəngi natiqlikdir”. “Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər, . kim gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cəhətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə də müdrikdir”. Siseron həm də yeni natiqlər üçün maraqlı praktiki göstərişlər və tövsiyələr, öz nitqindən nümunələr verir, “nitq stili” nəzəriyyəsini ifadə edir, öz sələflərini xarakterizə edir və müasirləri ilə mübahisəyə girişir. Siseron yaxşı, müstəqil natiq olmaq üçün geniş fəlsəfi təhsili vacib hesab edirdi və əxlaqi və siyasi xarakterli fəlsəfi problemlərə az diqqət yetirirdi.
Siseronun nitqindəki süjet xətti və məqamına görə işlədilən natiqlik priyomları diqqəti cəlb edir. Xatırladaq ki, yunan dilini gözəl bildiyi üçün Demosfenin nitqlərində ritorika məktəblərində təbliğ olunan “attika üslubu”ndan geniş istifadə etmişdir. Siseron eyni sxemliliyi, demək olar ki, gözləmişdir: giriş, təhkiyə və fikri təsdiq edən sübutlar, faktlar, nəticə. Natiq nitqinin təhkiyə hissəsini daha təsirli, daha maraqlı qurmağa çalışmış, yeri gəldikcə tarixi lətifələrdən, haqqında danışdığı hadisələrdən, atalar sözü və xalq məsəllərindən, bədii sual, xitab və nidalardan, antitezislərdən məharətlə istifadə etmişdir. Siseronun nitqlərindən 53-ü tamamilə saxlanılmışdır, 35-ni isə başlıqlarla tanıyırıq. Onun “Natiqlər barəsindəki” traktatı zəmanəmizə qədər məhkəmə ritorikasının dərs vəsaiti kimi xidmət edir. Natiqlik məharəti qarşısında duran vəzifələri Siseron aşağıdakı kimi qısaca ifadə edir: «Forumda və məhkəmədə çıxış edən, sübut etməyi, məftun etməyi və inandırmağı bacaran adamı gözəl natiq hesab etmək olar. Sübut etmək vacibdir, məftun etmək zövqverəndir, əgər işi udmaq istəyirsənsə, məhz bu sonuncu xüsusiyyət daha vacibdir; natiqlər qarşısında nə qədər vəzifələr dayanır, nə qədər natiqlik istedadı növləri mövcuddur: incəliklə sübut etmək lazımdır, ölçü ilə məftun etmək, hərarətlə inandırmaq; bütün bunlara natiqin gücü daxildir». Siseron uzunmüddətli natiqlik fəaliyyətində müxtəlif qəbildən olan dinləyicilər qarşısında müxtəlif məsələlər barəsində – məhkəmədə vətəndaş və cinayət məsələləri üzrə, senatda və komitiorumda siyasi mövzular barəsində çıxış etməli olmuşdur. Məhkəmə işlərində Siseron əksər hallarda müdafiəçi kimi çıxış etmişdir.
Siseronun nitqinin daha zəif tərəflərini onların quruluşunda hesab etmək olar. Siseron əvvəlcədən özünə nitq planı təyin edən və ona qəti surətdə əməl edən, özünü qibtə ilə yaşca ondan böyük olan Qortensiya ilə müqayisə edir; Siseron daha fəal və emosionaldır, əksinə, Qortensiya isə özü ifadə etdiyi plandan tez-tez uzaqlaşırdı. Onun nitqinin digər böyük çatışmazlığı bir fıkrin və ya eyni fikirlərin gərəksiz uzunçuluq və təkrarlardan ibarət olmasıdır.
Qədim Roma natiqlik məktəbinin nümayəndələrindən biri də Mark Fabiy Kvintilian olmuşdur. O, natiqlik nəzəriyyəçisi kimi tanınmışdır. Açdığı ritorika məktəbi ona şöhrət gətirmişdi. Kvintilian “Natiqlik təhsili” adlı kitabdan ibarət əsər yazmışdı. Həmin kitabda natiqlik sənətinin elementləri və ritorikanın mahiyyəti, nitq üzərində işin mərhələləri (mövzunun seçilməsi, yerləşdirilməsi, yadda saxlanılması, nəqli, aydın tələffüzü), natiqlik sənətinə, natiqlərin fəaliyyətinə verilən tələblər şərh olunmuşdur. Kvintilian natiqlik sənətinə yiyələnməyi təhsilin zirvəsi hesab edirdi. O, bunu obrazlı şəkildə belə ifadə edirdi: “Şair doğulurlar, natiq isə olurlar. Natiqlik sənətinə isə təlimin köməyi ilə yiyələnmək mümkündür”.
Qədim Romada natiqlik sənətinə böyük maraq göstərilirdi. Adamlar məşhur söz ustalarının nitqini öyrənir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün lazım gəldikdə natiqin nitqindən müəyyən parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdilər. Roma natiqlik sənətinin inkişafı üzün sürmür. Respublikanın süqutundan sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. İmperiya natiqliyin qarşısını alır, bu sənət din xadimlərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1. Babayev A.M. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, “Elm və təhsil”, 2011
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Qasımov Ə.Ə. Bakı Universitetinin xəbərləri (sosial-siyasi elmlər seriyası). Nitq mədəniyyətinin tarixi. Siseron, Sokrat, Demosfen. Bakı, 2013