Qdim dünya tarixi

erectus Homo hobilisga qaraganda katta miya va gavdaga ega.

Qadimgi dunyo tarixi

3.Antropogenez jarayonini harakatlantiruvchi kuchlari va asosiy bosqichlari.

4.Ibtidoiy jamoa tuzumida o`zlashtirma va ishlab chiqaruvchi xo’jaligining paydo

bo`lishi va rivojlanishi.

1.Qadimgi dunyo tarixi”ning nazariy-metodologik asoslari,uning maqsad va

Qadimgi dunyo tarixi fani predmeti. Yerda odamning paydo bo’lishidan ilk

sinfiy jamiyat va davlat shakllanishigacha bo‘lgan uzoq vaqtni o ‘z ichiga

oladigan davr ibtidoiy jamoa tarixi predmeti hisoblanadi. Turli mamlakat

olimlari bu davrni ibtidoiy jamoa, eng qadimgi jamiyat, davlatgacha bo‘lgan

jamiyat deb ataydilar. Bu davr insoniyat tarixining tarkibiy qismlaridan biri

hisoblanadi. Lekin u o ‘ziga

xos xususiyatlarga ega. Ibtidoiy jamoa tarixi asosan etnologiya, arxeo- logiya

va paleoantropologiya fanlari ma’lumotlari asosida shakllan- tirilgan

fandir.Ibtidoiy jamoa tarixining nomlanishida ham turli fikrlar mavjud.

Ba’zilarda fanda qo‘llaniladigan «tarixgacha bo‘lgan davr», «tarix aralasi»,

«tarixdan oldingi davr» nomlariga turlicha qarashlar mavjud. Ibtidoiy jamoa

tarixini o’rganishning ahamiyati shundaki, insoniyat hayotining ko‘pgina

hodisalari, jumladan, hozirgi hayot asoslari eng qadimgi davrda paydo

bo‘ldi.Ibtidoiy jamoa tarixini aniq qayta tiklash insoniyat tarixiy taraqqiyotining

juda murakkab bo‘lgan bosqichi hisoblanadi. Insoniyat taraqqiyotining ilk

bosqichi bo’lgan ibtidoiy jamoa tuzumi yerda odamning paydo bolishidan ilk

sinfiy jamiyat va davlatlar paydo bolishigacha bo’lgan uzoq vaqtni qamrab

oladi. Insoniyat mavjud ligining ana shu bosqichi ibtidoiy jamoa tarixining

predmeti hisoblanadi.Insoniyat hayotidagi keyingi ko‘pchilik voqealar, shu

jumladan, zamonaviy hayot eng qadimgi ibtidoiy jamiyatdagi jarayonlar asosida

rivojlandi. Turar-joy, dehqonchilik va chorvachilik, ijtimoiy mehnat taqsimoli,

nikoh va oila, axloq va yurish-turish, yozuv, tabiiy bilimlar, san’at va diniy

e’tiqodlar-ulardan ayrimlari aynan ibtidoiy davrda shakllandi.

Moddiy madaniyatning qator unsurlari evolutsiyasi, ijtimoiy normalar va

mafkuraviy qarashlarni to‘g ‘ri tahlil qilish uchun, zarur bo’lgan manbalarga

murojaat qilishga to ‘g ‘ri keladi. Bu manbalar juda xilma-xil bo‘lib, bu davr

haqida atroflicha bilim hosil qilishga imkon beradi. Hozirgi davrda bu fan

bo‘yicha to‘plangan manbalarning ilmiy- mantiqiy, nazariy va amaliy, bir-biri

bilan aloqadorlikda tahlil qilish ilmiy jihatdan qimmatli xulosalar chiqarishga

yordam beradi. Ibtidoiy jamoa tarixi fanini o‘rganishning ahamiyatli tomoni ham

2.Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish, davrlashtirish va uning manbashunosligi

va tarixshunosligi.

Hozirgi vaqtda Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi, Okeaniya va

Avstraliyaning ic-hki hududlarida ayrim xalqlar yaqin vaqtlargacha ibtidoiy

jamoa tuzumining turli bosqichlarida turgan edi yoki bu jarayon hozirgi kunda ham

davom etmoqda. Ibtidoiy davr insoniyat tarixining eng uzoq davom etgan davri

bo‘lib, million yildan ko‘proq vaqtni o ‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda ko‘pgina

olimlar, eng qadimgi odam 1,5-1 mln. yil oldin pay do bo’lgan deb aytsalar,

ba’zilar 2,5 mln. yil oldin paydo bo’lgan deb hisobiaydilar. Ammo bu oxirgi

raqam emas. XX asrning so‘nggi yillaridagi ilmiy kashfiyotlar bu sanani

uzaytirishi mumkin. Buning uchun ushbu yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini

yanada kengaytirish zaruriyati mavjud.Ibtidoiy tarixning eng yuqori chegarasi

turli qit’alarda so‘nggi 5 ming yillikka borib taqaladi. Osiyo va Afrika

mamlakatlarida er.avv. IV- III ming yilliklar oralig‘ida, Amerikada er.avv. I

ming yillikda, oykumenning boshqa hududlarida yanada kechroq shakllandi.Ibtidoiy

davr tarixini davrlashtirish bo‘yicha maxsus va umumiy (tarixiy) davrlashtirish

bo‘yicha bir necha yonma-yon turadigan yo‘nalishlar mavjud. Maxsus

davrlashtirishning eng muhimi-bu ilk odamlar o ‘z ehtiyojini qondirish uchun

foydalangan xomashyo turlari va mehnat qurollari tayyorlash texnikasiga

asoslangan arxeologik davrlashtirishdir. Fanda ilk bor qadimgi Xitoy faylasuflari

eng qadimgi tarixni uch asrga: tosh, jez va temir asrlariga bo’lgan edilar.

Qadimgi Xitoy faylasuflarining bu xulosalari XIX-XX asr boshlarida fanda to

‘plangan boy ilmiy ma’lumotlarga asoslanib, yana bir bor o‘z isbotini topdi. Tosh,

jez va temir asrlari fanda mustahkam o ‘rnashib qoldi.Arxeologik davrlashtirish

ibtidoiy davr tarixining mutlaq va nisbiy xronologiyasi bo‘yicha keng

imkoniyatlarni ochadi. Arxeologik davrlarni Yer tarixining geologik davrlari

bilan moslashtirish muhim ahamiyatga ega. Odamning mavjudlik vaqti to‘rtlamchi

geologik davrga to‘g‘ri keladi. Uni fanda ikki davrga: muzlikdan oldin

(pleystosen) va muzlikdan keyingi (golotsen) davrga boMish qabul qilingan.

Ilmiy tadqiqotlar natijasida muzliklarning to‘rt marta bostirib kelishi va

chekinishi aniqlangan. Arxeologik jihatdan pleystosen paleolitga va to ‘la mezolitga

to‘g‘ri keladi. Neolit golosen vaqtiga mos keladi.Ibtidoiy tarixni paleoantropologik

davrlashtirish insonning bioloqadimgi (paleoantrop) va zamonaviy odam

qazilmasi (neoantrop)ning yashagan davrlarini ajratishdir.Insoniyatning eng

qadimgi davrini umumiy tarixiy davrlashtirish keyingi yuz yildan ko‘proq

vaqtda etnik-etnografik va arxeologik im ’lumotlar asosida davoin etmoqda.Itii

yo’iuilisluln nincrikalik etnolog I.G.Morgan (XIX asr boshlari) ilk hoi iliniy-

iimaliy ladqiqot ishini amalga oshirdi. U XVIII asrda qahul (|iliiiy,iin tiuixiy

jnrayonni yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiyaga bo’lmisluga, ishhib chiqarisli

kuchlarining («hayot uchun ishlab chiqarisli vosilalari») rivojlanish darajasi

mezonlariga asoslanib, yuqorida aytilgan liar bir davrni quyi, o’rta va oliy

bosqichga bo‘ldi. Yovvoyilikning quyi bosqichi odamda nutq-so‘zlashuvning

paydo boMishi bilan boshlanadi degan tushuncha shakllandi. 0 ‘rta bosqich –

baliqchilikning paydo bolishi va olovdan foydalanishdan, oliy bosqich – o’q-yoyning

kashf etilishidan boshlanadi. Varvarlikning quyi bosqichiga o‘tish kulolchilikning

tarqalishi bilan, o ‘rta-dehqonchilik va chorvachilikning o ‘zlashtirilishi, oliy –

temirni tatbiq etish bilan boshlanadi.Bu davrlashtirish tarix fani bo‘yicha bir

qancha tadqiqotlar olib borgan F.Engels tomonidan o ‘zlashtirilib, ilmiy-nazariy

jihatdan qayta ko‘rila boshlandi. F.Engels L.Morganning davrlashtirishini

umumlashtirdi: yovvoyilik davrini – o ‘zlashtiruvchi, varvarlik davrini – ishlab

chiqaruvchi xo‘jalik davri deb, ibtidoiy jamoa tarzxining o ‘ziga xos

boshlangMch vaqtini, ya’ni yovvoyilikning quyi bosqichini «odamlar podasi»

davri deb nomladi.

Ibtidoiy jamoaning rivojlanishidagi asosiy bosqichlarida taqsimot va

mulkchilik munosabatlaridagi muhim o ‘zgarishlar ibtidoiy iqtisodni o ‘rganish

asosida belgilandi. tarixini davrlashtirishda, ko‘pgina olimlar, uni to‘rt bosqichga

bo’ladilar: jamoa arafasi (ibtidoiy odam podasi), ilk ibtidoiy vn so’nggi ibtidoiy,

ibtidoiy qo‘shni (dehqon jamoasi arafasi) jamoalar. Ihlitloiy jamoa tarixini

umumiy davrlashtirishga qarab, tarixchilar cj’iililnr va stratifikatsiyalangan yoki

toifaviy jamiyatlarni belgilaydilar. I’igalitar (jamoa birdamligi) jamiyatlar ibtidoiy

jamoa davri inmiyatlariga, stratifikatsiyalangan jamiyatlar sinflaming shakllanish

ilnvri jamiyatlariga mos keladi. Ibtidoiy jamoa tarixi jamoa arafasi (ibtidoiy

odam podasi, antroposotsiogenez)dan boshlanadi. Bu davr maqsadli mehnat

faoliyatining yuzaga kelishi, hozircha mo‘rt ishlab chiqarisli jamoasini tashkil

qilgan eng qadimgi odam-arxantroplarning paydo bolishi bilan belgilanadi.

Ibtidoiy jamoa tarixini o ‘rganish xilma-xil manbalar asosida amalga

Manbalar ustida ishlash natijasida maxsus manbashunoslik fani

shakllandi. Tarixiy manba tushunchasini nazariy jihatdan tavsiflagan olim

L.Danilevskiy hisoblanadi. Nazariy bilishga ko‘ra, «manba»ning empirik

ma’lumot bilan bizni hissiy qabul qilishimiz mumkin bo’lganliar qanday

ma’lumot bolishi mumkin. Ilmiy-empirik ma’noda u o ‘zi uchun emas, balki

uning yaqin vositasi bilan boshqa obyekt to‘g ‘risida bilim olinadigan har

qanday mavjud obyekt manba deb atalishi mumkin. Tarix fani sohasida taklif

etilayotgan bu tushuncha obyektning mavjudligi va uning boshqa obyektni o

‘rganish uchun yaroqliligi tushunchasi kiritiladi. Aslida, tarix fani bilan

shug‘ullanadigan har qanday tadqiqotchi uchun bunday obyekt, uning ongidagi

«ma’lumot» sifatida tasavvur qilinadi. Tadqiqotchi nafaqat uni o ‘z tushunchasi

deb lan olib qolmaydi, balki uning mazmuniga amalda mavjudlikni ko‘radi. Aks

holda, manba tadqiqotchining hissiy qabul qiladigan obyekti bolmay qolishi

Manbalarni mazmuni bo‘yicha ham bolish mumkin:

1.Daliliy mazmundagi manbalar.

2.Normativ mazmundagi manbalar.

Daliliy mazmundagi manbalarning o ‘zini g ‘oyaviy mazmunli manbalar va

maishiy mazmundagi manbalarga bolish mumkin. Ma’lum vaqtda, ma’lum joyda

yashagan odamlarning fikr va his-tuyg‘ularini o‘rganish uchun ashyo beradigan

manbalar g ‘oyaviy mazmunli manbalar hisoblanadi. Misol uchun, diniy e ’tiqod

buyumlari, poetik va , prozaik adabiyotlar asarlari. Bunday xildagi manbalarni

ularga xos bo’lgan g ‘oyalar, kechinmalar va ularni aks ettiradigan sujetlarning

har xilligiga qarab guruhlashtirish mumkin. Misol uchun, adabiyot asarlarini sujetlar

bo‘yicha turkumlash va hokazo.

Maishiy mazmundagi manbalarga ma’lum vaqtda aniq hududda yashagan

odamlarning maishiy turmushi mazmuni aks etadi. Misol uchun, maishiy turmush

texnikasi, turli xil ish qog‘ozlari.Normativ mazmundagi manbalar o ‘z navbatida,

yana bir necha guruhlarga, aynan sof normativ manbalar va utilitar normativ

mazmunli manbalarga boMinadi. Sof normalar bizning ongimizdagi mutlaq

qadriyatlarni belgilash mumkin. Sof normativ xususiyatga ega bo’lgan manbalar

mantiqiy va ilmiy normalarning bayonini o ‘zida aks ettirishi mumkin (mantiqqa

yoki boshqa fanlarga oid traktatlar, axloqiy normalar bayoni, misol uchun, qandaydir

axloqiy ta’Iimot, qonunchilik tizimi). Utilitar-normativ tusdagi manbalar tarkibiga

texnika qoidalari kiradi.

Tasvirlovchi manbalar begona tafakkur to ‘g‘risida ko‘rgazmali tasavvur

berishi mumkin. Misol uchun, tarixiy mavzularda yaratilgan rasm-tasvirlar.

Mashhur Pompey mozaikasi, Issa yonidagi Doro va Iskandar qo‘shinlari

o‘rtasidagi Arrian tasvirlagan jang tasviri ko‘rgazmali tasavvur beradi.

Tasvirlovchi manba ma’lum bir madaniyat yoki dalil to ‘g ‘risida uning

lahza kesimida tasavvur hosil qiladi. Ashyoviy yodgorlik bizda asosan rasm-

kartina tarzida ko‘rinadi. Rasm-kartina so‘z emas, u bir daqiqada ko‘zdan

kechiriladi. Bu lahza ichida ma’lum voqelik vaqt chegarasida emas, bo‘shliqda

uning unsurlari to‘g‘risida tarixchiga tushuncha beradi. Ashyoviy manba bu

voqelikning evolutsiyasini, vaqt bo‘yicha uning yurishini bera olmaydi.

Ibtidoiy jamoa tarixini o‘rganish manbalari . Ibtidoiy jamoatarixini o

‘rganish uchun gumanitar va tabiiy tarixiy sikllar bo‘yicha turli fanlar manba bo’lib

xizmat qiladi. Bular sirasiga quyidagi fanlar kiradi:

Antropologiya-o‘tmishdagi va hozirgi zamondagi odamlarning morfologik

va fiziologik o ‘ziga xos tomonlarini o ‘rganadi. Shu bilan birga, uning ichida

odamlarning maymunsimon qazilma qoldiqlarini o‘rganadigan maxsus bo‘lim-

tarixiy antropologiya mavjud. Insoniyat rivojlangan to ‘rtlamchi geologiya —

bizning sayyoramizni to‘rtlamchi geologik tarixiy voqealarini qayta tiklaydi.

Antropologiya, odatda, uch bo‘limga – odam organizmi o ‘zgaruvchanligining

umumiy qonuniyatlari to‘g ‘risidagi morfologiya, odamning kelib chiqishi –

irqshunoslikka bo‘linadi. Bu antropologiya fanini tadqiqot predmeti bo‘yicha

ajratadi. Lekin etnik antropologiya tushunchasi ham mavjud bo‘lib, u

xalqlarning antropologik o ‘ziga xos xususiyatlarini o ‘rganib, etnogenetik

jarayonlarni rekonstruksiya qilish bilan shug‘ullanadi.

Arxeologiya – turli davr odamlarining moddiy madaniyat qoldiqlari,

ulami topografik kenglik asosida o ‘rganish u yoki bu aniq jamiyatlar ichida

ijtimoiy munosabatlar va ma’naviy hayotni qayta tiklashga harakat qiladi.

Ibtidoiy jamoa tarixini o‘rganishda birinchi o ‘rinni egallaydi. Chunki u bu fan

sohasini to ‘g ‘ri dalillar bilan ta’minlaydi. Arxeologik topilma madaniyat

shakllari dinamikasini tipologik xillashtirish va stratigrafik qatlam asosida

kuzatishga imkon beradi. Bunda ilk shakllar kechkilardan ajratiladi va ulardagi

o ‘zgarishlaming xronologik ketma-ketligi o‘matiladi. Ana shu asosda insoniyat

madaniyati progressi butun ibtidoiy jamiyat tarixi davomida kuzatiladi.

Etnologiya – zamonaviy qoloq jamiyatlar madaniyatining barcha

tomonlarini o ‘rganadi, ibtidoiylikda tarixiy jarayonning o ‘z kuzatishlari va

xulosalarini loyihalashtiradi. Etnologiya fanining metodologik va metodik

asoslari yoki bu xalqning madaniyati va turmushi, ijtimoiy muassasalari va

ijtimoiy tuzilmasini tadqiqot predmeti sifatida tasvirlashdir. An’anaviy ravishda

bunda ibtidoiy jamoa tuzumida yashaydigan xalqlarga eng asosiy e ’tibor jalb

Paleogeografiya – to‘rtlamchi geologiya, ibtidoiy jamoa tarixchilariga,

vaqt o‘tishi davomida odam yashaydigan yer yuzasidagi o‘zgarishlar,

to‘rtlamchi davr davomida okean sathi va bu sathning o‘zgarishi, qirg‘oq

tektonikasining intensivligi, iqlim jiddiy o‘zgarishlari, mahalliy o ‘ziga xos

xususiyatlari, qaysiki, u oykumenning turli hududlarida har xilligi to‘g ‘risida

Arxeozoologiya – eng qadimgi hayvonlar qazilma qoldiqlarini o ‘rganadi.

Yovvoyi hayvonlar, qushlar, baliq va umurtqasizlarning suyak qoldiqlari,

ovchilik, baliqchilik va termachilikning xususiyatini rekonstruksiya qilish uchun

muhim o‘rin tutadi.

Arxeobotanika-bu yo‘nalish qadimgi flora dunyosining o ‘simlik

qoldiqlari, don urugMari, yovvoyi va madaniy o ‘simliklaming gul changlarini

qazilma topilmalarini o ‘rganadigan yo‘nalish. Hozirgi mavjud floraning o ‘tmish

asoslarini tadqiq qilish retrospektiv amalga oshiriladi. Arxeobotanika ashyolar

arxeologiya, ibtidoiy jamoa tarixini absolyut vaqt hisobi vositasi bilan

ta’minlaydi, uning yordami bilan belgilanadigan vaqt bir yilgacha aniq belgilab

Lingvistika-insoniyatning yuqori paleolit va neolit davri tillari to ‘g‘risida

hech qanday ma’lumotlar yo‘q. Faqat jez davrida turli hududlardagi tillaming

holati to ‘g ‘risida birinchi to ‘g‘ridan-to‘g ‘ri va bilvosita ma’lumotlarni olamiz.

Lingvistlar til genezisi va til voqeligiga yuqoridan yondashadilar va tilni qavat-

qavat rekonstruksiya qilib, tilning ilk nuqtasigacha chuqur tadqiq qiladilar.

Ulaming rekonstruksiyasi neolit yoki yuqori paleolit davrigacha yetib boradi.

Ibtidoiy jamoa tarixining ilk davri uchun til axboroti mavjud emas, faqat bu

yerda gipoteza bor xolos.Yozuvning paydo bo‘lishi. Alohida tillar va ularning

oilalarini ilk holatlarining lingvistik rekonstruksiyasi yozma yodgorliklar bilan

nazorat qilinadi va daliliy tus oladi.

Qadimdan qabilalar, xalqlar, qo`shni xalqlar urf-odati, an`analari, turmush-

tarzi to`g`risida bilishga qiziqishgan. Bu qiziqish natijasida ibtidoiy jamoa tarixi

vujudga keldi. Dastlab xalqlarni etnologik kuzatish qadimgi Misrda boshlandi. Ular

o`z qo`shnilari giksoslar to`g`risida yozma manbalarda yozib qoldirganlar.

Shuningdek, antik dunyo yozuvchilari Gerodot skif va massagetlar, Ksenofond

Kichik Osiyo xalqlari, Strabon Kavkaz va jannubiy Yevropa xalqlari, Y.Sezar va

Tatsit germanlar to`g`risida ajoyib ma`lumotlar qoldirdilar. Rimlik faylasuf Tit

Lukretsiy Kar “Narsalarni tabiati to`g`risida” asarida insoniyat jamiayati, tabiat

dunyosini shakllanishini falsafiy tasvirladi.O`rta asrlarda etnologik kuzatishlar bilan

Beruniy, M.Qoshg`ariy, Tabariy, Ma`sudiy, ibn Xavlak Rashiddudin va boshqa

olimlar shug`ullanib, xalqlar tarixi bo`yicha ko`plab asarlar yozdilar.Buyuk

geografik kashfiyotlar natijasida XVI-XVIII asrlarda yevropaliklar o`zlariga ma`lum

bo`lmagan yuzlab xalqlar to`g`risida ma`lumotlarga ega bo`ldi. Buning natijasida

yevropaliklarning bu hududlarga kirib borishi bilan an`anaviy turmush tarzida

yashaydigan xalqlarning noyob madaniyatlari yo`q qilindi.

XVI asrda yangi dunyo madaniyati to`g`risida M.Monten “Tajriba”, XVIII

asrda J.Lafito “Amerika hindulari haqida” asarini yozdi.

XIX asrda ibtidoiy jamoa to`g`risidagi aniq bilimlarning to`planishi va

umumlashtirilshi.

XIX asrda ibtidoiy jamoa tuzumi to`g`risidagi bilimlar.XIX asr boshlarida

etnologik dalillar ko`plab to`planib, ularni qayta tiklash va konsepsiyalar yaratish

kerak edi. Natijada turkumlash va umumlashtirish boshlandi. 1839-yil Ch. Darvin

evolyutsiya nazariyasi asoslarini shakllantirishi bilan biologiya ibtidoiy jamoa

tarixi ustida ishlayotgan tadqiqotchilar fikriga ta`sir qildi. XVIII asrdan ilk

arxeologik qazishmalar qayta o`tkazilib, ko`plab mehnat qurollari topiladi. Topilgan

mehnat qurollarini turkumlashni daniyalik arxeolog K.Tomsen amalgam oshirdi.

1836-yil olim Kopengagenda muzeyda ekspozitsiya tashkil qilib, mehnat qurollari

tosh, mis, jez, temir buyumlarni oddiylikdan murakkablikda ketma-ket

Uni izdoshi J.Nilson turli xalqlarning madaniyatni arxeologik ashyolar bilan

qiyosiy taqqoslab, ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtirdi. To`plangan etnologik

kuzatishlarni G.Klemm umumlashtirib, 10 jildli (1843-52) va 2 jildli (1854) asarlar

yozdi. XIX asrda L.Morgan “Qadimgi jamiyat” asarida shimoliy Amerika hindulari

boy madaniyati, urf-odati, an`analarini tasvirladi.XIX asr 60 yillarida arxeolog

J.Lebbok tosh davrini paleolit va neolit bosqichlariga ajratdi. XIX asr oxirida G.de

Mortilye tosh asrni texnologik dinamikasini ishlab chiqib, tosh asrini shell, ashell,

mustye, solyutre, madlen bosqichlariga bo`ldi.

XX asrda ibtidoiy davrni tarixiy-etnologik rekonstruksiyasi.

XX asr ibtidoiy arxeologiyasi va paleoantropologiyasi.Tosh davrini

o`rganishda geologiya, paleontologiya, paleobotanika, paleklimatologiya fanlari

erishgan yutuqlar muhim. Ibtidoiy odam g`orlardan manzilgoh sifatida

foydalangani ma`lum bo`lgach, Yevropa (Lasko g`ori, Sen Shapel, Altamir), Osiyo

(Teshiktosh g`ori), Afrikada ko`plab g`orlar ochildi. Ko`p g`orlarda dafn etilgan

mayitlar, tosh qurollari, suyak buyumlari g`orlardan topilib tadqiq qilindi.Neolit

davri bo`yicha arxeologiya, antropologiya ulkan ma`lumotlarni to`pladi. 1930-yil

arxeolog G.Chayld neolit inqilobini shakllantirdi. 1924-yil Janubiy Afrikadan

avstrolopiteklarning qoldig`i (arxeolog R.Dart bola bosh chanog`i qoldig`ini tadqiq

qildi). 1927-yil Xitoydan sinantrop qoldig`i (dastlab paleontology D.Bleyk, to`la

F.Vaydenrayx tadqiq qilgan), 1856-yil G,Shvalbe Dyusseldorf yaqinida neandertal

odam qoldig`ini topdi. Olim bosh chanog`ni zamonaviy odamning bosh chanog`i

bilan taqqoslab, 1907-yil neandertal odamni ibtidoiy odam deb tan olishni taklif

qildi. F.Engels antropogenez jarayonida insoniylashtirish omilini va ibtidoiy jamoa

tarixini davrlashtirish muammosini hal qilishda katta hissa qo`shdi.

3.Antropogenez jarayonini harakatlantiruvchi kuchlari va asosiy bosqichlari.

Ch.Darvin odamni paydo bo`lish jarayoniga biologic qonuniyatlar ta`sirini

joriy qildi.U jinsiy tanlovga jiddiy ahamiyat berdi.Nazariyaga ko`ra odam primatdan

jismoniy tuzilishini o`ziga xosligi morfologik xosligida.Bu morfologik alohidalik

dumlarni ayollar tomonidan tanlab olinishi natijasi edi.Shu sabab ko`payishda

erkaklar ko`p avlod qoldirdi.Odamni turini rivojlanishiga hal qiluvchi rol o`ynadi.

Olimlar tik yurishni maymundan odamga aylanishda hal qiluvchi qadam deb

belgilashdi.Tik yurish odamni hayvonot dunyosidan ajratgan o`tib bo`lmaydigan

tubsizlik bo`ldi.Ikkinchi guruh hal qiluvchi rolni qo`lga berdi.Odamni qo`lga ega

bo`lishi tabiatni o`zgartirishga yordam berdi.Uchinchi guruh miya rivojlanishiga

berdi.Antropogenez muammosida bu farazlarning barchasi bir tomonlama

edi.Odamni paydo bo`lishiga ijtimoiy omilga antropogenezning mehnat nazariyasi

muhim.Nazariyani F.Engels “Tabiat dialektikasi” asari bobi “Maymunni odamga

aylanishida mehnatni roli”da shakllantirdi.

Odamning mehnat faoliyati ozuqa topish va o`z xavfsizligini taminlashga

qaratilgan.Bu jarayon odamni qiyofasini o`zgartirgan.Haqiqiy mehnat tosh, suyak va

yog`ochdan qurol yasash bilan boshlandiQuroldan foydalanish boy flora va faunadan

ko`proq foydalanishga imkon berdi.Bu ibtidoiy jamoani kuch-qudratini

oshirdi.Ibtidoiy jamoa tarixini 1-davri ilk paleolit tabiiy tanlov, harakat va ijtimoiy-

2.Tik yuradigan odam.

Homo erectus-tik yuradigan odam 1,6 mln yil oldin. Homo hobilisdan kelib

chiqdi.Katta bosh miyaga ega.Yanada takomillashgan qurollar tayyorlagan.Yangi

yashash joylarni kichik guruhlar bilan Afrika, Yevropa va Osiyoni egalladi.Mahalliy

ko`payish turli xil yo`llar bilan kechdi.Bundan 400 ming yil oldin Yevropada ba`zi

odamlarda Homo sapiens belgilari paydo bo`ldi.Bundan 200 ming yil oldin Homo

erectus qirilib ketdi.U o`zining avlodlari tomonidan raqobat qurboni bo`lgan.Homo

erectus Homo hobilisga qaraganda katta miya va gavdaga ega.

Uning bosh chanog`i inson tipining barcha vakillari ichida eng

qalini.Ibtidoiy belgilarni saqlab qolgan.Uning bosh suyagi uzunroq va past qo`yilgan

.Qalin ko`z usti bo`rtmalari, yuzi yassi.Yirik jag`lari oldinga chiqqan.Katta tishlari

Homo habilisni tishlaridan kichik, iyagi yo`q.Bo`yni orqasidagi kuchli muskullar

orqa bosh iyagi do`ngiga qo`shilgan.Miya hajmi o`rtacha 880-110 sm

balog`atga yetganlarining bo`yi 1,8 m

Homo erectus 1,8mlndan 200 ming yilgacha yashagan.U dastlab Afrikada

paydo bo`lgan.Keyinchalik Yevropa, Sharqiy Afrika (sinantrop va Janubiy-sharqiy

Osiyoga (pitekantrop) tarqalgan.Guruhlarning ko`payish evolyutsiyasi har xil

bo`lgan.Ilg`or texnologiya va olivdan foydalanish bu turga yangi iqlim sharoitiga

Homo erectus geologik davr ilk va o`rta pleystosen davrida yashadi.Ilk va

o`rta pleystosen davri 2 mlndan 10 ming yilgacha.Birinchi bosqich muzlik davri

Shimoliy Amerika va shimoliy-g`arbiy Yevroosiyogacha keldi.Bu muzlik asri

muntazam sovuq, muzlash, muzlik qatlami, tog` muzliklaridan iborat edi.Keyin

muzlik chekindi.Sovuq va issiq bosqich aralashib, muzliklar oralig`i bosq1ichi

bo`ldi. Muzlik davrida Yevropa, G`arbiy va Sharqiy Osiyoda poygina sovuq

bo`lmagan. Shu sabab bu hududlarni landshafti mo`tadil bo`lgan.Sovuq tundra va

o`rmonlar paydo bo`lgan.Sovuq iqlim yirik sut emizuvchilarni tarqalishiga sharoit

yaratdi. Bu hayvonlar Xitoyda gienalar, bobrlar, kiyik, korkidon va fillar edi.Tropik

o`rmonlar alohida orollarga aylandi.Muzlik davrida okeanlar hajmi qisqardi. Dengiz

sathi 100 m ga pastga tushdi.Quruqliklar hajmi kengaydi.Natijada Janubiy-sharqiy

Osiyodagi orollarga odamlar kela boshladi.Muzliklar oralig`ida shimoliy hududlarda

iqlim iliy boshladi.Sutemizuvchi gippopotam va merk karkidonlari Janubiy

Angliyaga tarqaldi. Dengiz sathi 50 m ga ko`tarildi.Qirg`oq bo`yi orollari qurqlikdan

ajraldi.Tik yuradigan odamning qoldiqlari Sharqiy Afrikadan topilgan.Uning yoshi

1,6 mln yilga teng.

Bu tur Homo urug`ining miyali, rivojlangan tafakkurli vakili.Qazilma

topilmalarning ko`pi bosh chanog`i va jag` suyaklari.Bu odam Sharqiy Afrikadan

qit`aning eng uzoq chekkalariga tarqalgan.Qazilma topilmalar bir-biri bilan ham

bog`langan.Afrikadan topilgan Homo erectus topilmalari:

Ternifin –yirik tishlar, og`ir quyi jag`, ikki jag` va bosh chanog`i yonma –yon

Jazoirning Ternifin degan joyidan.

Yishi 700 ming yil.

Koobi For a – ko`z usti og`ir bo`rtmalari, bosh chanog`i.

Eng to`la va eng qadimgi Homo erectus bosh chanog`i.

Joyi Keniyaning Turkana ko`lidan sharqda.

Yoshi 1,6 mln yil.

Svantkrans –besh tishli quyi jag` parchasi.

Kalla suyagi”telantropus” avstralopitek yoki Homo habilisga mansub deb

Joyi Janubiy Afrika.

Yoshi 1 mln yil.

Homo erectus Yevropaga 1,5mln yil oldin paydo bo’lgan. Yevropadan topilgan

Homo erectus suyak qoldiqlari 500-300 ming yoshga teng. Ularni ko’pida Homo

sapiens turiga xos ayrim belgilar bor.Tadqoqotchilar bu topilmalarni ikki tur

o’rtasidagi oraliq shakllarga mansub hisoblaydi.Homo erectusga mansub ularning

ajdodlari Yevropaga muzlik chekinga kelganMuzlik davrida ular boshqa turdan

ajralib, bizning tur yo’nalshida rivojlandi Yevropadan topilgan Homo erectus

Geydelberg odami-tishlar, og’ir quyi jag’ iyaksiz oldinga chiqqan keng yuz

Joyi Germaniyani Geydelberg yaqinidagi Mauer qishlog’i

Yoshi 500 ming yil

Totavel bosh chanog’i-katta qosh usti bo’rtmalari keng yuz, uzun tor miya qopqog’i,

Joyi janubiy G’arbiy Fransiyani Totavel yaqinidagi Araga g’ori

Yoshi 400 ming yil

Verteshsyoll bosh chanog’I –bo’yin suyagi yo’g’on

Joyi Vengriya, Budapesht g’arbida Verteshnyoll qishlog’i

Yoshi 400 ming yil

Petralon bosh chanog’i-keng aasos va yuz qismi, qosh usti xaltasi egilgan burishgan

Miya hajmi 1230sm

Joyi Gretsiya Solonika yaqinida Petralon g’ori

Yoshi 300 ming yil.

Homo erectusning ko’p qazilma qoldiqlari Osiyoda. Topilmalarning ko’pi Yava

oroli va Xitoydan topilgan.Homo erectusga tegishli bir bosh chanog’I Hindistondan

ham topilgan.Markaziy Osiyodagi this qatlamidan pitekantropning eng qadimgi ilk

namunalari topilganUning yoshi 1,5 mln yil

Frinilning Yava qatlamidan sinantrop qoldiqlari topilgan

U Pekin yonidan topilgan 40 dan ortiq qoldiqlar asosida ma’lum

Yoshi 700 ming yil

Bularning barchasi ikkinchi jahon urushi davrida yo’qoldi.

Faqatgina ularning qoldiqlari saqlanib qoldi

Barcha Osiyo gominidlariJanubiy Xitoy dengizi qirg’oqlari yaqinida yashadi

Homo erectus Indoneziya va xiyoy oralig’idagi zond shelfini o’zlashtirdi

Osiyodan topilgan Homo erectus tpilmalari

Pitakentrop 4-qalin devorli bosh chanog’I parchasi va og’ir yuqori jag’

Joyi sangiron yava oroli

Yoshi 1 mln yil

Lantyan bosh chasnog’i- miya hajmi 780sm.

Og’ir egilgan ko’z usti qabariqlari.

Alohida topilgan i\ykasiz quyi ja’gda 1/3 ildiz tishlar yo’q

Joyi Xitoy , Latyan okrugi Shemsi provelsiyasi.

Yoshi 600 min gyil

Sinantrop – miya hajmi 1075 sm, mayday tishlar.

Eng qadimgi Osiyo shakllaridan ja’gi qisqa

Jpoyi Xitoy, Pekin yaqini Chejoukoutyan qishlog’i.

Yoshi 365 ming yil

Sharqiy Afrika 1,6 mln 6 yil oldin tosh qurollarning yangi turi paydo bo’lgan

Bu qurollar qo’l chopqisi edi.Bu qurol musht hajmidagi tosh parchasi edi. Bu

qurollar boltasimon tig’(Klevir) shaklida o’tkir tosh parchasi bilan hayvon go’shti

Ilk davrda odamning so‘z boyligi juda qashshoq edi. So‘z zaxirasi o‘ttiz

yoki qirq tovushlardan tashkil topgan. Ular so ‘z emas, aynan tovushlar edi.

Ular doimiy ahamiyatga ega boMmay, unga q o ‘shimcha yoki boshqa tovush

qo‘shib bo`lmagan. Ilk odam faqat o ‘z tovush-so‘zini uzoqlik va balandlikda

tezlashtirish yoki sekinlashtirishi bilan ohangini o ‘zgartirgan. Qandaydir

tovushning ahamiyati uni tez yoki asta-sekin chiqarilishi bilan o’zgargan.Odam

faqat atrofdagi aniq narsalar to ‘g‘risida o‘ylab, aniq buyumlar to ‘g ‘risida

tovush chiqargan. Imo-ishora usuli ilk odamning boshqa odam bilan aloqasining

asosiy vositasi edi. Qandaydir oddiy, mavhum mushohada ilk odamning

tafakkurida umuman yot edi. Qachondir kimnidir miyasiga bir o ‘y kelib qolsa,

u o ‘z fikrini boshqalarga uzatishi ju d a qiyin edi. Buning uchun tovushlar y o ‘q

edi.Ibtidoiy odam kinetik nutq-imo-ishoralar tiliga ega edi. U ovozli tilga aylana

bordi. Tilning ovozli rivojlanishi uchun m a’lum oraliq vaqt o ‘tdi. Odamlar

orasida tugMlib borayotgan ijtimoiy munosabatlarni ta’minlash uchun imo-ishora

mazmunga ega bo`ldi. U qandaydir xabarni olib keldi. Xabar va imo-ishora

abadiylashdi. Xabar imo-ishoraga bogMandi. Imo-ishoralar bilan unga

bogMangan m a’lum bir mazmuniarning mosligi nutq taraqqiyotida tovushgacha

bo’lgan bosqich edi. Imo-ishora kommu-nikatsiyasi tizimi o ‘zaro tushunish

uchun rivojlandi. Til leksikasi asta-sekin o ‘sdi va uni amalda odamlar orasidagi

munosabatlarda ishtiroki kuchaydi. Bu uning boyishiga olib keldi.Qachon nutq

paydo bolgani to ‘g ‘risida aniq m a’lumotlar yo‘q.Ibtidoiy jam oa davrida til

rivojlanib borgan. Turli urug‘-qabilalar k o‘p tillar va ularning shevalarida

gaplashganlar. Bir-biridan uzoqda yashagan va aloqada boMmagan urug‘-

qabilalarning tillari bir-biridan farq qilgan. Lekin yaqinda joylashgan qo‘shni

tillar o ‘zaro tushunarli bolgan. Yaqin qo’shnilar bir-birlari bilan mahsulot

ayirboshlash, nikoh aloqalari va boshqa munosabatlarni amalga oshirganlar. Til

aloqa vositasi bo’lib, ular bir-biriga tushunarli bo’lib, o ‘zaro boyigan.Tilning

umumiyligi etnik birliklar bilan, boshqacha aytganda. bir madaniyat (til ham

qo‘shiladi)ga ega bo’lgan odamlar birligi bo’lgan etnik birliklar o ‘zligini

anglash o ‘zligi nomida aks etadi.

Od am irqlari. Hozirgi zamonaviy odam bir turga mansub insoniyatning

birligi, kelib chiqishining uniumiyligi, tuzilishining o‘xshashligi, avlodining m

a’lumligi turli irq vakillari o ‘rtasidagi nikohdan kelib chiqadi. Barcha

odamlarning aqliy va jismoniy rivojlanishining umumiy darajasi bir xil. Homo

sapiens turi ichida uchta katta irq: negroid, yevropoid va mongoloid ajratiladi.

Ularning har biri kichik irqlarga bo’linadi. Irqlar o’rtasidagi farqlar teri rangi,

ko‘z, burun, lab shaklining o ‘ziga xosligiga borib taqaladi. Bu farqlar odam

populatsiyalarining mahalliy tabiat sharoitlariga moslashuvi natijasidir.Odamning

butun yer sharida tarqalishi irqiy ajralishga olib keldi. So‘nggi paleolit

odamlarining bosh chanoqlari topilmalarida hozirgi vaqt-da mavjud insoniyat

irqiy bolinishining asosiy xususiyatlari yetarlicha aniq ifodalangan. Ular qit’a

chegaralari bo‘yicha aniq mos tushadi. Yevropoid irqi ko‘proq Yevropada,

mongoloid – Osiyoda, negroid irqi Afrika va Avstraliyada shakllandi va

joylashdi. Chegara hududlar – O‘rtayer dengizi, Yevropa qirg’oqlarida negroid

irqi, Afrikada – yevropoid guruhlari; Kavkaz va 0 ‘rta Osiyoda yevropoid irqi

vakillari o‘rnashdi. Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoda negroidlar mongoloid va

yevropoid-lar bilan aralashdi. Uch asosiy irqning morfologik har xillikda

shakllani-shida asosiy o ‘rinni ikki omil egalladi.

Negroid irqining klassik vakillari ju d a qora teri, jingalak sochlar, ju d a

keng burun, qalin lablarga ega. Bu belgilar majmuasi ju d a yuqori harorat va

katta miqyosdagi namlik iqlimiga qulay fiziologik moslashuv misolidir. Odatda

tropik iqlim sharoitida osiyo va yevropa irqi o ‘zini ju d a yomon his qiladi.

Afrikaliklar esa bu iqlimda o ‘zini juda yaxshi his qiladi. Chunki afro-

avstraliyaliklardagi morfologik o ‘ziga xoslik o ‘zini yaxshi his qilishiga sabab

bo`ladi. Ularda terming qora rangi teri qatlamlarida uni kuyishdan saqlaydigan

alohida melanin pigmenti tufayli hosil boladi. U boshqa irq vakillari terisida

ham mavjud, lekin kam miqdorda boladi. Jingalak sochlar bosh atrofida uni

qizib ketishidan saqlaydigan alohida havo o ‘tkazadigan qatlamni hosil qiladi.

Mongoloid irqi issiq, lekin quruq kontinental iqlimli hududlarda, yarim

sahro va chol landshafti sharoitlarida, quruq va sovuq shamol havoda ju d a katta

miqdorda changni ko‘taradigan hududlarda shakllandi. Bundan iqlim qandaydir

himoya vositalarining hosil qilinishiga sabab bo`ldi. Shu sababli, mongoloid irqi

vakillari yuzi yevropoid va negroid irqlari yuzidagi y o g ‘ qatlamidan k o ‘p

miqdorda qalin bolgan y o g ‘ qatlamiga ega. K o ‘zning tor kesimi va ko‘zning

ichki burchagi – epikantasda alohida burmalar mavjudligi bilan belgilanadi.

Mongoloid irqining bu o ‘ziga xos morfologik xususiyatlari iqlimga moslashish

natijasida paydo boldi.

Yevropoid irqining eng asosiy morfologik belgisi – oldinga kuchli chiqqan

uzun burunning mavjudligi iqlimning irqlarning shakllanishidagi ta ’siri natijasi

deyish mumkin. T o ‘rtinchi bosqich oxirida Yevropaning nisbatan sovuq iqlinii

odam organizmini sovuqdan saqlash uchun mosla-shuvni shakllantirish

zaruriyatini tug‘dirdi. Uzun va oldinga chiqqan qirra burun b o ‘shlig‘i havoning

nafas olish yollarigacha borishini uzaytirdi va uning isishiga yordam berdi.

Nazorat savollari:

1. Ibtidoiy jamoa tarixi predmeti to‘g‘risida tushuncha bering?

2. Ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtiring?

3. Ibtidoiy jamoa tarixi asosiy bosqichlarini ko‘rsating?

4. Ibtidoiy jamoa tarixini o ‘rganishning ahamiyati nimada?

Adabiyotlar ro`yxati.

1.Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va

kelajagi farovon bo‘ladi. 3-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 400 b.

2.Mirziyoyev SH.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng

oliy bahodir. 2-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 508 b.

3.Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 48 b

4.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga

quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 488 b.

5.Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik –

har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:

O‘zbekiston, 2017. – 104 b.

6.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda

barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 56 b.

7.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –

har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga

bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi // Xalq

so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvarь, № 11.

8.Boynazarov F.A. Qadimgi dunyo tarixi.O’quv qo’llanma.T.. “A.Qodiriy

nomidagi xalq merosi nashriyoti”,2004.

9.Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi.O’quv qo’llanma.T. ”Fan va texnologiya

10.Rajabov R.R. Ibtidoiy jamoa tarixi.Toshkent,”Fan va texnologiya”

11.Mahmudov N. Yozuv tarixidan qisqacha lug’at ma’lumotnoma. T., 1990.

12.V.I.Avdiyev. Qadimgi Sharq tarixi. O`z SSR “O`rta va Oliy maktab” Davlat

nashriyoti. T., 1964.

13.Н.Н.Карадин. Политическая антропология. “Логос” Москва., 2004.

14. Sh.Ergashev. Qadimgi Sivilizasiyalar. “O`zbekiston”, T,. 2016.

15. Tignor. Robert, et al. Worlds Together, Worlds Apart: A History of the World

from the Beginnings of Humankind to the Present. W.W. Norton. USA, New York

Qdim dünya tarixi

AZƏRBAYCAN QƏDİM DÖVRDƏ
Azərbaycan sivilizasiyanın ən qədim ocaqlarından biridir. Azıx mağarasında arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar olunan maddi mədəniyyət qalıqları göstərir ki, Azərbaycan ərazisi qədim insanların formalaşması arealına daxil idi. Bu materiallar ibtidai insanların burada 1,5 mln. il əvvəl məskunlaşmasını sübut edir. Qobustan qayaüstü təsvirləri kompleksi Mezolit, Neolit və sonrakı dövrlər incəsənətinin mühüm abidəsidir. Azərbaycan ərazisində e.ə. VI minilliyin ortalarına aid olan yaşayış məskənləri burada qonşu vilayətlərlə sıx əlaqədə olan sakinlərin təsərrüfatı, mədəniyyəti və ictimai münasibətləri haqqında aydın təsəvvür yaradır. E.ə. IV minilliyin ortaları – III minilliyin sonlarında Azərbaycanda və qonşu ərazilərdə Kür-Araz mədəniyyəti yayılmışdır.


E.ə. III minilliyin sonlarından Şumer-Akkad mixi yazılı mənbələrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində kuti, lullubi və hurri tayfalarının adları çəkilir. E.ə. XXII əsrin son rübündə kutilər bütün Mesopotamiyanı tutmuş və təqribən bir əsr burada hökmranlıq etmişlər. Böyük etnik və siyasi birliklərdən biri də lullubilərin tayfa ittifaqı idi. Lullubi çarı Anubanini (e.ə. XXII əsr) Urmiya gölündən İran körfəzinədək olan ərazini idarə edirdi. Urmiya gölü ətrafında e.ə. II minillikdə turukkilər və kaşşular (kassitlər) tayfalarının da bir qismi yaşayırdı. Kaşşular Babilistanı tutmuş və uzun müddət bu ölkəni idarə etmişlər.

E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycan ərazisində Xocalı-Gədəbəy, Qayakənd-Xoroçoy, Talış-Muğan və Naxçıvan mədəniyyətləri yayılmışdır. Naxçıvan mədəniyyəti Cənubi Azərbaycan ərazisində aşkar edilmiş mədəniyyət nümunələri ilə bir çox cəhətdən eynilik təşkil edir. Bu dövrdə Azərbaycanda ibtidai cəmiyət intensiv surətdə dağılır, ilk dövlət qurumları formalaşır.

E.ə. I minilliyin başlanğıcında mənbələrdə Urmiya gölü ətrafında Allabriya, Andiya, Gilzan, Gizilbunda, Karalla, Kirruri, Messi, Parsua, Zamua, Zikertu kimi ölkələr qeyd olunur. Bu dövrdə Urmiya gölündən şərqdə mada tayfaları yayılmışdır.
Mannanın adı ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə Aşşur salnaməsində qeyd olunur. Aşşur və Urartu dövlətləri arasında Umiyaətrafı ərazilərə yiyələnmək uğrunda daim mübarizə şəraitində Manna dövləti öz müstəqilliyini saxlamağa çalışmışdır. Mannanın çiçəklənməsi çar İranzunun hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. E.ə. VIII əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərində Qədim Şərqdə güclü dövlətlərdən birinə çevrilən Manna dövləti Urmiyaərafı əraziləri, Qızılüzən çayı hövzəsininin xeyli hissəsini və ondan cənubda yerləşən bölgələri əhatə edirdi. VII əsrin ortalarında Manna dövləti zəifləyir və e.ə. 590-cı illərdə madalılar tərəfindən zəbt olunur.

E.ə. VIII əsrin sonunda – VII əsrin əvvəllərində yazılı mənbələrdə Azərbaycan ərazisində kimmerlər və skiflər haqqında məlumat var. E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda meydana gələn Skif şahlığı bir neçə onillik ərzində Ön Asiyanın hərbi-siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır.
Madalıların tayfa ittifaqı Mannadan şərqdə və cənub-şərqdə yerləşən vilayətlərdə təşəkkül tapmışdı. E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Kaştaritinin rəhbərliyi ilə baş vermiş güclü xalq üsyanı nəticəsində aşşurlular Mada vilayətlərindən tamamilə qovulmuş və burada Mada şahlığı meydana gəlmişdi. Mada şahı Kiaksar orduda islahatlar keçirdikdən sonra geniş işğallara başlamışdı. Aşşur çarlığı üzərində qələbəsi nəticəsində Mada Ön Asiyanın böyük dövlətinə çevrildi. Mannanın işğalı Madanın inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Yüksək inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına və sənətkarlığa malik olan Manna Mada dövlətinin iqtisadiyyatının yüksəlişində mühüm rol oynadı və onun mədəni-iqtisadi mərkəzinə çevrildi. E.ə. 550-ci ildə Mada şahlığı süqut etdi və Əhəməni dövlətinin tərkibinə qatıldı. E.ə. VII əsrdə Madada yayılmış zərdüştilik dini yəhudiliyə, xristianlığa, buddizmə və qədim yunan fəlsəfəsinin inkişafına olduqca böyük təsir göstərmişdir.

Kirin Mada üzərindəki qələbəsindən sonra geniş əraziləri əhatə edən Əhəməni imperiyası yaranmışdı. Azərbaycan ərazisi iki yüz ildən çox bu imperiyanın tərkibində olmuşdur. Əhəməni hökmranlığı dövründə Azərbaycan ərazisində albanlar, asaqartilər, kadusilər, kaspilər, mantiyenlər, mardlar, madalılar, müklər, skiflər, utilər və b. tayfalar məskunlaşmışlar. Bu tayfalar illik bacdan başqa müharibə zamanı Əhəməni ordusuna silahlı dəstələr göndərirdilər. E.ə. 331-ci ildə Əhəməni ordusu Makedoniyalı İsgəndərin qoşunları tərəfindən darmadağın edildi və imperiya süqut etdi.

E.ə. 321-ci ildə Atropatena dövləti yarandı. Onun banisi Atropat idi. Atropatenanın ərazisi bütün Cənubi Azərbaycanı və Şimali Azərbaycanın bəzi torpaqlarını əhatə edirdi. Strabon qeyd edir ki, Atropatena «müharibə zamanı 10 min süvari və 40 min piyada döyüşçünü meydana çıxara bilər». Atropatenada anariaklar, kadusilər, kaspilər, mardlar, mantiyenlər, müklər, saqartilər, saklar, pantimatlar, parikanilər və b. tayfalar yaşayırdı. Ellinizm dövründə ölkədə yeni etnos – atropatenalılar təşəkkül tapmışdı. Antik mənbələrə görə, e.ə. III əsrin 20-ci illərində şah Artabazın dövründə Atropatenanın ərazisi Arazdan şimalda Rioni çayının yuxarı axarlarınadək uzanaraq İberiyanın müəyyən hissəsini də əhatə edirdi. E.ə. 36-cı ildə Roma sərkərdəsi Antoni Atropatenaya soxuldu, lakin Fraaspa qalasının mühasirəsinin uzanması, xalqın inadlı mübarizəsi romalıların məğlubiyyətinə gətirib çıxardı. Bu qələbədən az sonra Parfiya şahı Atropatenanı özünə tabe etmək fikrinə düşdü. Buna görə də, şah Artavazdın hakimiyyəti dövründən başlayaraq Atropatena siyasəti Roma ilə sıx bağlı olmuşdur. Roma imperatorı Oktavian Ermənistanı əvvəl Artavazda, sonra isə xələflərinə verdi. B.e. 20-ci ilində Atropatilər sülaləsini Parfiya Arşakiləri sülaləsinin kiçik qolu əvəz etdi. 72-ci ildə alanların yürüşü zamanı Atropatena Pakor şahı tərəfindən idarə olunurdu. 213–223-cü illərdə sonuncu Parfiya şahları arasında baş verən ara müharibələri dövründə Atropatena müstəqillik əldə etdi. 244-cü ildə Atropatena Sasani şahı I Şapur tərəfindən istila edildi.

Tədqiqatçılar tərəfindən Albaniya dövlətinin e.ə. IV–III əsrlərdə formalaşdığı ehtimal olunur. Albaniya dövlətinin ərazisi indiki Azərbaycan Respublikasını, Dağıstan Respublikasının (Rusiya Federasiyası) cənub hissəsini və Gürcüstan Respublikasının Alazan vadisini əhatə edirdi. Antik, alban və digər mənbələrin məlumatına görə, Albaniyada 26 tayfa məskunlaşmışdı. Bunlardan bizə aynianlar, anariaklar, albanlar, çilblər, didurlar, gellər, kaspilər, qardmanlar, qarqarlar, leqlər, lpinlər, masqutlar, müklər, sakasenlər, savdeylər, utilər və b. tayfalar məlumdur. I minilliyin ikinci yarısında Albaniyada əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlığın inkişaf səviyyəsi olduqca yüksək idi. Albaniyanın ərazisindən beynəlxalq ticarət yolları keçirdi. Mənbələrdə Albaniyada 30-dan artıq iri şəhərin və yaşayış məskəninin olduğu haqqında məlumat verilir. Antik dövrdə Albaniya yadelli işğalçılara qarşı inadlı mübarizə aparmış və müstəqilliyini qoruya bilmişdi. Alban tarixçisi Musa Kalankatuklunun qeyd etdiyi ənənəyə görə, b.e. I əsrində Albaniya hökmdar Aran tərəfindən idarə olunurdu. Bu zaman Albaniyanın ərazisi Araz çayından Xunarakert qalasınadək (Qazax–Boçalı zonasında) çatırdı.



ƏDƏBİYYAT:

Дьяконов И.М. История Мидии: от древнейших времён до конца IV в. до н.э. М.-Л., 1956; Алиев Играр. История Мидии. Б., 1960; Джафарзаде И.М. Гобустан. Б., 1973; Алиев К.Г. Кавказская Албания. Б., 1974; Гусейнов М.М. Древний палеолит Азербайджана. Б., 1983; Алиев Играр. Очерк истории Атропатены. Б., 1989; Алиев К.Г. Античная Кавказская Албания. Б., 1992; Qaşqay S.M. Manna dövləti. B., 1993; Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). C. 1, B., 1998; Меликов Р. Этническая картина Азербайджана в период ахеменидского владычества (VI–IV вв. до н.э.). Б., 2003.


Rauf Məlikov

Текст книги “Qədim türklər”

Mövzu və onun əhəmiyyəti. Bəşəriyyətin tarixi son dərəcə qeyri-bərabər öyrənilib. Avropa və Yaxın Şərqdə hadisələrin ardıcıllığı və ictimai formasiyaların bir-birini əvəz etməsi hələ XIX əsrin sonlarında ümumun başa düşdüyü əsrlərdə öz əksini tapdığı, Çin və Hindistanın isə XX əsrin əvvəllərində təsvir edildiyi halda, Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir. Bu, xüsusən Çingiz xanın tarix səhnəsinə gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki diqqətəlayiq xalq – hunlar və qədim türklər, habelə adlarını şöhrətləndirməyə imkan tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmış və məhv olmuşlar.

Onların hamısının bir-birini təkrar etdiklərini düşünmək səhv olardı. Doğrudur, bu xalqların istehsal üsulu – köçəri heyvandarlıq, həqiqətən də heç bir təkmilləşdirməyə uyuşmayan ən sabit təsərrüfat formasıdır. Lakin məişət xüsusiyyətləri, təsisatlar, siyasət və dünya tarixində yerləri baxımından hunlar və qədim türklər tamamilə fərqlənirdilər. Onların taleləri də eyni dərəcədə fərqli olmuşdu.

Dünya tarixi fonunda qədim türk xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi belə bir sual doğurur: türklər necə meydana gəlmişdilər və adlarını əslində onların varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai münasibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq idilər, Çin və İranla yaxın qonşuluq onların daxili işlərində əz əksini tapmaya bilməzdi. Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalaşmışdı və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının daşınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə olması, habelə İran hökumətinin maneçilik xarakterli tədbirləri də burada az rol oynamamışdır.

Türk xaqanlığının sərhədləri VI əsrin sonlarında qərbdə Bizans, cənubda İran və hətta Hindistanla, şərqdə isə Çinlə kəsişdiyinə görə bu ölkələrin tarixindəki gözlənilməz dəyişikliklər nəzərdən keçirilən dövrdə türk dövlətinin taleyi ilə bağlı idi. Həmin dövlətin yaranması müəyyən mənada bəşər tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Çünki o vaxta qədər bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olsalar da, Aralıq dənizi və Uzaq Şərq mədəniyyətləri əslində ayrı düşmüşdülər. Ucsuz-bucaqsız çöllər və dağ silsilələri Şərqlə Qərbin əlaqələrinə mane olurdu. Yalnız çox qoşqularının kəşfi karvanlara dağ zirvələrini və sonralar metal üzəngilərin və arabanı əvəz edən yük düzənləri nisbətən asan keçməyə imkan yaratdı. Buna görə də VI əsrdən etibarən çinlilər Konstantinopol bazarlarındakı qiymətlə hesablaşmağa, bizanslılar isə Çin imperatoru nizəçilərinin sayını öyrənməyə məcbur oldular.

Belə bir vəziyyətdə türklər nəinki vasitəçi rolunu oynayır, həm də Çin, Hindistan, İran, Bizans mədəniyyətləri ilə qarşı-qarşıya qoymağa layiq bildikləri spesifik mədəniyyətlərini yaradırdılar. Bu özünəməxsus çöl mədəniyyətinin qədim ənənələri və dərin kökləri vardı, lakin oturaq xalqların mədəniyyəti ilə müqayisədə o, bizə çox cüzi məlumdur. Bunun səbəbi türklərin və digər köçəri tayfaların qonşularla müqayisədə az istedadlı olmasında deyildi; səbəb onların maddi mədəniyyət qalıqlarının keçə, dəri, ağac və xəzin daşa nisbətən pis qorunub saxlanmasındadır; elə buna görə də Qərbi Avropa alimləri arasında belə bir səhv fikir yaranmışdır ki, köçərilər «bəşəriyyətin eşşək arılarıdır» (Violle de-Lyuk). Cənubi Sibirdə, Monqolustanda, Orta Asiyadakı arxeoloji qazıntılar bu fikri təkzib edir və tezliklə elə vaxt gələcək ki, biz qədim türklərin mədəniyyəti, incəsənəti haqqında danışmaq imkanına malik olacağıq. Lakin tədqiqatını maddi mədəniyyətdən daha çox türklərin sosial təsisatlarının və ictimai mövcudluq formalarının mürəkkəbliyi heyrətə salır – el, qohumluq bölgüsü sistemi, rütbə ierarxiyası, hərbi intizam, diplomatiya, habelə qonşu ölkələrin ideoloji sistemlərinə qarşı qoyulan dəqiq işlənmiş dünyagörüşünün mövcudluğu bu qəbildəndir.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq qədim türk cəmiyyətinin qədəm basdığı yol məhvə aparırdı, çünki çöldə və onun sərhədlərində baş verən ziddiyyətləri dəf etmək mümkün olmamışdı. Böhran məqamlarında çöl əhalisinin böyük əksəriyyəti xanlara yardımdan boyun qaçırırdı, bu isə 604-cü ildə xaqanlığın Şərq və Qərb hissələrinə parçalanması, 630 və 659-cu illərdə isə müstəqilliyini itirməsinə (doğrudur, həmin müstəqillik 679-cu ildə qaytarıldı) və 745-ci ildə qədim türk xalqının məhvinə gətirib çıxardı. Əlbəttə, xalqın məhvi onu təşkil edən adamların hamısının aradan götürülməsi demək deyildi. Onların bir hissəsi çöldəki hakimiyyətin varisi kimi çıxış edən uyğurlara tabe oldular, böyük əksəriyyəti isə Çinin sərhəd qoşunlarında özlərinə sığınacaq tapdılar. 756-cı ildə bu sonuncular Tan sülaləsi imperatoruna qarşı üsyan qaldırdılar. Türklərin qalıqları bu üsyanda çox fəal iştirak edirdilər. Onlar da üsyanın digər iştirakçıları ilə birlikdə parça– parça edildilər. Bu artıq xalqın və epoxanın (eləcə də bizim mövzunun) həqiqi sonu idi.

Lakin «türk» adı tarix səhnəsindən silinmədi. Əksinə, o, Asiyanın tən yarısına yayıldı. Ərəblər Soqdianadan şimalda yaşayan bütün döyüşkən köçəriləri türk adlandırmağa başladılar. Onlar bu adı qəbul etdilər, çünki həmin adın ilkin daşıyıcıları tarix səhnəsindən getdikdən sonra çöllülər üçün igidlik və qəhrəmanlıq simvoluna çevrilmişdilər. Sonralar bu termin bir daha dəyişikliyə məruz qaldı və dil ailəsinin adına çevrildi. Beləliklə, VI—VII əsrlərdə böyük xaqanlığa daxil olmayan bir çox xalqlar «türkə» çevrildilər. Onların bəziləri – məsələn, türkmənlər, osmanlılar, azərbaycanlılar hətta monqoloid deyildilər. Başqaları – yakutların əcdadları kurıkanlar və xakasların əcdadları kırqızlar xaqanlığın ən qəddar düşmənləri olmuşdular. Üçüncülər – məsələn, balkarlar və çuvaşlar türklərin özündən əvvəl formalaşmışdılar. Lakin hətta indi «türk» termininə verilən geniş yayılmış linqvistik şərh də müəyyən əsasa malikdir: qədim türklər çöl mədəniyyətinin hələ hun dövründə yetişən və III—V əsrlərin çətin şəraitində anabioz1 1
Xarici şəraitin təsiri ilə orqanizmdə həyat fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq dayanması və ya ağırlaşması.

[Закрыть] vəziyyətində qalan başlanğıclarını parlaq şəkildə həyata keçirdilər.

Bir sözlə, bəşər tarixində qədim türklərin əhəmiyyəti cahanşümuldur, lakin indiyə qədər bu xalqın tarixi yazılmayıb. Həmin tarix ötəri və müxtəsər şərh olunub, bu isə mənbəşünaslıq, onomastik, etnonimik və toponomik xarakterli çətinliklərdən yan keçməyə imkan yaradıb. Həmin çətinliklər o qədər böyükdür ki, təqdim olunan əsər tamamilə dürüst şərhlər vermək iddiasında deyil. Müəllif ümid edir ki, o, problemin həllində yalnız növbəti pillə rolunu oynayacaq. Kitab tarixi analiz və sintez metodlarının uyğunlaşdırılması təcrübəsi kimi düşünülüb. Qədim türklərin, onlarla bağlı olan, yaxud onlardan əvvəl gələn xalqların tarixinin ayrı– ayrı hadisələri təhlilə cəlb edilib. Mənbələrə tənqidi baxış, onomastika və etnogenez problemləri də bura daxildir. Türkyutların2 2
Birinci xaqanlığın (546-658-ci illər) türkləri.

[Закрыть] , göytürklərin3 3
İkinci xaqanlığın (678-747-ci illər) türkləri

[Закрыть] və uyğurların4 4
Yalnız köçəri uyğurların (747-847-ci illər) xanlıqları nəzərdə tutulur, sonrakı dövrlərin oturaq uyğurları burada nəzərdən keçirilmir.

[Закрыть] tarixinin vahid proses kimi dərki (dövrləşdirmə baxımından burada bir bütövlük yaranır), habelə təsvir edilən hadisənin dünya tarixi məcrasına salınması isə əsərin sintez xüsusiyyəti kimi üzə çıxmışdır.

BİRİNCİ HİSSƏ
BÖYÜK TÜRK XAQANLIĞI

I fəsil
ƏRƏFƏ

(420—546-cı illər)

Sarı çay üzərində dəyişikliklər. V əsrdə əprimiş Romanın süqutuna gətirib çıxaran xalqların Avropadakı böyük hicrəti Şərqi Asiyada yüz il əvvəl baş vermişdi. Çin tarixində «beş barbar tayfanın epoxası» adlandırılan dövrdə (304– 399-cu illər) Şimali Çin hunlar və syanbiylilər tərəfindən tutulmuş və itaət altına alınmışdı. Onlar burada qotların, burqundların və vandalların barbar krallıqlarını xatırladan bir sıra qısa ömürlü dövlətlər yaratmışdılar. Avropada, Balkan yarımadasında Şərqi Roma imperiyası zərbələrə davam gətirdiyi kimi Çində də böyük Yantszı çayının sahillərində Xan imperiyasının varisi olan müstəqil Çin imperiyası möhkəmləndi. Erkən Bizans çiçəklənmə vaxtındakı Romaya oxşadığı kimi bu imperiya da öz böyük sələfinə bənzəyirdi. O da Şərqi Roma imperiyası kimi özündə yalnız şimaldan və qərbdən üstünə gələn barbarlardan qorunmaq üçün qüvvət tapa bilirdi. Tez-tez bir-birini əvəz eləyən sülalələrin zəif və bacarıqsız imperatorları «Orta düzənliyin» (həmin dövrdə Xuanxe vadisi belə adlanırdı) Çin əhalisini vəhşi tayfa başçılarının talanına vermişdilər. Lakin yadellilərin amansız zülmünə və fasiləsiz ara müharibələrində çoxlu qan axıdılmasına baxmayaraq, çinlilər Şərqi Çində say etibarı ilə onlara qalib gələn xalqlardan çox idilər və bu da VI əsrdə Çinin dirçəlişini şərtləndirdi.

Özünün bütün rəqibləri üzərində qələbə çalan Toba tayfası Çin mədəniyyətinin sehrinə düşdü. Tobalıların yaratdıqları ilkin feodal dövləti 420-ci ilə qədər artıq bütün Şimali Çini bir imperiyada birləşdirirdi. Bu dövlət Çin adı ilə Vey (386-cı il) adlandırılırdı. Həmin ad Toba xanının təbəələrinin böyük əksəriyyətini təşkil edən çinli əhali ilə kompromisi yolunda ilk addım idi. Köçərilərin tədrisi assimilyasiya prosesi ona gətirib çıxardı ki, V əsrin sonlarına doğru artıq tobalıların xələfləri hörüklərini kəsirdilər, itaətə gətirdikləri xalqla ünsiyyət isə onların güc və ənənələrini zəiflətmişdi. Tobalılar hətta ana dillərini də yaddan çıxarmış və Çin dilində danışmağa başlamışdılar. Dilləri və geyimləri ilə yanaşı onlar bir zaman qələbələr qazanmağa imkan verən cəsurluqlarını və birlik hissini də qeyb etmişdilər. Lakin buna baxmayaraq tobalılar inadla öz dövlətlərini yaratmağa can atan çinlilərin içərisində əriyib itməmişdilər.

Saray çevrilişləri və bunun ardınca gələn cəza tədbirləri Vey sülaləsini zəiflədən kimi Syanbi imperatorlarının xidmətindəki Çin sərkərdələri öz ağalarından daha güclü və cəsarətli olduqlarını göstərdilər. 531-ci ildə şimal-şərqdə Qao Xuan üsyan qaldırdı, toba qoşunlarını darmadağın edib paytaxtı – Loyanı ələ keçirdi. Əvvəlcə o, guya imperiyanın mənafelərinə uyğun hərəkət edirdi. Buna görə də devrilmiş imperatorun oğullarından biri yeni imperator elan olundu. Lakin yeni hökmdar öz sərkərdəsindən qorxaraq Çanana qaçdı və burada başqa bir qoşun başçısı – çinliləşmiş syanbi Yuyvının himayəsinə sığındı. Qao Xuan Vey sülaləsindən olan başqa bir prinsi taxta çıxardı. Beləliklə, imperiya Qərbi Vey və Şərqi Vey olmaqla iki hissəyə parçalandı, lakin onun hər iki hissəsində faktiki hökmdarlar syanbi imperatorlarını hələlik şirma kimi saxlayan Çin sərkərdələri idilər. Bu vəziyyət uzun müddət davam edə bilməzdi. Syanbilərin sərt hökmranlığı çinliləri o qədər amansızlaşdırmışdı ki, hakimiyyət əllərinə keçən kimi onlar məğlubların nazı ilə oynamaq fikrini başlarından çıxardılar. Yuyvın Tay bir neçə yapma imperatoru zəhərlədi, onun oğlu isə 557-ci ildə artıq özünü o qədər qüdrətli sayırdı ki, hamının nifrət bəslədiyi sülaləni ləğv etdi və yeni – Bey-Çjou5 5
Şimali Çjou deməkdir.

[Закрыть] sülaləsinin əsasını qoydu.

Şimali-Şərqi Çində syanbilərlə daha amansız rəftar etdilər. 550-ci ildə Qao Xuanın varisi – Qao Yan axırıncı syanbi imperatorunu taxt-tacdan öz xeyrinə əl çəkməyə məcbur etdi və onu zəhərlədi. İmperatorun 721 nəfər qohumu öldürüldü, dəfn mərasimi keçirilməməsi üçün hamısının cəsədi çaya atıldı. Yeni sülalə Bey– Tsi adını aldı.

Hər iki şimal hökmdarlığı həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən kifayət qədər güclü idi. Yadellilərin ağalığından azad olmuş çinlilər öz mədəniyyətlərini dirçəltmək üçün coşqun fəaliyyət göstərirdilər. Lakin Bey-Çjou ilə Bey-Tsi arasında başlanan rəqabət onların əl-qolunu bağlayır və fəal siyasət yürütməyə imkan vermirdi.

Cənubda Lyan imperiyasının son hökmdarları hakimiyyət özbaşınalıqları və cinayətlərlə ad çıxarmışdılar, onları əvəz edən Çen sülaləsi də bu ənənələri davam etdirirdi. 557-ci ildəki saray çevrilişi və sonuncu Lyan imperatorunun edamı süquta uğrayan sülalə tərəfdarlarını silahlı üsyana vadar etdi. Üsyançılar Çen qoşunlarını dəf edərək Çinin mərkəzində Xou-Lyan adlı kiçik dövlət yaratmağa müvəffəq oldular.

Çin bir-biri ilə düşmənçilik aparan dörd dövlətə parçalandı. Ölkənin əl– qolunu bağlayan bu gərgin vəziyyət iki kiçik və nisbətən zəif köçəri dövlət – Jujan ordası və Toqon (Tu-yu-xun) çarlığı üçün xilas yoluna çevrildi. Şimaldan təzyiqin zəifləməsi nəticəsində onlar Şərqi Asiyanın aparıcı dövlətləri sırasına çıxdılar. IV əsrin ortalarında yaranan çöl xanlığı Jujan VI əsrin əvvəllərində az qala onun məhvi ilə nəticələnən böhran keçirirdi.

Lakin bu haqda bir qədər sonra.

Toqon hökmdarlığı Tsaydamın düzən ətəklərində yerləşirdi. Hələ 312-ci ildə kiçik syanbi tayfası Muyun nəslindən olan knyazlarla Cənubi Mancuriyadan qərbə köçmüş və Kukunor gölü yaxınlığında məskən salmışdı. Burada syanbilər bir-birindən təcrid olunmuş Tibet tayfaları ilə müvəffəqiyyətlə döyüşürdülər, lakin onların tobalılarla mübarizəsi tam uğursuzluğa düçar olmuşdu. Nəticədə Toqon Vey imperiyasının vassalına çevrildi, lakin həmin imperiyanın süqutu toqonluların azadlığını yenidən özünə qaytardı. VI əsrin ikinci rübündə knyaz Kualyuy özünü xan elan etdi, 540-cı ildə isə Qao Xuanın yanına elçilər göndərərək əslində Yuyvın Tayın düşməninə çevrildi. Bu fakt Toqonun sonrakı xarici siyasətini müəyyənləşdirdi. Həmin xarici siyasətlə biz yenə üzləşəcəyik. Toqonun hətta şəhərlər yerləşən (aydın məsələdir ki, söhbət möhkəmləndirilmiş yaşayış məskənlərindən gedir) böyük ərazi tutmasına və çox güman ki, tobalılardan götürülmüş mütəşəkkil idarə sisteminə malik olmasına baxmayaraq, o, güclü dövlət deyildi. Silah gücünə itaətə gətirilmiş Tibet tayfaları azadlıq və intiqam haqqında düşünürdülər, iqtisadiyyat ekstensiv heyvandarlıq təsərrüfatı əsasında qurulmuşdu; mədəniyyətin səviyyəsi aşağı idi, xanların özbaşınalığı daim sui– qəsdlərin, xəyanətlərin və cəza tədbirlərinin rəvasına imkan yaradır və beləliklə də, elə bil, alovun üstünə yağ tökürdü. Bütün bunlar öz növbəsində Toqonun imkanlarını məhdudlaşdırırdı və sonralar onun şərəfsiz aqibətinə səbəb oldu.

Jujanlar və teleutlar. Jujan xalqının mənşəyi ilə bağlı məsələ dəfələrlə qaldırılsa da, özünün qəti həllini tapmayıb. Güman ki, burada problemin qoyuluşu düzgün deyil, çünki həmin xalqın mənşəyi deyil, formalaşması haqqında danışmaq lazımdır. Bir xalq kimi jujanların vahid etnik kökü yox idi. Onun mənşəyi bir qədər özünəməxsus xarakter daşıyırdı. Qarışıq dövrlərdə həmişə yəhərdən salınan və nüfuzlarını itirən çoxlu adamlara təsadüf edilir. VI əsrin ortalarında da belələri az deyildi. Toba xanının düşərgəsində, yaxud hun şanyuyunun paytaxtında qala bilməyənlərin hamısı çölə qaçırdı. Qullar amansız ağalardan, başıpozuqlar – ordudan müflisləşmiş kəndlilər xaraba kəndlərdən çölə üz tuturdular. Onların mənşəyi, dili, dini deyil, hamısını dilənçi həyatına məhkum etmiş taleləri eyni idi. Elə həmin tale də onları birləşməyə məcbur edirdi.

IV əsrin 50-ci illərində əvvəllər Syanbi süvarisində xidmət etmiş Yuqyulyuy adlı keçmiş qul edama məhkum olunmuşdu. Lakin o, dağlara qaça bildi, tezliklə başına yüzə yaxın özü kimi qaçqın topladı. Qaçqınlar yaxınlıqdakı köçərilərlə dil tapdılar və onlarla birlikdə yaşamağa başladılar.

Yuqyulyuyun xələfi Qyulyuxoy Toba xanları ilə əlaqə yaratdı. Qyulyuxoy hər il onlara at, samur və dələ xəzindən ibarət xərac verirdi. Onun ordası Jujan adlanırdı. Jujanlar Xalxudan Xinqana qədər köç edirdilər, xanın düşərgəsi isə Xanqay yaxınlığında idi. Jujanların məişəti və təşkili həm son dərəcə primitiv, həm də tayfa quruluşundan çox uzaq idi. Min nəfərlik alay, döyüş və inzibati vahid sayılırdı. Alay xanın təyin etdiyi başçıya tabe idi. Alayda ətrafına yüz adam toplaşan on bayraq vardı. Hər bayrağın da öz başçısı olurdu. Jujanlarda yazı yerli– dibli yox idi, hesab aparmaq üçün qoyun qığından, yaxud üzərində kəsiklər çərtilən ağac parçalarından istifadə olunurdu. Qanunlar müharibə və soyğunçuluğun tələblərinə müvafiq idi: qənimətin çox hissəsini cəsurlara verir, qorxaqları isə kötəkləyirdilər. 200 illik mövcudluğu ərzində Jujan ordasında tərəqqidən heç bir əsər-əlamət görünməmişdi, onların bütün qüvvələri qonşular üzərinə soyğunçu basqınlara sərf edilirdi.

Jujanlar öz aralarında hansı dildə danışırdılar? Çin mənbələri bu barədə tamamilə fərqli məlumatlar verirlər: «Veyşu» jujanların dunxu qoluna mənsubluğunu bildirir. «Sunşu», «Lyanşu» və «Nanşu» onları hunlara qohum tayfa sayır, nəhayət, Bey-şi (?) Yuqulyuyun qaoqyuy mənşəli olduğunu göstərir. Cənubi Çin tarixçilərinin məlumatları dolayısı mənbələrdən götürülmüşdür, Yuqyulyuyun mənşəyinin isə burada heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Aydın məsələdir ki, onun başına toplaşanlar həmtayfaları deyildilər. Çox ola bilsin ki, jujanlar syanbi ləhcəsində, yəni monqol dilinin dialektlərindən birində danışırdılar, çünki jujan xanlarının titularını Çin dilinə tərcümə edən Çin tarixçisi həmin titulların orijinalda – «Vey dövlətinin dilində», yəni syanbi ləhcəsində necə səsləndiyini də göstərir. Jujanlar özlərini tobalılarla eyni kökdən sayırdılar, lakin jujan xalqının müxtəlif tayfalardan ibarət olduğunu nəzərə alsaq, düşünmək lazımdır ki, bu cür qənaət üçün əsası onların dumanlı şəcərəsi deyil, dillərinin bənzərliyi verirdi.

Jujan xanlığının əsas qüvvəsi teles tayfalarını itaət altında saxlamağı bacarmasında idi. Öz tarixlərinin başlanğıcında, yəni bizim eranın III əsrində teleslər Ordosdan qərbdəki çöllərdə yaşayırdılar. 338-ci ildə onlar Tobas xanına tabe oldular və IV əsrin sonlarında şimala, Cunqariyaya köçüb Selenqa çayına qədər bütün Qərbi Monqolustana yayıldılar. Dağınıq yaşadıqlarından teleslər jujanlara müqavimət göstərə bilmir və buna görə xərac verməli olurdular.

Teles tayfaları jujanlara çox lazım idi, jujan ordası isə əksinə, teleslərə gərək deyildi. Jujanlar elə adamlar idilər ki, hər vasitə ilə yorucu əməkdən qaçırdılar, onların övladları isə, ümumiyyətlə xərac almağı işləməkdən daha üstün tuturdular.

Teleslər isə heyvandarlıqla məşğul olurdular, onlar mal-qaraları otarır və heç kimə bac-xərac vermək istəmirdilər.

Hər iki xalqın siyasi sistemləri də bu meyllərə uyğun surətdə formalaşmışdı: jujanlar hərbi güc sayəsində qonşuların hesabına yaşamaq üçün ordularda birləşirdilər; teleslər isə tayfaların zəif əlaqələndirilmiş konfederasiyası kimi qalmaqda davam edir, lakin bütün qüvvə və bacarıqları ilə müstəqilliklərini qoruyurdular.

Teleslər jujanlarla qonşuluqda yaşayır, lakin heç bir cəhətdən onlara bənzəmirdilər. Onlar öz patriarxal quruluş və köçəri məişətlərini saxlamaqla Xunnu imperiyasının tərkibindən erkən çıxmışdılar. Çinliləşdirmə uzaq çöllərdə yaşayan sadə köçərilərə toxunmamışdı. Çinlilərin özlərini də həmin çöllərdə cəlb edən elə bir şey yox idi. Teleslərin ümumi təşkilati strukturu mövcud deyildi. 12 nəslin hər biri başçı – ağsaqqal tərəfindən idarə olunurdu, həm də «qohumlar sülh və sakitlik şəraitində yaşayırdılar».6 6
Н. Я. Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. I, М. – Л. 1950, с. 215.

Teleslər hündür təkərli arabalarla çöldə bir yerdən o biri yerə köçürdülər. Onlar təbiətcə döyüşkən və azadlıqsevər adamlar idilər, heç bir mütəşəkkilliyə meyl göstərmirdilər. Onlar özlərini «tele» adlandırırdılar, bu ad «telsut» şəklində indiyə qədər Altay etnonimində yaşamaqdadır. Teleslərin nəsilləri yakutlar, telenqutlar, uyğurlar və başqalarıdır. Onlardan çoxu dövrümüzə qədər gəlib çatmamışlar.

Jujan xanlığı. V əsrin əvvəllərində Xinqandan tutmuş Altaya qədər bütün çöllərdə jujanların xanı, Deuday – «at çapa-çapa ox atan» ləqəbli Şelun təkbaşına hökmranlıq edirdi. O tele köçlərini özünə tabe edib İl çayı boyunca məskən salmış Orta Asiya hunları ilə qarşılaşdı. Hunların başçısı Jibaeqi adlı bir nəfər idi. Onqin çayı üzərindəki inadlı vuruşda Jibaeqi Şelunun qoşunlarını darmadağın etdi, lakin buna baxmayaraq jujan dövləti ilə bacarmadı və «tabe olmaqla sülh qazandı.»7 7
Н. Я. Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. I, М. – Л. 1950, с. 249.

Şelunun əsas vəzifəsi Toba-Vey imperiyasının güclənməsinin qarşısını almaq idi. Bu imperiyanın gücü jujan xanlarının gücündən qat-qat artıq idi. Yalnız Çinin cənubundakı aramsız müharibələr Toba-Vey imperatoruna itaətdən çıxmış təbəələrinə divan tutmağa mane olurdu, ona görə də Şelun Tobanın bütün düşmənlərinə kömək edirdi. 410-cu ildə Şelun öldü, xanlıq taxtına onun qardaşı Xulyuy çıxdı.

Xulyuy Tobanı sakit buraxdı. O, öz nəzərlərini şimala çevirdi. Burada Yenisey qırğızlarını (iequ) və xeveyləri (naməlum Sibir tayfası) özünə tabe etdi. 414-cü ildə o, sui-qəsdin qurbanı oldu, lakin qəsdçilərin başçısı Buluçjen də həmin il həyatla vidalaşdı. Xanlıq Şelunun əmisi oğlu Datana keçdi. Onun hakimiyyətinin başlanğıcı çinlilərə qarşı yürüşlə tarixə düşdü, lakin istər jujanların yürüşü, istərsə də onlara qarşı göndərilən cəza dəstələrinin səfəri nəticəsiz qaldı. Vəziyyətdə heç bir dəyişiklik baş vermədi.

418–419-cu illərdə jujanlarla Orta Asiya hunları və yueçjalar arasında müharibə təzələndi.8 8
Bu müharibənin tarixi belə müəyyən edilir: Yuebanla vuruşan Datan taxta 414-cü ildə çıxmışdı. 415-ci ildə, Çinə yürüş etmişdi. Deməli, başı Şərqdə qarışmışdı. Çinə növbəti yürüş 424-cü ildə keçirilmişdi. Deməli, Yuebanla müharibə bu iki tarix arasındakı dövrə təsadüf edir. Numizmatikaya dair məlumatlar həmin tarixi daha da dəqiqləşdirməyə imkan verir. 417-ci ildə üzərində Kidaranın adı həkk edilmiş sikkə buraxılmışdı.

[Закрыть] Jujanlar Tarbataqaya soxuldular və hamının canına elə qorxu saldılar ki, yueçjaların başçısı Tsidolo (Kidara) təhlükəli qonşuluqdan uzaqlaşmaq niyyəti ilə cənuba keçdi və Karşı vadisindəki Bolo şəhərini tutdu.9 9
Kidaritlərin paytaxtının Bəlxdə yerləşməsi haqqında R. M. Qirşmanın ehtimalı özünü doğrultmadı.

[Закрыть] Burada o, farslar və eftalitlərlə toqquşmalı oldu. Kidaranın silahdaşları – kidaritlər tarixə öz etnik adları ilə deyil, rəhbərlərinin adları ilə düşdülər.