MSO-2 Umumi Tarix

TARIX.INFO TARIXI GÖZÜNLƏ GÖR © 2010-2017

Qedim Dunya – Wikipedia

Qədim dünya — bəşər tarixində tarixdən əvvəlki dövr və Avropada orta əsrlərin başlanğıcı arasında fərqlənən dövr. Digər bölgələrdə antik dövrün müvəqqəti sərhədləri Avropa sərhədlərindən fərqli ola bilər. Məsələn, Çində qədim dövrün sonu bəzən Qin imperiyasının yaranması hesab olunur [1] , Hindistanda – Chola imperiyası [2] [3] [4] [5] , Amerikada – Avropa kolonizasiyasının başlanğıcı [6] .

Qomer — Qədim Dünya simvolu

“Klassik qədimlik” (və ya antik dövr) termini ümumiyyətlə ilk Olimpiadadan (e.ə. 776) başlayan Yunan və Roma tarixinə aiddir. Bu tarix, demək olar ki, Romanın ənənəvi quruluş tarixinə (e.ə. 753) təsadüf edir. Avropa qədim tarixinin son tarixi ümumiyyətlə Qərbi Roma İmperiyasının süqut ili (mil. 476) [7] [8] , bəzən İmperator I Yustinianın ölüm tarixi (565) [9] , İslamın görünüşü (622-ci il) hesab olunur.) [10] və ya İmperator Çarlemanın hakimiyyətinin başlanğıcı (800-cü il) [11] .

İstinadlar

1. ↑ История Древнего мира в 3 т., Издание третье / Ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой — М.:Издательство «Наука», 1989.
2. ↑ Gernet, J. (1996). A history of Chinese civilization. Cambridge: Cambridge University Press.
3. ↑ Elphinstone, M. (1889). The history of IndiaArxivləşdirilib 2016-05-06 at the Wayback Machine. London: Murray.
4. ↑ Smith, V. A. (1904). The early history of India from 600 B.C. to the Muhammadan conquest, including the invasion of Alexander the GreatArxivləşdirilib 2016-06-03 at the Wayback Machine. Oxford: Clarendon Press.
5. ↑ Hoernle, A. F. R., & Stark, H. A. (1906). A history of IndiaArxivləşdirilib 2016-05-05 at the Wayback Machine. Cuttack: Orissa mission Press.
6. ↑ Priest, J. (1834). American antiquities, and discoveries in the WestArxivləşdirilib 2014-01-03 at the Wayback Machine: being an exhibition of the evidence that an ancient population of partially civilized nations, differing entirely from those of the present Indians, peopled America many centuries before its discovery by Columbus, and inquiries into their origin, with a copious description of many of their stupendous works, now in ruins; with conjectures concerning what may have become of them; compiled from travels, authentic sources, and the researches of antiquarian societies. Albany: Printed by Hoffman & White
7. ↑ Clare, I. S. (1906). Library of universal history: containing a record of the human race from the earliest historical period to the present time; embracing a general survey of the progress of mankind in national and social life, civil government, religion, literature, science and art. New York: Union Book. Page 1519 (cf., Ancient history, as we have already seen, ended with the fall of the Western Roman Empire; […])
8. ↑ United Center for Research and Training in History. (1973). Bulgarian historical review. Sofia: Pub. House of the Bulgarian Academy of Sciences]. Page 43. (cf. … in the history of Western Europe, which marks both the end of ancient history and the beginning of the Middle Ages, is the fall of the Western Empire.)
9. ↑ Robinson, C. A. (1951). Ancient history from prehistoric times to the death of Justinian. New York: Macmillan.
10. ↑ Breasted, J. H. (1916). Ancient times, a history of the early world: an introduction to the study of ancient history and the career of early manArxivləşdirilib 2016-05-11 at the Wayback Machine. Boston: Ginn and Company.
11. ↑ Myers, P. V. N. (1916). Ancient historyArxivləşdirilib 2016-05-10 at the Wayback Machine. New York [etc.]: Ginn and company.

MSO-2 Umumi Tarix . .

Дорогие коллеги. Пожалуйста уделите пару минут Дорогие коллеги. Пожалуйста уделите пару минут Дорогие коллеги. Пожалуйста.

Assuriya mədəniyyəti . .

ARR 1-05-2015, 16:20 oxunub 7 107

Azərbaycanın ən qədim insan məskən . .

Defne 2004 7-04-2015, 20:00 oxunub 6 293

ROZETTA DAŞININ SİRRİ . .

alisoy 12-01-2015, 14:41 oxunub 14 050

1799-cu ilin avqust ayı. Misir. İsgəndəriyyə yaxınlığındakı Rəşid şəhəri. Günəşin od yağdırdığı qızmar bir gündə Napoleon.

Qedim yunan-şəhər dövlətləri . .

sema2013 13-07-2014, 10:57 oxunub 20 068

Təbiət Yunanıstanı 3 hissəyə -şimali,cənubi və orta Yunanıstana bölmuşdǜ.Şimali Yunanıstanda Fessaliya,orta Yunanıstanda Attika,cənubi.

ümümi tarix 6-sinif Mövzu:Qədim Roma . .

Zakir m 13-07-2014, 10:18 oxunub 10 935
Hacıqabul r-nu Udulu kənd məktəbi 6-cı sinif Mövzu:Qədim roma dövləti (4-cü dərs)Müəllim:Z.Əliyev.

Ümumi tarix 6-cı s Mövzu:Qədim Roma . .

Zakir m 16-06-2014, 19:42 oxunub 7 039
Hacıqabul r-nu Udulu məktəbi6-cı s Mövzu:Qədim Roma dövləti (3-cü dərs)Müəllim:Z.Əliyev.

ümümi tarix 6-sinif Mövzu:Qədim Roma . .

Zakir m 5-06-2014, 20:28 oxunub 10 361

Hacıqabul r-nu Udulu kənd tam orta məktəbi 6-cı sinif Mövzu:Qədim Roma dövləti(1-ci dərs) Müəllim:Z.Əliyev.

Ümumi tarix . .

mirmeherrem 4-02-2014, 22:09 oxunub 10 571

6-cı sinif Ümumi tarixdən 3-cü kiçik summativ qiymətləndirmə Nəzmiyyə Mehdiyeva Ağcabədi 4 saylı məktəb.

Культура древней Греции . .

yalcin 18-01-2014, 23:58 oxunub 4 520
Культура древней Греции. 6-я.

Хронология . .

yalcin 19-12-2013, 16:19 oxunub 3 957

МСО-1 6 класс, Всеобщая история . .

yalcin 10-11-2013, 13:20 oxunub 5 773
6-cı siniflər üçün dərs nümunəsi.

QEDIM ROMA . .

leylaa 23-12-2012, 21:45 oxunub 47 993
Roma haqqında.

ƏHƏMƏNİ . .

Banu Omre 20-12-2012, 17:27 oxunub 20 976
Azərbaycan Əhəməni imperiyasinin tərkibində[/i] [/i].

Şahmat oyunu . .

Revan135 17-12-2012, 22:24 oxunub 12 508
Şahmat oyunu haqqında qısa parça.

Olimpiya oyunlarının tarixi . .

Administrator 12-08-2012, 11:57 oxunub 13 288

Əziz oxucular ! Sizlərə bu gündən etibarən Olimpiya oyunlarının tarixini təqdim edirəm. Fürsətdən istifadə edərək Londonda.

Qladiatorlar haqqında . .

Administrator 1-03-2012, 17:31 oxunub 11 063

[/b] [b] Qladiator latın sözü “qladius” sözündən götürülüb və qılınc adlanır. Qədim Romada bir-birlərinə, vəhşi.

Firon və çoban . .

Administrator 7-02-2012, 15:52 oxunub 9 406

[/b] Əfsanəyə görə əbədi evin tikilməsini başa çatdırmaq üçün Xeops öz gözəl qızını satmışdı. 13il ərzində tikilən.

Exnaton və Nefertiti . .

Administrator 5-02-2012, 16:35 oxunub 9 237

[/i] [i] Amenxotep öz adını dəyişərək Exinaton,yəni “Atona layiq”adlandırdı.Exinaton özünü ölkənin ali kahini elan etdi.Ölkədə Atondan.

Zərdüştlük dini haqqında . .

Mujgan 9-11-2011, 12:36 oxunub 47 964
[/i] Zərdüştlük dininin tarixi haqqında qısa məlumat. .

Qədim Misir dərsi üzrə metodik təklif . .

Administrator 18-10-2011, 23:41 oxunub 12 371

[/b] [b] Qədim Misir sivilizasiyasının incəsənəti haqqında biliklərin formalaşması üçün tarix, ədəbiyyat və incəsənət.

Aşşurbanipal . .

Administrator 14-10-2011, 17:03 oxunub 7 184
Assuriya padşahı b.e.ə. 669-635-ci illərdə Assuriyanın möhkəmlənməsi naminə Misir.

Qədim dünya tarixi . .

Administrator 13-10-2011, 14:32 oxunub 15 669

[/b] [/b] Qədim[/b] [/b]dünya[/b] [/b]tarixi[/b] İlk insanların meydana gəldiyi dövrdən miladın 476-cı ilinə (Qərbi Roma.

« Mart 2023 »
Be	Ça	Ç	Ca	C	Ş	B
1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31

Populyar xəbərlər

Qədim Yunanıstan haqqında interaktiv oyunlar

9-04-2020, 18:42

5-cilər üçün daha bir MİLYONÇU

7-04-2020, 18:18

DUEL (Online oyun)

6-01-2020, 21:51

6-cı siniflər üçün Milyonçu

23-11-2019, 22:20

7-ci siniflər üçün “Milyonçu”

21-11-2019, 18:51

6-cı siniflər üçün Milyonçu

6-11-2019, 09:16

5-ci lər üçün Milyonçu

24-10-2019, 21:18

8-ci siniflər üçün “Milyonçu”

21-10-2019, 22:16

5-cilər üçün yeni “Milyonçu”

27-02-2018, 22:13

İbtidai cəmiyyət (interaktiv oyun)

9-11-2017, 22:35

Xronologiya (Online-oyun)

3-11-2017, 23:59

Prometanda interaktiv tapşırıqlar

5-08-2017, 20:41

İnteraktiv tapşırıqlar

9-07-2017, 21:03

Milyonçu (6-cı sinif)

15-03-2017, 20:02

İnteraktiv oyun (6-cı sinif)

30-10-2016, 21:57

Qədim Azərbaycan (İnt-Oyun)

4-10-2016, 07:13

Sayta daxil ol

Kopspekt.az 0

26 06 2020

Təbliğat və Maarifləndirmə 0

28 05 2020

AZƏRBAYCAN XALQ CUMHURİYYƏTİNİN YARADILMASI TARİXİNDƏN 0

28 05 2020

Respublika gününüz qutlu olsun! 0

19 05 2020

ONLİNE dərs (5) 0

14 05 2020

Qədim Roma (Online dərs) 0

11 05 2020

5-cilərlə ONLİNE dərs (İstiqlalımızın bərpası) 0

5-cilərlə ONLİNE dərs (DİRÇƏLİŞ) 0

30 04 2020

6-cı siniflərlə ONLİNE dərs 1

29 04 2020

İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ SSRİ 0

27 04 2020

5-cilərlə ONLİNE dərs 0

23 04 2020

Yunan şəhər-dövlətlərinin tənəzzülü” (Video dərs) 0

19 04 2020

Ərəb işğalına qarşı mübarizə (Video dərs) 0

17 04 2020

Xaç yürüşləri (Video dərs) 0

16 04 2020

6-cı siniflər üçün dərs 0

12 04 2020

Пособие для абитуриентов 0

12 04 2020

5-cilər üçün ONLİNE dərs 0

10 04 2020

7-cilər üçün PULSUZ ONLİNE -DƏRS 0

Yazdı → Revan777 Xəbər → Böyük Summativ qiymətləndirmə V sinif Həyat .

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → ivaferJed Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → Dating_Roovareria Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → dadaviame Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Yazdı → maiaa Xəbər → Prometanda interaktiv tapşırıqlar

Video

5-cilərlə ONLİNE dərs

27-04-2020, 20:30

Yunan şəhər-dövlətlərinin tənəzzülü” (Video dərs)

23-04-2020, 20:20

Ərəb işğalına qarşı mübarizə (Video dərs)

19-04-2020, 21:53

Xaç yürüşləri (Video dərs)

17-04-2020, 17:20

Ağqoyunlu dövləti (Video-dərs)

31-03-2020, 07:41

Azərbaycan Orta və Üst Paleolit dövründə (Video-dərs)

5-08-2019, 12:31

Atropatena video dərs(

17-05-2019, 02:15

Marketinq (Video dərs)

2-05-2019, 20:39

“Azadlıq hərəkatının yeni mərhələsi”

13-04-2019, 19:34

XIX əsrdə Azərbaycanda Milli mətbuat. (Video dərs)

11-04-2019, 21:42

Qədim Şumer

7-02-2019, 19:17

Assur dövləti

4-01-2019, 23:25

Əziz istifadəçilər ! Tarix.info saytı sizi tarixin maraqlı dünyasına səyahətə aparacaqdır. Bu saytda siz Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrini izləyəcəksiniz. Dünya tarixinin şəxsiyyətləri, üsyanları, dövlətləri və s. haqqında geniş məlumat toplayacasınız. Saytda müəllimlər, şagirdlər və tarixlə maraqlanan hər kəs üçün əlavə məlumatlar toplanılıb. Testlər, yeni dərs modelləri, təqdimatlar, əyləncəli oyunlar, video-audio dərslər və s. Bildiyiniz kimi tarix fənni müxtəlif mənbələr əsasında öyrənilir. Odur ki, verilən xəbərlərdə mübahisə doğuracaq məqamlara rast gələ bilərsiniz. Bunu isə verilmiş xəbərin müəllifi ilə məsləhətləşmək lazımdır. Saytda yerləşdirilən xəbərlərə və şərhlərə görə yalnız müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Tarixi gözünlər gör.

TARIX.INFO TARIXI GÖZÜNLƏ GÖR © 2010-2017

Qədim dunya tarixinin qehramanlari

QƏDİM DÖVR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI

(ən qədinm zamanlardan XIII əsrə qədər)

Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin ayrı –ayrı dövrləri, mərhələləri xalqın tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.Tarixin ən qədim dövrlərində türk xalqlarının eyni məkanı, coğrafiyanı bölüşdürməsi ortaq ədəbi-bədii dəyərlərin, bədii söz örnəklərinin də yaranmasını şərtləndimişdir. Ədəbiyyatın keçdiyi tarixi yol göstərir ki, bir kökdən olan xalqların coğrafi məkan ümumiliyi, eyni dilin daşıyıcısı olması öz əksini onların dünyagörüşü, təfəkkür, həyat tərzi, adət-ənənə, mənəvi dəyərlər, əxlaqi sifətlərlə yanaşı, söz sənəti nümunələrinin də ortaqlığında tapmışdır. Bu ortaqlıq türk xalqlarının ədəbiyyatlarının bir-birini qarşılıqlı surətdə zənginləşdirməsinə, humanist, insansevər səciyyə daşımasına, əxlaq gözəlliyini əks etdirməsinə zəmin yaratmışdır. Bu baxımdan Azərbaycan xalqının zoykökündə duran ortaq türk xalqlarının yaratdığı, mifoloji örnəklər, Orxon-Yenisey daş kitabələri öz humanizmi, milli məhdudluq tanımaması ilə seçilir. “Törəyiş”, “Oğuz xaqan”, ”Alp Ər Tonqa”, “Ərgənəkon”, “Köç” dastanları uzun illər dildən-dilə keçərək yayılmış, sonradan müxtəlif mənbələrdə qısa məzmunu yazıya alınaraq qorunub saxlanılmışdır.

Eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında yaradılmış “Alp Ər Tonqa” dastanı vaxtilə irihəcmli nəzm əsəri olmuş, ozanlar tərəfindən əzbər söylənilmişdir. Dastanda Turan hökmdarının oğlu, türklərin ilk əfsanəvi qəhrəmanı Alp Ər Tonqa atasından izn alıb xalqına edilən zülmlərin əvəzini düşməndən çıxmaq üçün ordu ilə İrana hücum edir.Düşməni məğlub edərək hökmdarı əsir alır. Qardaşı Alp Aruzun satqınlıq etdiyinui bilən Alp Ər Tonqa onu öldürür. Yeni müharibədən sonra sülhə razılaşan Alp Ər Tonqa İranin şimal hissəsindəki torpaqları Turana qatır. Lakin sonradan müharibələr davam edir. Kabul padşahı Zal, İran taxtına çıxan Zev, Zalın oğlu Rüstəm, Keykavusun oğlu Siyavuşla müxtəlif vaxtlarda döyüşə girən Alp Ər Tonqa qara qayğulu yuxu görəndən sonra sülhə razılaşır. Alp Ər Tonqaya sığınan Siyavuş onun qızı Firəngizlə evlənir. Çuğullar Siyavuşla Alp Ər Tonqanın arasını vuraraq Siyavuşun öldürülməsinə nail olur.Rüstəm Turana hücum edərək Alp Ər Tonqanı məğlub etdi, oğlunu öldürdü. Qisas almağa and içən Alp Ər Tonqa yeni ordu toplayıb müharibədə İranı məğlub etdi.

Keykavus hökmdarlığı Siyavuşun birinci arvadından olan oğlu Keyxosrova verdi. O, hücum edərək türk-Turan ordusunu məğlub etdi.Alp Ər Tonqanı öldürmək istəsə də, o, qaldığı qaladan ona sadiq bəylərlə Çin padşahının yanına getdi. Ordusu ilə onun ardınca gələn Keyxosrova təkbətək döyüşməyi təklif etsə də, o razılaşmadı. Döyüşdə türk-Turan ordusu yenə məğlub oldu. Dərin sarsıntı keçirən Alp Ər Tonqa öz ölkıəsinı qayıtdı. Düşmənlər dağdakı mağarada yaşayan Alp Ər Tonqanın türkcə dediyi ağılardan onu tanıyıb Keyxosrova xəbər verdilər. Düşmənin əlinə keçməmək üçün suya atılan Alp Ər Tonqanı hiylə ilə sudan çıxarıb öldürdülər. Vətənpərvər, qəhrəman Turan hökmdarının ölümü xəbərini türklər böyük faciə kimi qarşıladılar, ağı deyib ağladılar:

Alp Ər Tonqa öldümü,

İzsiz amin qaldımı,

Ödək öcün aldımı,

İmdi yürək yırtılır.

Tarixi qaynaqlarda atəşpərəst azərbaycanlıların dini kitabı olan, on iki min öküz dərisi üzərində qızıl hərflərlə yazılmış “Avesta”nın Midiya dövrünə aid olduğu qeyd edilir. Zərdüştün yaratdığı, ilkin formada 21 hissədən ibarət olmuş bu tarixi-ədəbi, dini –fəlsəfi abidənin üç hissəsi qalmışdır.Vəndidad, Vispered, Yəsna. “Vendidad”da divlərə, düşmən qüvvələrəqarşı qanunar, paklıq və doğruluq, günahlardan üzülüşmək, saflaşmaq haqqında fikirlər öz əksini tapmışdır. Əkinçliyi müqəddəs sayan Zərdüştililik dininin qaydalarına görə, mömin insan əkin-biçin, bağçılıqla məşğul olmalı, bataqlıqları qurutmalıdır.O, yurd salmalı, ev tikməli, mal-qara saxlamalı, aiə qurmalı, övlad böyütməlidir.

“Yəsna”ya daxil olan 17 “Qat” qurban, ibadət zamanı söylənən alqış, müqəddəs sayılan su, torpaq, ot, abadlıqlara dualar, allahlara tərif, müraciətlərdən ibarətdir. “Qat”larda dünyanı idarə edən iki qüvvə – xeyir allahı Hörmüz (Ahura-Məzda) və şər allahı Əhrimən (Anqra-Manyu) arasında gedən daimi mübarizədən bəhs edilir.Hörmüz işığı, xeyiri, Əhrimən –qaranlığı, şəri təmsil edir.Zərdüşt insanları xeyirli fikir, xeyirli söz, xeyirli əməllə xeyirin şər üzərində qələbəsinə kömək etməyə səsləyir:

Ey Ahura. Yaxşı fikir, yaxşı əməl insanları

Verdim sənə özün qoru öyrət mənə öz dilinlə,

Öyrət necə olacaqdır, bəs gələcək həyat necə?

Atəşpərəstlər günəşi Hörmüzün gözü sayaraq oda sitayiş edir , odun vasitəsilə şərdən, pislikdən qorunmağın mümkünküyünə inanırdılar. “Avesta” dakı odun müqəddəsliyi, Novruz bayramında şam yandırılması, səməni göyərdilməsi, odun üstündən atlanmaq və s. bu gün də xalqımızın bayram adətlərində yaşamaqdadır.

Qədim dövrlərdən Azər­bay­can ərazisində yaşayan, köçəri həyat keçirən oğuzlar öz qəh­rə­manlıq tarixini «Kitabi–Dədə Qorqud» da əbə­diləş­dirmişdir. Dastanda xalqımızın müdrikliyi, tarixi, qəhrəmanlığı geniş epik lövhələrlə, incə, zərif qəlb dünyası lirik bədii nümunələrlə ifadə olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bu dastan özündən sonra yaranan şifahi ədəbiyyatımıza, nağıl və dastan­ları­mıza, orta əsr­lərin yazılı ədəbiyyat nümunələrinə güclü təsir göstərmişdir. Dastanın əlyazması ilk dəfə Almaniyanın Drez­den kitab­xanasından tapılmışdır. 1815-ci ildə alman şərqşünası Frid­rix Dits əsərin əlyazmasının surətini Berlin kitabxanasına gətir­miş­dir. Dastanın ikinci əlyazma nüsxəsi Vatikan kitabxanasından tapıl­mışdır. İtaliya şərqşünası Ettore Rossinin tapıb üzə çıxardığı bu əlyazması bir müqəddimə və on iki boydan ibarətdir. Dastanın hər boyunda bir oğuz igidinin göstərdiyi hünərdən, qəhrəmanlıqdan bəhs edilir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının formalaşma dövrü 10-11-ci əsrlərə aiddir. Əsərdə təsvir edilən hadisələr real şəkildə 6-9-cu yüzilliklərdə baş vermişdir. Burada Gəncə, Bərdə, Naxçıvan, Şə­rur, Əlincə qalası, Dərbənd, Qaraçuq dağı, Göyçə, Qaradağ, Bayat, Dərəşam və başqa Azərbaycan torpaqlarının adı çəkilir. Əsərdə ulu babalarımız olan oğuzların doğma Vətənimizə göz dikmiş düşmənə qarşı mübarizəsindən, yurdumuzun hər qarış torpağını şərəflə qorumasından söz açılır. Soykökünə bağlı oğuz igidləri mərd, cəsarətli, hünərlidir. Dədə Qorqudun qarı düşmənin dost olmaması nəsihətini unutmayan oğuzlar düşmənin hiyləsinə uymur, Vətənin keşiyində ayıq-sayıq dururlar. Güclü düşmən qarşısında geri çəkilmək, ölümdən qorxub təslim olmaq, öz canını Vətəndən əziz tutmaq oğuz qəhrəmanları tərəfindən şərəfszlik sa­yı­lır. Onlar oğuz qəbilələri arasındakı birliyi, əmin-amanlığı göz bəbəyi kimi qoruyurlar. Dastanın on bir boyunda bu birlik qorunub saxlanılsa da, sonuncu – on ikinci boyda Qazan xanın dayısı, at ağızlı Aruz Qoca birliyi pozmağa cəhd edir. Lakin onun bu səyi nəticəsiz qalır. Oğuz elinin məşhur qəhrəmanı Bey­rək xaincəsinə öldürülsə də, Qazan xan bu qanı yerdə qoymur. O, doğma dayısı olsa da, Oğuz birliyinə əl qaldıran, Beyrəyi qətlə yetirən, düşmən dəyirma­nı­na su tökən Aruz Qocanı döyüşdə məğlub edib öldürür.

Dastanda oğuzların düşmənlərinin də obrazları yaradılıb. Şöklü Mə­lik, Qara Tükən Məlik, Buğacıq Məlik, Trabzon və Düzmurd təkur­ları oğuzların tarixi düşmənləri olan qıp­çaqlardır. Qıpçaqların oğuzlardan çox sonra, ancaq XII əsrin ikin­ci yarısından etibarən islam dinini qəbul etməyə başla­dıq­ları mə­lumdur.

Əsərdə Bayat soyundan olan Dədə Qorqud el ağsaqqalı, keçmişdən, gələcəkdən xəbər verən müdrik bir şəxsiyyətdir. Dədə Qorqud ozandır, el aşıqlarının ümumiləşmiş obrazıdır. Əsərdə hər boyun öz süjet xətti vardır. Lakin Dədə Dorqud dastandakı bütün boyları birləşdirən obraz kimi çıxış edir. Bəziləri Dədə Qorqudu əfsanəvi şəxsiyyət olduğunu söyləyir. Bir sıra mənbələrdə isə onun tarixi şəxsiyyət olması söylənilir. Mənbələrdə onun Məhəmməd peyğəmbərin zamanında yaşadığı qeyd edilir. Alman səyyahı Adam Oleari 1637-ci ildə Dərbənddə Dədə Qorqudun qəbrini gördüyünü bildirir.

VII-IX əsrlərdə yaranan ərəbdilli saray ədəbiyyatı sonrakı yüzilliklərdə yaranan ədəbiyyatımız üçün zəmin yaratmışdır. Ərəb mühitində yaşayan azərbaycanlı şair İsmayıl ibn Yəsarın coşqun ruhlu, döyüşkən poeziyasında vətəndaşlıq hislərinin tərənnümü mühüm yer tutmuşdur. Siyasi məzmunlu şeirlərinə görə o, dəfələrlə sürgünə göndərilmiş, xəlfənin əmri ilə qamçılanmışdır. Şairin məhəbbət mövzusunda əsərlərində, qəsidələrində təbiilik, həyatilik, bədii ümumiləşdirmə güclüdür.

Musa Şəhəvat vətənindən uzaqlarda – Mədinədə yaşasa da, tez-tez Azərbaycana səfər etmiş, öz doğma yurdu ilə sıx əlaqə saxlamışdır. O, öz əsərlərində ictimai həyatda müşahidə etdiyi nöqsanlara, hakimlərin zülmkarlığına, özbaşınalığına, valilərin, qazilərin rüşvətxorluğuna, riyakarlığına barışmaz münasibət bəsləmişdir.Əbül Abbas –Əl Əma azərbaycanlı şairlər arsında öz fərdi üslubu, yaradıcılıq özünəməxsusluğu ilə seçilən sənətkar olmuşdur. Qüdrətli şair kimi nüfuz qazanmış Əma Məkkədə yaşamış, daha çox mədh və həcvlər yazmışdır. Onun yaradıcılığında saxtakar, fırıldaqçı din xadimlərini, hakimlərin ədalətsizliyini tənqid edən şeirlərlə yanaşı, əxlaqi mövzuda əsərlər də diqqəti cəlb edir.

XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda mədəni yüksəliş şəraitundə farsdilli saray ədəbiyyatı inkişaf etmiş, Şəddadilər və Rəvvadilər sarayında Qətran Təbrizi, Eldəgizlər sarayında Mücirəddin Beyləqani, Şirvanşahlar sarayında Əbül-üla Gəncəvi kimi şöhrəti Yaxın Şərqə yayılmış sənətkarlar yazıb-yaratmışlar. Təsadüfi deyil ki, tədqiqatlarda XI-XII yüzilliklər öz poetik kamilliyi, mövzu-süjet əlvanlığı, həyatın müxtəlif sahələrini əhatə etməsi, mühüm ictimai problemləri sənətin predmetinə çevirməsi baxımından yazılı Azərbaycan ədəbiyyatının ilk məhsuldar və zəngin mərhələsi sayılır, Azərbaycan renessansı ədəbiyyatı kimi səciyyələnir.

Saray ədəbiyyatında qəsidə janrı mühüm yer tuturdu. Hökmdarlara yazılmış mədhiyyələrlə yanaşı, ölkədə gedən abadlıq, quruculuq işləri, sadə insanlara qayğı, vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış əsərlərə geniş yer verilirdi. Saraylarda tez-tez ədəbi məclislər təşkil edilir, poeziya nümunələri dinlənilir, müzakirə edilirdi. Saray şeirinin bir istiqamətini də təbiətin gözəlliklərinin tərənnümü, hökmdarları vətənpərvər, ədalətli olmağa, xalqa qayğı ilə yanaşmağa çağırış motivləri təşkil edirdi. Mütəfəkkir şairlərin yaradıcılığında vətənpərvərlik, insanpər­vər­lik, xeyirxahlıq, mərdlik, əməksevərlik, dostluq, mənəvi saflıq yüksək insani dəyər kimi tərənnüm edilir, şər əməllərə, alçaqlığa, riyakarlığa nifrət hissi oyadılırdı.

XI yüzillikdə ədəbiyyatımızı zənginləşdirmiş Qətran Təbrizi Azərbaycanla yanaşı, Yaxın Şərq ölkələrində qüdrətli şair kimi tanınmışdır. Təbriz yaxınlığındakı Şadiabad-Pinəşalvar kəndində əkinçi ailəsində doğulan Q.Təbrizi Azərbaycan, ərəb, fars ədəbiyyatı ilə yanaşı, bir sıra ülmləri öyrənmiş, gənc yaşlarından şeir yazmağa başlamışdır. Bir müddət Təbrizdə Rəvvadilər sarayı ilə bağlı olmuş, sonra Şəddadilər saryında yaşayıb-yaratmış şair zəngin yaradıcılıq yolu keçmişdir. Şairin lirik şeirlər “Divan”ı, fars dilində mənası çətin anlaşılan sözlərin ilk izahlı lüğətindən ibarət olan “Ət- təfasir” (Şərhlər) kitabı onun yaradıcılığının bizə gəlib çatan hissəsidir.

Saray mühiti ilə bağlı olan Q.Təbrizi bir çox tarixi hadisələrin şahidi olmuş, mənzumə səciyyəli əsərlərində həmin hadisələrdən söz açmışdır.Təbriz zəlzələsi haqqında şairin doğma şəhərinə məhəbbəti, zəlzələdən sonrakı dağıntıları, insan faciələrini gördükdə duyduğu kədər hissi əks etdirilmişdir:

Bu varda, həm də gözəllikdə söylə kim görmüş

Cahanda Təbrizə tay qeyri yerdə özgə mahal.

Fənaya uğradı Təbriz qəzanın əmri ilə,

Bir anda yetdi fələkdən bu şəhrə gör nə zaval.

Şəhərdə hər tərəfin döndü altı üst oldu,

Kiçildi qum kimi dağlar, qum oldu dağ misal.

Şəhərdə bircə nəfər yoxdu söyləsin yemə qəm,

Bu yerdə kim deyəcəkdir ki, səbri bir yada sal.

Əzildi çoxları. Onlar cahanı tərk etdi,

ölənlər öldü , qalan qaldı çox pərişan. (Tərc edəni X.Yusifli)

O, əsərlərində hökmdarların fikir və düşüncələrindən, apardığı müharibələrdən, xalq üsyanlarından, o dövrdəki xalq adət-ənənələrindən, insanların dini baxışları, həyat tərzi, məişəti və s. məsələlərdən də bəhs etmişdir. Şairin məhənbbət, təbiət lirikası da yüksək ideya-bədii dəyərə malikdir. Qəsidələrinin girişində verdiyi “Bahariyyə” lərdə təbiətin füsunkar gözəlliklərini tərənnüm etmiş, təbiəti şəxsləndirərək gözəllik aşiqi bülbülün gülün qarşısında fəryad etməsindən, nərgizin oğrun aşiq kimi çəmənə boylanmasından söz açmışdır.

Q.Təbrizi real, dünyəvi səciyyə daşıyan sevgi şeirlərində vüsal sevinci və ayrılıq yanğısından, özünün hicrana dözməyə taqəti olmamasından söz açır. Şair mənzumələrində olduğu kimi, lirik şeirlərində də ictimai-siyasi mətləblərə toxunmuş, elmə, idraka yüksək qiymət vermiş, zəmanəsinin hökmdarlarını zülmdən əl çəkməyə, xalqa münasibətdə ədalətli olmağa səsləmişdir.

XII yüzillikdə ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm xidmətləri olan şair Məhsəti Gəncəvinin həyatı haqqında günümüzə qədər az məlumat gəlib çıxmışdır. Mənbələrdə əsl adı Mənicə xatın olan Məhsətinin Gəncə şəhərində yaşaması, Atabəy Məhəmmədin sarayına yaxın olması haqqında məlumat verilir. Əsərlərindən göründüyü kimi, o, kamil təhsil almış, bir sıra elmləri dərindən öyrənmişdir. Sənətkarların, elm, incəsənət adamlarının məskəni olan Xərabat məhəlləsində yaşayan Məhsəti yığıncaqlarda, el şənliklərində məclis aparmış, bədahətən şeir demiş, müxtəlif musiqi alətlərində çox gözəl çalmışdır. Gözəlliyi, ağlı, şairliyi ilə məşhurlaşn Məhsəti Gəncə hökmdarının sarayına dəvət edilmiş, yaradıcılığı hökmdar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Saray mühitinin ab-havasında da, yenilikçi, insansevər şairə öz azadlığını, sərbəstliyini, düşüncə müstəqilliyini qorumuşdur.

Məhsəti rübainin böyük ustadıdır. Onun məhəbbət və ictimai mövzuda qəzəlləri haqqında məlumat olsa da, yalnız bir qəzəli və bir neçə qəzəlindən parçalar üzə çıxarılıb. Şairin məhəbbət mövzusunda, fəlsəfi düşüncələrini əks etdirən rübailəri daha məşhurdur. Sənətkarlar məhəlləsi olan Xərabatın sakinləri –dərzi, papaqçı, dülgər, çəkməçi və digər peşə sahiblərindən şair əsərlərində rəğbətlə söz açmış, onların zəngin daxili aləmini tərənnüm etmiş, öz sənətinin kamil ustası olmasını , sərbəstliyiniyüksək dəyərləndirmişdir:

Xərabat yeridir igid ərlərin,

Burda yeri yoxdur bədgövhərlərin.

Hörmətlə qədəm qoy bu yola, çünki

Yeri deyil bura hiyləgərlərin.

Sarayda mədhiyyə səciyyəli əsərlər yazsa da, bütün yaradıcılığı xalq tərəfdarı, haqq-ədalət tərəfdarı olmuş, həyatın sərt həqiqətlərini cəsarətlə əks etdirmişdir:

Xalqının başında olsan da, bir tac,

Ağladar səni də bir gün ehtiyac.

Xalqın dərdinə qal, ona yaxın ol,

Qorx o gündən özün olasan möhtac.

Məhsətinin məhəbbəti, gözəlliyi tərənüm edən rübailərində hıssas, sevən qəlbin keçirdiyi təzadlı hislər, duyğular öz əksini tapır:

Toxunma könlünə biçarə gülün,

İncitmə qəlbini avarə gülün.

Səbanın eşqiylə olmuşdur, ey dost,

O qanlı köynəyi sədparə gülün.

XII əsrdə yazıb-yaratmış böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirva­ni Şamaxıda dülgər ailəsində anadan olmuş­dur. Anası Rabiə onun tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olmuş, öz öyüdləri ilə oğluna həyatda doğru yol tutmağın, şərə qarşı mübariz olmağın vacibliyini başa salmışdır. Əmisi, görkəmli alim Ömər Osman oğlu Kafiyəddinin onun təlim –tərbiyəsində böyük əməyi olmuş, gənc İbrahimə dərs deyərək bir çox elmləri öyrətmişdir. Dərin bilikli alim olan əmisi oğlu, Vəhidəddin Osman Ömər oğlu da ona böyük qayğı göstərərək bir alim, şair kimi yetişməsinə nail olmuşdur. Xaqani Şirvanşah Mənuçehr və Axsitanın sarayı ilə bağlı olmuş, saraydakı çəkişmələri, riyakarlığı gördükdən sonra oradan uzaqlaşmaq qərarına gəlmişdir. Bunun bir səbəbi də şairin hökmdarları zülmdən çəkinməyə, ədalətə dəvət edən şeirləri hakim təbəqənin narazılığına səbəb olması idi.

Xaqaninin “Divan” ına humanist ideyalatını əks etdirən qəsidə, qəzəl, qitə, rübailəri daxildir.“Töhfətül İraqeyn” (İki İraqın töhfəsi) poemasında və “Mədain xərabələri” qəsidəsində şair saraylara, zalım hökmdarlara, hakim təbəqəyə tənqidi münasibətini, cəmiyyətdə haqq-ədalət tərəfdarı olduğunu açıq bildirmişdir.

Şairin vətən möv­zu­sun­da, gənclərə xitabən yazdığı əsərlərdə xalqımıza xas olan mənəvi də­yərlər bədii dillə əks olunmuşdur. O, Vətənə bağlılıq hissinin vacibliyini, insanın yalnız öz vətənində xoşbəxt olması fikrini dönə-dönə vurğulayır. “Şirvanın tərifi” şeirində şair rastlaşdığı haqsızlıqları, şər xislətli insanların fitnə-fəsadını unudub öz vətənindən, onun gözəl təbiətindən, alicənab insanlarından iftixar hissi ilə söz açır, doğma yurdun şəninə təriflər yağdırmaqdan yorulmur:

Şirvan ki var, hər cəhətdən ülviyyətin anasıdır,

Onun hər cür səhər yeli dərdlərimin davasıdır.

Mən vətənə qurban olum, qurulmuşdur düzgünlüklə,

Bağdadı da dolandıran onun bollu qidasıdır.

Şirvan əhli alicənab yaranmışdır başdan-başa.

O yer gözəl təbiətli bir lətafət məvasıdır.

. Vətənimin fəqirləri dözümlüdür hər zəhmətə,

Gözləri tox, ürəkləri sanki kərəm dəryasıdır.

Çörəkləri arpadan da olsa, yenə qanedirlər,

Düyü qədər pulu olsa qürrələnməz, ədasıdır.

Ana saydığı doğma şəhərini- Şamaxını tərk etməyə məcbur olan şair Təbrizi ata, özünün «ümidi, pənahı» adlandırır:

Şamaxı! Ey mənim sevimli yurdum,

Mən sənin qoynunda xaniman qurdum.

İndisə acığın tutmuşdur mana,

Sənin qucağından ayrılsam, ana, –

Ümidim, pənahım Təbrizdir, Təbriz,

O şəhər də mənə mehriban, əziz.

Siz mənə həyatı etdiniz əta,

Sən mənə anasan, Təbrizsə ata.

Anasından küsən körpə bir uşaq –

Ata ağuşunda yer tapar ancaq!

«Savalan dağının tərifi” şeirində şair Savalan dağını səadət qib­ləsi, müqəddəs sayır, onu Kəbə ilə müqayisə edir:

Səadət qibləsi Savalan dağı,

Kamalda Kəbətək qazanıb şöhrət.

Kəbə yaşıl geyər, ağ bürünər o,

Çünki ehram tutan geyər ağ xələt.

Bir yerdə oxudum fəzilətindən,

Üç ildir çəkirəm görməyə həsrət.

Azərbaycan yazılı ədəbiyyatımızın ilk məhsuldar və zəngin dövrü sayılan XI-XII yüzilliklərdə bədii-estetik fikir intibahı –renessans Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı ilə öz yüksək zirvəsinə çatdı.