Qirmizi kitabi birinci nəşr

“Narahatedici” kitabın 1996-cı il buraxılışında yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən 34.000 bitki növünün təsviri var. IUCN ictimai təşkilatı və “Qırmızı Kitab” onları qoruma altına aldı.

Dünyanın Qırmızı Kitabı: “Qırmızı Kitab” ın Bitkilər və Heyvanlar

Yer üzündə bəzi bitki və heyvan növlərinin sayında azalma prosesi bir neçə əsrdir müşahidə olunur. Günümüzdə bu problemin aktuallığı azalmadı.

IUCN

Flora və faunanın qorunması ilə bağlı suallar beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən hələ 19-cu əsrdə qaldırılmışdı, lakin bu problemlə ciddi məşğul olan ilk təşkilat yalnız 1948-ci ildə yaradılmışdır. Beynəlxalq Təbiəti və Təbii Sərvətləri Qoruma Birliyi (IUCN) adlandı.

Təşkilat nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlər üzrə Komissiya yaradıb. Komissiyanın o günlərdə məqsədi nəsli kəsilmək təhlükəsi olan heyvanlar və bitkilər haqqında məlumat toplamaq idi.

15 il sonra, 1963-cü ildə təşkilat bu növlərin ilk siyahısını yayımladı. Bu siyahının adı Faktların Qırmızı Kitabı idi. Daha sonra nəşr dəyişdirildi və siyahı “Dünyanın Qırmızı Kitabı” adlandırıldı.

Bitki və heyvan sayının azalmasının səbəbləri

Flora və fauna növlərinin azalmasına səbəb olan səbəblər çox fərqlidir. Ancaq hamısı əsasən insanın iqtisadi fəaliyyəti və ya onun təbiət həyatına düşünmədən müdaxiləsi ilə əlaqələndirilir.

Vəhşi təbiət nümayəndələrinin növlərinin azalmasının ən ümumi səbəbi ov, balıq ovu, yumurta debriyajlarının məhv edilməsi və bitki toplanması zamanı heyvanların kütləvi şəkildə atəşə tutulmasıdır. Burada növlərin birbaşa məhvindən danışırıq.

Planetdəki vəhşi heyvanların və bitkilərin sayının azalmasının digər, daha az yaygın bir səbəbi, onların birbaşa məhv edilməsi ilə əlaqəli deyil. Burada yaşayış mühitinin məhv edilməsindən danışmaq lazımdır: bakirə torpaqların şumlanması, hidroelektrik stansiyalarının və su anbarlarının tikilməsi, meşələrin qırılması.

Vəhşi heyvan növlərinin azalması və ya yox olması üçün təbii bir səbəb var – Yer üzündə iqlim dəyişikliyi. Məsələn, relikt qağayı bu gün yalnız Monqolustan, Çin, Qazaxıstan və Chita bölgəsindəki bəzi göllərdə yaşayır. Növlərin sayı 10 min fərddir və yuva cütlərinin sayı hava şəraitindən asılı olaraq ildən-ilə dəyişir. Dünyanın Qırmızı Kitabı səhifələrindən birini bu nadir quşa həsr edir. Ancaq milyonlarla il əvvəl, müasir ərazilərində nəhəng bir daxili dəniz olduğu zaman, alimlərin dediklərinə görə, qalıq qağayılar hər yerdə idi və onların sayını heç bir şey təhdid etmirdi.

Vəhşi təbiəti qoruma fəaliyyətləri

“Qırmızı Kitab” ın bitkiləri və heyvanları insanları təkcə Yer üzündən itmələrinin səbəblərini anlamağa deyil, həm də vəhşi həyatı qurtarmaq üçün bir sıra tədbirlər hazırlamağa məcbur etdi.

Bu gün onsuz da aydındır ki, bəzi növlərin sayını bərpa etmək üçün yalnız ov etməyi və ya yığmağı qadağan etmək kifayətdir. Digər nadir heyvan və bitkiləri qorumaq üçün onların yerləşməsi üçün xüsusi şərait yaratmaq lazımdır. Üstəlik bu ərazidə hər hansı bir iqtisadi fəaliyyət qadağan edilməlidir.

Tamamilə yox olma ərəfəsində olan növlər, insanlar varlığı üçün hər cür şərait yaratarkən, xüsusi uşaq bağçalarında süni yetişdirərək qənaət etməyə çalışırlar.

Dünyanın Qırmızı Kitabında səhifələrində yer alan heyvan və bitkiləri kateqoriyalara ayırmışdır. Bunun üçün növün mövcud vəziyyəti, populyasiyanın azalmasına və ya məhv olmasına meylliliyi nəzərə alınmışdır.

Birinci növ növ

Kitabın birinci kateqoriyanın baxışlarını ehtiva edən səhifələri ən çox narahat edir. Nəsli kəsilməkdə olan vəhşi təbiət burada qeyd olunur. Bəşəriyyət təcili olaraq xüsusi tədbirlər görməzsə, bu heyvanların və bitkilərin xilası qeyri-mümkün olacaqdır.

İkinci kateqoriya

Bu səhifələrdə sayları hələ də çox olan, lakin davamlı azalma prosesi davam edən planetdəki canlıların siyahısı var. Alimlər əmindir ki, konkret tədbirlər görməsəniz, bu növlər ölümlə təhdid edilə bilər.

Üçüncü bitki və heyvan kateqoriyası

“Dünyanın Qırmızı Kitabı” bu gün təhdid edilməyən, lakin sayı az və ya kiçik ərazilərdə yaşayan növlərin siyahısını yerləşdirdi. Bu səbəbdən, ortaq olduqları mühitdəki hər hansı bir dəyişiklik gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər.

Ən həssas olanlar kiçik adalarda yaşayan bitki və heyvanlardır. Məsələn, Komodo əjdahası Şərqi İndoneziyanın adalarında yaşayır. İstənilən səfeh insan hərəkətləri və ya təbii hadisələr (daşqınlar, vulkan püskürmələri) çox qısa bir müddətdə bir növün məhv olmasına səbəb ola bilər.

Dördüncü kateqoriya

Elmin bu gün böyük bir sürətlə irəliləməsinə baxmayaraq, Yer üzündə hələ də az öyrənilmiş flora və fauna nümayəndələri var. Dördüncü kateqoriyada “Qırmızı Kitab” ın səhifələrində təqdim olunurlar.

Nədənsə, elm adamları bu növlərin sayından narahatdırlar, lakin məlumatları olmadığı üçün onları digər “bitki” və heyvan növləri arasında “həyəcan verici siyahı” sırasına salmaq mümkün deyil.

Yaşıl səhifələr

Heyvan və bitki növlərinin beşinci kateqoriyası yaşıl səhifələrdə yerləşir. Bunlar xüsusi səhifələrdir. Budur yox olma təhlükəsindən qaçmağı bacaran növlər. Nömrələr insan hərəkətləri sayəsində bərpa edildi. Bu növ nümayəndələri, ticari istifadələrinin qadağan olunduğu səbəbiylə “Qırmızı Kitab” ın səhifələrindən silinməmişdir.

“Dünyanın Qırmızı Kitabı”. Bitkilər

“Narahatedici” kitabın 1996-cı il buraxılışında yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşən 34.000 bitki növünün təsviri var. IUCN ictimai təşkilatı və “Qırmızı Kitab” onları qoruma altına aldı.

Bitki aləmi ən çox gözəlliyin qurbanı olur. Bitkilərin qeyri-adiliyinə və incəliyinə heyran olan insanlar bir dəstə çiçək üçün əkin sahələrini ağılsızlıqla məhv etməyə başlayırlar. Bu vəziyyətdə bir insanın mənfəət istəyi əhəmiyyətli bir rol oynayır. Bu, Alp edelweiss, Osetian çan, nərgizin taleyidir.

İnsanların iqtisadi fəaliyyətindən və ətraf mühitin çirklənməsindən əziyyət çəkən bir çox bitki var. Bunlara lalələr, çilim, giləmeyvə yew, bəzi növ şam növləri və digərləri daxildir.

Dünyanın Qırmızı Kitabının heyvanları

Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Birliyinin məlumatına görə, bu gün təxminən 5.5 min heyvan növünün qorumağa ehtiyacı var.

Modaya hörmət göstərmək və ya qastronomik ehtiyaclarını ödəmək, bir insan vəhşi təbiətin həyatını işğal edir və ona düzəlməz zərər verir. Bu səbəbdən təsirlənən heyvanların siyahısı inanılmaz dərəcədə genişdir: Avropa incisi midyesi, nəhəng salamandralar, desman, Galapagos nəhəng tısbağası, Asiya aslanı və bir çox başqa növ.

IUCN bir ictimai təşkilatdır və qərarları məcburi deyildir, buna görə rəhbərlik planetlərin həyatını xilas etməyə kömək edəcək tövsiyələrin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün dövlətlərin hökumətləri ilə sıx əməkdaşlıq edir.

Qirmizi kitabi birinci nəşr

“Qırmızı kitab” məhvolma təhlükəsi olan heyvan, bitki və göbələk növləri haqqında məlumatların toplandığı kitabdır. “Qırmızı kitab”lar miqyasına görə beynəlxalq, milli və regional ola bilərlər.

Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) “Qırmızı siyahı”ya düşən canlıları aşağıdakı kateqoriyalar əsasında təsnifatını vermişdir:

Extinct (EX) – (Nəsli kəsilmiş)
Extinct in the Wild (EW) – (Vəhşi təbiətdə mövcud olmayan)
Critically Endangered (CR) – (Son həddə çatmışlar)
Endangered (EN) – (Nəsli kəsilmə təhlükəsi olanlar)
Vulnerable (VU) – (Həssas növlər)
Near Threatened (NT) – (Nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olanlar)
Least Concern (LC) – (ən az narahatlıq doğuran)
Data Deficient (DD) – (Haqqında məlumat çatışmamazlığı olanlar)
Not Evaluated (NE) – (Qiymətləndirilməmişlər)

Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”na 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir

Bu məlumatı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mətbuat xidməti vermişdir. Məlumatda deyilir ki, ölkəmizin ərazisində təbii şəraitin müxtəlifliyi ilə əlaqədar onun heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Respublika ərazisində 97 növ məməli, 357 növ quş, 67 növ amfibi və reptili, 1 növ dəyirmiağız, 97 növ balıq, 15 mindən çox onurğasız heyvan növü məlumdur.

Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi heyvanlar yalnız çox məhdud (göl, dağın bir hissəsi), digərləri isə respublikanın bütün ərazisində yayılmışdır. Məsələn, sərçəkimilər dəstəsinə daxil olan quşlara respublikanın bütün ərazisində rast gəlmək olar.

Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitab”ına 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir. Onlardan 14 növü məməli, 36 növü quş, 13 növü sürünən və suda-quruda yaşayan, 5 növü balıq, 40 növü həşəratdır.

Azərbaycan Respublikasında nadir və nəsli kəsilməkdə olan fauna və flora növlərinin qorunub saxlanılması məqsədi ilə qoruq və yasaqlıqlar yaradılır.

Berkut məhdud sahədə, əsasən, yüksək dağlarda yaşayan quşlardandır. Qafqaz tetrası Kiçik və Böyük Qafqazın subalp zonasında, yaşılbaş ördək Xəzərin sahilində, respublikanın su tutarlarında qeydə alınıb. Qaya keçisi və Cənubi Qafqaz muflonu hazırda Naxçıvan MR-də, ceyran ancaq Şirvan qoruğunda, Bəndovan və Korçayda rast gəlinir. Dağıstan turu Böyük Qafqazın cənub ətəyində, Balakən, Qəbələ, Zaqatala və İsmayıllı rayonları ərazisində qalmışdır.

Respublikanın şirin sularında və Xəzərdə 30 növ balıq ovlanır. Bu balıqların çoxu Kür çayında, Kürün ətrafındakı göl və axmazlarda, həmçinin Mingəçevir su anbarında tutulur. Ovlanan balıqların əksəri keçici və yarımkeçicidir (dənizdə böyüyür, kürüləmək üçün çaylara keçir). Keçici balıqların ən qiymətlisi qızılbalıq, nərə, uzunburun və bölgədir. Xəşəm, şamayı, poru ilanbalığı da belə balıqlardandır. Nərəkimilərin əti və qara kürüsü çox qiymətli hesab olunur.

Bunlardan başqa, Azərbaycan Respublikasının sularında böyük sənaye əhəmiyyəti olan çapaq, çəki, sıf, naxa, külmə, ziyad (kütüm) və s. yarımkeçici balıqlar var. Xəzərdə çoxlu siyənək, kilkə və kefal ovlanır. 1959-cu ildən sonra Kür çayında müxtəlif hidrotexniki qurğular tikilməsi, Kür çayı axarının nizama salınması, Xəzər dənizi suyunun çirklənməsi və s. səbəblərdən sənaye əhəmiyyətli balıqların sayı xeyli azalmışdır. Balıq ehtiyatını bərpa etmək və artırmaq məqsədi ilə respublikada geniş miqyasda meliorasiya və balıq yetişdirmək üçün 3 zavod (Kürağzı, Şirvan və Kür təcrübə nərəyetişdirmə zavodları) istifadəyə verilmişdir. Respublikanın balıqyetişdirmə təsərrüfatlarında və zavodlarında hazırda ildə 20 milyonadək nərə balığı, 600 min qızılbalıq və 800 milyondan çox çapaq, çəki külmə və sıf körpəsi yetişdirilir. Bunlardan əlavə, 1980-ci ildən Kiçik Qızılağac təsərrüfatında fəaliyyət göstərən inkubatorda ildə 50 min ziyad balığı yetişdirilib dənizə buraxılır. 2000-ci ildə Xıllıda yeni, müasir 20 milyon nərəkimi körpəsi yetişdirməyə qadir olan zavod istifadəyə verilmişdir.

Xalq qəzeti.- 2009.- 3 sentyabr.- S. 12.
Azərbaycan Qırmızı Kitabı

Azərbaycan Respublikası “Qırmızı Kitab”ı – Azərbaycan Respublikası ərazisində nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi olan vəhşi heyvan və yabanı bitki növlərinin vəziyyəti haqqında rəsmi dövlət sənədidir. O, Respublikanın bütün ərazisində, o cümlədən Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan sektorunda heyvan və bitki növlərinin vəziyyəti, yayılması və mühafizəsi tədbirləri haqqında məlumatları özündə əks etdirir.

Mövcud “Qırmızı Kitab” 6 hissədən ibarətdir və özündə nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi olan 14 məməli növü, 36 quş növü, 5 balıq növü, 13 amfibi və reptili növü, 40 həşərat növü və 140 bitki növü haqda məlumatı əks etdirir.

Respublika “Qırmızı Kitab”ına fauna və flora növləri 2 kateqoriya üzrə daxil edilib: yoxa çıxmaq təhlükəsi olan və nadir növlər.

Birinci kateqoriyaya bir sıra mənfi amillərin təsiri nəticəsində (tələf olması və yaşadığı yerlərin dağıdılması) sayı və arealı əhəmiyyətli dərəcədə azalan və böhran səviyyəsinə çatan növlər daxildir. Sayı azalmağa doğru meyl edən və kiçik sahələrdə rast gəlinənən növlər isə nadir növlərə aiddir. Az öyrənilmiş, təbiətdə sayı və ehtiyatları haqqında lazımı məlumat olmayan, onların mühafizəsinin təşkili işində müəyyən çətinliklər törədən heyvan və bitki növləri də nadir növlər hesab olunur.

Qanunvericiliyə əsasən Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”nın hər 10 ildən bir çap olunması nəzərdə tutulub. “Qırmızı Kitab”ın I nəşri 1989-cu ildə həyata keçirilib.

Azərbaycan Respublikasınn “Qırmızı Kitabı”na düşmüş nadir bitki və heyvanlar bunlardır:

Qırmızı kitaba düşmüş bitkilər

Hirkan şümşadı
Dəmirağac
Şabalıdyarpaq palıd
Hirkan ənciri
Hirkan armudu (Pyrus hyrcana)
Xəzər lələyi
İkək akasiyası
Qafqaz xurması
Ürəkyarpaqlı qızılağac
Budaqlı danaya
Hirkan bigəvəri
Eldar şamı
Qafqaz rododendron
Çoban sarmaşığı
Laqodex acıçiçəyi
Təmiz kladoxeta
Qaraçöhrə
Şərg çinarı
Qafqaz xədicəgülü
Məxməri gərməşov
Naxçıvan gəvəni
Araz palıdı
Xəzər zəfəranı
Su zanbağı
Qafqaz dəmirağacı

Qırmızı kitaba düşmüş heyvanlar

Talış qırqovulu
Hirkan arıquşu
Qara leylək
Qıvrımlələk qutan
Mərmər cürə
Ağquyruq Dəniz qartalı
Məzar qartalı
Berkut
Laçın
Turac
Forel balığı
Təkə
Köpgər (qaranaca)
Muflon
Qagqaz tetrası
Qagqaz uları
Çöl qartalı
Ardıc ağıriyli
Şahin
Toğlugötürən
Çəhrayı qutan
Bəzgək
Dovdaq
Sultan toyuğu
Ərsindimdik
Qızılqaz
Qırmızıdöş qaz
Fısıldayan qu
Kiçik qu
Ceyran
Çökəkburun cüllüt
Ağquyruq çökəkburun
Çöl haçaquyruq cüllütü
Turan pələngi
Göl pişiyi
Ön Asiya bəbiri
Zaqafqaziya dağ qoyunu
Zaqafqaziya bezoar keçisi
Zaqafqaziya qonur ayısı
Zolaqlı kaftar
Vaşaq
Manul pişiyi
Adi uzunqanad
Cənub nalburnu
Enliqulaq bükükdodaq
Sarıqlı safsar
Suriya sarımsaq qurbağası
Adi triton
Daraqlı triton
Adi (boz) quru qurbağası
Kiçik Asiya gürzəsi
Eskilon ilan
Zaqafqaziya təlxəsi
Aralıq dənizi tısbağası
Xarabalıq kələzi
Qızılı mabuya
Zolaqlı çılpaqgöz
Ox-ilan
Zaqafqaziya takır girdəbaşı
Ağ durna
Baloban
Toğlugötürən
Şahin
Cek
Çay qaraquşu
İncədimdik kronşnep (əyridimdik)
İlanyeyən
Xəzər uları
Tetraçalan
Türküstan tüviki
Qaraqarın bağrıqara
Ağboğaz bülbül
Səhra qar quşu
Dağ keçisi