Meqam – M MMC

Giddensin nəzəriyyəsində qloballaşmanın dördüncü səviyyəsi beynəlxalq əmək bölgüsüdür. Sənayenin inkişafı ilə bağlı olaraq inkişaf etmiş və inkişafda olan dövlətlər arasındakı fərqləri əhatə edən və daim genişlənən beynəlxalq əmək bölgüsündən bəhs etmək olar. Bu mövqeyə görə, müasir sənayenin quruluşu regional səviyyədə mövcud olan əmək bölgüsü çərçivəsində sənayenin inkişaf səviyyəsi, sindikatlaşma dərəcəsi, əmək qabiliyyəti və xammal istehsalı ilə bağlıdır. Bu cəhətdən yanaşdıqda, qlobal səviyyədə müəyyən regionlar istehsal mərkəzlərinə çevrildiyi halda, digər regionlar emal sənayesi fəaliyyətindən kənarda qalmışdırlar. Müəyyən regionların digərlərinə münasibətdə inkişaf etməsinə baxmayaraq, dünya dövlətləri arasında qarşılıqlı asılılığın gündən-günə artması müşahidə olunur.

Qloballaşma prosesləri və azərbaycan

Qloballaşma fəlsəfəsi və Azərbaycan

Qloballaşma nədir və son dövrlərdə leksikonumuza daxil olmuş bu terminin yaranma tarixi nə vaxtdan başlayır? Qloballaşma və onun mahiyyəti barədə fikirlər ilk olaraq XX əsrin 60-cı illərində səslənməyə başladı. Dünyada baş verən iqtisadi və siyasi dəyişikliklər, bir sıra sahələrdə bütövləşmənin,eyniləşmənin baş verməsi bu terminin istifadəsinə yol açdı. Buna bütünləşmə, kürəsəlləşmə kimi adlar da vermək olar. Hansı sahədə olursa -olsun- istər siyasət,istər iqtisadiyyat,istərsə də mədəniyyət – bu, bir eyniləşmə prosesidir. Lakin 1983-cü ildə Teodor Levitin özünün “Bazarların qloballaşması” əsərini yazmaqla və bu terminin elmi izahını verməklə, həm də bu sözü sanki patentləşdirdi.Bundan sonra amerikalı sosioloq-alimlər, xüsusilə Robertson bu termindən daha çox istifadə edərək onu elmi-ictimai səviyyədə geniş yaydılar. Azərbaycanda isə akademik Ramiz Mehdiyev, Səlahəddin Xəlilov və digər filosof və politoloqlar qloballaşma barədə elmi məqalələr və əsərlər yazdılar.

Əslində, tarixin müxtəlif dövrlərinə nəzər salsaq , indi qloballaşma adlandırdığımız bu fəlsəfi terminin mahiyyətini görmək mümkündür.Hələ Makedoniyalı İskəndər Şərqə yürüş edərkən,onun əsas amalı Asiyanı fəth etmək və yunan ellin mədəniyyəti ilə Yaxın Şərq elam mədəniyyətini birləşdirmək,qədim Aristotel,Platon fəlsəfəsi ilə Şərq fəlsəfəsini sintez etmək idi . Bu ideyalarla o dünyaya yeni düzən vermək və yəni ” özü yaratdığı” dünyanı idarə etmək istəyirdi. Sonralar xristian dini yarandıqdan sonra ideoloji mərkəzi Roma və Konstantinopol olan dini yayılma arealı meydana gəldi . Bütün Avropa və Afrikanın böyük bir hissəsi sürətlə xristianlaşmağa doğru getdi.Bununla da adət-ənənələrə təsir mexanizmi kimi Avropanın Şərqə doğru genişlənmək istəyi onun xaç yürüşlərində özünü biruzə verdi . Bundan əlavə , İslam dininin Ərəbistan yarımadasında meydana gəlməsi və hələ də tayfa,qəbilə strukturu ilə yaşayan bədəvi ərəblərin sürətlə birləşməsinə və yeni güc mərkəzinin yaranmasına gətirib çıxardı.Ərəblər İslam dininin onlara verdiyi ideoloji – mənəvi gücdən qüvvət alaraq yarımadanın sərhədlərini aşdılar və Atlantik okeanından-Hindistana qədər əraziləri nəzarət altına aldılar.Nəticədə yeni din özü ilə yeni yaşama modeli,yeni həyat tərzi,yeni dil,yeni əlifba gətirərək bu coğrafiyada hakim mövqeyə çevrildi.Ərəblər İslam dini vasitəsilə dünyanın super etnoslarından birinə çevrilərək bir çox təsir rıçaqlarına sahib oldular . Bundan savayı , Osmanlı imperiyasının mövcud olduğu dönəmdə türk-islam mədəniyyəti mərkəzi Avropaya , İtaliya və Avstriyaya qədər gedib çıxdı . Lakin digər xalqların yaşam tərzinə zorla deyil , öz cazibədarlığı ilə təsir etdi . Qeyd olunan bu ərəb-türk fəthlər dövrünü ” İslam qloballaşması ” adlandırsaq daha doğru olardı . Bütün bunlar qloballaşmanın tarixi köklərinin hələ qədimlərə gedib çıxdığını bir daha sübut edir . Dəyişilən sadəcə coğrafi arealın dünyanı əhatə etməsi , qarşısıalınmaz sürət faktoru ,axının Qərbdən gəlməsi , mühafizəkar baxışların aradan qalxması və iqtisadi amillərdir .

Qloballaşma ideyası müasir günümüzdə anqlo-sakson idarəetmə sisteminin yeni üsullarından biri kimi də dəyərləndirilir . Hələ , XVIII əsrin ortalarından başlayan ingilis müstəmləkəçilik siyasəti XX əsrin ortalarına kimi davam etmiş və bir müddət dünya dövlətlərini öz iqtisadiyyatından asılı vəziyyətə gətirmişdi.Lakin SSRİ- nin ərəb və Afrika dövlətləri üzərində təsiri və onlara yardımı nəticəsində ingilis müstəmləkəçilik sistemi 1950-ci illərdən sonra getdikcə iflasa uğradı . Təşəbbüsü ələ almağa cəhd edən Amerika isə SSRİ ilə bir çox siyasi məsələlərdə kompromisə gedir və bu super dövlətin maraqlarına zidd getməyə bir növ cəsarət etmirdi.Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra Avropanın və Amerikanın postsovet və Yaxın Şərq ölkələri üzərində nüfuzu getdikcə artdı və qloballaşmanı həyata keçirmək üçün real imkan ələ düşdü . Hazırda Çini , İranı və bəzi dövlətləri çıxmaq şərti ilə bu proses bütün dünya ölkələrinin daxil olduğu bir sistem halına gəlməkdədir . Qloballaşma bir çarx kimi dünya üzərində hərəkət edir və dövlətlər bir-birinin ardınca bu çarxın hərəkətinin iştirakçısına çevrilir . Bu çarx siyasi ,iqtisadi,texniki , sosial və mədəni sahələri bilavasitə nəzarətdə saxlamaq,inkişaf etdirmək və ya iflasa uğratmaq üçün böyük dövlətlərin , ələxsus da ABŞ- ın ” görünməz silah”ı kimi də qiymətləndirilir .

Görünən və görünməyən tərəflər

Əvvəla, onu qeyd edək ki, qloballaşma ilk növbədə dövlət və cəmiyyət arasındakı dərin bağlılığa müsbət və mənfi mənada təsir göstərən tərəflərə malik prosesdir. Bu barədə fəlsəfə elmləri doktoru, hörmətli akademikimiz Ramiz Mehdiyevin fikirləri maraq doğurur: ” Qloballaşmanın milli məkanlara təsiri prosesində dövlətin daxili siyasi inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnteqrasiya proseslərinin təsiri yeni qavrayış, təfəkkür tərzi formalaşdırır, sonra isə yeni dövrün bu komponentlərinə həyat verir. Davranışın yeni stereotipləri və formaları meydana gəlir. Demokratik dövlət kimi Azərbaycan hüquqi və demokratik əsasları möhkəmləndirmək istiqamətində irəliləyir. Müstəqillik əldə edildiyi gündən 16 il keçəndən sonra əminliklə demək olar ki, əslində, totalitar dövrün kütləvi şüur formasının açıq, şəffaf və demokratik cəmiyyət elementləri ilə zənginləşmiş şüur forması ilə əvəz olunmasını nəzərdə tutan ictimai transformasiya baş vermişdir. Bu, bütövlükdə cəmiyyətdə yeni siyasi oriyentirlərin formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərir, funksional baxımdan yeni siyasi təşkilatların yaradılmasına gətirib çıxarır. Formalaşan siyasi məkan xeyli dərəcədə əhalinin bütün təbəqələrinin mənafelərini ifadə edir. Demokratik cəmiyyətdə monosentrik siyasi sistemlərdən danışmağın əsassız olması tamamilə təbiidir. Lakin siyasi məkan hətta ikiqütblü, yaxud polisentrik olsa belə, kütlənin tələblərinə cavab verməli, əhalinin mənafelərini ifadə etməli, inkişafa və tərəqqiyə kömək göstərməli, başlıcası isə dövlət müstəqilliyinin əsası kimi milli suverenliyi, – o cümlədən daxili siyasi məsələlərdə, – qoruyub saxlamalıdır.”

Son illər dünyada baş verən hadisələr onu göstərdi ki , istər iqtisadi olsun,istərsə də siyasi proseslər – bunların hamısı sanki bir nöqtədən idarə edilməkdədir. Qəti demək olmaz ki , bu idarəetmə sükanı sırf ABŞ-a məxsusdur. Nə qədər güclü göstəricilərə malik olsa da ABŞ-a alternativ ola biləcək dövlətlər mövcuddur.Lakin bir şeyi unutmaq olmaz ki , böyük dövlətlər böyük addımları atarkən bir neçə illər onun strateji planını hazırlayır sonra bu i şə başlayır. Nəzərə alsaq ki , Qərbin xüsusilə ABŞ-ın sosioloji və strateji institutları dövlətin strategiyasının qurulmasında böyük rol oynayır, onda verilən qərarların, bəlkə də, uzun illər öncə hesablandığı və həyata keçirilməyə start götürüldüyü faktoru dəqiqləşir. Bu baxımdan dövlətin dünyanı əhatəyə alan bu prosesdə cəmiyyətlə olan ənənəvi bağlılığını daha da artırmaq və ölkəmizin qaçılmaz qlobal layihələrdən kənarda qalmaması şərti ilə daxili ideya bütövlüyünü əlində saxlaması son dərəcə vacibdir .

Qloballaşmanın üç hədəfi dedikdə, şübhəsiz ki, siyasət,mədəniyyət və iqtisadiyyat sahələri nəzərdə tutulur.

Qloballaşmanın siyasi hədəfi əsasən beynəlxalq birliklərin qurulması,inkişaf etdirilməsi, dünya idarəetməsində aparıcı mövqe əldə etməsidir. Bu proses dünyanın hegemon təşkilatları Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatı, Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi, İnsan Haqları İzləmə Komitəsi və s . kimi transmilli , Avropa Birliyi , NAFTA, BMT kimi beynəlxalq qurumlara həvalə edilməkdədir.Bu beynəlxalq qurumlar siyasi,iqtisadi və mədəni sah ələrdə təşəbbüsü ələ almaq,proseslərə müdaxilə etmək, və onları idarə etmək səlahiyyətinə sahib olmağı əsas götürürlər. Bu da öz növbəsində ABŞ-ın dünyadakı pərdəarxası siyasi hakimiyyətini ifadə edir . Bir çox tədqiqatçılar ABŞ-ın həyatımızın bütün sahələrinə təsirinin sübutu kimi belə bir fikiri əsas götürürlər. Vahid dünya dövləti kimi utopik ideyaları irəli sürən qloballaşmaya izah verənlər əslində bu ideologiyanın ABŞ-ın bəşəri dominantlıq istəyinə xidmət etdiyini qeyd edirlər.

Qloballaşmanın mədəni hədəfi siyasi hədəfinə alternativ olaraq aparılır və belə desək ” bir güllə atmadan ” prinsipi ilə hərəkət etməyi və məqsədə çatmağı əsas götürür . Qloballaşmanın mədəni istiqaməti hədəf götürməsini şərtləndirən amillərdən ən əsası milli-ictimai dəyərlərin arxa müstəviyə keçməsi,kosmopolit dəyərlərin xalqların həyatını əhatə etməsi və öz praktik əhəmiyyətini artırmasıdır.

Dünyada qloballaşma çarxının hərəkəti sürətləndikcə millətlərin minillərdən bəri qoruyub saxladığı adət-ənənə sisteminin fəaliyyəti tədricən səngiyir. Bəzi tədqiqatçılar qloballaşma prosesinin mədəniyyətlərə təsir etmədiyini,bunun sadəcə mühafizəkar alimlər tərəfindən bir kompleks halına gətirildiyini iddia edirlər. Lakin müşahidələr və gerçəklik onu göstərir ki , bu beynəlxalq prosesin milli mədəniyyətlərə və onların fəaliyyətinə təsiri var və bu təsir zahirən hiss edilməsə də öz aktuallığını artırmaqdadır. Doğrudur , dünyada Yaponiya , Tayvan , Sinqapur , Honkonq nümunələrini göstərməklə qloballaşmanın mədəniyyətlərə təsirinin mümkün olmadığı təəssüratını yarada bilərik. Amma nəzərə alaq ki , bu ölkələr həm dini-fəlsəfi dünyagörüşü çox konservativ olan xalqların yaşadığı ölkələrdir, həm də ümumiyyətlə bu dövlətlərdə siyasətin istiqaməti,modeli digər dövlətlərdən fərqlidir. Bundan əlavə, bilmək olmaz ki , gələcəkdə bu ölkələr həmin proseslərdən nə dərəcədə sığortalanmışdır. Çünki müasir kommunikasiya və informasiya texnologiyalarının “ildırımsürətli” inkişafı və yayılması, internet imkanlarının genişlənməsi məlumat bolluğunu el ə səviyyəyə qaldırmışdır ki , insanlar başqa məfhumlar barədə fikirləşmək belə istəmir,yalnız yeni fikir,ixtira,icad,hər hansı bir hadisə haqqında düşünür və danışırlar. Məlumatların rəngarəngliyi bəzən xeyirli olsa da , əksər hallarda cəmiyyətin gözləmədiyi şəkildə alt şüur deformasiyasının başlanması ilə nəticələnir. İnsanların aldıqları kortəbii və bol informasiya onların müstəqil düşünmək, fikir yürütmək, əl-qol açmaq ,ənənəvi addımları bir də atmaq kimi vərdişlərini minimuma endirir . Artıq cəmiyyət dünyada qürurla qeyd etdiyi özünəməxsusluğunu sanki arxivə atmış olur və tədricən başqa bir cəmiyyətin klonuna çevrilir . Bir sözlə, qloballaşma mədəniyyət çərçivəsində dinə,dilə,sosial həyata,incəsənətə təsir edərək Qərb düşüncə sistemini təbliğ edir .

Qloballaşmanın iqtisadi hədəfi qeyd etdiyimiz hədəflərdən daha sürətli və genişmiqyaslı xarakter daşıyır. Belə ki , iqtisadiyyat hər zaman yaşamın əsas şərti olduğu üçün məqsədyönlü məsələlərdə ən çox istifadə edilən və əhəmiyyəti çox olan sahədir. Bu baxımdan qloballaşmanın ideoloji mahiyyəti iqtisadi qloballaşmanı ön plana keçirməklə, ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının vahid bir iqtisadi sistem halında birləşməsi,onların qarşılıqlı asılı vəziyyətə gəlməsi və dövlətlər arasındakı bütün iqtisadi münasibətl ə rin liberallaşmasıdır.Bu proses əsasən milli dövlətlər arasında hər cür maliyyə,iqtisadi və informasiya sərhədlərini aradan qaldırmalı,azad ticarət,azad rəqabət və tam sərbəstlik üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına hesablanmışdır.

Qloballaşmaya iqtisadi baxımdan nəzər saldıqda bəzi komponentləri birmənalı olaraq görmək mümkündür . Məsələn ” Coca-Cola “, ” Adidas “, ” Samsung “, ” Nokia “, “BMW” ,” Mercedes ” ” Mcdonalds ” ticarət nişanlarının dünyada əsas brendlərə çevrilmələri bu kimi transmilli şirkətlərin son dərəcə aktiv fəaliyyət göstərmələrinə gətirib çıxarıb.Lokal bazar və müştəri uğrunda zaman-zaman gedən m übarizə beynəlxalq səviyyədə aparılır. Dünyanın istənilən nöqtəsində oturub istənilən ərazinin bazarlarına daxil olmaq mümkündür.Bütün bunlar iqtisadi qloballaşmanın göstəriciləridir.

İqtisadi qloballaşmanın 2 əsas komponenti var : birinci qlobal bazarın yaranması və ikinci istehsalın qloballaşması. Qlobal bazar tarixən bir-birindən ayrı olan milli bazarların bir yerə cəmləşdiyi nəhəng çətirdir. Yuxarıda sadalanan ticarət nişanlarının bütün dünyada istehlak məhsulu kimi qəbul olunması qlobal bazarın ən bariz nümunəsidir. Müxtəlif milli zövq və seçimlər qloballaşmaya ən böyük maneə kimi görünsə də, artıq qloballaşma dünyada xüsusi vahid zövq , dəb və seçim meydana gətirmişdir. Qlobal bazarın ən əsas və diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərindən biri budur ki , daxili bazarda bir-birinə rəqib olan transmilli şirkətlər artıq vahid dünya bazarı uğrunda rəqabət aparırlar, həmçinin əksinə yerli bazara daxil olan xarici rəqiblərə qarşı mübarizə aparırlar.

İqtisadi qloballaşma kapitalın hərəkətini sürətləndirən və yeni ideyaların tətbiqini təmin edən vahid qlobal maliyyə və informasiya məkanının formalaşması və inkişafı prosesidir . Tanınmış alim Manuel Kastels qlobal iqtisadiyyatı bütün planet miqyasında real zaman rejimində işləmək qabiliyyəti olan vahid iqtisadi sistem kimi xarakterizə etmişdir . Manuel Kastelsə, görə dünya iqtisadiyyatının qloballaşması anlayışı dünya təsərrüfatının inteqrasiyası anlayışından daha genişdir .

Beləliklə faktlar onu göstərir ki , iqtisadi qloballaşma prosesi mədəni və siyasi qloballaşmadan daha sürətlə gedir və ” azad iqtisadiyyat ” və ” azad investisiya ” vasitəsilə milli iqtisadiyyatı deformasiyaya uğratmaq və milli sərhədlərin “şəffaflığı”na nail olmaq üçün işlənmiş dahiyanə mexanizmdir .

Azərbaycan: proses düzəlişlərlə davam edəcək

Nəticə ondan ibarətdir ki, qloballaşma dediyimiz bu beynəlxalq proses getdikcə dünyanı əhatə etməkdə israrlı və qarşısıalınmaz bir qüvvə kimi görünür. Qlobalistlərin və antiqlobalistlərin bu prosesə özünəməxsus şərhləri olmaqla yanaşı,eyni zamanda hər birinin haqlı və haqsız iddiaları da yer almaqdadır. Fikrimizcə, dünyanı dövr etməyə israrlı görünən bu “çarx”ın müsbət və mənfi tərəflərini olduğu kimi qəbul etmək,düzgün şərh vermək zamanı çatıb. Bu böyük ideologiyanın qatı əleyhdarı olub hadisələrə seyrçi qalmağın öz yanlışlıqları olduğu kimi, hədsiz tərəfdarı olmaqla da hansısa bir gerçək nailiyyətdən danışmaq yersiz olar.

Hələ 20 ildir ki , müstəqilliyinə qovuşmuş bir dövlət üçün belə ümumdünya platformasında cərəyan edən hadisələrdən ” baş çıxarmaq” nə qədər çətin olsa da , azad,suveren dövlət kimi , biz bu prosesləri müsbətləri və mənfiləri ilə qarşılamağa hazır olmalıyıq.

Qloballaşma Azərbaycana xeyli uğurlar gətirə bilər.Neft- qaz və digər təbii sərvətlər baxımından zəngin olan ölkəmiz üçün bu prosesdə beynəlxalq layihələrə qoşulmaq,transmilli korporosiyalarla qarşılıqlı əməkdaşlıq etmək,ölkəyə kapital axınını sürətl əndirmək, beynəlxalq turizm sisteminə qoşulmaq və ondan yararlanmaq və s . amillər ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı üçün münasib imkanlar açır. Lakin qloballaşmanın gətirdiyi uğurların əksinin də baş verməsi mümkündür . Əgər bir proses lokallıqdan çıxırsa və yaxud qloballaşırsa onda onun xeyrinin və zərərinin miqyasıda qlobal xarakter alır. Bu prosesin güclənməsi milli şirkətlərin sıxışdırılması daxil olmaqla , dünya miqyasında qlobal cinayətlərin,qlobal mənəvi və mədəni dəyişmələrin getməsi üçün yardımçı rolunu oynayır. Narkomaniya,beynəlxalq miqyasda mütəşəkkil cinayətkarlıq, böyük mafiyaların, beynəlxalq terrorun hərəkətləri buna nümunə ola bilər.Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası öz siyasi,iqtisadi və mədəni dayanıqlılıq strategiyasını işləyib hazırlamalıdır. Necə ki , Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev BDU-nun 90 illik yubiley mərasimindəki çıxışında bildirir : ” Qloballaşma təbii prosesdir və yəqin ki , bu proses müəyyən düzəlişlərlə davam edəcəkdir. Xüsusilə, belə olan halda milli dəyərlərə önəm vermək, gənc nəsli milli dəyərlər əsasında tərbiyə etmək xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mən çox şadam ki , Azərbaycanda milli ənənələr güclənir, möhkəmlənir və bu prosesləri daha da sürətləndirmək üçün kompleks tədbirlər görülməlidir.” Dünyada qaçılmaz prosesə çevrilən bu axının içərisində əriməmək,itib-batmamaq mümkündür . Sadəcə olaraq adekvat tədbirlər görmək,çevik olmaq,hadisələri qabaqlamaq,müsbət və mənfi nəticələri əvvəlcədən müəyyənləşdirib hərəkət etmək tələb olunur . Burada əsas amil dövlətçilik institutunun fundamental şəkildə inkişaf etdirilməsi, savadlı və milli kadrların idarəçilik strukturlarına yerləşdirilməsi və ən başlıcası cəmiyyətin milli-mənəvi kimlik şüurunun bəşəri duyğular çərçivəsində inkişaf etdirilməsidir.

Xalq qəzeti.- 2012.- 7 avqust.- S. 5.

“Meqam – M” MMC

Qloballaşma – ümumi mənada siyasi, iqtisadi və mədəni münasibətlərin dünya səviyyəsində genişlənməsi və yayılması olaraq izah edilir. Bu proses yeni ictimai və struktur dəyişiklikləri ilə yanaşı, milli dövlət, siyasi nüfuz, etnikçilik və milli kimlikdə də müəyyən dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Xüsusilə də, 1970-ci illərdən başlayaraq, makro səviyyədə meydana çıxan siyasi və iqtisadi dəyişikliklər milli dövlətlərin sərhədlərini aşaraq dünya cəmiyyətlərinin dəyişiklik dinamizminə ciddi təsir göstərdi.

Bu cəhət qloballaşma anlayışının məğzinin müəyyən edilməsinə dair müzakirələrə start verdi. Aşağıda qloballaşmaya dair mövcud olan 3 yanlış tezisdən bəhs olunacaq:

I yanlış tezis: qloballaşma = bütövləşmə

Qloballaşma ilə bağlı ilk yanlış fikir bu proseslə eyni zamanda insan cəmiyyətlərinin bir-birinə daha da yaxınlaşması və bu yolla ictimai və mədəni xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən cəmiyyətlərin funksional baxımdan bütövləşməsidir. Bu fikrin tərəfdarlarına görə, cəmiyyətlər arasında iqtisadi inkişafda olan fərqlərin azaldılması siyasi qarşıdurmaların qarşısını alan başlıca faktor hesab oluna bilər.

Əslində isə, qloballaşma təkcə cəmiyyətlər arasındakı fərqlərin və qarşıdurmaların sayının azalmasına xidmət etmir. Çünki qloballaşma həm də cəmiyyətlər arasında fərqlərin önə çıxmasına təkan verən bir prosesdir. Bu proses milli dövlətlərdə qlobal səviyyədəki dəyişikliklərə münasibətdə siyasi və mədəni dəyərlərin önə çıxması tendensiyasının genişlənməsinə səbəb olur. Bu baxımdan qloballaşma bir-birinə zidd olan iki prosesin sintezi kimi başa düşülməlidir.

II yanlış tezis: qloballaşma = yeni dünya düzəni

Bir çox hallarda qloballaşma “yeni dünya düzəni” ilə qarışdırılır. Bu yanlış mövqeyə görə, qloballaşma iqtisadi və siyasi cəhətdən güclü olan, ABŞ başda olmaqla sənaye cəhətdən inkişaf etmiş Qərb dövlətlərinin öz iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün dünyaya nəzarət etmək təşəbbüsüdür. Məhz bu kontekstdə qloballaşma Qərbin zəif inkişaf etmiş dövlətlər üzərində həyata keçirməyə çalışdığı yeni imperialist siyasətin təzahür formasıdır, yeni dünya düzəni isə qloballaşmanın daha yumşaq bir ifadə formasıdır.

Qlobal səviyyədə dünya dövlətləri böyük dəyişikliklər yaşayır. Bu isə böyük dövlətlərin lehinədir. Inkişaf etmiş dövlətlər iqtisadi və siyasi güclərindən istifadə edərək beynəlxalq münasibətlərə öz maraqlarına uyğun şəkildə istiqamət verməyə cəhd edirlər. Bu çərçivədə “yeni dünya düzəni” Soyuq müharibədən sonrakı dövrdə inkişaf etmiş dövlətlərin ictimai münasibətləri öz nəzarəti altında saxlamaq və yenidən formalaşdırmaq cəhdi kimi başa düşülə bilər. Soyuq müharibədən sonra ortaya çıxan bu vəziyyət qloballaşmanın bir hissəsi kimi izah edilir. Bu baxımdan qloballaşma “yeni dünya düzəni”nin də daxil olduğu münasibətləri əhatə edən daha geniş bir anlayışdır.

Qloballaşma yalnız inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən müəyyən edilən birtərəfli proses kimi ifadə olunur. Beynəlxalq əlaqələrdə inkişaf etmiş dövlətlərin zəif inkişaf etmiş dövlətlərlə müqayisədə daha güclü və təsir qabiliyyətinə malik olması həmin ölkələrin qloballaşma proseslərinə təsirinin olmaması kimi başa düşülməməlidir. Digər tərəfdən, qloballaşma yeni dünya düzəni kimi, yalnız Soyuq müharibədən sonra meydana çıxan bir anlayış deyildir.

III yanlış tezis: qloballaşma = beynəlmiləlləşmə

Digər bir yanaşmaya görə, qloballaşma beynəlmiləlləşmədir. Bu yanaşmanın tərəfdarlarına görə, qloballaşma beynəlxalq iqtisadi, siyasi və mədəni dəyişikliklərə paralel olaraq ölkələr arasındakı münasibətlərin artması və genişlənməsidir. Beynəlxalq səviyyədə münasibətlərin inkişaf etdirilməsində dövlətlərarası münasibətlərin rolu olduqca böyükdür. Dövlətlər arasında siyasi əlaqələrin qurulması, qarşılıqlı ticarət müqavilələrinin imzalanması və beynəlxalq təhlükəsizliklə bağlı olan məsələlərdə əməkdaşlıq edilməsi qloballaşma prosesində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu aspektdən yanaşdıqda qloballaşmanın ən güclü aktorları dövlətlər hesab olunur. Lakin qloballaşma beynəlmiləlləşmə ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Çünki qloballaşma dövlətlər, onların hökumətləri və digər aktorların (təşkilatların) da fəaliyyətlərini əhatə edən bir anlayışdır.

Qloballaşmaya dair nəzəriyyələr.
Anthony Giddens: zaman və məkan kontekstində qloballaşma.

Giddens qloballaşmanı zaman və məkan meyarlarına görə dəyərləndirir. Onun fikrincə, beynəlxalq ictimai münasibətlər müəyyən bir coğrafi məkana münasibətdə meydana çıxır. İctimai inkişafın ilkin dövrlərində dövlətlər arasındakı əlaqələr zəif olduğundan və kütləvi informasiya vasitələri az inkişaf etdiyindən onların digər coğrafi məkanlarda yerləşən insanlara təsir imkanları da aşağı idi. Giddensə görə, qloballaşma prosesi ilə əlaqədar olaraq zaman və məkan anlayışları istifadəsinə daxil olmuşdur. Xüsusilə də, Qrinviçlə birlikdə bütün dünyada qəbul olunan zaman anlayışı (dəqiqə, saat, gün və il) yerli vaxt çərçivəsindən çıxarılmış və qloballaşmışdır.

Giddens qloballaşmanı zaman və məkan meyarlarına görə bir-birindən çox uzaqda baş verən hadisələrin ümumiləşdirilməsi və bu yolla bir-birləri ilə əlaqəli olan beynəlxalq əlaqələrin getdikcə artması kimi izah edir. Lakin Giddensin fikrincə, qloballaşmaya zaman və məkan kontekstində dövlətləri bir-birinə funksional baxımdan yaxınlaşdıran amil kimi baxılmamalıdır. Giddens buna misal olaraq qloballaşma prosesi ilə birgə milli dövlət anlayışının da tədricən əhəmiyyətini itirəcəyini, xüsusilə də, kapitalizmin beynəlmiləlləşməsininnbu prosesdə təsirli olduğunu göstərir. Regional və yerli səviyyədə isə bu prosesə müqavimət kimi milliyətçilik hərəkatlarının, regional-mədəni kimliyin ön plana çıxması ehtimal olunur.

Giddens qloballaşmaya 4 aspektdən yanaşmağın zəruriliyini qeyd edir:
1. Dünya kapitalist iqtisadiyyatı.
2. Milli dövlət sistemi.
3. Dünya hərbi düzəni.
4. Beynəlxalq əmək bölgüsü.

Giddensin fikrincə, XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq kapitalizmin meydana çıxması ilə qlobal dünya düzəni siyasi gücdən daha çox iqtisadi gücə əsaslanmağa başlamışdır. Çünki dünya iqtisadiyyatı ticarət və sənaye mərkəzləri vasitəsilə vahid forma almışdır. Bu baxımdan iqtisadi qloballaşmanın ən vacib elementlərindən biri kapitalist dünya iqtisadiyyatıdır. Dövlətlər arasındakı iqtisadi inkişaf fərqi də dünya kapitalist iqtisadiyyatının bir nəticəsidir.

Giddensin yanaşmasında qloballaşmanın ikinci aspekti milli dövlətlər sistemi ilə bağlıdır. Onun fikrincə, milli dövlətlər qlobal siyasi quruluşun ən əsas aktorlarıdır. Çünki milli dövlətlər regional və beynəlxalq iqtisadi siyasətlərin həyata keçirilməsi, tətbiq olunması və formalaşdırılmasında olduqca böyük rola malikdirlər. Lakin qlobal siyasi arenada bir milli dövlətin nüfuzlu ola bilməsi həmin dövlətin rifah səviyyəsi və hərbi gücü ilə məhdudlaşır. Milli dövlətlər öz aralarında siyasi və iqtisadi maraqlarını qorumaq və inkişaf etdirmək üçün “qlobal milli dövlət sistemi”ni yaratmağa istiqamətlənə bilərlər.

Qloballaşmanın üçüncü elementi kimi “dünya hərbi düzəni” birgə müdafiə strategiyaları vasitəsilə bir neçə dövlətin öz hərbi qüvvələrini birləşdirməsini ehtiva edir. Bunun nəticəsində müəyyən bir regionda meydana çıxan qarşıdurma həmin regionla əlaqəli olan beynəlxalq hərbi birləşmələri hərəkətə gətirə bilər və yerli problemlər bütün dünyanı əhatə edən qlobal bir məsələ halına gəlib çıxa bilər.

Giddensin nəzəriyyəsində qloballaşmanın dördüncü səviyyəsi beynəlxalq əmək bölgüsüdür. Sənayenin inkişafı ilə bağlı olaraq inkişaf etmiş və inkişafda olan dövlətlər arasındakı fərqləri əhatə edən və daim genişlənən beynəlxalq əmək bölgüsündən bəhs etmək olar. Bu mövqeyə görə, müasir sənayenin quruluşu regional səviyyədə mövcud olan əmək bölgüsü çərçivəsində sənayenin inkişaf səviyyəsi, sindikatlaşma dərəcəsi, əmək qabiliyyəti və xammal istehsalı ilə bağlıdır. Bu cəhətdən yanaşdıqda, qlobal səviyyədə müəyyən regionlar istehsal mərkəzlərinə çevrildiyi halda, digər regionlar emal sənayesi fəaliyyətindən kənarda qalmışdırlar. Müəyyən regionların digərlərinə münasibətdə inkişaf etməsinə baxmayaraq, dünya dövlətləri arasında qarşılıqlı asılılığın gündən-günə artması müşahidə olunur.

Giddensin fikrincə, qloballaşma modernləşmənin bir nəticəsidir və bu proses kapitalist modernizmin istinad etdiyi iqtisadi, siyasi və mədəni dəyişikliklərin dünya səviyyəsində yayılmasıdır. Giddensin yanaşmasındakı qlobal dəyişikliklər modernləşmənin dünyada yayılmasını və qloballaşmasını göstərir. Bu səbəbdən Giddens qloballaşma prosesinin “gecikən modernləşmə” olaraq qəbul edilməsini təklif edir.

Giddensin yanaşmasının mənfi cəhətləri:

Giddensin yanaşması qloballaşmanın təkcə iqtisadi aktorlarla məhdudlaşmadığını, siyasi, mədəni, hərbi sferaları da əhatə etdiyini irəli sürməsi onun müsbət cəhətlərindəndir. Mənfi cəhət isə ondan ibarətdir ki, Giddens qloballaşmanın 4 əsas elementi hesab etdiyi amillər ( milli dövlət sistemi, dünya kapitalist iqtisadiyyatı, dünya hərbi düzəni və beynəlxalq əmək bölgüsü) arasında necə əlaqələr olduğu və qloballaşma prosesində hər bir faktorun bir-birinə təsir imkanlarının hansı səviyyələrdə meydana çıxdığını tam formada əsaslandıra bilməmişdir.

Digər bir məsələ isə qloballaşmanın iqtisadi aspektləri ilə bağlıdır. Məsələn, belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş dövlətlərin vəziyyətinə dünya kapitalist iqtisadiyyatının təsiri nə dərəcədədir, daha konkret desək, daxili faktorlar, yoxsa qlobal səviyyədə kapitalist münasibətləri burada daha önəmli rol oynayır? Giddens zəif inkişaf etmiş dövlətlərin mövcud vəziyyətdən necə çıxacaqlarına dair heç bir açıqlama vermir. Onun yanaşmasında digər bir mənfi cəhət də ondan ibarətdir ki, Giddens qloballaşmanın bir çox səbəbdən meydana çıxdığını izah etməyə çalışır, lakin konkret bir nəticəyə gələ bilmir.

Robertson və qloballaşmanın tarixi mərhələləri.
Qloballaşmaya dair müzakirələrdə Robertsonun fikirləri originallığı ilə fərqlənir.

Robertsonun fikrincə, qloballaşma dünyanın bir bütöv olaraq yenidən formalaşdırılması ilə bağlı olan dəyişikliklərin məcmusundan ibarətdir. Yəni, dünyanın ictimai və mədəni faktorların təsiri nəticəsində regional və qlobal səviyyədə daimi olaraq yenidən istehsalı qloballaşma anlayışının əsasını təşkil edir. Robertson qloballaşmaya tarixi yanaşma nümayiş etdirir. Robertson qloballaşmanı XV əsrdən başlayaraq 5 mərhələdən ibarət olan model çərçivəsində analiz edir. Hər mərhələdə qloballaşmanın kəskinik dərəcəsi özündən əvvəlki mərhələyə münasibətdə daha da artır. Robertson qloballaşmanın 5 mərhələsini aşağıdakı şəkildə xarakterizə edir:

1. Yaranma mərhələsi
2. Başlanğıc mərhələsi
3. Inkişaf mərhələsi
4. Hakimiyyət uğrunda mübarizə mərhələsi
5. Qeyri-müəyyənlik mərhələsi

Bundan fərqli olaraq, İqtisadi əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının fikrinə görə isə qloballaşma 3 əsas mərhələdən keçmişdir. Birincə mərhələ XIX əsrin II yarısından başlamışdır. Bu zaman Böyük Britaniya azad ticarət haqqında qərar qəbul etmiş, bu da bazarların coğrafi cəhətdən müxtəlifləşməsi ilə nəticələnmişdir. İkinci mərhələ II Dünya Müharibəsindən sonra maliyyə və insanların yerdəyişməsinin sərbəstləşməsi ilə bağlı olmuşdur. Üçüncü mərhələ, yəni, qloballaşmanın ən əsas mərhələsi 1980-ci illərdə kompüterin ixtirası ilə bağlı inqilab sahəsində qlobal məhsul istehsalı və informasiya şəbəkələrinin meydana gəlməsi nəticəsində yaranmışdır. Ölkələrin bir-birindən asılılığının getdikcə artdığı müasir dünya sistemində dünya kommunikasiya sisteminin yaranması və idarə olunması nəticəsində qloballaşma 1990-cı illərdən sonra daha geniş vüsət aldı.

Robertsona görə, qloballaşmanın yaranma mərhələsi Avropada 1400-1750-ci illər hesab olunur. Bu mərhələ humanizm ideyalarının geniş yayıldığı və beynəlmiləlliyin orta əsrlər cəmiyyətlərinə zidd olaraq meydana çıxdığı bir dövrü əhatə edir.

Qloballaşmanın başlanğıc mərhələsi 1750-1875-ci illərə təsadüf edir. Bu mərhələdə unitar dövlət anlayışı, beynəlxalq münasibətlərin formallaşması, fərdlərin aktor olaraq ön plana çıxdığı və humanizmin daha da genişləndiyi bir dövrdür. Bu dövr həm də Avropadan kənarda yaşayan xalqların da beynəlxalq cəmiyyətin bir hissəsinə çevrildiyi və beynəlmiləlliyin daha geniş formada müzakirə edildiyi bir dövrdür.

Robertsonun fikrincə, qloballaşmada üçüncü mərhələ “inkişaf mərhələsi”dir. Bu mərhələ 1875-ci ildən başlayaraq 1925-ci ilədək davam edir. Bu dövrdə artıq beynəlxalq sistemin mövcudluğu ayrı-ayrı dairələrdə qəbul edilir, humanizm ideyaları beynəlxalq səviyyədə genişlənir və beynəlxalq kommunikasiyalar sürətlənməyə başlayır.

Qloballaşmada dördüncü mərhələ – “hakimiyyət uğrunda mübarizə mərhələsi” 1925-1960-cı illərə təsadüf edir. Bu dövr qlobal səviyyədə böyük müharibə və qarşıdurmalarla yadda qalmış, nüvə silahından istiafdə edilməsi və müharibələr dövründə insanların kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsinin nəticəsi olaraq, insan təbiəti və onun gələcəyinə dair maraq artmışdır.

Robertsona görə, 1960-cı illərdən sonrakı dövr Üçüncü dünya dövlətlərini də əhatə edən və qloballaşmanın kulminasiya nöqtəsinə çatdığı “qeyri-müəyyənlik mərhələsi”dir. Çünki bu dövrdə fərdlər son dərəcə qarışıq olan amillərin (beynəlxalq, etnik, dini, irqi və.s.) təsiri altına düşmüşdülər. Bu mərhələdə qlobal aktorların sayında və dinamizmində dəyişikliklər baş vermiş, bunun nəticəsində də insan cəmiyyətləri müxtəlif mədəni və etnim problemlərlə daha tez-tez qarşılaşmağa başlamışdırlar.

Digər tərəfdən, bu dövrdə sivil cəmiyyət, dünya vətəndaşlığı, müharibələrin qadağan edilməsi, insan haqları, ekologiyanın qorunması tendensiyaları ön plana çıxmağa başlamışdır. Robertsona görə, qloballaşma tək bir dünya düzəninin yaradılmasını ehtiva etməklə yanaşı, bu prosesin qlobal bir bütünləşməyə doğru olan bir dəyişiklik olaraq qəbul olunmamasının zəruriliyi qeyd edilmişdir. Çünki qloballaşma prosesində milli dövlətlərin müxtəlif mədəni kimliyə sahib olduqları faktı qəbul olunmalıdır. Hətta, milli dövlətlərin qlobal dəyişikliklərdən özlərini qoruya bilmək üçün milli kimliklərini ön plana çıxarmaq cəhdləri də əslində həmin dövlətlərin qloballaşmanın təsirinə məruz qaldıqlarına işarə edir. Çünki milli dövlətlər qlobal səviyyədə öz milli kimliklərinin üstünlüyü imicini formalaşdırmağa çalışırlar.

Robertson yuxarıda adı çəkilən qloballaşma mərhələlərinin hər bir cəmiyyətin daxili dinamizmindən fərqli olaraq meydana çıxdığını iddia edir və bu prosesin bütün cəmiyyətlərin daxili həyata təsir etdiyini irəli sürür. Robertsonun 5 mərhələli modeli Giddensin yanaşmasından fərqli olaraq, qloballaşmada tarixi prosesin oynadığı rola diqqəti cəmləyir.

Robertsonun yanaşmasının mənfi cəhətləri:

1. Robertsonun yanaşması Avropa mərkəzlidir. İqtisadi, siyasi və mədəni səviyyələrdə Avropanın dünya cəmiyyətlərinin qloballaşmasında böyük təsirə malik olduğu şəksizdir. Lakin qloballaşma prosesinə Avropa qitəsi xaricində yerləşən dövlətlərin də təsirinin olduğu danılmaz bir faktdır.

2. Robertson qloballaşma prosesini tarixi baxımdan izah edərkənbir mərhələdən digərinə keçid zamanı hansı faktorların əsas rol oynadığını və bu mərhələlərin hansı dinamizmlə bir-birini əvəz etdiyini açıqlamamışdır.

3. Robertsonun yanaşmasının digər bir mənfi tərəfi fərdlərin qloballaşma prosesində oynadığı rola kifayət qədər yer verməməsi ilə bağlıdır. Həqiqətən də, fərdlər mövcud olduqları cəmiyyətlərdə dəyişikliklərdən təsirləndikləri kimi, bu prosesə də müəyyən bir dərəcəyə qədər təsir göstərmək qabiliyyətinə malikdirlər.

Vallerştayn (Wallerstein) və kapitalist dünya iqtisadiyyatının qloballaşması.

Dünya kapitalist iqtisadiyyatının, sənaye istehsalının, investisiya qoyuluşunun və beynəlxalq bazar münasibətlərinin vahid bir kapitalist dünya iqtisadiyyatına doğru irəliləməsi tezisi irəli sürülür. Hazırda qlobal səviyyədə müşahidə olunan iqtisadi böhranlardan bütün dünya ölkələrinə getdikcə daha çox təsir etməyə başlayır. Xüsusilə də, dünya bazarında transmilli korporasiyaların sayının artması və kooperasiyalaşmanın genişlənməsi, xarici investisiya qoyuluşlarının həcminin artması, dövlətlər arasında texnologiya mübadiləsinin genişlənməsi və müəyyən bir coğrafi məkanda yerləşən dövlətlərin iqtisadi və siyasi baxımdan təşkilatlanması qloballaşma prosesinin səbəbləri sırasına daxil edilir. Lakin bu prosesin iqtisadi, siyasi və mədəni çərçivədə hansı formalarda reallaşdığı və zəif inkişaf etmiş dövlətlərin mövqelərinə necə təsir göstərdiyi bu gün də müzakirə predmeti olmağa davam edir.

Vallerştayn qloballaşma prosesini kapitalist iqtisadi sisteminin fəaliyyətinə müvafiq olaraq analiz etməyə çalışmışdır. O, qloballaşmanı kapitalist sərmayəsinin qeyri-məhdud genişlənməsi və bununla əlaqədar olaraq meydana çıxan beynəlxalq əmək bölgüsünün təzahürü olaraq ifadə edir. Qlobal dəyişikliklər xarici investisiyaların sürətlə genişlənməsinin bir nəticəsidir. Vallerştayn kapitalist dünya sisteminin fəaliyyətini mərkəz dövlətləri (inkişaf etmiş kapitalist ölkələri), periferiya dövlətləri (zəif inkişaf etmiş ölkələr) və yarımperiferiya dövlətləri modeli çərçivəsində analiz edir. Onun fikrincə, mərkəz dövlətləri daha güclü olduqlarından dünya ticarətini öz maraqlarına görə formalaşdırır və beləliklə zəif inkişaf etmiş dövlətlərin təbii və insan resurslarını mənimsəyirlər. Vallerştayn qloballaşmanın dövlətlər arasındakı bərabərsizliyi dərinləşdirdirdiyini irəli sürür.

Onun fikrincə, iqtisadi və siyasi sferada baş verən qlobal dəyişikliklər kapitalist dünya iqtisadiyyatının genişlənməsi ilə eyni vaxta təsadüf edir. Bu baxımdan heç bir tarixi sistem kapitalist dünya iqtisadiyyatı qədər qarışıq və spesifik olmamışdır.

Vallerştaynın yanaşmasına görə, kapitalist dünya iqtisadiyyatı daim genişlənməyi tələb edir və bunun nəticəsi olaraq, bu sistem Avropa mərkəzli olmaqdan çıxmış və bütün Yer kürəsini əhatə edən sistemə çevrilmişdir. Bu müddət ərzində mərkəz dövlətləri güclənmiş, iqtisadiyyatın inkişafı ilə paralel olaraq, mədəniyyət də inkişaf etmişdir. Bunun əksinə olaraq, periferiya dövlətləri iqtisadi baxımdan mərkəz dövlətlərindən asılı vəziyyətə düşmüş və inkişafdan geri qalmışlar. Digər tərəfdən, periferiya dövlətləri mərkəz dövlətlərinin mədəniyyətlərinin də təsirinə məruz qalmışlar. Bu proses gedişində kapitalizmin geniçlənməsi ilə əlaqədar olaraq dünyanı əhatə edən qloballaşma mədəniyyəti də tərkibinə daxil etməklə kapitalist dünyanı vahid bir sistem halına gətirmişdir. Vallerştayn bu nəzəriyyə ilə qərbləşmə və ya modernləşmə nəzəriyyələrini ciddi tənqid etmişdir.

Vallerştaynın yanaşmasının mənfi cəhətləri:

1. Vallerştayn iqtisadi faktoru müəyyənedici faktor olaraq qələmə vermiş və Giddensin qloballaşma prosesində əhəmiyyət verdiyi siyasi və hərbi gücə kifayət qədər əhəmiyyət verməmişdir.

2. Vallerştaynın yanaşmasının digər bir zəif cəhəti isə ondan ibarət idi ki, o, periferiya dövlətlərinin beynəlxalq əmək bölgüsü çərçivəsində kapitalist dünya iqtisadiyatı daxilində inkişaf edərək mərkəz dövlətinə çevrilə bilməyəcəyini iddia edirdi. Halbuki müasir dövrdə yeni sənaye ölkələri (Tayvan, Cənubi Koreya, Honq-Konq və.s.) müəyyən bir iqtisadi inkişaf səviyyəsinə çatmış və dünya bazarında bir çox inkişaf etmiş ölkələrlə rəqabət a

Qloballaşma

Müasir dildə desək, «qloballaşma» termini 80– cı illərin orta­la­rında meydana gəlmişdir. Bu termin yaranmağı ilə intellektual eli­taya güclü təsir göstərmişdir. Həmin terminin yaranması T.Levitin adı ilə bağlıdır. O, 1983– cü ildə «Harvard biznes revyu» jurnalında çap etdirdiyi məqaləsini böyük və çox millətli korporasiyaların isteh­sal etdiyi ayrı– ayrı məhsulların bazarlarının bir– birilə qo­vuş­ması nəticəsində yaranmış fenomenə həsr etmişdi. Terminin yayıl­ması isə amerikan sosioloqu R.Robertsonun adı ilə bağlıdır. O, 1985– ci ildə qloballaşma anlayışının şərhini vermiş, 1992– ci ildə ayrıca bir kitabda öz konsepsiyasının əsaslarını qeyd etmişdir. Yapon alimi K.Omaye 1990– cı ildə çap etdirdiyi «Sərhədsiz dünya» əsərində qloballaşma anlayışının hərtərəfli izahını verməyə çalı­ş­mışdır. M.Uters qloballaşmanı sosial proses kimi müəyyən­ləş­dir­miş­dir. Həmin sosial prosesin gedişində sosial və mədəni sistemlərin coğrafi sərhədləri silinir və əhali getdikcə daha çox bu fərqlərin aradan götürüldüyünü dərk edir. Eyni zamanda qloballaşma dedikdə planetin bütün ölkələrinə qərb inkişaf modelinin yayılması başa düşülür ki, bu da faktiki olaraq bir polyuslu (universal və ideal) dünya qaydasının nəzəri cəhətdən əsaslandırılmasına xidmət edir.
Qərb modeli nümunəvi model kimi etiraf edilir. Daha dəqiq desək, hər bir digər inkişaf modellərindən fərqli olaraq yeganə mü­tərəqqi və yaradıcı model hesab olunur. Həqiqətən də digər sivil­izasiyaların 6– 8 min illik tarixindən fərqli olaraq müasir sivili­za­siyanın olduqca az zaman kəsiyində böyük tərəqqiyə nail olduğu göz qabağındadır. Ona görə də qloballaşmanın amerikanlaşma ilə eyni olduğu yaxud da onun bəşəriyyət tarixində keyfiyyətcə yeni bir proses olduğunu dəqiqləşdirmək olduqca vacibdir. Ümumiyyətlə, qloballaşma proseslərinin qarşılıqlı asılılıq və qarşılıqlı şərtlənməyə tabe olduğunu da qeyd etmək lazımdır. Lakin burada da bir sıra suallar meydana çıxır. Qloballaşma prosesi mərkəzi Afrika və cə­nubi Amerika tayfalarını da əhatə edirmi? Yəni qloballaşma prosesi yayılma baxımından məhdud hüdudlara malikdirmi? Əlbəttə, qloballaşma prosesi ümumbəşəri prosesdir və gec– tez bütün ölkələri və xalqları əhatə edəcəkdir.
XX əsrin sonunda qloballaşmanın o qədər də geniş ərazidə yayılmaması haqqında V.Ştolun fikirləri ilə razılaşmaq lazımdır. O yazırdı ki, faktiki olaraq real dünya iqtisadiyyatı XX əsrin 30– cu illərində olduğu səviyyədən o qədər də irəli getməmişdir. Bəşə­riy­yətin mühüm hissəsi (50 faizdən çoxu), mütəxəssislərin hesab­lan­masına görə qloballaşmadan kənarda qalmışdır.
Qlobalizm nədir? sualına tədqiqatçılar belə cavab verir: Qlo­balizm dünya bazarının siyasi fəaliyyəti sıxışdırması və yaxud də­yişdirməsi deməkdir. Bu dünya bazarının ağalığı ideologiyasıdır. O monokauzal olaraq fəaliyyət göstərir, sırf iqtisadi prinsipə sadiq qalır, çoxölçülü qloballaşmanı bir ölçüyə– təsərrüfat ölçüsünə mün­cər edir. Eyni zamanda qloballaşmanın digər aspektlərinin ekoloji, mədəni, siyasi, ictimai– sivilizasiyalı və s.– ni müzakirə edir və çox vaxt onları dünya bazarının başçılıq etdiyi ölçüyə tabe edir. Bu za­man qloballaşmanın mərkəzi rolunu, o cümlədən, təsərrüfat fəaliy­yətinin aktlarının qavrayışı və seçimi prinsipini inkar etmək və ya azaltmaq lazım deyildir. Qlobalizmin ideoloji nüvəsi siyasətlə iqtisadiyyatın arasındakı fərqlərin aradan götürülməsidir. Siyasətin başlıca vəzifəsi hüquqi, sosial və ekoloji hüdud şəraitini müəy­yən­ləşdirmək sayəsində ümumiyyətlə təsərrüfat həyatının mümkün və qanuni olmasını həll etməkdir. Qlobalizm mürəkkəb qurum olan dövləti, mədəniyyəti xarici siyasəti– sadə müəssisə kimə idarə et­məyə imkan verir.
Qara proteksionistlər dəyərlərin tənəzzülünün, milli başlan­ğıcın zəifləməsinin dərdini çəkir, lakin öz– özünə zidd olaraq, milli dövlətlərin neoliberal dağıdılmasında iştirak edir.
Yaşıl proteksionistlər milli dövlətdə dünya bazarının müdaxi­ləsi nəticəsində ekoloji standartları mühafizə edən milli dövlətdə ölməkdə olan siyasi biotopları görür, ona görə də milli dövlətin özünün müdafiəyə ehtiyacı olduğunu hiss edir.
Qırmızı proteksionistlər. Hər ehtimala qarşı öz paltarlarından sinfi mübarizinin tozlarını təmizləyir. Onlara görə qloballaşma ancaq öz fikirlərinin «doğruluğunu» sübut etmək üçün lazımdır. Sevinclə marksizmin intibahı bayramını qeyd etsələr də bu yalnız utopik, kor həqiqətlərdən başqa bir şey deyildir.
Qloballıq dedikdə bizim çoxdan dünya cəmiyyətində yaşa­mağımız başa düşülür. Yəni qapalı məkanlar fiksiyadan başqa heç nədir. Heç bir ölkə, yaxud ölkələr qrupu bir– birindən ayrılıqda mövcud ola bilməz. İqtisadi, mədəni, siyasi cəhətdən qarşılıqlı təsirə malik olan ölkələr bir– birilə mütləq əlaqədə olmalıdır. Bunun da sayəsində bir sıra qərb modelləri yenidən haqq qazanmağa başlayır. «Dünya cəmiyyəti» sosial münasibətlərin ümumiliyi ucbatından milli dövlət– siyasətinə inteqrasiya oluna bilmir.
«Dünya» «dünya cəmiyyəti» söz birləşməsində «müxtəliflik», «rəngarənglik» kimi başa düşülürsə, «cəmiyyət» isə inteqrasiyasızlıq kimi anlaşılır. Deməli, dünya cəmiyyəti vəhdətsiz müxtəliflik, rəngarənglik kimi başa dü­şül­­məlidir. Qloballaşma isə elə prosesləri irəli sürür ki, milli dövlətlər və onla­rın suverenliyi, transmilli aktların toruna çulğalaşır və onların hökm vermək imkanlarına oriyentasiya və identikliyi ilə razılaşmalı olur. Artıq ya­ran­­mış qloballığı aradan qaldırmaq qeyri– mümkündür. Bu onu sübut edir ki, bir– birilə yanaşı mədəni, ekoloji, iqtisadi, siyasi ictimai– vətəndaş qloballaşması baş verir. Onların hər birinin öz məntiqi vardır. Qloballığı aradan qal­dırmağın qeyri– mümükünlüyünü səkkiz səbəblə izah edən tədqiqatçılar da vardır:
1) Beynəlxalq ticarət sahəsində kontraktların və coğrafiyanın geniş­lənməsi, maliyyə bazarlarının çulğalaşması transmilli şirkət­lərin qüdrətinin getdikcə artması;
2) İnformasiya və komunikasiya– texnoloji inqilabın davam etməsi;
3) insan hüququnun qorunması tələbinin birgə irəli sürülməsi, daha dəqiq desək (sözdə) demokratiya prinsipi;
4) Dünyanı əhatə edən mədəniyyət industriyasının təsirinin yayıl­ması­nın genişlənməsi;
5) Postinternasional, polisentrik dünya siyasəti– hökumətlərlə yanaşı qüdrət və kəmiyyətcə daim artan transmilli aktlar, (şirkətlər, qeyri– hökumət təşkilatları, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı);
6) Qlobal yoxsulluq və dilənçilik məsələləri
7) Ətraf mühitin qlobal dağıdılması problemləri;
8) Yerlərdə transmədəni münaqişələr problemləri .

Çox ölçülü dünya faktiki olaraq özlüyündə məkan– zaman kontinu­umu­nu göstərir. Məkan lokal, regional, qlobal, mədəni, iqti­sadi, siyasi və s. ola bilər. Özü də hər bir məkanda onun öz qa­nun­ları işləyir. Zaman isə so­sial, texnoloji, mifoloji, fiziki və s. ola bilər. Şüur fiziki zamanda inkişaf edir. İn­sa­nın inkişafı arxaik və infantil şüurdan, təbiətə inteqrasiyadan inkişaf etmiş transendent şüura qə­dər tərəqqi mərhələlərini keçir. Burada isə zaman an­la­yışı yox olur. Zaman koordinatları nöqtələrə çevrilir. Kontiniumun bu nöq­tə­lərində keçmiş və gələcək görünür. Şüurun inkişafı vektor xa­rak­terinə ma­likdir və geriyə dönməzdir. Ona görə də canlı orqa­niz­min za­man etibarilə tərsinə hərəkəti qeyri– mümkündür. Təsadüfi deyil­dir ki, canlı orqanizm üçün keçmişə səyahət ağlabatan deyildir. Dünya çox ölçülü olduğundan onun öl­çü­ləri fiziki koordinatlarla de­yil, həm də mədəni– sosial və mənəvi ölçülərlə mü­əyyən edilir. Elə buna görə də dünyanın inteqral inkişafı bir çox hallarda məkan vektoru ilə qiymətləndirilməlidir. İnkişafın kriteriyası bütün məkan­la­rın qarşılıqlı təsirini kollektiv şüurun diferensasiya dərəcəsini nəzərə alan dünyanın inteqral mürəkkəblikləri kimi göstəricilər ola bilər. Bu göstəricilər dün­yanın həmin mürəkkəbliklərini fərqlən­dir­mək qabiliyyətinə malik olma­lıdır.
Belə bir şəraitdə sosiologiya mühüm rol oynamağa başlayır. Müasir dünyada insan həyatının təhlükəyə düşməsi ən böyük tədqi­q­at obyektinə çevrilir. Qloballıq elə bir vəziyyəti əks etdirir ki, bu gündən sonra planetdə baş verəcək nə varsa onu lokal sahəyə məhdudlaşdırılmış hadisələr sırasında daxil etmək olmaz. Yəni bütün ixtira və kəşflər qələbə və katastroflar bütün dünyaya aiddir. Deməli, bütün proseslər «lokal– qlobal» xətti üzrə getməlidir. Bu şəkildə başa düşülən qloballıq diqqəti doğrudan– doğruya cəlb edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi qloballıq anlayışından fərqli olaraq qlobal­laşma dialektik proses olub, transmilli sosial əlaqələr və məkan yaradır, lokal mədəniyyətləri dəyərsizləşdirir, yeni mədəniy­yətlərin yaranmasına imkan verir. Bu cür münasibətlərin mürəkkəb sistemində qloballaşmanın miqyası və sərhədləri haqqında məsələni qoymaq mümkündür. Hər şeydən əvvəl üç parametri nəzərə almaq lazımdır– birincisi, məkanda genişlənmə; ikincisi, zamanda sabitlik; üçüncüsü, transmilli əlaqə, münasibət və televiziya şəbəkələrinin sıxlığı; bu cür anlayış kontekstində digər bir məsələni də qoymaq olar. Hazırkı qloballaşmanın tarixi xüsusiyyətlərinin və onun paradokslarının mahiyyətini öyrənmək olduqca vacibdir. Müstəm­ləkəçilik dövründən inkişaf edən «dünya kapitalizm sistemindən» müasir qloballaşmanın fərqli və eyni cəhətlərinin təhlili də bura daxildir. Qlobal­laşmaya skeptik yanaşanlar adətən onda heç bir yeniliyin olmadığını qeyd edirlər. Lakin onlar nə tarixi, nə empirik, nə də nəzəri münasibətdə haqlı deyildirlər. Çünki müasir qlobal­laşmanı nə imperializm, nə də dünya kapi­talizm sistemi ilə müqayisə etmək olmaz. Çünki qloballaşmada o qədər yeni cəhətlər vardır ki, bu spesifik cəhətlər onlarda qətiyyən olmamışdır.
Qloballaşma ümumdünya dövlətinin olmamasını irəli sürür (hazırda qloballaşma dedikdə çox vaxt amerikanlaşma deyirlər ki, bu da qətiyyən düzgün deyldir). Dünya cəmiyyəti vardır– lakin bu cəmiyyət ümumdünya dövləti və ümumdünya hökumətini ağlına belə gətirə bilmir. Söhbət qlobal dezorqanizə edilmiş kapitalizmin ge­nişlənməsi haqqında gedir. Bir sözlə, qloballaşma XX əsrin so­nun­dan başlayaraq insan fəaliyyəti nəticəsində aradan qaldırılması müm­kün olmayan bir prosesdir. Ümumiyyətlə, qabaqcıl dünya alim­ləri və tədqiqatçılarının əsərlərində qloballaşmanın başlanması müxtəlif tarixi rəqəmlərlə göstərilir. Onların bəzilərini nəzərdən keçirək.
Qloballaşmanın başlanmasına göstərən müəllif, tarix və mövzular :

Müəllif

Başlanma tarixi

Mövzu

Kapitalist dünya sistemi

Şərq və Qərb ara­sın­da münaqişənin sonu

1. Qlobal miqyasda özünü göstərən iqtisadiyyat– milli iqtisa­diyyatların və milli dövlətin əsaslarını darmadağın edir.
2. Əmək tarixin ehtiyat yoluna keçirilir.
3. Bu eyni zamanda K.Marksın «dövlət adlandırdığı ideal məcmuu kapitalizm»lə müqaviləni pozur.
4. Vergilər azaldıqca, işsizlik artır
5. Transmilli iqtisadiyyat
6. Ekoloji, həmkarlar, sosial– dövləti, vergi nizamlanması ləğv edilir.
7. Transmilli müəssisələr müasir milli dövlət qurumlarının maddi– hə­ya­t arteriyasına daxil olmaqla (bu isə inqilabsız, qanun­verici bazanın, kons­­titusiyanı dəyişdirmədən baş verir), ancaq adi inkişaf fəallığı sayəsində baş verir.
Birincisi, müəssisə iş yerlərini işçi qüvvəsinin ucuz, verginin aşağı olduğu yerlərə keçirə bilir.
İkincisi, onlar (planetin hər bir nöqtəsində informasiya– tex­niki yaxın­lıq və qanunçuluq əsasında) əmək bölgüsü sayəsində məh­sul istehsalını mər­kəz­ləşdirə və dünyanın müxtəlif yerlərində xidmət göstərə bilər. Firmaların milli mənsubiyyəti ancaq çaşqınlıq yarada bilər. Üçüncüsü onlar milli dövlətləri toqquşdurmaq və bununla da əlverişli infrastruktur və aşağı vergi olan yerlər axtarışı üçün qlobal alver imkanı əldə edə bilər. Onlar eyni zamanda həddən artıq «ba­ha», hesab etdikləri və «invenstisiya qoyuluşuna düşmən münasibəti bəsləyən» milli dövlətləri «cəzalandıra» bilərlər.
Dördüncüsü, özlərinin nəzarəti altında olan qlobal istehsalı əngin­liklərində müstəqil olaraq istehsal üçün, vergi ödənilməsi üçün və yaşamaq üçün invenstisiyalar qoyulası yerləri müəyyənləşdirir. Lazım olduqda isə onları qarşı– qarşıya qoyur. Nəticədə biznes kapitanları ən yaxşı yerlərdə yaşayır ən aşağı vergi qoyulan yerlərdə isə vergi ödəyir.
Müasir qloballaşma prosesinə kiçik ölkə olmasına baxma­ya­raq Azər­bay­canın da öz töhfəsi olmuşdur. Azərbaycan dünya miq­yasında geostrateji əhəmiyyətə malik öz coğrafi mövqeyindən, ehti­yatlarından və potens­ia­lından istifadə edərək, Şərq ilə Qərb ara­sın­da zəngin tarixi keçmişdən baş­lanan və gələcəyə istiqamətlənən kör­pü rolunu səmərəli surətdə həyata keçirir. Böyük ipək yolunun bər­pası, Avropa–Qafqaz–Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaradılması və Xə­zər hövzəsinin karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı və dünya ba­zar­larına nəqli üçün çox böyük səylər göstərilir. Dünyanın bir çox regionunun dövlətlərinin azad və mükəmməl inkişafı üçün bu lay­i­hə­­lərin həlledici əhəmiyyəti var, bunlar fövqəlmilli əməkdaşlığa t­ə­kan verəcək və qlobal şəraitin inkişafına müəyyən təsir göstərə­cəkdir.
Müasir bəşəriyyət sözün həqiqi mənasında dəyişmişdir. O həm sayca ar­tmış, həm də fərdlərin sadəcə məcmuu olmaq məh­dudiyyətindən xilas ol­muşdur. İndi istehsal texnologiyası ilə ida­rəçilik texnologiyası vəhdətdə fəa­liy­yət göstərirlər. Bütün bu deyi­lən­lər isə qloballaşma prosesinin tərkib his­s­əsi kimi özünü biruzə verir. Lakin qloballaşmanın mənfi aspektləri də üzə çıx­mağa başlayır. Hər şeydən əvvəl, qlobal cinayətkarlığın təsirinin artması göz­lənilir ikincisi, dövlət idarəçiliyi sistemində korrupsiyanın daha da güc­lən­məsi və üçüncüsü, milli suverenliyin itirilməsi prosesi daha da genişlənə bilər.

Davamlı inkişaf konsepsiyası, yeni sosial- iqtisadi paradiqmadır

«Davamlı inkişaf» termini ətraf mühit və inkişafa dair Beynəlxalq Komissiya (Bruntland komissiyası) tərəfindən 1987– ci ildən işlədilməyə başlanmışdır. Davamlı inkişaf hazırki dövrdə bütün tələbatları ödəməklə yanaşı gələcək nəsillərin də öz tələbatlarını ödəmək qabiliyyəti və istəyini də təhlükə altında qoymur.
BMT– nin Rio– 92 konfransında qəbul edilmiş və Davamlı İnkişaf üzrə öz milli strategiyasını hazırlamaq üçün «XXI əsrin gündəliyi» adlanan bu sənəd XXI əsr üçün dünya ölkələrinin iqtisadi, sosial və ekoloji aspektləri əhatə edən Davamlı İnkişaf konsepsiyasını hazırlamaq üçün ümumi fəaliy­yət proqramıdır.
Davamlı inkişaf bir– birilə sıx bağlı olan iki mühüm anlayışı özünə daxil edir.
1) Tələbat anlayışını, o cümlədən əsas tələbat anlayışı (bu isə əhalinin yoxsul təbəqəsinin mövcudluğu üçün olduqca zəruridir).
2) Məhdudlaşdırma anlayışı (bu texnologiyanın vəziyyəti və cəmiyyətin təşkili ilə şərtlənir) eyni zamanda ətraf mühitin indiki və gələcək nəsillərinin tələbatını ödəyə bilmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirilir. Davamlı inkişafın əsas vəzifəsi insanın tələbat və istəklərinin ödənilməsi ilə ifadə olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, davamlı inkişaf bütün insanların bərabər səviyyədə ən zəruri tələbatlarının ödənilməsini tələb edir.
Davamlı inkişaf konsepsiyası beş əsas prinsipə əsaslanır.
1. Bəşəriyyət həqiqətən inkişafa davamlı və uzunmüddət mövcud olmaq xarakteri verə bilər. Bununla da o hazırda mövcud olan nəslin tələbat­larına cavab verər və eyni zamanda gələcək nəsillərin öz tələbatlarını ödəmək imkanları qorunub saxlanıla bilər.
2. Təbii resursların istismarı sahəsindəki məhdudlaşmalar nisbi xarakterlidir. Onlar texnika və sosial təşkilin müasir səviyyəsi ilə, eyni zamanda biosferin insan fəaliyyətinin nəticələrini aradan qaldırmaq qabiliyyəti ilə əlaqədardır.
3. Bütün insanların adi tələbatlarını ödəmək və hamının gələcək yaxşı həyata olan ümidinin reallaşdırılmasına şərait yaradılması zərurət olmalıdır. Bunsuz uzunmüddətli və davamlı inkişaf sadəcə olaraq qeyri– müm­kün­dür. Ekoloji və digər katastrofların yaranmasının başlıca səbəblərindən bi­ri– dünyada adi hadisəyə çevrilmiş səfillikdir.
4. Böyük vasitələrə (kapital və maddi) malik olanların həyat tərzini pla­­netin ekoloji imkanları ilə, xüsusilə enerji istehlakı ilə uzlaşdırmaq lazımdır.
5. Əhali artımının sayı və tempi Yerin qlobal ekosisteminin dəyişmə­yə meylli istehsal potensialı ilə uzlaşdırılmalıdır. Davamlı inkişafın dinamik xarakteri xüsusi qeyd edilməlidir. Ümumiyyətlə, davamlı inkişaf konsepsiyasına mövcud olan yanaşmanın tarixi Roma klubunun yaranması döv­rün­dən (1968) başlanır.
Roma klubunun işlərində «dinamik artım» konsepsiyası «üzvi artım» konsepsiyası və «dinamik tarazlıq» konsepsiyaları mühüm yer tutmuşdur. Bu istiqamətdə daha böyük səs– küy «Artım həddi» əsəri qlobal ekoloji problemlərə diqqəti artırmaqla yaratmışdır. Nə klassik iqtisad elmində, nə də marksist iqtisadiyyatda iqtisadi inkişafda ekoloji məhdudlaşdırılma məsələlərinə diqqət yetirilməmişdir. XX əsrin 70– ci illərindən başlayaraq ekoloji problemlər kəskin sürətdə gərginləşdi. Nəticədə ona diqqət artmağa başladı.
Mahiyyətcə davamlı inkişaf konsepsiyası mövcud prob­lem­lə­rə key­fiy­yətcə yeni yanaşmadır. R.Kostansa və K.Folke üç bir–bir­i­lə iyerarxik qar­şılıqlı əlaqədə olan problemi ayırır ki, onların həlli də davamlı inkişafla əlaqədardır.
1) iqtisadiyyatın davamlı miqyası həyat təminatının ekoloji sis­temi­nə müvafiq olmalıdır.
2) resursların və imkanların təkcə adamların indiki nəsli üçün deyil, həmçinin indiki və gələcək nəsillər arasında, həmçinin insanla digər bioloji növlər arasında ədalətli bölgüsü (distribution) aparılmalıdır.
3) Təbii kapitalı adekvat olaraq nəzərə alan resursların zamanda effektiv bölgüsü (allocation) keçirilməlidir.
Bəziləri problemin siyasi həllini, digəri isə iqtisadi həllini ef­fek­tli he­sab edirlər. Əslində isə davamlı inkişaf konsepsiyası üç əsas baxışın bir­ləş­mə­si nəticəsində yaranmışdır. Bunlar iqtisadi, sosial və ekoloji baxışlardır. Bu­na müvafiq olaraq davamlı inkişafın üç əsas məqsədi haqqında danı­şır­lar: ekoloji tamlıq, ekoeffektlilik və eko­ədalətlilik.
Davamlı inkişaf konsepsiyası üzərində işin başa çatdığını qeyd etmək hələ tezdir. Hələ bu günə qədər davamlı inkişaf konsepsiyasının hamı tərə­fin­dən qəbul edilmiş bitkin tipləri hələ də yoxdur. Xüsusilə davamlı inkişaf konsepsiyasının praktiki tətbiqinin mürək­kəbliyi xüsusi qeyd edilir. Artıq dün­yanın əksər ölkələrinin davamlı inkişaf proqramları olsa da bu sahədə işlər davam etdirilməkdədir.

Sinergetika

Sinergetika (yunanca-synpergetikos birgə razılaşdırılmış fəaliyyət göstərən) XX əsrin 70-ci illərində elmi tədqiqatların fənnlərarası istiqamətidir. Bu istiqamətin əsas vəzifəsi müxtəlif təbiətli: fiziki, bioloji, texniki, iqtisadi, sosial və s. sistemlərdə özünütəşkil proses­ləri əsasında duran ümumi qanunauyğunluqların və prinsiplərin dərk edilməsidir. Sinergetikada özünü təşkil altında tarazlıqdan uzaq vəziyyətdə olan mürəkkəb qeyri-xətti dinamik sistemlərdə mak­roskopik qaydaya salınmış zaman-məkan strukturlarının yaranması prosesidir. Bu proses bir daha sübut edir ki, xüsusi böhran nöqtələrinin (necə deyərlər bifurkasiya nöqtəsi) civarında sistemin davranışı qeyri-sabit olur. Axırıncı onu göstərir ki, bu nöqtələrdə sistem ən əhəmiyyətsiz təsirlərin altında, yaxud da fluktasiya (qərarsızlıq, dəyişkən) sayəsində öz vəziyyətini köklü surətdə, keyfiyyətcə dəyişə bilər. Bu keçid çox vaxt xaosdan nizamın yaradılması kimi səciyyələndirilir. Sinergetika müxtəlif nizamların (qaydaların) qeyri sabit iyerarxiyasını-onların ardıcıllığı ilə nəzərdən keçirir. Bu konteksdə sinergetika qeyri-sabitlik (qeyri-dayanıqlıq, qeyri-davamlılıq da demək olar), nizam parametrləri və tabeçilik prinsipi kimi anla­yış­ların köməyi ilə daha geniş sistem siniflərini onların təkamülünün xaosdan nizama və əksinə ssenarilərini əhatə edir. Bu zaman sinergetikada xaos anlayışının XX əsrin 60-cı illərindəki kəşflərlə şərtlənən əvvəlki fərqlərin konstruktiv surətdə dəyişdirilməsi baş vermişdir. XX əsrin 60-cı illərində baş verən kəşflər determinə edilmiş (yaxud dinamik) xaos müxtəlif səviyyəyə keçidin özünə də özünütəşkil prosesi kimi baxılmasını tələb edir. Hal-hazırda sinergetika öz əsas ideya və prinsiplərinin formalaşması dövrünü yaşayır. Lakin indinin özündə də məlum olur ki, sinergetika özünün keyfiyyətcə yeni dünya mənzərəsini irəli sürür. Bu təkcə klassik elmin əsasında duran dünya mənzərəsilə müqayisə olunmur, həm də XX əsrin I yarısında qeyri-klassik təbiətşünaslığın kvant-relyativist mənzərəsi kimi qəbul edi­lən mənzərəsi ilə də müqayisə oluna bilər. Bu mənada sinergetika gös­təricisi qeyri-klassikdir və fənnlərarası elmi istiqamət olmaqla metodoloji reduksionizm göstərişlərindən imtina edir. Bu­nunla bə­ra­bər sinergetika daxilən plüralistikdir, hətta onun nəzərdə tutduğu inteqral dünya obrazı kimi plüralistikdir. Sinergetika çox­saylı və müx­təlif yanaşma və formulirovkanı da özünə daxil edir. Onlardan biri də İ.Priqojinin adı ilə bağlıdır. Priqojinin yanaşması dissapativ struktur nəzəriyyəsi kimi məşhurdur. Digər yanaşma isə alman fiziki Q.Xakenin adı ilə bağlıdır və əslində «Sinergetika» sözünü də ilk dəfə Xaken təklif etmişdir. Priqojinin formuli­rov­ka­sın­da siner­geti­kanın yaranması XX əsrin 2-ci yarısında elmi baxışda olan dəyişik­liklərlə əlaqələndirilmişdir. Elmə, elmi rassionallığa yeni baxış «za­manın dirçəlişi»ni tələb edir müasir təbiətşünaslıqda və «insanın tə­biətlə yeni dialoqu»nda özünü daha aydın şəkildə göstərir.