Qıpçaq qrupu türk dillrinin oxşar v frqli xüsusiyytlri

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Celal_Bayat

Ya procital esli ne oşibsya u Qumilyova ili u Cavad Heyeti shto, drevnıe Turkı inogda nazıvali naselenie İrana imenno tak – “TAT” i daje bila takaya poqovorka u Gök Turkov: “TATSIZ TÜRK OLMAZ, BAŞSIZ BÖRK OLMAZ”.

Советский язык тюрки, Тюркский “Эсперанто”

Dorogie moi kak vi posmotrite prodoljit diskusii na radnom yazike. Kak v armii:)) Türk dilli ĥalqların konuşduğu dillèr biri-digèrine çoĥ oĥşayır. Amma razılaşmaq gèrèkdir ki, èdèbi dillèr, ĥüsusèn dè dillèrin fonetik, qramatik vè imla quruluşi çoĥ fèrqlidir. Bunun èsas sèbèbi uzun illèr bu Türk ĥalqlarının èdèbi dillèrin, onun morfoloji, fonetik, qramatik, imla prinsiplèrinin bir-birindèn ayrı yaradılması vè inkişafı olmuşdur. Sadècè bir misal çèkim, şifahi, ĥalkın konuşduğu Azèri Türkcèsindè elè sözlèr vardır ki, èdèbi dildè yoĥdur. Amma hèmèn söz digèr Türk dillèrindè èdèbi dildè işlèdilir. Lakin elè Türk dillèri vardir ki, onların nèinki şifahi danışıq dili, hèm dè èdèbi dillèri, fonetikası ve b. bir-birinè çoĥ oĥşayir. Mèsèlèn, TATAR, BAŞKURD, NOĞAY, KARAÇAY-MALKAR, KAZAĤ, KIRĞIZ, KARAKALPAK VÈ B. dillèri biri-birinè daha çoĥ yaĥındır. Bunun èsas nèdèni bu halkların formalaşmasinda KIPÇAK ünsürünün daha çoĥ iştirak etmèsidir. AZÈRI, TÜRKIYÈ, TÜRKMÈN, KIRIM, QAQAUZ, UYĞUR, İRAN VÈ ĤORASAN, İRAQ, SURIYA, BALKAN VÈ AVROPA TÜRKLÈRI VÈ B. türk dillèri isè biri-birinè daha yaĥındır. Bunun sèbèbi isè bu halkların formalaşmasinda OĞUZ-TÜRKMÈN ünsürünün daha çoĥ iştirak etmèsidir. ALTAY dili vè onun dialektkèri (Altay-kiji, Teleut, Telengit, Tuba, Kumandin, Çelkan), Ĥakas, Şor, Tıva, elèce dè Yakut dillèrinde olan yaĥınlık ise daha çoĥ hèmèn ĥalklarıin formalaşmasında qèdim TELE ünsürünün daha çoĥ qorunmasından irèli gèlir. Bu dillèr KIPÇAK qrupuna daha yaĥındır, nèinki OĞUZ qrupu dillèrè. Mèncè birinci növbèdè ORTAQ ÈLIFBADAN başlamaq lazımdır. Mèn anlayıram ki, dilllèrin qramatik qururluşu, fonetik imla prinsiplèri vè quruluşları arasında fèrqlèr vardır. Amma mèncè Oguz ve Qıpçaq qrupu dillèrin özèlliklèri diqqètè alınmaqla ORTAQ ÈLIFBA vè HÈM DÈ ÈYNİ SÈSLÈR ÜÇÜN ÈYNİ HÈRFLÈRİN KULLANILMASI İLÈ TERTİP OLUNMUŞ ÈLIFBA ÇOK MÜHÜM VE GEREKLİ OLAR. Azından şunun bir zèrèri olmaz. Èksinè okumayı bir az da olsa kolaylaşdırar. İngilis vè Rus Alfabelèrindè bèzi hèrflèr vardir ki, onların turk dillèrindè ve Allfabelèrindè kullanmasına gèrèk yokdur. Mèsèlèn, (W, Ц, X, Ю, Я, Щ ve s.). Ama bu hèrfler artık türk Alfabelèrinè gèlmèkdedir. Elè sèslèr vardır ki, rus dilindè bir sèsdir, mèsèlèn “Ю”. Amma bu sès türkcèdè iki sèsdir – “yu” vè iki ayrı-ayrı hèrflè yazılır. Vè ya İngilis dilindèki “W” hèrfi “ui” sèsini ifadè etmèk üçün kullanılır. Amma türk dillèrindè bu sès yoxdur. Amma “W” hèrfindèn türk dilinè xas olan bir sèsi göstèrmèk ücün kullanmaq olar – “ou” vè ya “öü”, mèsèlèn “dowlèt” – doüvlèt – , töwlè – töülè Elè Alfabe yaratmaq olar ki, hèm OGUZ qrupu dillèr (Azèri, Türkiyè, Türkmèn, Kırım, Qaqauz, Uyğur, İran vè Ĥorasan, İraq, Suriya, Balkan vè Avropa Türklèri vè b.), hèm dè QIPÇAQ qrupu dillèr (Kazax, Kırğız, Karakalpaq, Tatar, Başkord, Karaçay-Malkar, Noğay vè b.) üçün èlyetèr olsun. Ortaq Türk Alfabesindèn danışarkèn ilk olaraq günümüzdè kullanılan türk Alfabelèrinè bakmak gèrèkir. Bu gün bir çok türk dilli toplumlar zaman-zaman Latın qrafikli Alfabe kabul ettilèr vèya bu addımı atmagı pilanlayırlar. Amma yinè dè farklar kalır vè artıyor. Mèsèlèn, bir çok türklèr “ы” sèsi üçün “I” hèrfi kullandığı halde, Türkmènlèr “y” hèrfi kullanır. Vè ya bèzi türk dillèrindè “Ö” sèsi üçün üstü iki nöqtèli “O”=Ö, bèzilèri isè içi xèttli “O” kullanır.Vè ya bir çok türkler “ve” sèsi üçün “V” hèrfi kullandığı halda Turkmènlèr “W” hèrfindèn kullanırlar. Vè yaxud da “ə” sèsi bir çox türk dillèrindè tèrs “e”= “ə” hèrfi ile göstèrildiyi halda bèzilèrindè üstü nöqtèli “è” hèrfi ile göstèrilir. Başqa misal, “kh=x” sèsi Azèridè “x=iks” hèrf ilè göstèrilir, bèzilèrindè isè üstü nöqtèli “h” ilè “ĥ” hèrfi tèklif olunur.

Qıpçaq qrupu türk dillrinin oxşar v frqli xüsusiyytlri

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Türk dillərinin frazeologiyası: II cild: Qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyası

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Türk dilləri ailəsi. Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu

İnsan cəmiyyətinin yarandığı dövrlərdə dünya dilləri az sayda olmuşdur. Daha sonra isə bir dil arasında bölünmə baş vermiş, bir dildən onlarla dillər əmələ gəlmişdir. Təbii haldır ki, dillərin yaranma prosesi zamanı da onlarla dil ölmüşdür. Beliklə, dünyada 3500-dən çox dil meydana gəlmişdir. Bir kökdən yaranan dillər qohum dillər hesab olunur. Qohum dillərin isə hamısına birlikdə dil ailəsi deyilir. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxildir. Qohum dillərin yaranması ağacın qol-budağa ayrılmasına bənzəyir. Məsələn, qədim ulu türk dili bu dillərə ayrılır: oğuz dili, qıpçaq dili, qarluq dili və s. Sonra isə bu dillər də öz növbəsində ayrı-ayrı dillərə ayrılır. Oğuz dilindən türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi yaranır. Qıpçaq dilindən qazax qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dillər yaranır. Qarluq dilindən özbək, uyğur, salur və s. dillər yaranır. Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir. Azərbaycan dili, Türkiyə türkcəsi, türkmən dili, qaqauz dili oğuz qrupunu təşkil edir. Ayrılma zamanı eyni budaqdan olan dillərin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşları bir-birinə yaxın olur. Bunun üçün də eyni dil qrupuna mənsub insanlar bir-birilərini daha yaxşı anlayır. Bugünkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, lügət fondu və qrammatik quruluşu artıq birinci minillikdə təşəkkül tapmışdı. Bu isə Azərbaycan xalqının varlığından, mövcud olmasından xəbər verir. Dillərin bir-biri ilə qohum olması ilə yanaşı, həm də onların tipoloji bölgüsü var. Tipoloji bölgüdə sözlərin morfoloji quruluşu əsas götürülür. Buna görə də dünya dilləri bir neçə qrupa bölünür. Bəzi dillər vardır ki, onlarda, ümumiyyətlə, şəkilçi olmur, sözün kökü dəyişmir. Belə dillərə kök dillər (amorf dillər)deyilir. Vyetnam və Çin dilləri amorf dillər qrupuna aiddir. Bəzi dillər də vardır ki, onlarda sözün kökü həm içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində, yəni əvvəlində,axırında işlənir. Sözün müxtəlif yerlərində işlənməsinə görə şəkilçinin bir neçə növü metdana çıxır: prefiks (ön şəkilçi ), infiks (ortada gələn şəkilçi), suffiks (son şəkilçi). Şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində yerlərində gəldiyi üçün söz dəyişir, fleksiyaya uğrayır. Ərəb dilindəki sözlərin çoxu fleksiyaya uğrayır. Məsələn, n əzər – nazir- mənzərə; nəsr -nair – mənsur; hökm- hakim-məhkəmə-məhkum- mühakimə və s. Bu sözlər fleksiyaya uğramışdır, yəni daxildən dəyişilmişdir. Belə dillərə flektiv dillər deyilir. Bütün türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində sözün kökü həmişə dəyişməz olaraq qalır. Sözün kökü həmişə müstəqil mənalı olur. Dilmizdəki şəkilçilər – istər sözdüzəldici olsun, istər sözdəyişdirici söz kökündən sonra gəlir. Belə dillər isə iltisaqi (aqlütinativ) dillər adlanır. «Aqlütinasiya» yapışma deməkdir, buradan da göründüyü kimi, yəni şəkilçi sözə yapışır. Təbiidir ki, iltisaqilik prinsipinə uyğun gələn, onun tələblərini yerinə yetirən türk mənşəli sözlərdir. Dilimizdə alınma sözlərin də çoxluq təşkil etməsi danılmazdır. Sözlər dilimizə ya ərəb və fars dillərindən, ya da rus və avropa dillərindən keçmişdir. Həmin sözlər alınma olduqları üçün bəzən iltisaqilik prinsipindən kənara çıxır. Məsələn, sözün əvvəlinə şəkilçi artırılır: ərəb- fars mənşəli sözlər – naməlum, laməlan, baməzə; Rus -Avropa mənşəli sözlər – antifaşist, a normal. Bəzi sözlər vardır ki, şəkilçini ayırdıqda kök məna vermir. Məsələn, Rus-Avropa mənşəli sözlərdə-bioloji, frazeologiya sözlərində – loji, logiya şəkilçidir, bunları kökdən ayırdıqda kök məna vermir. Ərəb -fars mənşəli sözlərdə mənəvi, lüğəvi sözlərində – vi şəkilçidir, ancaq mənə və lüğə sözləri dilmizdə yoxdur. Lakin öz dilimizə məxsus olan nadinc və nakişi sözlərindəki – na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərindəki- na ön şəkilçisi türk mənşəli olan dinc və kişi sözlərinə artırılmışdır. Və yaxud da dilimizdə olan alçaq, alçal sözlərində – q-l, kiçik, kiçil sözlərindəki -k,-l çəkilçidir. Lakin bunları kökdən ayırsaq, kök məna verməyəcək, müstəqil kök olmayacaq. Ona görə də belə sözlər sadə sözlər hesab olunur, bunlarda hələ morfoloji sabitlik yaranmayıb.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.