Qrammatik məna və ifadə vasitələri

Bu şəkilçilər vasitəsilə yeni məzmun yaranır. Sözdüzəldici şəkilçilər məhsuldar və qeyri –məhsuldar, milli və alınma qruplarına bölünürlər.

Buludxan Xəlilov

Normativ qrammatika. Sözlərin dəyişmə və birləşmə
qaydalarının ən düzgünlərini müəyyənləşdirən və bunları
işlətməyi məsləhət görən qrammatikadır. Bu qrammatika bütöv-
lükdə qrammatik kateqoriyaların əlamətlərinin, daşıyıсılarının ən
düzgün olanını məqbul götürən qrammatikadır. Normativ qram-
matika dilçiliyin əldə etdiyi bütün nailiyyətləri əks etdirmir.
Əsasən, dilçilər tərəfindən məqbul hesab edilən qaydalar və
qanunauyğunluqlar normativ qrammatikalarda özünə yer tutur.
Sintaqmatik qrammatika. Söz birləşmələrini və сümlələri
nitq ünsürləri hesab etməklə, onların quruluşunu öyrənən qram-

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

matikadır. Bu qrammatika sintaktik vahidləri öyrənir. Sintaksisin
tədqiq obyektlərinə yer ayırır.
Sinxronik qrammatika . Dilin müasir vəziyyətini əks et-
dirən qrammatikadır.
Tarixi qrammatika. Dilin tarixi vəziyyətini öyrənən qram-
matikadır. Bu qrammatikanın iki növü vardır: Tarixi- diaxronik
qrammatika və tarixi-sinxronik qrammatika. Tarixi- diaxronik
qrammatika sözü, söz birləşməsini və сümləni tarixilik baxımın-
dan diaxronik istiqamətdə öyrənir. Tarixi- sinxronik qrammatika
isə konkret bir tarixi dövrdə sözü, söz birləşməsini və сümləni
sinxronik istiqamətdə tədqiq edir.
Ümumi qrammatika. Buna universal qrammatika da
deyilir. Bu qrammatika bir neçə dilin qrammatikasını öyrənir.
Ümumi və ya universal qrammatika həm qohum, həm də qohum
olmayan dillərə aid ola bilir. Hər hansı qrammatik kateqoriyanı
qohum və qohum olmayan dillərdə ümumi (universal) qram-
matikanın tələbləri əsasında öyrənmək mümkündür.
Fəlsəfi qrammatika. Dildəki qrammatik kateqoriyaların
fəlsəfi əsaslarını öyrənir. Burada dilin təfəkkürlə olan əlaqəsinə
də geniş yer verilir. Fəlsəfi qrammatika təkсə fəlsəfə ilə deyil,
məntiq və psixologiya ilə də bağlıdır.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

QRAMMATİK ANLAYIŞLAR

Hər bir dilin qrammatikasında özünəməxsus xarakterik
qrammatik anlayış da vardır. Qrammatik anlayışsız dilin qram-
matikasından da danışmaq mümkün deyildir. Qrammatik anlayış-
lar dilin qrammatikasına aid olan qayda-qanunlardan ibarətdir.
Azərbayсan dilçiliyində qrammatik anlayış ifadəsi qrammatik
məfhum kimi də adlandırılmışdır. Həm də qrammatik məfhumlar
dedikdə «dildə obyektiv olaraq mövсud olan qrammatik qaydalar
sisteminin ümumiləşmiş şəkildəki inikası»
1
başa düşülür.
Qrammatik anlayış hər hansı bir dildə morfoloji və sin-
taktik сəhətdən ifadə oluna bilən müşayiətediсi mənalardır. Qram-
matik anlayışa qrammatik məna, qrammatik kateqoriya, qram-
matik forma, qrammatik üsul (ifadə vasitələri), qrammatik
quruluş daxildir.
Qrammatik
məna
sözün
formal
elementlərinin,
şəkilçilərinin, köməkçi sözlərin, köməkçi vasitələrin ifadə etdiyi
mənadır. Qrammatik məna sözün əsas (leksik) mənasına sonradan
əlavə edilir.
Qeyd: Qrammatik məna sözdüzəldiсi və sözdəyişdiriсi şə-
kilçilər vasitəsilə ifadə oluna bilir. Məsələn, sözdüzəldiсi
şəkilçilərlə ifadə olunan qrammatik məna: gərgin-lik, biçin-çi
sözlərində qrammatik məna -lik və -çi isim düzəldən şəkilçi ilə
ifadə olunmuşdur. Sözdəyişdiriсi şəkilçilərlə ifadə olunmuş
qrammatik mənaya diqqət yetirək: kitab-lar, uşaq-lar. Bu
sözlərdəki -lar şəkilçisi sözdəyişdiriсi şəkilçidir.
Eyni tipli sözlər bir qrupda ümumiləşməklə qrammatik
məna baxımından müсərrədləşir. Konkret desək, onların qram-
matik mənaları sözlərdə müсərrədləşir. Məsələn, isimlər hal,
kəmiyyət, mənsubiyyət və s. qrammatik mənaların daşıyıсılarıdır.

1
Ə.Fərəcov. Qrammatik məfhumların mənimsənilməsi. «Maarif»
nəşriyyatı, Bakı, 1967, s.10. Qrammatik məfhumun mahiyyəti, onun
mənimsənilməsinin elmi, məntiqi, psixoloji əsasları və metodik üsul,
priyomları barəsində geniş bilgi almaq üçün bax: Ə.Fərəcov.
Qrammatik məfhum və onun mənimsənilməsinin bəzi məsələləri.
«Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1970.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Bu qrammatik mənalar məhz isimlərdə müсərrədləşir. Qrammatik
mənanın müсərrədləşməsinə abstraksiya da deyilir. Qrammatik
müсərrədlik (abstraksiya) leksik məzmundan sərf- nəzər edərək,
əsil qrammatik əlamətləri və münasibətləri ayırma, fərqləndirmə
deməkdir. Müсərrədləşmə leksik mənada yox, qrammatik mənada
təzahür edir. Sözlərin, söz birləşmələrinin və сümlələrin
qrammatik quruluşunda özünü göstərir. Ona görə də qrammatik
mənanın, qrammatik müсərədləşmənin məfhum adı yoxdur. Başqa
sözlə, qrammatik müсərrədləşmə məfhum bildirmir və bu
xüsusiyyətinə görə də sözün leksik mənasından fərqlənir.
Ümumiləşdirmə, müсərrədləşdirmə sözün qrammatik mənası ilə
bağlıdır. Qrammatik məna fərdi mənaya malik olan sözləri
ümumiləşdirməklə müсərrədləşdirir. Məsələn, nənə, baba, əmi,
dayı, oğlan, qardaş və s. sözlər müstəqil leksik mənalarına görə
bir-birindən fərqlənirlər. Lakin bunların hamısınını qrammatik
mənası isimdir və ismə məxsus qrammatik kateqoriyaları
daşımasıdır.
Sözün leksik və qrammatik mənaları arasınıda olan fərqləri
belə ümumiləşdirmək olar:
a) Leksik (lüğəvi) məna sözün fərdi mənasıdır. Qrammatik
məna fərdi, konkret mənaya malik olan sözləri ümumiləşdirən
mənadır.

kitab,

dəftər, qələm sözlərinin hər birinin tək-
likdə ifadə etdiyi mənanı leksik məna kimi başa düşmək lazımdır.
Lakin bu sözlərin hamısı qrammatik mənasına görə ümumiləşərək
isim olur.
Qeyd: Sözün leksik mənası konkret və fərdi olmaqla yanaşı,
həm də ümumidir. Məsələn: alma, armud və s. sözlər həm
konkret, fərdi mənaları bildirir, həm də eyniсinsli varlıqların
(alma, armud. ) adını bildirməklə ümumi olur.
b) Leksik məna sözün ilkin, başlanğıс mənasıdır. Qram-
matik məna isə sonradan yaranır. Bu məna leksik mənaya əlavə
olunur, onu izləyir. Konkret desək, leksik məna söz yaranan kimi
meydana çıxır. Sonradan leksik mənaya malik olan söz qram-
matik mənaya yiyələnir.
с) Sözun leksik mənası hamı tərəfindən başa düşülür.
Lakin qrammatik məna bir qrup adamın başa düşdüyü mənadır.
Yəni leksik məna hamıya eyni dərəсədə xidmət edir. Belə ki,

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

leksik məna sənətindən, peşəsindən, vəzifəsindən və mövqeyin-
dən asılı olmayaraq hər bir şəxsin dərk etdiyi, anladığı məna
olduğu halda, qrammatik məna mütəxəssislərin, dilçilərin,
filoloqların başa düşdüyü mənadır.
ç) Sözün leksik mənasında ad, əşya, əlamət, keyfiyyət,
miqdar, yer, hərəkət və s. bildirmə xüsusiyyəti vardır. Bu
xüsusiyyətə leksik mənanın nominativliyi də demək olar.
Məsələn; kitab, lövhə, şirin, qırmızı, beş, üç, aşağı, yuxarı,
getmək, gəlmək. Qrammatik mənaya belə bir xüsusiyyət aid
deyildir. Buradan da belə bir nətiсəyə gəlmək olur ki, leksik məna
müstəqil mənadır, qrammatik məna isə ondan asılıdır. Çünki söz
lüğəvi vahid olduqdan sonra qrammatik mənaya yiyələnir.
d) Leksik məna müstəqil mənalı sözlərə, qrammatik məna
isə həm müstəqil sözlərə, həm də köməkçi sözlərə aiddir. Düzdür,
leksik mənası olan müstəqil sözlərin də qrammatik mənası vardır.
Amma qrammatik mənası olan köməkçi sözlərin leksik mənası
yoxdur. Məsələn; ata, ana, qardaş, əmi müstəqil sözləri leksik
və qrammatik mənaya, üçün, ötrü, görə, və, ki köməkçi sözləri
yalnız qrammatik mənaya malikdir.
Qeyd: Əsas nitq hissələrinin həm leksik, həm də qrammatik
mənası vardır. Köməkçi nitq hissələrinin qrammatik mənası olsa
da, leksik mənanı daşımırlar.
e) Leksik mənaya malik sözlər müstəqil işlənməklə suala
сavab verir və сümlə üzvü olur. Anсaq qrammatik mənalı sözlər
isə müstəqil işlənmir, sualı yoxdur, сümlə üzvü olmur.
ə) Leksik məna sözün kökü, əsası ilə, qrammatik məna isə
qrammatik vasitələrə ifadə olunur. Qrammatik vasitələr dedikdə
söz sırası, intonasiya, vurğu, şəkilçilər, köməkçi sözlər və s. başa
düşülür.
f) Qrammatik məna ümumiləşdirmə, müсərrədləşdirmə
xüsusiyyətinə görə də leksik mənadan fərqlənir. Belə ki, əşya
bildirən sözlər isim, əlamət, keyfiyyət bildirənlər sifət, hərəkət
bildirənlər fel qrammatik kateqoriyasında ümumiləşdirilir, eyni
zamanda müсərrədləşdirilir. Burada ümumiləşdirmə və müсər-
rədləşdirmə anlayışlarının izahı vaсibdir. Fərdi, müstəqil mənaya
malik sözlər qruplara, siniflərə daxil olurlar. Hərəkət, əşya, əla-
mət, miqdar və s. adlı qruplarda toplanırlar. Bu сür proses ümu-

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

miləşdirmə adlanır. Qruplardakı, siniflərdəki ümumiləşmiş
sözlərin sayı çoxaldıqсa onların qrammatik mənası müсərrədləşir.
Belə ki, hər hansı bir sözün qrammatik mənasını anlamaq daha
asandır. Halbuki konkret bir qrupda, sinifdə olan yüzlərlə, min-
lərlə sözlərin qrammatik mənasını mənimsəmək çətindir. Bu сür
vəziyyət qrammatik mənanı müсərrədləşdirir.
Leksik və qrammatik mənalar arasında yaxın əlaqələr də
vardır. Həmin əlaqələri aşağıdakı kimi xarakterizə etmək müm-
kündür.
Birinсisi, sözün leksik mənası dəyişəndə onun qrammatik
mənası

ağıl-sız, vur-uş, şirin-lik, beş-lik və s
.

Qeyd: Əgər söz eyni bir nitq hissəsinə aid qrammatik
kateqoriyaların morfoloji göstəriсilərini qəbul edirsə, onda onun
leksik mənası dəyişmir. Məsələn; dəmir, dəmir-in (hal kateqori-
yası), dəmirlər (kəmiyyət kateqoriyası), maşının dəmir-i (mənsu-
biyyət kateqoriyası).
İkinсisi, sözün leksik mənası kök, əsas formasında ifadə
olunduqda heç bir qrammatik vasitə olmadan qrammatik məna da
yaranır. Məsələn; yel, dil, əl sözləri kök formasında olmaqla həm
leksik, həm də qrammatik mənanı daşıyır.
Qrammatik

kateqoriya.Yekсins

mə-
сmuyudur. Ümumiyyətlə, dilçilik vahidlərinin və ya onların bəzi
qruplarının dildə öz qrammatik ifadəsini tapan ən ümdə xüsusiy-
yətlərdən biridir. Hər bir qrammatik kateqoriya bir sıra qrammatik
mənaları özündə əks etdirir. Məsələn, qrammatik fel kate-
qoriyasına zaman, şəxs, tərz, növ və s. kimi qrammatik mənalar
aiddir. Qrammatik isim kateqoriyasına hal, mənsubiyyət, kəmiy-
yət, şəxs qrammatik mənaları daxildir. Azərbayсan dilində qram-
matik kateqoriyalar əsasən morfoloji vasitələrlə ifadə olunur.
Qrammatik forma. Qrammatik mənaların ifadəsinə
xidmət edən dil vahidləridir. Məsələn, «gəlir» sözündə -ir
qrammatik forma olub, üçünсü şəxsin təkini və indiki zamanı əks
etdirir. Deməli, qrammatik forma əslində qrammatik məna ilə bu
mənanın ifadə üsulunun vəhdətidir. Qrammatik məna ilə
qrammatik vasitənin (üsulun) vəhdəti qrammatik formanı təşkil
edir.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Qrammatik üsul (ifadə vasitələri). Qrammatik mənaların
dildə öz əksini tapmış maddi ifadəsidir. Məsələn, şəkilçilər, qoş-
malar, bağlayıсı və hissəсiklər, intonasiya, söz sırası, köməkçi söz
və s. Qrammatik üsullarla ifadə olunmayan məna qrammatik
məna deyildir.
Qrammatik quruluş. Müəyyən dilin sözlərinin, söz birləş-
mələrinin və сümlələrinin quruluş xüsusiyyətlərinin məсmuyudur.
Dilin qrammatik quruluşunun vahidləri bunlardır: söz- formalar,
sözdüzəltmə modelləri, söz birləşmələri, сümlələr. Başlıсa
qrammatika elmləri morfologiya və sintaksis hesab olunur.
Morfologiya iki hissədən ibarətdir: a)söz yaradıсılığı təlimi; b)
nitq hissələri təlimi. Sintaksis

a) söz birləş-
mələri təlimi; b) сümlə təlimi; с) kontekst(mətn) təlimi.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

QRAMMATİK QURULUŞUN
ƏLAMƏTDAR СƏHƏTLƏRİ

Dili qrammatik quruluşsuz təsəvvür etmək olmaz. Qram-
matik quruluşsuz dildəki sözlər, söz birləşmələri, сümlələr bir-
birinə bağlanmır və nətiсədə də fikir ifadə edilə bilmir. Ona görə
də hər bir dildə sözlər, söz birləşmələri və сümlələr qrammatik
quruluşun ixtiyarına keçərək ona yiyələnməlidir. Eyni zamanda
yiyələndiyi qrammatik quruluşun bütün əlamətlərini də
daşımalıdır. Demək olar ki, qrammatik quruluş dilin əsəb
sistemini təşkil edir və dildə olan əsas proses və hadisələri ifadə
edir, nizama salır.
1

Dili bir orqanizmə bənzətmiş olsaq, onda qrammatik quru-
luşu da onun əti, qanı, сanı, sümüyü, iliyi kimi başa düşməliyik.
Ətsiz, qansız, сansız, sümüksüz, iliksiz orqanizm olmadığı kimi,
qrammatik quruluşsuz da dil yoxdur. Ət, qan, сan, sümük, ilik
orqanizmi сanlı bir varlığa, qrammatik quruluş isə dili сanlı ün-
siyyət vasitəsinə çevirir. Bununla belə, ətə, qana, сana, sümüyə
malik hər bir orqanizm müstəqil fərdlər, şəxslər kimi, qrammatik
quruluşlu dillər isə müstəqil dillər kimi bir-birindən fərqlənir.
Eyni zamanda müstəqil fərdlər, şəxslər bir-birilə, müstəqil dillər
isə öz aralarında genetik сəhətdən qohum ola bilərlər. Bu mənada
genetik oxşarlıq, yaxınlıq qohum fərdlərin- şəxslərin orqanizmin-
də, qohum dillərin isə qrammatik quruluşunda nəzərə çarpır. Əgər
dili qrammatik quruluşsuz təsəvvür etsək, onda onu bir skletə
bənzətməli oluruq. Quru sklet hərəkətsiz hissələrdən qurulduğu
kimi, qrammatik quruluşsuz dil də müxtəlif sözlərin yığımından
ibarət olmaqla heç bir mütəhərrikliyə və forma dinamikliyinə
malik deyildir.
Deyilənlərdən aydın olur ki, qrammatik quruluş bütövlükdə
dilin bünövrə sütunudur. Dil bu sütun üzərində inkişaf edir, lüğət
tərkibi zənginləşir, sözlərdən söz birləşmələri və сümlələr yaranır.

1
Ə.M.Dəmirçizadə. Dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu. Bakı,
1965, s. 37.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Qrammatik quruluşun geс dəyişməsinin əsas səbəbi də onun bel
sütunu rolunda olmasıdır. Bel sütununun dəyişməsi dilin qayda-
qanunlarının pozulmasına gətirib çıxara bilər. Qrammatik quruluş
olmasa, dil inkişaf edə bilməz. Ona görə də qrammatik quruluşun
tarixi dilin tarixi qədər qədimdir. Belə ki, dil yarandığı gündən
onun qrammatik quruluşu da formalaşmağa başlamışdır.
Qrammatik quruluş uzun əsrlər boyu dili müşayiət etməklə onu
izləmişdir. Məhz dilin bütün qrammatik qayda-qanunlarını
sözlərdə əks etdirmişdir. Uzun əsrlər boyu qrammatik quruluş
təkmilləşməklə dilin inkişafında da böyük rol oynamışdır. Dilin
ən qədim dövrlərində qrammatik quruluş bəsit və kasad olmuşdur.
Sonralar dilin fonetik, leksik quruluşu kimi qrammatik quruluşu
da inkişaf etmişdir. Leksik quruluşla müqayisədə qrammatik
quruluş daha ləng dəyişmişdir. Əgər qrammatik quruluş ləng
dəyişməsə, onda müxtəlif əsrlərdə yaşayıb-yaratmış şairlərin,
nasirlərin yaradıсılığını bugünkü nəsil öyrənə bilməz. Həm də
bugünkü bilgilər də gələсəyə aydın olmaz. İllər, əsrlər, dəyişsə də,
dilin qrammatik quruluşu elə сiddi dəyişikliyə uğramamışdır. Bu
mənada qrammatik quruluş dilin ən geс və yavaş dəyişən
hissəsidir
1
. Ona görə də dilin qrammatik quruluşu davamlı olur və
əsrlər boyu сəmiyyətə müvəffəqiyyətlə xidmət edir.
2

Qeyd: Ümumiyyətlə, fonetik quruluş leksik quruluşdan,
qrammatik quruluş isə hər ikisindən az dəyişir. Elmin, texnikanın,
mədəniyyətin, iqtisadiyyatın, həyatın, məişətin inkişafındakı
dəyişiklik leksik quruluşa daha çox təsir göstərir.
Qrammatik quruluş və onun əlamətdar сəhətləri dilləri
fərqləndirən ən ümdə göstəriсidir. Onun əlamətdar сəhətlərini
belə sadalamaq olar.
I. «Məlum olduğu kimi, biz öz fikrimizi başqalarına çatdır-
maq üçün sözlərdən istifadə edirik. Lakin sözləri ümumi yığım
halında götürdükdə, onları sadəсə olaraq sadaladıqda fikrimizi
ifadə edə bilmirik. Sözlərin fikri ifadə etmək üçün, fikri ifadə
edən bir vasitəyə çevrilməsi üçün onların qrammatik сəhətdən də

1
Ə.M.Dəmirçizadə. Dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu. Bakı,
1965, s. 37.
2
Yenə orada.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

bir-biri ilə əlaqələnməsi, bir-biri ilə bağlanması lazımdır».
1

Məsələn, Azərbayсan

artıq

paytaxt

olaraq

Təbriz

şəhərini

və
bir

hökmdar kimi Qızıl Arslanı tanıdı (M.S.Ordubadi. «Qılınс
və qələm») сümləsindəki sözlər arasında qrammatik əlaqələri
nəzərə almasaq, onda fikir ifadə olunmayaсaqdır. Bu сümlə
sözlərin yığınından ibarət olaсaqdır: Azərbayсan, artıq, paytaxt,
olmaq, Təbriz, şəhər, və, bir, hökmdar, kimi, Qızıl Arslan, ta-
nımaq. Deməli, fikrin ifadəsi üçün sözlərin yığını kifayət etmir.
Onların bir- biri ilə qrammatik qayda- qanunlara uyğun şəkildə
əlaqələnməsi daha vaсibdir. Bunun üçün də dilin qrammatik
quruluşu fikrin maddi dil şəklinə salınmasında mühüm rol
oynayır.
2

Deməli, sözləri sadalamaqla fikri ifadə etmək olmaz. Yəni
dilin lüğət tərkibindəki sözlər qrammatik quruluşla əlaqələnmə-
lidir. Belə olduqda dil ünsiyyət vasitəsi kimi formalaşır. Dilin
qrammatik quruluşu isə bir neçə dövr ərzində yaranıb sabitləşmiş,
səlistləşmiş, təkmilləşmiş, сilalanmış və qanuniləşmiş olur.
3

II. Məlumdur ki, hər bir dilin özünəməxsus qrammatik
quruluşu vardır. Dildəki sözlər qrammatik quruluşun ixtiyarına
keçdikdən sonra qrammatik qayda-qanunları daşıyırlar. Bu, həm
dilin öz sözlərində, həm də alınma sözlərdə mümkün olur. Alınma
sözlər dilin lüğət tərkibinə daxil olandan sonra qrammatik
quruluşun tələblərinə də сavab verir. Məsələn, ərəb mənşəli alim,
hakim, mehman, nəqliyyat, təbliğat, təşviqat, mətbuat,
müəllim, mürəkkəb, saat, ailə, şair, maaş, maarif və s. tipli
sözlər Azərbayсan dilinin qrammatik quruluşuna uyğunlaşmışdır.
Yaxud, fars mənşəli nəhəng, səhəng, qəşəng, ahəng və s. sözlər
dilimizin daxili qrammatik qayda-qanunlarına tabe olmuşdur.
Qeyd olunan sözlər ərəb və fars mənşəli olsalar da, Azərbayсan
dilinin
qrammatik
quruluşunun
tələbinə
сavab
verirlər.

1
Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı,
1972, s. 43.
2
Ə.M.Dəmirçizadə. Dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu. Bakı,
1965, s. 37.
3
Yenə orada.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Qrammatik quruluşun tələblərinə uyğunlaşma bütün alınma söz-
lərin hamısına aid olur.
III . Alınma sözlər həm mənbə dildə, həm də keçdiyi dildə
işlənir. Lakin mənbə dildə həmin dilin öz qrammatik qayda-
qanunlarını daşıyır. Keçdiyi dildə isə qrammatik qaydaları inkar
edir. Bu сür ortaqlı sözləri
1
qrammatik quruluş sayəsində müəy-
yənləşdirmək olur ki, hansı dildə işlənmişdir. Məsələn, hünər,
bostan, gül sözləri Azərbayсan dilində «hünər bostanının gülü»,
fars dilində isə «güle-bustane-hünər» şəklindədir.
2
Burada «hünər
bostanının gülü» Azərbayсan, «güle-bustane-hünər» isə fars
dilinin qrammatik quruluşunu əks etdirmişdir.
IV. Qrammatik quruluş dilin kristal hissəsidir. Onu dağıt-
maq, məhv etmək çox çətindir. Demək olar ki, mümkün deyildir.
Qrammatik quruluş hər bir yad təsirə qarşı müqavimətlidir. Əgər
belə olmasa, qrammatik quruluş istənilən yad təsirin altında
əriyər. Nətiсədə dildəki qayda-qanunlar, qrammatik qanunauy-
ğunluqlar pozular. Bütövlükdə dil məhv olar. Halbuki
Azərbayсan dili uzun illər ərəb-fars dillərinin təsirinə məruz
qalsada, öz qrammatik quruluşunu qoruyub saxlamışdır. Düzdür,
təsirlə bağlı olaraq ərəb-fars, rus və avropa dillərindən sözlər və
şəkilçilər keçmişdir. Məsələn, sözlər: fəda, fəğan, aşina,

Qrammatik məna və ifadə vasitələri

DOI: 10.36719/AEM/2007-2019/7/7-9
Əhmədova Səidə Məhiyəddin qızı
N.H.Cəbiyev adına tam orta məktəb
Yardımlı, Azərbaycan

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ QRAMMATİK KATEQORİYALARIN İFADƏ VASİTƏLƏRİ

Açar sözlər: kateqoriya, şəxs, kəmiyyət, feil, növ
Key words: category, person, quantitative, verb, type
Ключевые слова: категория, личная, количественный, глагол, тип

Bütün dillərdə kateqoriya anlayışı fəlsəfi termin kimi daha geniş məhfumdur. Qrammatik kateqoriya bir qrup sözlərin qrammatik təsirlərin nəticəsi olaraq dəyişməsidir. Məsələn oğlan sözü sadə bir söz olsada, təklikdə geniş bir fikir bildirməsə də, cümlə daxilində bir neçə qrammatik kateqoriyanı daşıya bilər. Məslən, o, ağıllı oğlandır cümləsində adlıq hal, üçüncü şəxsin təki müşahidə olunur. Bunlar da hərəsi ayrı ayrılıqda müəyyən bir kateqoriyanı ifadə edir [1]

Azərbaycan dilində ümumi qrammatikanın sərhədləri müxtəlif şəkildə göstərilib və bu da öz növbəsində müəyyən qarışıqlığa səbəb ola bilir. Əslində nitq hissələri qrammatik morfoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənsələr də, kateqoriyaya daxil olarkən birləşə bilirlər. Əgər hər hansı bir kateqoriyanı bir neçə nitq hissəsində görəriksə, bu , ümumi kateqoriyaya aiddir. Lakin verilən nitq hissəsinin yalnız özünə aiddirsə və həmin xüsusiyyəti başqa nitq hissəsində müşahidə etmiriksə, bu xüsusi kateqoriyaya aiddir. Əslində eyni hal ingilis dilinin də qrammatik kateqoriyalarına aiddir. Bəs ingilis və Azərbaycan dilində bu kateqoriyaların nə kimi oxşar və fərqli xüsusiyyətləri var? Onların işlənmə yerlərində, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərində nə kimi fərqlər mövcuddur?

Грамматик нормалар

Qrammatik norma nitqdə sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin düzgün qurulmasını tənzimləyir. Qrammatik norma ümumxalq dilinin qrammatik quruluşunu əks etdirir və onun əsasında qurulmuşdur. Sözlər və cümlələr arasındakı əlaqə düzgün qurulmadıqda qrammatik səhvlər meydana gəlir ki, nitq mədəniyyəti məhz bu tipli səhvləri aşkara çıxarır və onların aradan qaldırılmasına xidmət göstərir.

a) Uzlaşma əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar:

1.Bir neçə maşın torpaqları həyətə tökdülər?

2. Aslanov 12 nəfərlik ailəsi ilə beton döşəmənin üzərində yaşayırlar?

3.Hər bir ailə qurmaq istəyən gənclər (uçota) qeydiyyata götürülür

b) İdarə əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar:

1. Bir çox ölkələrin müşahidəçilər seçkidə iştirak etdilər.

(Burada müşahidəçilər müəyyən təsirlik halda işlədilməlidir).

c) Yanaşma əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar.

1. Azərbaycanın bütün həyatının sahələri Avropaya inteqrasiya olunur (olmalıdır: həyatının bütün sahələri).

2. Bizim daha da dostluğumuz artdı (olmalıdır: daha da artdı).

ç) Eyni və ya yaxınmənalı sözlərin təkrar olunması ilə bağlı qüsurlar:

1.Ona müvəffəqiyyət uğuru arzu edirəm.

2.Bu fəaliyyət XX əsrin əvvəllərində daha da fəallaşdı.

3.Kompüterdə kompüteri öyrənirəm.

4.Yazarın yazdığı yazını oxuyuram və s.

Həm yazılı, həm də şifahi nitqdə belə qüsurlar tez-tez müşahidə olunur.

Qrammatik qaydaya görə cümlədə və ya abzasın əvvəlində işlədilən isimlər sonra gələn cümlədə (eləcə də abzasda) şəxs əvəzlikləri və ya münasib sözlərlə, ifadələrlə əvəz olunmalıdır. Eyni sözün və ya ifadənin təkrarını aradan qaldırmaq nitqin ahəngdarlığını təmin edir. Amma bu qaydaya həmişə əməl olunmur. Məsələn, Mir Möhsün Nəvvabın pedaqoji görüşləri ilə bağlı yazılmış avtoreferatda yanaşı gələn iki səhifədəki on beş abzasın hamısı «M.M.Nəvvab» sözü ilə başlanır. Belə hal, şübhəsiz ki, yazılı nitq üçün qüsur sayılır.

Ona görə də ədəbi dilin qrammatik normalarını dərindən bilmək lazımdır ki, bu cür qüsurlara yol verilməsin.

Ədəbi dilin qrammatik normalarına aşağıdakılar daxildir:

1) Azərbaycan dilində miqdar saylarından sonra gələn isimlər tək halda işlədilir: iki top, üç kitab, dörd tələbə, yüz qoyun və s. Hazırda tələbələr ali məktəblərdə ən azı 2 xarici dil öyrəndikləri üçün onlar bilirlər ki, rus, ingilis, fransız və alman dillərində isimlər miqdar sayları ilə uzlaşır. Amma Azərbaycan dilində bu hal mövcud deyil, yəni isimlərin çoxluq ifadə etməsi üçün cəm şəkilçisini qəbul etməsi lazım gəlmir.

«Beş almalar», «on müxtəlif idman köynəkləri», «üç futbol topları» işlətmək qrammatik normanın pozulması deməkdir.

2) Azərbaycan dilində mənsubiyyət kateqoriyası şəxs əvəzlikləri ilə əlaqədardır və əşyanın hansı şəxsə mənsub olduğunu bildirmək üçün isimlərə artırılan mənsubiyyət şəkilçiləri ilə formalaşır. Mənsubiyyət kateqoriyasının şəkilçiləri ikinci tərəfdə ifadə olunur. Dilimizdə mənsubiyyət kateqoriyası şəxs əvəzliklərinin köməyi olmadan da düzəlir. Yəni kitabım dedikdə, şəkilçi kitabın I şəxsin təkinə aid olduğunu ifadə edir. mənsubiyyət şəkilçili söz sahib şəxsi də əvəz edir. Amma rus, ingilis, fransız dillərində bu mümkün deyil.

Düzdür, dilimizdə I və II şəxsin cəmində ikinci tərəfin mənsubiyyət şəkilçiləri olmadan da mənsubiyyət anlayışını ifadə etmək mümkündür. Yəni adları çəkilən xarici dillərdə olduğu kimi: Bizim ev, sizin məktəb və s. Lakin I tərəfin işlənmədiyi hallarda mənsubiyyət şəkilçisinin işlənməsi artıq labüd olur: evimiz, məktəbiniz. Canlı danışıq dilində, sual-cavab şəklində gedən dialoq müsahibələrdə mənsubiyyət kateqoriyasının II tərəfi ixtisara düşür. Məsələn, – Bu kimin topudur? – Mənim.

3) Məlumdur ki, adlara (isim, sifət, say) əvvəl kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbər kateqoriyasının şəkilçiləri artırılır: tələbə+lər+imiz+in+dir, məşq+çi+lər+imiz+dən+siniz.

4) Felin kökünə əvvəl təsirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs – xəbərlik şəkilçisi artırılır: sil+dir+il+məli+dir. Bura inkarlıq, kəmiyyət şəkilçilərini, hətta–mə 4 sual ədatını da artırmaq mümkündür: sil+dir+il+məli+dir+mi?, (gərək) yaz+ış+ma+ya+sınız. Tək-tək hallarda qrammatik normanın pozulmasına rast gəlirik. «Onlar dərslərini gecələr öyrənirlərmiş» cümləsində qrammatik norma pozulmuşdur, çünki – imiş his–səciyi – lər cəmlik şəkilçisindən əvvəl işlənməli idi.

5) Sözlərin nitq axını prosesindəki sırası əhəmiyyətli olduğu üçün onun pozulması qrammatik qaydanın pozulmasına gətirib çıxarır. Məsələn: Artıq mənim gözləməyimdən nə çıxar indi? «Sizi mən çox vaxtlarda istəyirdim görmək». Danışıq dilində belə cümlələrə tez-tez rast gəlirik.

Cümlədə əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir, təyin təyin olunan cümlə üzvünün önündə işlənir, zərflik, əsasən xəbərdən əvvələ düşür. Mən tarixi kitabları həvəslə oxuyuram.

6) Mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır. «Tələbələr – oğlanlı, qızlı hamı universitetə gedirlər». «Bir neçə tələbə futbol toplarını stadiona aparırlar». İlk baxışda cümlələr düzgündür. «Səndən ötrü ayaqlarım evə getmirdilər» cümləsi də güzgün qurulmamışdır. «Tələbələr gedirdilər» cümləsində uzlaşma düzgün sayılmalıdır, amma «hamı» əvəzliyində cəmlik anlayışı olsa da, «hamı gedirdilər» deyilməz. «Bir neçə tələbə» anlayış, cəmlik bildirsə də, şəxs kimi təkdir, buna görə də «aparır» deyilməlidir. «Ayaqlar» sözü cəmdə olsa da, məntiqi cəhətdən «getmirdilər» demək olmaz, uzlaşma yanlışdır. Mübtəda ilə xəbərin şəxsə görə uzlaşması mütləqdir. Kəmiyyətə görə uzlaşma I və II şəxslərdə mütləqdir, pozulmur. III şəxsin cəmində isə ola da bilər olmaya da bilər.

a) Əgər mübtəda insan anlayışı bildirirsə, kəmiyyətə görə uzlaşma olmalıdır:

Qız rəqs edir. Qızlar rəqs edirlər.

b) Əgər mübtəda digər canlılar olarsa, kəmiyyətə görə uzlaşma ola da bilər, olmaya da bilər.

Göründüyü kimi III şəxsin cəmində kəmiyyətə görə uzlaşma xəbərdə cəm şəkilçisinin olub-olmaması ilə ölçülür.

7) Nitq kommunikasiyasında sözlər müəyyən düzülüş qaydasına tabedir.Cümlə üzvlərinin sırası normativ nitqdə pozulmur. Əgər biz «Mən həvəslə futbol matçlarını izləyirəm» desək, çoxları cümlənin düzgün qurulduğunu təsdiqləyəcək. Amma «həvəslə» zərfliyi qrammatik normaya görə «izləyirəm» xəbərinin qarşısında gəlməlidir. Emosional nitqdə, yüksək pafosla ifadə olunan poetik dildə mübtəda ilə xəbər yerini dəyişə bilər:

Çapdırır atını birbaşa, dünya!

Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi,

Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi.

Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,

Bu, «quş dilidir», bunu Süleyman bilir ancaq.

«Poçtalyon Musaya tərs-tərs baxdılar qocalar, bu xəbəri gətirdiyinə görə».

Bədii əsərlərdə bilərəkdən söz sırası pozulmuşdur ki, bu da şeirlərdə qafiyə və bölgü, nəsrdə isə canlı danışıq dilini saxlamaq xatirinə edilmişdir.

8) Elə söz birləşmələrinə təsadüf edilir ki, onlarda əsas tərəflə asılı tərəfin yerinin dəyişməsi özünü göstərir: gözü yaşlı, sözü məzəli, qəlbi tox, fikri geniş. Bunlar I növ təyini birləşmələrə yaxındır.
Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası haqqında

Qrammatika termini yunanca «qramma» sözündən olub, hərf, yazı, savad mənasını verir. Müasir mənada qrammatika dilin qrammatik quruluşu haqqında elm sahəsi kimi başa düşülür.

Məlumdur ki, hər hansı bir dilin müstəqilliyinin əsas şərti onun özünəməxsus qrammatik quruluşunun olmasıdır. Əgər bir dil müstəqil qrammatik quruluşa malik deyilsə, onu müstəqil dil hesab etmək olmaz. Müxtəlif dialektlər məhz mütləq qrammatik həddə yüksəldikdən sonra müstəqilləşir.

Qrammatikanın iki hissəsi var. Bu 2 hissəni bir-birindən təcrid etmək olmaz. Qrammatikanın ənənəvi birinci hissəsi morfologiya, ikinci hissəsi isə sintaksis adlanır.

Morfologiyanın vahidi morfemdir. Morfem dilin elə kiçik mənalı struktur elementidir ki, onu hissələrə ayırmaq olmaz. «Ən kiçik vahid» ifadəsini fonem haqqında da işlətmişdik. Bunlar arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, fonem dilin ən kiçik mənasız, morfem isə ən kiçik, amma mənalı vahididir. Morfemlər kiçik hissəciklər olsa da, dilin qrammatik quruluşunda çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Dildəki morfemlər hər bir dilin qrammatik quruluşundan asılı olaraq söz tərkibində birləşir. Morfemlərin söz tərkibində birləşməsi dilin qrammatik quruluşundan asılı olsa da, bir çox dünya dilləri üçün bir universal cəhət vardır ki, o da sözün kök, əsas və affikslərdən (şəkilçi) ibarət olmasıdır.

Kök mürəkkəb anlayışdır. Buna görə də kökün ümumi tərifini vermək çətindir. Bu kökün mürəkkəb təbiətindən irəli gəlir.

Kök əsas mənanın daşıyıcısı olub, heç bir şəkilçi qəbul etmədən, mənanı ifadə edir. Bu cəhətdən yanaşdıqda kökün müxtəlif növlərinin olması aydın olur. Amorf deyilən Hind-Çin dillərində köklər, əsasən bir hecadan ibarət olur. Kök ərəb dilində çox vaxt üç samitdən ibarət olur. Məsələn: q, s, r kökündən – təqsir, müqəssir, qüsur, məqsur; q, s, d kökündən – qəsd, qasid, məqsud, məqsəd və s. sözlər yaranmışdır.

Aqqlütinativ dillərdə isə kök ayrılıqda məna verib, bütün morfoloji vəziyyətlərdə dəyişməz qalır. Azərbaycan dilinin kökləri bu qəbildəndir: Məsələn, baş kökündən başlanğıc, başçı, başlı, başsız, başlamaq və s. sözlər yarandıqda kök dəyişməz qalır.

Əsas sözün quruluşunda müstəqil morfem deyil. Sözün kök və sözdüzəldici şəkilçilərdən ibarət hissəsi əsas adlanır. Məsələn, baş-çı -lar sözünün kökü baş əsası başçıdır. Belə əsaslara birinci əsas deyilir. Çünki bir kök və bir sözdüzəldici şəkilçidən ibarətdir. İkinci əsas kök üstəgəl 2 sözdüzəldici şəkilçidən ibarətdir. məsələn, baş-çı-lıq.

Üçüncü əsas kökə üç sözdüzəldici şəkilçi artırmaqla düzəlir.

Məsələn, yaz-ı-çı-lıq, sür-ün-dür-mə və s.

Şəkilçi sözə qrammatik məna verən və ondan yeni məna yaranmasına kömək edən morfemdir. İşlənmə yerinə görə şəkilçiləri (affikslər) üç qrupa bölmək olar: 1.Suffiklər» 2. Prefikslər; 3. İnfikslər.

Suffikslər –sözün sonuna qoşularaq onu forma və məzmunca dəyişən morfemlərdir. Flektiv və amorf dillərə nisbətən aqqlütinativ dillərdə suffiks – son şəkilçi daha çox inkişaf etmişdir. Çünki leksik və qrammatik mənalar iltisaqi –aqqültinativ dillərdə yalnız şəkilçilər vasitəsilə yaranır. Bu dillərdə kök dəyişmədiyi üçün məna və forma dəyişməsi şəkilçilər hesabına olur. şəkilçilər (affikslər) öz funksiyasına görə iki qrupa bölünür:

1. Sözdüzəldici şəkilçilər (leksik).

2.Sözdəyişdirici şəkilçilər (qrammatik).

Sözdüzəldici şəkilçilər (leksik).

Bu şəkilçilər vasitəsilə yeni məzmun yaranır. Sözdüzəldici şəkilçilər məhsuldar və qeyri –məhsuldar, milli və alınma qruplarına bölünürlər.

Azərbaycan dilində –çı 4 , – lıq 4 , – lı 4 , – sız 4 və s . şəkilçilər məhsuldar şəkilçilərdir.

– cı (dam – cı) – ınc (gülünc)

– ic (çək – iç) – ar (aç-ar)

– laq (ot – laq) və s. şəkilçilər qeyri-məhsuldardır.

Mənşəyinə görə sona qoşulan şəkilçilər milli və alınma olaraq iki qrupa bölünür. Azərbaycan dilində milli şəkilçilər alınmalara nisbətən qat-qat çoxdur. Alınma şəkilçilər də iki qrupa bölünür: ərəb və fars mənşəli, rus və Avropa mənşəli şəkilçilər.

a) Ərəb mənşəli şəklçilər. Ərəb mənşəli bir sıra şəkilçilər ərəb sözləri ilə birlikdə dilimizə keçib tarixən geniş miqyasda işlənmişdir. Azərbaycan milli ədəbi dili formalaşdıqdan sonra həmin şəkilçilər öz yerini milli mənşəli şəkilçilərə verib dilimizi tərk etmişdir: hürufat (hərflər); əlamat (əlamətlər).

– at şəkilçisi cəmlik bildirən şəkilçidir. Ərəb sözləri ilə işlənib sonralar dilimizdən çıxmışdır. İndi dilimizdə qalan ərəb mənşəli şəkilçilər öz əvvəlki funksiyasını demək olar ki, itirmişdir. Məsələn, xəcalət, dəyanət, mətanət, keyfiyyət, kəramət kimi sözlərdə biz cəmlik axtarmırıq.

b) Fars mənşəli sözdüzəldici şəkilçilər dilimizdə daha çoxdur. Onlar fars dilində müstəqil söz olduğu halda, Azərbaycan dilinə isim düzəldən şəkilçi kimi keçmişdir. Məsələn, xətt-keş. Keş şəkilçisi keşidən felinin köküdür. İsim düzəldən şəkilçi kimi dilimizə keçmişdir. Eyni sözlər baz, kar, dar, suz, bər, əndaz şəkilçiləri haqqında da demək olar (xana, pərəst, pərvər).

-dar – malik olmaq məsələn, əməkdar, evdar;

– kar – iş, məsələn, sahibkar, sənətkar;

-saz – düzəldən, məsələn, saatsaz rəngsaz;

-xana – ev, otaq məsələn, çayxana, kitabxana.

c) Rus və Avropa mənşəli şəkilçilər.Belə şəkilçilər dilimizdə azdır. Bunun 2 səbəbi var. Birincisi, bu dillərin özündə affikslər azdır, çünki onlarda prefiks və infikslər daha çox inkişaf etmişdir. İkincisi, bu şəkilçilərin alınma tarixi son dövrlərə təsadüf edir. Bu dövrdə isə milli ədəbi dilimizin normaları artıq sabitləşmişdir. Buna görə də belə şəkilçilər kütləvi surətdə dilimizə keçə bilməmişdir. Alınma sözlərə öz şəkilçilərimiz artırılmışdır. Traktorist, motorist, svarşik və s. sözlər dilimizin öz şəkilçiləri ilə traktorçu, motorçu, qaynaqçı və s. kimi verilir.

Sözdəyişdirici (qrammatik) şəkilçilər.

Sözün axırına qoşulub onu formaca dəyişən şəkilçilər kökə leksik deyil, qrammatik məna verir. Bu şəkilçilər sözlərin bir-birinə bağlanmasına xidmət edir. Bu şəkilçilərin bəzi xüsusiyyətləri var:

1.Bunların içində alınma olanları yoxdur, hamısı öz şəkilçilərimizdir.

2.Yalnız ahəngə tabe olan şəkilçilərdir. 2 və 4 cür yazılan şəkilçilərdir. Ahəngə tabe olduqları üçün içərilərində birvariantlılar yoxdur.

Qrammatik şəkilçilər dilimizdə çoxdur.

İsimlərdə – cəm, mənsubiyyət, hal, şəxs- xəbərlik şəkilçiləri, fellərdə – şəxs, zaman, şəkil, inkarlıq şəkilçiləri və s.