Qırmızı Terror

Однако в 1939 году, после относительного смягчения процесса следствия все подследственные отказались от своих показаний [1] . В связи с этим, их дело передали на рассмотрение особого совещания при НКВД. Тем не менее, следствие заявило, что “этот отказ не состоятелен и является сознательным с их стороны маневром с целью ввести в заблуждение следственные органы при разборе их дел” и передало дело в суд. 24 апреля 1941 года Военная Коллегия Верховного Суда СССР сочла недостаточно аргументированными обвинения руководителей ЗПЦКНО и других арестантов, проходящих по этому делу и поэтому вернула это дело в НКВД Аз. ССР [2] .

Дело «Запасного правотроцкистского центра контрреволюционной националистической организации»

Дело «Запасного правотроцкистского центра контрреволюционной националистической организации» (ЗПЦКНО) (азерб. “Sağ-trotskiçi ehtiyat mərkəzinin əksinqilabi milliyətçi təşkilatı” rəhbərlərinin işi , 1938-1956) — сфабрикованное высшим руководством Азербайджанской ССР политическое дело, по которому было осуждено несколько депутатов Верховного Совета СССР 1-го созыва и руководителей народного хозяйства Азербайджана. Всего же по данному делу “было арестовано и осуждено к расстрелу или к длительному сроку лишения свободы свыше трехсот руководящих партийных и советских работников, в том числе: 32 секретаря райкомов партии, 28 председателей райисполкомов, 15 наркомов и их заместителей, 66 инженеров, 88 командиров Советской армии и Военно-морского флота, 8 профессоров и другие руководящие работники” [1] .

• 1 Предыстория
• 2 Состав руководства ЗПЦКНО
• 3 Аресты и ход следствия
• 4 Отказ обвиняемых от показаний
• 5 Обвинения во вредительстве в народном хозяйстве
• 6 Приговор суда в отношении руководителей ЗПЦКНО
• 7 Реабилитация
• 8 Дело ЗПЦКНО в судебном процессе над М. Д. Багировым и его сообщниками
• 9 Примечания
• 10 Литература

Предыстория

Это дело стало региональным продолжением репрессий в СССР против членов «Антисоветского право-троцкистского блока», руководителями которого были объявлены Бухарин и Рыков. По версии следствия, ЗПЦКНО представляла собой союз азербайджанских националистов с правотроцкистами, которыми в деле были представлены в основном все лица других национальностей [2] .

“Запасной” эта организация была названа потому, что она была якобы создана после разгрома органами НКВД предыдущего (основного) центра этой организации, который действовал в 1936—1937 годах; а участники этого дела были в “запасе” на случай этого разгрома и возродили деятельность предыдущей организации [2] .

Состав руководства ЗПЦКНО

Руководителями ЗПЦКНО были объявлены несколько человек [1] , из которых пятеро были руководителями народного хозяйства Аз. ССР и депутатами Верховного Совета СССР 1-го созыва (палата национальностей):

• Манаф Халилов (1-й заместитель председателя Совета Народных Комисссаров Аз. ССР);
• Ибрагим Асадуллаев (народный комиссар внутренней торговли Аз. ССР);
• Абульфат Мамедов (народный комиссар земледелия Аз. ССР);
• Искендер Алиев (народный комиссар легкой промышленности Аз. ССР);
• Ефим Родионов (Уполномоченный Народного Комиссариата Связи СССР по Аз. ССР);
• Борис Люборский-Новиков (ответственный работник СНК Аз ССР, депутатом не являлся)

Помимо этого по этому делу был осужден еще один «правотроцкист»”, депутат Верховного Совета СССР, не входящий в руководство организации, но сотрудничавший с ними. Это секретарь Ленинского РК КП (б) г. Баку Николай Кульков [2] .

Таким образом, по этому делу были осуждены шесть депутатов ВС СССР от палаты национальностей.

Аресты и ход следствия

В 1937 году по указанию секретаря ЦК КП (б) Аз. ССР Мир Джафара Багирова начался сбор анонимок и других компроматов на депутатов ВС СССР от Азербайджана [3] . Аресты руководства ЗПЦКНО были произведены в июне-июле 1938 года на основе доносов нескольких лиц. Имена Алиева, Мамедова и Асадуллаева были внесены в «сталинские расстрельные списки» 1-й категории датированные 25 сентябрем 1938 года [4] . Однако уже в октябре того же года репрессии в СССР стали относительно ослабевать и большинство заключенных больше не расстреливали, а приговаривали к длительным срокам заключения. Видимо по этой причине их не расстреляли.

Руководство ЗПЦКНО обвинили в целом ряде преступлений, в том числе:

• Подготовке вооруженного восстания против советской власти, с целью отторжения Азербайджана из состава СССР;
• Подготовке террористических актов против руководства КП (б) Аз. ССР;
• Установлении связи с враждебными с СССР странами;
• Оказании содействия интервенции мирового фашизма против СССР;
• Создании параллельных структур власти для прихода к власти после разгрома СССР;
• Экономическом саботаже и вредительстве на заводах и предприятиях Азербайджанской ССР с целью ослабления доверия населения к центральной власти;
• Проведении среди населения пропаганды, с целью дискредитации советской власти;
• Вербовке новых членов организации.

Всех обвиняемых по этому делу били и пытали с целью признания ими своей вины [5] и указания на других членов «организации». По этой причине все они признались во всех выдвинутых против них обвинениях.

Отказ обвиняемых от показаний

Однако в 1939 году, после относительного смягчения процесса следствия все подследственные отказались от своих показаний [1] . В связи с этим, их дело передали на рассмотрение особого совещания при НКВД. Тем не менее, следствие заявило, что “этот отказ не состоятелен и является сознательным с их стороны маневром с целью ввести в заблуждение следственные органы при разборе их дел” и передало дело в суд. 24 апреля 1941 года Военная Коллегия Верховного Суда СССР сочла недостаточно аргументированными обвинения руководителей ЗПЦКНО и других арестантов, проходящих по этому делу и поэтому вернула это дело в НКВД Аз. ССР [2] .

Обвинения во вредительстве в народном хозяйстве

После отказа подследственных от своих показаний и возвращения дела на доследование позиции обвинения заметно ослабли. Поэтому после этого обвинение в отношении руководителей ЗПЦКНО было в основном выстроено на «вредительстве» в народном хозяйстве в контрреволюционных целях [2] . Построить обвинение на “вредительстве” было намного легче, так как все обвиняемые занимали высокие посты в системе народного хозяйства Аз. ССР. А найти недостатки в работе на их предприятиях и придать им политическую мотивацию было достаточно простым делом. С этой целью на предприятия и наркоматы, возглавляемые ранее обвиняемыми, были отправлены комиссии по выявлению сознательных актов “вредительства”, с целью нанести удар советскому режиму. По окончании работы этих комиссий были составлены соответствующие Акты, удобные для обвинения. По ним обвиняемым были выдвинуты новые обвинения.

Приговор суда в отношении руководителей ЗПЦКНО

Постановлением от 7 августа 1940 года, дела М. Халилова, И. Асадуллаева, И. Алиева, А. Мамедова были объединены в единое дело, а 31 августа, в соответствии с обвинительным заключением, их дела были отправлены на рассмотрение Военной коллегии Верховного Суда СССР. После этого некоторые обвиняемые были отправлены в Москву, где содержались в Бутырской тюрьме. Но потом снова были этапированы в Баку.

30 августа 1941 года в Баку состоялся судебный процесс над членами ЗПЦКНО. Он был проведен в закрытом судебном заседании Военным трибуналом Закавказского военного округа в выездной сессии. Согласно копии Приговора суда №00497 подсудимые были признаны виновными в организации контрреволюционной националистической организации и установлении связей с правотроцкистами [2] . Практически их контрреволюционная деятельность выражалась в проведении вербовки новых лиц в к-р организацию и вредительстве на объектах народного хозяйства Аз. ССР.

Приговором суда Халилов, признанный главой организации был приговорен к 15-ти; Мамедов, Асадуллаев, Алиев и Родионов к 10-ти; Люборский-Новиков к 8-ми годам заключения в исправительно-трудовых лагерях (и.т.л.) [2] . Приговоренные отбывали сроки заключения в различных и.т.л., в том числе Карлаге, в которых многие из них умерли: Халилов в 1944 г., Асадуллаев в 1946 г., Родионов в 1942 г. В отношении Б. Люборского-Новикова уголовное дело было прекращено в 1943 году.

Реабилитация

После смерти Сталина и отстранения 5 марта 1953 года секретаря ЦК КП (б) Мир Джафара Багирова от занимаемой должности, в мае 1954 года была создана Центральная комиссия по пересмотру дел осуждённых за «контрреволюционные преступления» во главе с генеральным прокурором СССР Р. А. Руденко, которая вплотную занялась расследованием дел жертв политических репрессий в Азербайджане. Дело о «запасном право-троцкистском центре контрреволюционной националистической организации» в Азербайджане также было пересмотрено этой комиссией на основе заявления, поданного 11.11.1954 г. Искендером Алиевым, [6] который отсидел в и.т.л. Карлага 18 лет. В тексте Определения Военной коллегии Верховного Суда СССР № 18146/41 от 23 апреля 1955 года говорилось о том, что в основу обвинения положены личные противоречивые показания обвиняемых и свидетелей, которые были добыты незаконным путем с применением насилия; впоследствии все они отказались от своих показаний; других объективных доказательств по делу добыто не было; обвинительные материалы в отношении осужденных были сфальсифицированы органами предварительного следствия [1] .

Дело ЗПЦКНО в судебном процессе над М. Д. Багировым и его сообщниками

Сразу после возвращения из Карлага в Баку, один из главных пострадавших в деле ЗПЦКНО Искендер Алиев был привлечен к судебному процессу над бывшим секретарем ЦК КП (б) М. Д. Багировым и его сообщниками, который проходил в апреле 1956 года, на котором они были признаны виновными в выдвинутых против них обвинениях и осуждены. И. Алиев участвовал на этом процессе в качестве пострадавшего от репрессий и был одним из главных свидетелей обвинения против М. Д. Багирова и его сообщников. Он был реабилитирован еще в апреле 1955 года. Но продолжал оставаться в ссылке до апреля 1956 года потому, что Прокуратура СССР готовила его для участия на суде по делу Багирова и его сообщников. Возможно его более ранний приезд в Баку органы следствия сочли опасным для свидетеля [2] .

Дело ЗПЦКНО было одним из доказанных судом пунктов обвинения, которое выдвигал против Багирова и его сообщников Генеральный Прокурор СССР Р. А. Руденко. Это дело с именами репрессированных «руководителей» организации было упомянуто в тексте судебного Приговора М. Д. Багирову и его сообщникам [1] .

После реабилитации, в 1957 году умер А. Мамедов. Алиев был восстановлен в партии, вернулся на руководящие должности в системе Народного хозяйства Аз. ССР, был пенсионером союзного значения и умер в 1972 году [2] .

Примечания

1. ↑ 1,01,11,21,31,4Копия приговора Военной коллегии ВС СССР от 26 апреля 1956 г. по делу М. Д. Багирова, Т. М. Борщева, Р. А. Маркаряна, X. И. Григоряна, С. И. Атакишиева и С. Ф. Емельянова // Политбюро и дело Берия. Сборник документов. М.: Кучково поле, 2012, c. 881-892.(неопр.) . Дата обращения: 6 февраля 2018.Архивировано 10 февраля 2018 года.
2. ↑ 2,02,12,22,32,42,52,62,72,8 Айдын Али-заде. Красный террор в АзербайджанеАрхивная копия от 2 июня 2018 на Wayback Machine. Журнал Уроки Истории / Мемориал, 2018.
3. ↑Теюб Гурбан (составитель). На имя Багирова, за подписью Багирова. Сборник архивных материалов / / Редактор А. Балаев.. — Баку: “Ol”npkt, 2016. — С. 59-60; 85. — 392 с. — ISBN 978-9952-494-86-0.
4. ↑Список лиц, подлежащих суду Военной Коллегии Верховного Суда СССР от 25 сентября 1938 года. Подписал Сталин, Молотов, Каганович, Ворошилов. АП РФ, оп.24, дело 419, лист 167 // Сталинские списки.(неопр.)(недоступная ссылка). Дата обращения: 12 февраля 2018.Архивировано 12 февраля 2018 года.
5. ↑Николай Смирнов. Рапава, Багиров и другие. Антисталинские процессы 1950-х гг.. — АИРО-XXI, 2014. — С. 123-124. — 380 с. — ISBN 978-5-91022-274-2.
6. ↑Архивированная копия(неопр.) . Дата обращения: 6 февраля 2018.Архивировано 3 февраля 2018 года.

Литература

• Alizade, A. (2021). Red Terror in Azerbaijan: The Case of the “Reserve Rightwing Trotskyite Center of the Counterrevolutionary Nationalist Organization” (1938-1956). Journal of Universal History Studies, 4 (1), 54-66. DOI: 10.38000/juhis.908368.
• Али-заде A. A. Красный террор в Азербайджане. Журнал Уроки Истории / Мемориал, 2018.
• Политбюро и дело Берия. Сборник документов — М. 2012. С. 881-892.
• Смирнов Н. Рапава, Багиров и другие. Антисталинские процессы 1950-х гг.. — АИРО-XXI, 2014. — С. 123-124. — 380 с. — ISBN 978-5-91022-274-2.
• Теюб Гурбан (составитель).На имя Багирова, за подписью Багирова. Сборник архивных материалов / / Редактор А. Балаев.. — Баку: “Ol”npkt, 2016. — С. 59-60. — 392 с. — ISBN 978-9952-494-86-0.
• Əlizadə A. A. Azərbaycanda qırmızı terror:“sağ-trotskiçi ehtiyat mərkəzinin əksinqilabi milliyyətçi təşkilatı”nın işi (1938-1956) // Elmi əsərlər. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal № 1 (30), Bakı, 2018, s. 142-153.

• Уголовный кодекс РСФСР 1926 года
• 58-я статья
• Закон о трёх колосках

• Раскулачивание
• Карательная психиатрия
• Репрессии против верующих
  • евангелисты и баптисты
  • уничтожение кладбищ
  • в Азербайджанской ССР
  • в Белорусской ССР
  • в Казахской ССР
  • в Монголии
  • в Башкирии
  • в Туве
  • в Чечено-Ингушетии
  • Депортации народов в СССР
    • поляки
    • немцы
    • карачаевцы
    • балкарцы
    • калмыки
    • чеченцы и ингуши
    • крымские татары
    • китайцы
    • Июньская депортация 1941 года
    • Депортация калининградских немцев
    • Операция «Запад»
    • Операция «Весна»
    • Операция «Юг»
    • Операция «Прибой»
    • Операция «Север»

    Qırmızı Terror

    Qırmızı Terror Rusiyanın Mülki Müharibəsi zamanı Bolşevik hökuməti tərəfindən həyata keçirilən kütləvi repressiyalar, sinif ittihamı və icrası proqramı idi.

    Rusiyanın İnkişafı

    1917-ci ildə bir neçə onilliklər ərzində institusional tənəzzül, xroniki pis idarəetmə, yüksəlmiş siyasi maarifləndirmə və qorxunc bir müharibə Rusiyada Çar Rusiyasının rejiminin belə böyük bir üsyanla qarşılanmasına səbəb olub, o cümlədən hərbi sadiqliyin itirilməsi, iki paralel rejimin hakimiyyətə gələ biləcəyi Rusiyada: liberal Müvəqqəti Hökumət və sosialist bir sovet.

    1917-ci ildən etibarən PG inqilabını itirib, Sovet ittifaqına qoşulub, lakin etibarlılığını itirmişdi və Lenin altında həddindən artıq sosioloqlar oktyabrda yeni bir inqilab sürməyə və hakimiyyətə gələ biliblər. Onların planları bolşevik qırmızıları və onların müttəfiqləri arasında, və onların düşmənləri olan beyazlar, geniş bir sıra insanlar və maraqlar arasında düzgün birləşməmiş və bölünmələri səbəbindən məğlub ediləcək vətəndaş müharibəsi başlamışdır. Onlar sağ qanadlar, liberallar, monarxistlər və daha çox idi.

    Qırmızı Terror

    Vətəndaş müharibəsi dövründə, Lenin mərkəzi hökuməti Qırmızı Terror adlandırdılar. Bu məqsədlər iki dəfə idi: Lenin diktatorluğu uğursuz təhlükə altında idi, Terror onlara dövləti idarə etməyə və onu terrorla tənzim etməyə imkan verdi. Eyni zamanda, dövlətin “düşmənləri” nin bütün siniflərini aradan qaldırmaq, burjua Rusiyaya qarşı işçilər tərəfindən müharibə aparmaq idi. Bu məqsədlə qanunun xaricində fəaliyyət göstərən və bir sinif düşmən olaraq mühakimə olunan hər zaman görünən hər kəsə həbs edə biləcək kütləvi bir polis dövləti yaradıldı.

    Şübhəli, yanlış yerlərdə yanlış yerlərdə olma və qısqanc rəqiblər tərəfindən təqsirləndirilməsi hamısı həbs cəzasına səbəb ola bilər. Yüz minlərlə adam kilidləndi, işgəncə edildi və edam edildi. Bəlkə 500 min öldü. Lenin özünü ölüm əmrlərini imzalamaq kimi gündəlik fəaliyyətdən kənar tutmuşdu, lakin o, hər şeyi dişlilərə itələyən hərəkətverici qüvvə idi.

    O, ölüm cəzasını qadağan edən Bolşevik səsvermə ləğv edən adam idi.

    Terror, sadəcə, 1917 və 18-ci illəri əhatə edən rus kəndlilərinin daha böyük miqdarda yönəldilmiş nifrət dolu hücumlarından böyüdüyü üçün Lenin-in yaradılması idi. Ancaq Lenin və Bolşeviklər bununla razı qaldılar. Lenin öldürüldükdən sonra 1918-ci ildə böyük dövlət dəstəyi verildi, lakin Lenin sadəcə həyatından qorxaraq onu təkrarlamadı, amma bolşevik rejimin tərkibində olmuşdu (və onların motivasiyası) İnqilabdan əvvəl. Bir dəfə təkzib edildiyində Leninin təqsiri aydındır. Sosializmin ekstremal versiyasında təzyiqin daxili xarakteri aydındır.

    Fransız inqilabı

    Fransız İnqilabı haqqında oxuduğunuz təqdirdə terrordan qaçan bir hökuməti tanıyan aşırı bir qrupun düşüncəsi tanış ola bilər. 1917-ci ildə Rusiyada tutulan insanlar Fransız İnqilabına ilham üçün aktiv baxdılar – Bolşeviklər özlərini Jakobins kimi düşündilər və Qırmızı Terror Robespierre və digərlərinin Terroruna birbaşa aiddir .

    Qırmızı terror

    Sovet tarixşünaslığında “qırmızı terror”un 2 sentyabr 1918-ci ildə Yakov Sverdlov tərəfindən rəsmən elan olunduğu və həmin ilin oktyabrında başa çatdığı göstərilir. Lakin bir çox tarixçilər bunu bütün Rusiyada vətəndaş müharibəsi dövrünü (1918-1922) əhatə etdiyini bildirirlər. Kütləvi repressiyalar ədalət mühakiməsi olmadan ÇK (Fövqəladə Komissiya) və Bolşevik Hərbi Kəşfiyyat Agentliyi (QRU)tərəfindən birgə həyata keçirilirdi.

    Bu kampaniyanın əsas məqsədi xalq düşmənləri hesab olunan əksinqilabçılarla mübarizə idi. Əksər rus kommunistləri elan edirdilər ki, Qırmızı terror köhnə “istismarçı sinif”lərin bütöv sosial qruplarını qırmaq üçün lazımdır. Lenin də əvvəl terrora istinad etmişdi. 1917-ci ildən, hətta “Dövlət və İnqilab” əsərində də göstərdiyi kimi inqilabi diktaturaya çağırış açıq şəkildə duyulurdu. Marks proletariat diktaturasını əsaslandırmış, Lenin isə inkişaf etməmiş Rusiya şəraitində çəkic və orağın simvolizə etdiyi fəhlələrin və kasıb kəndlilərin diktaturasını irəli sürmüşdür.

    Bu ərəfədə əksər insanların günahları aktiv əməlləri ilə deyil, sosial statusları ilə müəyyən edilirdi. Fövqəladə Komissiyanın bir çox rəhbərləri söyləyirdilər ki, sovetlər əleyhinə silahla və ya sözlə çıxanların ittiham sənədlərinə baxmayın. Ondan birbaşa soruşun ki, o hansı sinfə mənsubdur, keçmişi nə olub, təhsili, peşəsi nədir. Bunlar ittihamın taleyini təyin edən suallardır. Bu, əslində, “qırmızı terror”un mənasını və mahiyyətini açıq şəkildə göstərən amllərdir.

    Kütləvi repressiya kampaniyasına Petroqrad ÇK-sının rəhbəri Moisey Uritskiyə və 1918-ci il avqustun 30-da Fanni Kaplan tərəfindən Leninə sui-qəsd cəhdlərinə görə rəsmi cəza kimi təşəbbüs göstərilmişdir. Yaraları sarınarkən Lenin təlimat vermişdir: “Gizlicə və qəddarcasına amansız terroru hazırlamaq lazımdır”. Hətta bu sui-qəsdlərdən əvvəl Lenin Nijni Novqorodda qalxmış sivil etirazlara cavab vermək və Penzada hərbi dəstələr tərəfindən taxılları qarət olunan torpaq sahiblərinin etirazlarını “əzmək” üçün “kütləvi terror tətbiq etmək” barədə teleqramlar göndərmışdir. “Yoldaşlar! Sizin 5 rayonda qalxan qolçomaq amansızcasına əzilməlidir… Siz bu adamları nümunəyə çevirməlisiniz. Ən azı 100 kulakı, varlı əclafları və tanınmış qaniçənləri asın. Onların adlarını yayın, bütün taxıllarını götürün… Bunların hamısını edin ki, millərlə ətrafda insanlar bunları görsünlər, anlasınlar, qorxularından əssinlər, onlara deyin ki, biz qaniçən kulakları öldürürük və belə də davam edəcəyik. Sizin Lenin.

    P.S. Sərt insanlar tapın.”

    1919-cu ildə Uritskiyə sui-qəsddən sonra “devrilmiş siniflərin nümayəndələrindən” 500 nəfəri bolşevik hökuməti tərəfindən dərhal edam edildi və bu “İzvestiya”da çap olundu. Daha sonra bildirildi ki, Petroqradda 800 təsdiq olunmuş düşmən güllələnmiş, 6229 nəfər həbsə alınmışdır. İlk iki ayın tələfatı 10-15 min arasında olmuşdur.

    Vətəndaş müharibəsi qızışdıqca “mülkədar sinfi”nə məxsusluqları əsasında cəzalandırılmış məhbusların, şübhəlilərin və girovların sayı bolşeviklər tərəfindən işğal olunmuş şəhərlərdə sürətlə artırdı. Xarkovda 1919-cu ilin fevral-iyun aylarında 2 mindən çox adam edam olunmuşdur, həmin ilin dekabrında şəhər yenidən işğal olunanda mindən artıq insan öldürülmüşdür. Rostov-Donda 1920-ci ilin yanvarında təxminən 1000 nəfər, Odessada 1919-cu ilin may-avqustunda 2200 nəfər, 1920-ci ilin fevralı ilə 1921-ci ilin fevralı arası 3 minədək nəfər, Kiyevdə 1919-cu ilin fevral-avqustunda ən azı 3000 nəfər, Yekaterinodarda 1920-ci ilin avqustu ilə 1921-ci ilin fevralı arası 3000 nəfər, Kubandakı balaca şəhər Armavirdə 1920-ci ilin avqust-oktyabrında 2-3 min nəfər. Siyahını uzatmaq olar.…

    Bir faktı da qeyd edək ki, general Pyotr Nikolayeviç Vrangelin 1920-ci ilin sonunda məğlubiyyətindən sonra Leninin Krıma, Bela Kunilə gəlişi 50.000 hərbi dustaqın və mülki şəxsin güllələnməsi, edamı ilə nəticələnmişdi. Onlara təslim olacaqları təqdirdə amnistiya vəd olunmuşdu. Lakin təklif heç kəs tərəfindən qəbul edilməmişdi. Tədqiqatçıların fikrincə, bu, Vətəndaş müharibəsinin ən böyük kütləvi qırğınlarından biri sayılır.

    1919-cu ilin 16 martında ÇK-nın bütün hərbi qüvvələri vahid “Respublikanın Daxili Müdafiə Qüvvələri” adı ilə birləşdirildi, hansı ki, 1921-ci ildə sayı 200 min nəfər idi. Bu qüvvələr əmək düşərgələrinə nəzarət edir, QULAQ sistemində işləyir, qida tələbatını qarşılayır, kəndli üsyanlarını, fəhlə iğtişaşlarını, Qırmızı Orduda qiyamları yatırdırdılar.

    Həqiqət və yalan: bir partiya, bir ideologiya, bir diktatura

    1920-ci illərdə Azərbaycanda repressiyalar

    Məlum olduğu kimi, sosializmin təşəkkülü, fəhlə-kəndli hökumətinin qərarlaşması respublikamız üçün daha ağrılı keçmişdir. XI ordunun Hərbi İnqilabi Şurası və yeni qurulmuş Sovet hökuməti öz fəaliyyətinin hələ ikinci günü “Müsavat” və “İttihad” partiyalarının rəhbərləri ilə əməkdaşlıq etmək barədə müqavilə imzalamışdı. Lakin bu müqavilə tezliklə Semyon Pankratovun rəhbərlik etdiyi XI ordunun xüsusi şöbəsi tərəfindən pozulmuşdur. Həmin şöbə, sonra isə Fövqəladə Komissiya (ÇK) kütləvi həbslər aparmağa başlamış, həbs düşərgələri az vaxtda Azərbaycanın qabaqcıl ziyalı nümayəndələrinin hesabına doldurulmuşdur.

    S.A.Pankratov kim idi? Əvvəllər adi dənizçi olan bu insan XI ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi, bolşevik istilasının ilk günlərindən 1920-ci ilin iyun ayınadək Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri olmuşdur. Azərbaycanda ilk kütləvi qırğınların, sui-qəsdlərin və repressiyaların təşkilatçılarından idi. Bu, həmin Pankratov idi ki, onun tabeliyində Azərbaycan kommunistlərinin gələcək lideri Mircəfər Bağırov xidmət etmişdir. S.Pankratov hələ Bakı hadisələrindən əvvəl “Qanlı Həştərxan” olaylarından məşhur idi.

    Pankratov qısa müddətdə – 1920-ci ilin may-iyun aylarında Az.FK-ya başçılıq etmişdir. Nəriman Nərimanov Azərbaycana gəldikdən sonra Hərbi İnqilabi Komitəyə (HİK) şikayət edir ki, Fövqəladə Komissiya HİK-lə razılaşdırılmadan adamları güllələyir. Bu məlumatdan sonra Pankratov Az.FK-dan uzaqlaşdırılır və yenidən XI Ordunun xüsusi şöbəsinə qayıdır. Lakin çox keçmir ki, 1920-ci ilin avqustunda MK-nın Sıyasi Bürosu Azərbaycanda üsyanların yatırılması haqqında məsələni müzakirə edərkən bunun üçün yaradılmış “dördlük”də Xüsusi şöbədən Pankratov da yer alır.

    1920-ci ilin aprelində hakimiyyət qan tökülmədən ələ keçirilsə də, tezliklə bolşeviklərin müstəmləkəçilik siyasəti Gəncə, Şuşa, Zaqatala, Lənkəran və digər uyezdlərdə çoxlu üsyana səbəb oldu. Qeyd edək ki, 1920-1924-cü illərdə 54 genişmiqyaslı silahlı üsyan baş vermişdi. Üsyançıları və onları dəstəkləyən mülki əhalini amansızcasına, istintaqsız yerindəcə edam etmişdilər. Alimlərin yazdıqlarına görə, ümumilikdə, 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci ilin avqustunadək Azərbaycanda “qırmızı terror”un 48 min qurbanı olmuşdur. Həmin insanların təxminən dörddə biri ən iri Gəncə üsyanı (1920-ci il 26-31 may) zamanı öldürülmüşdür.

    Gəncə üsyanından sonra onun iştirakılarından olan 23 zabit, o cümlədən 6 general Nargin adasına gətirilmişdir. Bolşeviklərin əsir götürdüyü general-mayor Feyzulla Mirzə Qacar Bakıya göndərilmiş və bu adada güllələnmişdir.

    1920-ci il iyunun 6-da Gəncə yaxınlığında 79 yüksəkrütbəli azərbaycanlı zabit həbs edilmişdir. Pankratovun əmri ilə onlar da Nargin adasında güllələnmişlər. Yüksəkrütbəli zabitlər arasında Gəncənin general-qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyov, general Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı, podpolkovnik İsmayıl xan Ziyadxanov, general İbrahim ağa Usubov, general Əmir Kazım Qacar, Bakı şəhər polis idarəsinin rəisi Quda Qudiyev, Süleyman bəy Sulkeviç ( o,1920-ci il iyulun 15-də Bayıl həbsxanasında güllələnmişdir), milyonçu Murtuza Muxtarov, general Məhəmməd Mirzə Qacar, general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, general Həbib bəy Səlimov, İsgəndər bəy Seyfulin və digərləri var idi. Generallar Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov Nəriman Nərimanovun zaminliyi sayəsində sağ qalmışdılar.

    Sonradan 20-30-cu illərdə bədnam “kollektivləşmə” dövrü start götürdü. Ortabab kəndlilər qolçomaq adı ilə bir sinif kimi ləğv edilməyə başladı. Sovet cəza orqanları tərəfindən onların bütün mülkiyyətlərinin əllərindən alınması kəndlilərin kütləvi çıxışlarına səbəb oldu. Bu çıxışları banditizm adlandıran siyasi orqanlar həmin narazılıqları silah gücünə çox amansızlıqla yatırdırdılar.

    Tədqiqatçıların fikrincə, bir faktı da qeyd edək ki, o zaman respublikada güclü siyasi lider də yox idi. 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda bolşevik partiyasının bir neçə görkəmli xadimi işləyirdi, lakin Nəriman Nərimanovdan başqa, onların hamısı özgə millətlərin nümayəndələri idi. N.Nərimanov isə partiya hakimiyyətinin bütün şaxələrini birləşdirə bilməmişdi. Tezliklə o, opponentləri tərəfindən respublikanın siyasi səhnəsindən sıxışdırılıb çıxarıldı. Azərbaycan 1930-cu illərin ortalarınadək, əslində, güclü siyasi lidersiz qalmışdı. Demək olar ki, hər il respublikada rəhbərlik dəyişirdi. Fitnə-fəsadlar, qruplaşmalar, çəkişmələr, şəxsi münasibət zəminində intriqalar hakim partiyanın yuxarı təbəqəsini sarsıdırdı.

    Faktlardan o da məlumdur ki, yerli əhalidə bolşevizmə xüsusilə mənfi münasibət var idi. Bu məsələdə milli amil də mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanda bolşevik yönümlü təşkilat və komitələrin yaranması buraya əhalinin erməni hissəsinin kütləvi axını ilə müşayiət olunurdu ki, bu da azərbaycanlılarda güclü narahatlıqlar doğururdu. Ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdikləri vəhşilik və dəhşətlər yerli əhalinin hafizəsində böyük iz qoymuşdu. 1918-ci ilin mart hadisələri də bu məsələdə həlledici rol oynamışdı. Bakı kommunası Azərbaycan xalqının tarixində qanlı izlərlə yaddaşlaşmışdı. Məhz erməni bolşeviklərinin əli ilə daşnakların hərbi birləşmələri bütün türklərdən və Azərbaycanın bölgələrində yaşayan müsəlman türklərindən qanlı qisas alırdı. Azərbaycanlılar bu mənfur millətdən olan əhalinin fəal iştirak etdiyi siyasi təşkilatlara və partiyalara əvvəldən şübhə ilə yanaşırdılar.

    Sovet repressiya maşınının var gücü ilə işlədiyi o günlərin xronikasını göz önünə gətirərkən bir daha əmin olursan ki, bu dəhşətli bəla millətimizin iradəsini sarsıtmağa, nəsillər arasındakı əlaqəni, varisliyi məhv etməyə və onun qəlbindəki əbədi azadlıq idealını öldürməyə xidmət edirdi. Bolşeviklər sosializm qurmaq istəyirdilər, amma nəticədə məlum oldu ki, heç öz istədikləri sistemi də qura bilməyiblər və tamamilə əcaib bir quruluş meydana gəlib. Bu quruluşda insan amili hər şeydən arxada qalıb, bütün iqtisadi-siyasi münasibətlər kollektiv maraqlar müstəvisində həll olunsa da, unudulub ki, hər bir kollektiv elə ayrı-ayrı insanlardan təşkil olunur. Onları real maraqlar ətrafında birləşdirən ümumi bir məxrəc olmalıdır. Bax rəhbərlər bunu, insanları vahid bir məqsəd ətrafında birləşdirməyin düzgün yolunu kəşf edə bilməmişdilər. Bir sözlə, sosializm quruculuğu özünü doğrultmamışdı və elə buna görə də onlar məcburən “dəmir əl” prinsipini işə salmalı oldular. Həm də bu elə bir sürətlə başladı ki, cəmiyyət uzun müddət yaşadığı ölkədə nə baş verdiyini anlaya bilmədi. Kütləvi repressiyaların geniş vüsət alması insanların psixoloji durumuna, siyasi baxışlarına və düşüncə tərzinə ciddi zərbə vurdu. Amma o dövrün ideoloqları bunun fərqində deyildilər.

    Related posts:

    1. Azrbaycan dili 2 ci sinif test nümunlri
    2. Liderlik nedir
    3. Elektron qurguların sasları i
    4. Mirzə i brahimov böyük dayaq