Maktab o’quvchilarining individual- psixologik xususiyatlarini o’rganishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

Yaş psixologiyasının ümumi psixologiya ilə əlaqəsi xüsusilə böyükdür. Yaş psixologiyası ümumi psixologiya sahəsində əldə edilmiş qanunauyğunluqlara istinad edir, digər tərəfdən yaş psixologiyası sahəsində aparılan tədqiqatlar ümumi psixoloji qanunauyğunluqları zənginləşdirməyə kömək edir.

Qiyosiy psixologiya

Qiyosiy psixologiya – bu odamlarni bilish uchun hayvonlarni o’rganadi. Buning asosi shundaki, xulq-atvor qonunlari ma’lum darajada barcha turlar uchun bir xildir va shuning uchun kalamushlar, itlar, mushuklar va boshqa hayvonlarni o’rganish natijasida olingan bilimlar odamlarga umumlashtirilishi mumkin.

Hayvonlar ustida uzoq yillik tajribalar mavjud va ko’plab yangi dorilar va kosmetika vositalari odamlarga emas, balki ularning ta’siri qanday ekanligini tekshirish uchun sinovdan o’tkazildi. Agar aniq zararli nojo’ya ta’sirlar bo’lmasa, unda insoniy sinovlar tez-tez uchraydi.

Psixologiyada bu usul ko’pincha nomotetik yondashuvni qo’llaydiganlar tomonidan ma’qullanadi (masalan, Behaviourizm va biologik yondashuv).

Masalan, bixevioteristlar ta’lim qonunlari barcha turlar uchun bir xil ekanligini ta’kidladilar. Pavlovning (1897/1902) itlardagi klassik konditsionerlik va Skinnerning kalamushlarda operant konditsionerlik bo’yicha tadqiqotlari, shuning uchun inson psixologiyasi haqida tushuncha beradi. Ba’zilar hattoki bunday tadqiqotlar natijalari biz bolalarni maktablarda o’qitish uslubini qayta tashkil etish uchun asos beradi deb da’vo qilishgacha borishadi.

Qiyosiy psixologiyaning yana bir qo’llanilishi – bu bola rivojlanishini o’rganishda. Konrad Lorenz va Garri Xarlov – bu onalikdan mahrum bo’lish oqibatlari bo’yicha eng taniqli tadqiqotchilar.

Lorenz (1935) o’rdak va g’ozlarda imprintingni o’rgangan. U go’daklik davrida o’rdakning bog’lanib qolish davri bo’lganligini va agar ushbu imkoniyat oynasi qo’ldan chiqarilsa, u keyingi hayotda bog’lanib qolmasligini aniqladi.

Xerlou (1958) onalaridan ajratilgan (va boshqa barcha maymunlardan) chaqaloq rezus maymunlarning qaytarib bo’lmaydigan ijtimoiy va ruhiy zarar ko’rganligini aniqladi.

Ko’pgina psixologlarning ta’kidlashicha, inson go’daklari ham bog’lanish davri juda muhim va agar ular o’zlarining bog’lanish raqamidan ajralib tursalar, ular ham uzoq muddatli zarar ko’radi.

Kuchlar

1. Ba’zi jihatlar bo’yicha odamlar boshqa turlarga o’xshashdir. Masalan, biz hududiylikni, uchrashish marosimlarini, “tortishish tartibini” namoyish etamiz. Biz yoshlarimizni himoya qilamiz, tahdid qilganda tajovuzkor bo’lamiz, o’yin bilan shug’ullanamiz va hokazo. Shuning uchun o’zimiz va, ayniqsa, ijtimoiy tashkilotning murakkab shakllariga ega bo’lgan boshqa sutemizuvchilar o’rtasida ko’plab parallelliklar bo’lishi mumkin.
2. Boshqa turlarni o’rganish ko’pincha odamlarni o’rganish bilan bog’liq ba’zi murakkab axloqiy muammolardan qochadi. Masalan, onadan mahrum bo’lish oqibatlarini ko’rib chiqish mumkin emas, go’daklarni onasidan olib tashlash yoki boshqa turlarda bo’lgani kabi odamlarda izolyatsiya tajribasini o’tkazish.

Cheklovlar

1. Garchi ba’zi jihatlar bo’yicha biz boshqa turlarga o’xshasak ham, biz unday emasmiz. Masalan, odamlar boshqa turlarga qaraganda ancha aqlli va bizning xulq-atvorimiz ongli qarorning natijasidir, bu instinkt yoki qo’zg’alish mahsuliga qaraganda. Shuningdek, odamlar boshqa barcha turlardan farq qiladi, chunki biz tilni rivojlantirgan yagona hayvonmiz. Shuni ta’kidlash kerakki, boshqa hayvonlar biz belgilardan foydalanadigan belgilar yordamida va bizning tilimiz o’tmishdagi va kelajakdagi voqealar hamda mavhum g’oyalar to’g’risida muloqot qilishimizga imkon beradi.
2. Ko’p odamlar hayvonlarda tajriba o’tkazish axloqiy jihatdan aybdor deb ta’kidlashadi. Hech bo’lmaganda inson sub’ektlari o’zlarining roziligini berishi yoki bermasligi mumkin. Ba’zi juda dahshatli tajribalarda ishlatiladigan hayvonlar bunday tanlovga ega emas edilar. Shuningdek, biz ushbu boshqa turlarga etkazgan azob-uqubatlarimizdan nimani qo’lga kiritdik. Tanqidchilarning ta’kidlashicha, natijalarning aksariyati bo’lishga loyiq emas va natijalar vositalarni oqlamaydi.

APA uslubidagi ma’lumotnomalar

Harlow, H. F. & Zimmermann, R. R. (1958). Chaqaloq maymunlarda affektiv ta’sirchanlikni rivojlantirish. Amerika falsafiy jamiyati materiallari, 102,501 -509.

Lorenz, K. (1935). Der Kumpan in der Umwelt des Vogels. Der Artgenosse als auslösendes Moment sozialer Verhaltensweisen. Journal für Ornithologie, 83 yosh, 137–215, 289–413.

Pavlov, I. P. (1897/1902). Ovqat hazm qilish bezlarining ishi. London: Griffin.

Qo’shimcha ma’lumotlar

Maktab o’quvchilarining individual- psixologik xususiyatlarini o’rganishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

ekzopsixil / endopsixik / individual-psixologik xususiyat / reflektor / temperament / xarakter / emotsiyalar / motivatsion doir / exopsychic / endopsychic / individual-psychological feature / reflex / temperament / character / emotions / motivational circles

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Nuriddinova Nazira Madaminovna, Abduraxmanova Muxtasarxon Fazlitdin Qizi, Xakimova Maftuna Yoqubjon Qizi

O’quv jarayonini o’quvchi shaxsining yosh, psixologik va indididual xolatlarini inobatga olgan holda tashkil etish, ’quvchining psixologik xolatini yaxshilash va darsga nisbatan munosabatini muvofiqlashtirish kabi ko’nikmalarni tashkil etishda psixologiyaning ahamiyati yuqori baholanadi. Usbu maqolada maktab o’quvchilarining individual-psixologik xususiyatlari haqida bayon etiladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по психологическим наукам , автор научной работы — Nuriddinova Nazira Madaminovna, Abduraxmanova Muxtasarxon Fazlitdin Qizi, Xakimova Maftuna Yoqubjon Qizi

Vаtаn tuygʼusi Vа vаtаnpаrvаrlik e’tiqodi pedаgogikpsixologik fenomen sifatida
Maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan ta’lim mazmuni

Boshlang’ich ta’limda yakka tartibda ta’lim olayotgan o’quvchilar uchun dars tashkil qilishning ahamiyati

Milliy g’oyani rivojlantirishning ijtimoiy-ahloqiy masalalari hamda uni yosh avlod tarbiyasida tutgan o’rni

Psixologiya va inson
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF STUDYING THE INDIVIDUAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SCHOOLCHILDREN

The importance of psychology in organizing skills such as organizing the learning process taking into account the age, psychological and individual circumstances of the student, improving the psychological state of the student and coordinating his attitude to the lesson is highly valued. This article describes the individual psychological characteristics of schoolchildren.

Текст научной работы на тему «Maktab o’quvchilarining individual- psixologik xususiyatlarini o’rganishning ahamiyati»

MAKTAB O’QUVCHILARINING INDIVIDUAL- PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O’RGANISHNING AHAMIYATI

Nuriddinova Nazira Madaminovna Namangan viloyati Chortoq tumani 9-sonli umumta’lim maktabi Abduraxmanova Muxtasarxon Fazlitdin qizi Xakimova Maftuna Yoqubjon qizi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Annotatsiya: O’quv jarayonini o’quvchi shaxsining yosh, psixologik va indididual xolatlarini inobatga olgan holda tashkil etish, ‘quvchining psixologik xolatini yaxshilash va darsga nisbatan munosabatini muvofiqlashtirish kabi ko’nikmalarni tashkil etishda psixologiyaning ahamiyati yuqori baholanadi. Usbu maqolada maktab o’quvchilarining individual-psixologik xususiyatlari haqida bayon etiladi.

Kalit so’zlar: ekzopsixil, endopsixik, individual-psixologik xususiyat, reflektor, temperament, xarakter, emotsiyalar, motivatsion doiralar.

THE IMPORTANCE OF STUDYING THE INDIVIDUAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SCHOOLCHILDREN

Nuriddinova Nazira Madaminovna Namangan region Chartak district Secondary School №9 Abdurahmanova Mukhtasarkhon Fazlitdin qizi Khakimova Maftuna Yaqubjon qizi Namangan Institute of Engineering and Technology

Abstract: The importance of psychology in organizing skills such as organizing the learning process taking into account the age, psychological and individual circumstances of the student, improving the psychological state of the student and coordinating his attitude to the lesson is highly valued. This article describes the individual psychological characteristics of schoolchildren.

Keywords: exopsychic, endopsychic, individual-psychological feature, reflex, temperament, character, emotions, motivational circles.

Inson shaxsi taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillarni o’zaro nisbati muammolari psixologiyada munozarali va murakkab masalalardan biri hisoblanadi.

Shaxsning barcha psixik ko’rinishlari uning hayoti davomida shakllanib boradi. Insonning individual-psixologik hususiyatlari deyilganda qobiliyatlar, temperament, xarakter, emotsiyalar, motivatsion doiralar tushuniladi. Bu psixologik hususiyatlar ajralmas tarzda mavjud bo’lib o’zaro bog’liq, shartlangan, inson faoliyatida bir-biriga birikib ketadi. Kishilarning individual hususiyatlarini hisobga olgan xolda va ular haqidagi bilimlar amaliy hayotda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega bo’lib, ijtimoiy faoliyat va qobiliyatlarni to’liq rivoj topishida muhim rol o’ynaydi.Tarixiy jarayonning ayni bir vaqtda ham mahsuli, ham sub’ekti bo’lgan inson Shaxsi ijtimoiy tuzilishi bilan yonma-yon joylashayotgan va teng huquqga ega bo’lgan biologik to’zilishni saqlab qola olmaydi. Individ rivojlanishining tabiiy sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi nerv va ichki sekretsiya bezlari sistemasi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuqsonlari uning individual-psixologik hususiyatlari shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Lekin biologik omillar kishi Shaxsining tarkibiga singib ijtimoiy omilga aylanib qoladi va keyinchalik ijtimoiy shaklda mavjud bo’ladi. Shaxs shakllanishida uning ijtimoiy va tabiiy xislatlari birlikni tashkil etadi va Shaxsning mustaqil kichik tuzilishi sifatida bir-biriga o’zidan o’zi qarshi qo’yilmaydi. Psixologiyada shaxsda ikki omil biologik va ijtimoiy omillar ta’sirida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura mavjudligini ta’kidlaydigan nazariya sezilarli o’rin egallaydi. Inson shaxsning o’zi «endopsixik» va «ekzopsixil» tuzilishga ega, degan fikr ilgari surildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi «endopsixik» to’zilish bamisoli kishining nerv-psixik to’zilishga o’xshash bo’lgan inson Shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik qismlar va funktsiyalarning o’zaro ichki bog’liqligini ifoda etadi. «Ekzopsixika»ning tashqi muhitga munosabati bilan, ya’ni Shaxs qanday bo’lmasin, baribir munosabatga kirishishi mumkin bo’lgan va Shaxsga qarama-qarshi turadigan to’zilishlarning barchasiga munosabati bilan belgilanadi. «Endopsixika» moyillik, xotira tafakkur va hayol hususiyatlari, irodaviy zo’r berish, tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik kabi boshqa xislatlarni, «ekzopsixika» esa kishi munosabatlari sistemasini va uning tajribasini, ya’ni uning qiziqishlarini, ideallarini, moyilliklarini, ustun darajadagi his-tuyg’ularini, shakllangan bilimlari va boshqa belgilarini o’z ichiga oladi. Tabiiy asosdagi «endopsixika» ijtimoiy omil bilan belgilanadi, «ekzopsixika» esa biologik jihat bilan bog’liqdir.

Shaxsning shakllanishida biologik va ijtimoiy omillarning ahamiyatini bir qancha psixologlar ilmiy ishlarida izchil o’rgangan bo’lib, ulardan bir qanchalarining fikr va qarashlarini keltiramiz.

Amerikalik ruhshunos S.Xoll Gekkelning evolyutsiya qonuniyatini psixologiyaga ko’chirdi. Uning fikriga ko’ra, «irsiyat» filogenezni onogenezda takrorlaydi. Olimning talqinicha, go’daklik hayvonlarga xos rivojlanish pallasidan boshqa narsa emas, bolalik esa asosiy mashg’uloti ovchilik va baliqchilik bo’lgan qadimgi kishilarning davriga aynan mos keladi. 8-12 yoshlardagi o’sish davri yovvoyilikning oxiri va

tsivilizatsiyaning boshlanishiga teng. O’spirinlik esa jinsiy yetilishdan boshlanib yetuklik davrigacha romantizmga barobardir. Shveytsariyalik psixolog E.Klapared S.Xolldan farqli ravishda, ontegenez va filogenezda Shaxs psixik funktsiyasini o’rganish uchun quyidagi holatlarga ahamiyat beradi:

a) organizm ehtiyojini qondirish;

b) reflektor harakat to’siqqa duch kelsa, ongli harakat vujudga keladi;

v) unga nisbatan ehtiyoj sezsa, unda ma’lum faoliyat turiga yo’naltiriladi. Frantsuz psixologi E.Dyurkgeym o’sish-kishilarning his-tuyg’usini o’zlashtirish ekanini, shu tufayli, idrok qilingan tashqi fikrlar va emotsiyalar bolaning ruhiy faoliyatini ifodalanishini, bola tajriba, an’ana, urf-odatlarni taqlid orqali egallashini, biologiyada irsiyat qanchalik ahamiyatli bo’lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o’rin tutishini uqtiradi.

Shveytsariyalik psixolog J.Piaje insonning kamol topishini bir necha davrlarga ajratib o’rganishi tavsiya etadi:

1. Bola-tashqi muhit-ma’lumotlarni qayta ishlash.

2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimoiy davr.

3. Intellekt: a) sensomotor-2 yoshgacha b) operatsional davrgacha 2-7 yosh;

v) yaqqol operatsiyalar davri 8-12; g) rasman, formal operatsiya davri – 12-15 yoshgacha.

Shaxsning ekstrovert va introvert hususiyatlari shvetsariyalik medik va psixolog Karl Gustav Yung tomonidan 1923 yilda asoslab berilgan. Hozirgi kunga kelib psixologiya fanida Shaxsning iqtidor hususiyatlari, qobiliyatlarini aniqlash uchun Kettel, Spirmen, Bine, Ayzenk, Raven va boshqa testlardan foydalaniladi.

Qiziqish biron-bir sohada to’g’ri yordam beradigan motivdir. Individ uchun qiziqish, sub’ektiv tarzda olganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy xissiy ohangda, ob’ekt bilan chuqurroq tanishishga, u haqda ko’proq bilish, uni anglab yetishga bo’lgan istakda namoyon bo’ ladi. Qiziqishlar bilishning doimiy qo’zg’atuvchi mexanizmi sifatida namoyon bo’ladi. Qiziqishlar mazmuniga, maqsadlariga, miqyosiga va barqarorligiga ko’ra tasnif qilinishi mumkin. Kishidan ko’proq nimaga qiziqish paydo bo’lishi va uning bilish ehtiyojlari ob’ektning ijtimoiy qimmati psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Maktabning eng muhim vazifalaridan biri – o’smirlik yoki yoshlarning faol bilish va mehnat faoliyatiga rag’batlantiradigan va maktabdan tashqari ham saqlanib qolishi mumkin bo’lgan jiddiy va sermazmun qiziqishlarini uyg’otishdan iboratdir.

Qiziqishlar o’zining kengligi bo’yicha ham farq qiladi. bir xil odamlarda qiziqishlar bir sohaga qaratilgan bo’lishi mumkin, boshqalarda esa barqaror ahamiyatga ega bo’lgan ko’plab ob’ektlarga bo’lingan boladi. Qiziqishlarning tarqoqligi kopincha Shaxsning salbiy xislati sifatida yo’zaga keladi, lekin ayni chog’da qiziqishlarning keng miqyosliligi kamchilik tariqasida talqin qilish noto’g’ri

bo’lur edi.Shaxsning ko’ngildagidek rivojlanishi, ko’zatishlar ko’rsatilganidek, qiziqishlar miqyosining tor emas, aksincha keng bo’lishini taqozo etadi.

E’tiqod Shaxsni o’z qarashlariga, printsiplariga, dunyoqarashiga muvofiq tarzda ish ko’rishga da’vat etadigan motivlar tizimidir.

E’tiqod shaklida namoyon bo’ladigan ehtiyojlarning mazmuni-bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar va ularning muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir. Bu bilimlar nuqtai nazarlar (falsafiy, estetik, ahloqiy, tabiiy-ilmiy va hokazolar)ning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini tashkil etgan taqdirda kishining dunyoqarashi sifatida talqin qilinishi mumkin. Dunyoqarash sinfiy xarakterga ega. Kishining fikrlari va g’oyalari, printsiplari uning butun hayoti mazmuni bilan, uning qarashlari tizimiga zarur tarkibiy qismi sifatida kirgan bo’ladi, kishi uchun alohida Shaxsiy mohiyat kasb etadi va shuning uchun ham u bu fikrlar va printsiplarni qaror topshirishga, ularni himoya qilishga, ularni boshqa odamlar ham ma’qul ko’rishlariga erishish uchun qat’iyan ehtiyoj sezadi.

Psixologiyada Shaxsning yo’l-yo’riqlari uning u yoki bu ehtiyoji qondirilishiga yordam berishi mumkin bo’lgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining o’zi tomonidan anglanilmaydigan holatini belgilaydi. Masalan: birinchi sinf o’quvchilarining muallimaga nisbatan uning har qanday hatti-harakatlariga, shu jumladan biron bir boshqa kishida namoyon bo’lganida bolalarning qarshi harakatini qo’zg’atishi mumkin bo’lgan hatti-harakatlariga nisbatan ham hech qanday tanqidiy yondashish bo’lmaydi.

O’z “Men”ining mavjudligini his qilish shaxsning hali chaqaloqligi paytidayoq boshlanadigan va o’zoq davom etadigan hamda sobiq ittifoq psixologi I.S.Kon “Men”ning kashf etilishi” deb juda o’rinli atagan shakllanish jarayonining sezgirligi undan tashqaridagi buyumlar tufayli hosil bo’ladigan sezgilardan farqini anglay boshlaydi. So’ngra 2-3 yoshida bola buyumlar bilan o’z xususiy harakatlari jarayoni va natijasida hosil bo’ladigan hursandchilikning katta yoshdagilarning konkret harakatlaridan farqini ajratadi va kattalarga qarata: “Yo’q, men o’zim qilaman!” deydi. U endi o’zini atrofdagi muhitdan faqat ajratib olgan holda emas, balki o’zini boshqalarning hammasiga qarama-qarshi (“Bu seniki emas, meniki!”) qo’ygan holda o’zini birinchi marta o’zining xususiy harakatlari va hatti-harakatlari sub’ekti (bolaning nutqida Shaxsiy olmosh paydo bo’ladi) sifatida anglay boshlaydi. Bolalarda bog’cha bilan maktabga borishi oralig’ida va boshlang’ich sinflarda katta yoshdagilar, ota-onalar va o’qituvchilar yordamida hali o’z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarining sabablarinianglab yetish darajasida (“Men hammasidan “Besh” olib kelaman, matematikadan esa “uch” qo’yishgan, sababi men doskadan noto’g’ri ko’chirarkanman. E’tiborsizligim uchun Anna Petrovna necha martalab menga “ikki” qo’ygan”) o’zining psixik xislatlariga baho bera olish imkoniyatlari (xotira, tafakkur va hokazolar) paydo bo’ladi. Nihoyat o’spirinlik davrida va yoshlik davrida ijtimoiy

hayotga va mehnat faoliyatiga faol qo’shilib ketish natijasida o’ziga ijtimoiy-ahloqiy jihatdan baho berishning kengaytirilgan tizimi shakllana boshlaydi, o’zini anglab yetish tugallanadi va “Men”ning siymosi asosan tarkib topadi.

Insonning eng yorqin xususiyatlaridan biri bu gapira olish qobiliyatidir. So’z inson psixikasi mavjudligining muhim shartidir. Muloqotsiz jamiyat xam mavjud bo’lmaydi. Muloqot bilish va mehnat faoliyati bilan bir qatorda inson Shaxsini shakllantiruvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraladi.

Muloqot insonga xos bo’lgan faoliyat turlaridan biridir. Kishilar o’rtasidagi o’zaro ta’sirning muhim shakli bo’lib xisoblanadi. Muloqot-bu kishilar o’rtasidagi aloqa. Muloqot mehnat, o’qish yoki o’yin jarayonida kishilarning amaliy jixatdan o’zaro ta’sir etishi bilan tavsiflanadi. Birgalikda faoliyat muloqot bo’lishini talab qiladi. Aynan birgalikdagi faoliyatda inson boshqa kishilar bilan o’zaro ta’sirga kirishadi, ular bilan turli tuman aloqalar o’rnatadi, zarur natijaga erishish uchun birgalikda harakat qiladi. Bu yerda muloqot faoliyatning tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi.

Muloqot shaxsning rivojlanishida katta ahamiyatga ega ,muloqotsiz shaxsning tarkib topishi shakllanishi mumkin emas. Aynan muloqot jarayonida tajriba o’zlashtiriladi, bilmlar to’planadi, amaliy ko’nikma va malakalar shakllanadi, e’tiqod va qarashlarga erishiladi. Faqat muloqot jarayonidagina ma’naviy ehtiyojlar ,axloqiy siyosiy va estetik xislar tarkib topadi va xarakter shakllanadi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Har bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning faqat unga xos birikuvidan tarkib topgandir. Individuallik-kishining o’ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlarning yig’indisidir. Individuallik temperament va xarakter hususiyatlarida, odamlarda ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlariga oid fazilatlarda, qobiliyatlarda, faoliyatning Shaxsga xos uslubi va h.k.larda namoyon bo’ladi. Inson shaxsi o’z individualligiga ko’ra takrorlanmas.

Shaxsning individual-psixologik hususiyatlarini inobatga olish orqali u bilan muloqot qilish shaxslararo muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, har bir Shaxsda o’ziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida kamroq xatolarga yo’l qo’yishni ta’minlaydi. Masalan, bosiqlik, mulohazalilik, o’zgalarning ichki dunyosini gaplari, xatti-harakatlariga qarab bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandir.

1. Bolalar psixologiyasi va metodikasi.- Z.Nishanova, G.Alimov.

2. O’qituvchi qobiliyati va uni psixologiyada o’rganilishi- K.Qudratova

İnkişaf və yaş psixologiyasının mövzusu və vəzifələri

Sual 1. Müasir dövrdə sosial-psixoloji hadisələr vüsət alır, demokratik proseslər genişlənir, ictimai həyatın bütün sahələrində insan amilinin rolu artır, elm və texnika sürətlə inkişaf edir. Hazırda informasiyalar sürətlə artsa da, insanın beyninin dərketmə imkanları həddən artıq genişlənir. Belə ki, yarımkürələr qabığındakı 15-16milyard hüceyrədən insanın idrak fəaliyyətində yalnız 4% iştirak edir, 96% isə ehtiyatda qalır. Belə bir mülahizə vardır ki, yer üzərində yaşayan insanlardan yalnız 1faizi beynin imkanlarından səmərəli istifadə edir. Beləliklə, gələcəkdə beynin ehtiyatda olan imkanlarından daha çox istifadə etmək, effektli işləmək, optimist olmaq lazımdır. İnformasiya nə qədər artsa da, həyat yeni məlumatlarla zənginləşsə də, insan beyninin imkanları, idrakı onları dərk etməyə, mənimsəməyə qadirdir.

Həll edilməli problemlərdən biri fövqəladə sürətlə dəyişən, mütəhərrik olan müasir həyatda yaşayıb yaratmaq, müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərmək, işləmək, çalışmaq üçün fərd bir birinə zidd olan ikiqütblü bir sıra xüsusiyyətlərə malik olmalı, müəyyən keyfiyyətlərə yiyələnməlidir:

1) Şəxsiyyətin möhkəm nüvəsi formalaşmalı, o, davamlı keyfiyyətlərə, elmi dünyagörüşünə, ictimai məsuliyyət hissinə yiyələnməlidir. Əks təqdirdə, gənclər tarixin mürəkkəbliyində qeyri-sabit olacaq, nevrotik-əsəbi və neqativ vəziyyətə düşəcək, sarsılacaq və üzələcəklər.

2) İnsan elə yüksək mənəvi-psixoloji zirəkliyə, əqli çevikliyə, cəsarətə, müstəqil mənimsəmə qabiliyyətinə malik olmalıdır ki, müasir elmləri, yeni informasiyakarı sərbəst surətdə mənimsəyib, həyatda müstəqil şəkildə tətbiq edə bilsin.

Gələcək nəsil indiki nəslin yaşadığı dünyadan əsaslı surətdə fərqlənən bir aləmdə yaşayacaq. Belə ki, onlar bizim adət etdiyimiz ölçülərlə, meyarlarla işləməyəcək, problemləri, məsələləri yeni şəraitdə, yeni qaydalarla həll edəcəklər. Bu da şəxsiyyətin strukturunu, təlim prosesində şagirdlərin idrak fəaliyyətini, təfəkkür tipini, düşüncə tərzini dəyişmək, inkişaf etdirməkdir. Beləliklə, yetişməkdə olan gənc nəslin hərtərəfli, ahəngdar inkkşafı, onlarda müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərin, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin, elmi dünyagörüşünün təşəkkülü, gənclərin ehtiyat imkanlarından səmərəli istifadə müasir təlim-tərbiyə prosesinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir. Bu vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün tərbiyəçi və müəllimlər müxtəlif yaş dövrlərində şəxsiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları, psixi inkişafın hərəkətverici qüvvələri, inkişaf şəraiti, yaş və fərdi xüsusiyyətləri, onda təzahür edən psixi dəyişikliklər, biliklərə yiyələnmə imkanları, beynin ehtiyatda olan potensialı, fəaliyyətin psixoloji strukturu, onun mexanizmi və motivləri haqqında geniş və zəruri biliyə malik olmalıdır.

Yaş və fərdi xüsusiyyətləri, o cümlədən uşağın hansı yaşda, hansı fəaliyyət sahəsində daha çox meyl göstərdiyini, idrak imkanlarının xüsusiyyətlərini, ən çox nə ilə maraqlandığını, fizioloji və psixoloji inkişafında baş verən dəyişiklikləri, yeni insan formalaşdırılmasının əsas problemlərini həll etmək yollarını bilməyən müəllim onun fəaliyyətini idarə etməkdə, tənzimləməkdə çətinlik çəkəcəkdir. Görkəmli rus pedaqoq və psixoloqu K.D.Uşinskinin dediyi kimi, insanı hərtərəfli tərbiyə etmək üçün onu hərtərəfli öyrənmək lazımdır.

Uşağın, məktəblinin inkişaf prosesinin səmərəli şəkildə idarə olunması həmin inkişafın şərt və qanunauyğunluqları barədə biliklər olmadan mümkün deyildir. Ona görə də təlim-tərbiyə prosesində uşaqların inkişaf səviyyəsi, normal inkişaf, inkişafdan geri qalması (zəif oxuması), sürətli inkişafı (talantlı olması) diqqəti daha çox cəlb edir.

Dünyaya gələn uşaq fərd kimi insan nəslinə, onun növünə mənsub olub psixoloji baxımdan biri digərinə oxşamır, fərdi xüsusiyyətlərilə, o cümlədən,yaşı, cinsi, səsi, dəsti-xətti, manerası, mimikası, görünüşü, davranışı, hərəkətilə bir-birindən psixoloji mahiyyətinə görə fərqlənir, seçilir. Uşaq dünyaya bir fərd kimi gəlir və təlim-tərbiyə sayəsində,ictimai münasibətlərdə davamlı psixoloji sistemə-şəxsiyyətə çevrilir .

Beləliklə, yaş psixologiyası insanın psixi inkişafının dinamikasını, qanunauyğunluqlarını, mexanizmini, hərəkətverici qüvvələrini, şəraitini, formalaşmaqda olan şəxsiyyətin xüsusiyyətlərini, onun bilikləri mənimsəmə imkanlarını öyrənir.

Sual 2. «Yaş» anlayışı ilk baxışda sadə görünür, əslində isə geniş və mürəkkəb bir məfhumdur. Yaş insanın yaş normasında olmasını, ömür tarixini, inkişaf və yetişməsini, onun bioloji, psixoloji, sosioloji cəhətdən formalaşmasınl ifadə edəb bir anlayışdır. Bu zaman insanın psixi proses və xüsuaiyyətlərində həm kəmiyyət (yəni müəyyən yaşda diqqətin həcmi,yadda saxlamanın, uşaq fantaziyasının və s. artması və ya azalması), həm də keyfiyyət dəyişiklikləri və yeni xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsi, psixi törəmələr fərqlənir. Yaş fərqlərinin, tipik xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsində təlim-tərbiyə, sosial mühit, həyat tərzi, təbii imkanlar, uşağın özünəməxsus mövqeyi mühüm rol oynayır.

Yaşın 4 növü fərqləndirilir:
1. Xronoloji, yəni pasport yaşı
2. Bioloji və ya funksional yaş.
3. Sosial və ya vətəndaşlıq yaşı
4. Psixoloji və ya psixi yaş.

Xronoloji (təqvim) yaşla insanın ömrü aylara, illərə, mərhələlərə ayrılır, onunla ömür yaşı-mütləq yaşı müəyyənləşdirilir və bu, uşağın anadan olduğu gündən hesablanır. Elə buna görədir ki, şagirdlərin komplektləşdirməsi doğum haqqında şəhadətnamədə göstərilən təvəllüd tarixinə əsasən aparılır. Pasport yaşı ilə adamın vətəndaşlıq hüququ, həddi-buluğa çatdığı da təsdiqlənir. Fərdin inkişaf mərhələləri isə şərti yaş məfhumu ilə xarakterizə olunur. Fərdin yaşının real hüdudlarını mütləq yaşla (xronoloji) təyin etmək mümkün deyildir. Çünki çağalığın, körpəliyin, cavanlığın, qocalığın hansı gündə, hansı saatda və anda başlanıb qurtaracağını hələlik elm də dəqiq müəyyənləşdirməmiçdir. Fərdi yaşın hüdudları mütəhərrikdir, dəyişkəndir və mövcud tarixi dövrdən, təlim-tərbiyədən, sosial-iqtisadi şəraitdən, həyat tərzindən asılıdır.
Bioloji yaşın göstəricisi kimi bədənin böyüməsini, süd dişinin çıxmasını, fizioloji amilləri, cinsi yetişgənliyi, orqanizmin inkiçafının daxili ritm və sürətini əsas götürürlər, bəziləri isə ontogenez inkişafa filogenez inkişafın təkrarı kimi baxırlar. Bioloji yaş: orqanizmin inkişafı, yetkinləşməsi, qocalmasl-psixoloji yaşın formalaşması üçün təbii zəmin rolunu oynayır.

Sosial yaş isə insanın cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə istinadən fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi, başqa sözlə, şəxsiyyətin formalaşması və inkişafını sosial cəhətdən şərtləndirən həyat yolu, insanın qrupdakı mövqeyi, cəmiyyətdəki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Həyat yolu ailə və ictimai təcrübədə, insanın cəmiyyətdəki mövqeyində, sinfi statusunda, fəaliyyətin əsas mərhələlərində (uşaqlıqda-start, yaşlıda-optimum, qocalarda-finiş fəaliyyəti), tarixi inkişafın gedişində dəyiçir, kamilləşir və beləliklə, şəxsiyyətin təşəkkül tarixi olur.
Psixoloji yaş isə xronoloji, bioloji və sosial yaşdan fərqli olaraq,

1) İnsanın fərdiyyətilə xarakterizə olunub, onun daxili hesablama sistemilə ölçülür. Burada insanın psixoloji yaşını müəyyənləşdirmək üçün onun psixoloji vaxtının fərdi xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır.

2) insan öz gələcəyinin, gələcəkdə qazanacağı nailiyyətlərin, tutacağı mövqeyin, nüfuzun samballığı, onların genişlənməsi hesabına, psixoloji baxımdan, mənən cavanlaşa, yaxud əksinə, acınacaqlı keçmiş hesabına daxilən xeyli qocala bilər.

3) psixoloji yaş bir qədər çoxcəhətli məfhum olduğundan bəzən o, insan həyatının bütün sahələrinə uyğun gəlməyə də bilər. Məsələn, adam ailə sahəsində bütün düşünülmüş həyat planlarını tam surətdə yerinə yetirdiyi halda, peşə, sənət, ixtisas sahəsində onun psixoloji imkanları hələlik sərf olunmamış qala bilər.
Psixologiyada xronoloji, sosial, psixoloji yaşın keyfiyyəti kimi ağıl yaşı (ing. Mental Age) anlayışı da işlənir. Ağıl yaşı uşağın həmyaşıdlarının icra etdiyi tapşırıqlara müvafiq məsələləri yaş norması çərçivəsində həll edə bilməsilə müəyyənləşdirilir. Ağıl yaşı-MA xronoloji yaşa, başqa sözlə desək, yaş normasına uyğun gəlirsə, uşağın (insanın) əqli normal inkişaf etmiş hesab olunur, əgər bunlar bir-birinə uyğun deyilsə, onda uşağın ya ağlı kəmdir və ya intellektual səviyyəsi yüksəkdir. İntellektual səviyyəsi yüksək olan şagirdlərdə təlinə qabillik olur, onlar dərsi, elmi asanlıqla, tez bə yaxşı mənimsəyir, mücərrəd simvollarla əməliyyatı müvəffəqiyyətlə aparır, hər şeyi başa düşür, dərrakəlidir, fəhmlidir, həyata, yeni şəraitə tez uyğunlaşır. Məktəbliləri ağlın (zehnin) inkişaf səviyyəsinə görə istedadlılara,normal zehinlilərə, istedadsızlara, kəmağıllara ayırmaq mümkündür.

Sual 3. Yaş psixologiyasının əsas vəzifəsi şəxsiyyətin inkişaf problemlərini, müxtəlif yaş mərhələlərində onun xüsusiyyətlərini və psixi inkişafın bir mərhələsindən digərinə keçidin qanunauyğunluqlarını tədqiq etməkdən ibarətdir. O, təlim-tərbiyənin, sosial amillərin təsiri altında inkişaf edən insanın ayrı-ayrı yaş dövrlərində psixi proses və xassələrinin dinamikasını, habelə şəxsiyyətin inkişafının hərəkətverici qüvvələri, mexanizm, şərait və amilləri və s. məsələləri araşdırır.

Şəxsiyyət və qrupun qarşılıqlı münasibətlərinin öyrənilməsi sahəsində psixologiyada müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin buna baxmayaraq,hazırda müxtəlif qrupların uşaq şəxsiyyətinə, yeniyetmə və gənclərə göstərdiyi təsirin psixoloji xüsusiyyətlərinin, gənclik və yaşlılıq dövrlərinin psixologiyasının, ümumi milli şüurun formalaşması və s. məsələlərin yaş aspektində tədqiqi də qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir.

Müstəqil, suveren respublikamızın indiki dövründə istedadlı uşaqları seçmək, onları inkişaf etdirmək üçün yeni psixodiaqnostik metodlar işləmək, optimal şərait, yol və vasitələt müəyyənləşdirmək mühüm vəzifə kimi qarşıya çıxır.

Müasir dövrdə yaş mərhələlərinin psixoloji meyarlarını işləyib hazırlamaq, psixi proseslərin əsas xassələrini müəyyənləşdirmək, şəxsiyyətin prinsipiallığı, məsuliyyət hissi, əməksevərlik kimi keyfiyyətlərin inkişaf və tərbiyəsinin psixoloji şərtlərini sistemləşdirmək, təlimə qabilliyin psixoloji xarakteristikasının aşkara çıxarılması, hərtərəfli, dünyagörüşlü, ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyətin formalaşmasında məktəb, ailə və ictimaiyyətin istiqamətini müəyyənləşdirmək və s. kimi məsələlər ən aktual problemlərdir.

Yaş psixologiyasının ən mərkəzi problemlərindən biri təlim və əqli inkişafın qarşılıqlı əlaqəsi, asılığı məsələsidir. Bununla əlaqədar olaraq, bir sıra psixoloji problemlərin kompleks halda araşdırılması vacibdir.

Təlim prosesində təhlil, tərkib, mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə kimi fikri əməliyyatlar mühüm rol oynayır.

Müasir məktəblinin təlim fəaliyyəti mürəkkəb prinsiplər üzərində qurulur. Həmin prinsiplər aşağıdakılardır:

• Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar mənimsənilən biliklərin, məlumatların zənginləşdirilməsi

1. Təlimin sürətinin artırılması
2. Şagirdlərin daha artıq nəzəri biliklərlə silahlandırılması
3. Təlim prosesində məktəblilərin dərketmə imkanlarının, bilikləri təcrübədə tətbiq etmək bacarığının genişləndirilməsi və s.

Sual 4.Yaş psixologiyasının bölmələri aşağıdakılardır:

1. Uşaq psixologiyası
2. Yeniyetmələrin psixologiyası
3. Gənclik yaşının psixologiyası
4. Yetkin yaşın psixologiyası
5. Herontopsixologiya
6. Differensial psixologiya

Yaş psixologiyasının bir sıra elmlərlə əlaqəsi vardır. Bu elm sahələri aşağıdakılardır:

1. Ümumi psixologiya
2. İnkişaf psixologiyası
3. Pedaqoji psixologiya
4. Sosial psixologiya
5. Fiziologiya
6. Pedaqogika
7. Yaş biologiyası
8. Seksologiya
9. Somatologiya
10. Erqonomika
11. Semiotika
12. Aksiologiya

Yaş psixologiyasının ümumi psixologiya ilə əlaqəsi xüsusilə böyükdür. Yaş psixologiyası ümumi psixologiya sahəsində əldə edilmiş qanunauyğunluqlara istinad edir, digər tərəfdən yaş psixologiyası sahəsində aparılan tədqiqatlar ümumi psixoloji qanunauyğunluqları zənginləşdirməyə kömək edir.

Yaş psixologiyasının pedaqoji psixologiya ilə də sıx əlaqəsi vardır. Hər ki elmin tədqiqat obyekti uşaq və gənclərdir. Həmin obyekti yaş psixologiyası yaş dinamikası planında, pedaqoji psixologiya isə şəxsiyyətin inkişafında təlim-tərbiyənin oynadığı rol baxımından tədqiq edir. Ona görə də yaş psixologiyası və pedaqoji psixologiya arasında elə bir ciddi sədd yoxdur; çünki uşaq təlim-tərbiyə prosesində böyüyüb inkişaf edir, təlim-tərbiyə isə öz-özlüyündə uşaqsız-obyektsiz mümkün deyildir. Bu vəziyyət yaş və pedaqoji psixologiyasının vəhdətini, onların tədqiq etdiyi problemlərin isə şərti olaraq ayrılmasını tələb edir.

Həmçinin yaş psixologiyası orqanizmin inkişafı, yetkinləşməsi, qocalması və ahıllıq məsələlərini öyrənən yaş biologiyası, yaxud antofiziologiya elmi ilə əlaqədardır. Cinsi dimorfizmin istər filogenezdə, istərsə də ontonogenezdə inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən seksologiya ilə əlaqədardır. İnsan bədəninin, onun struktur-dinamik təşkili, bədən quruluşu tiplərinin bütövlüyü və bu kimi təlimlərdən bəhs edən somatologiya ilə əlaqədədir. Ali sinir fəaliyyətinin tipologiyasını öyrənən fiziologiya, insanın əmək fəaliyyətini öyrənən erqonomika, işarə sistemlərini tədqiq edən semiotika, insan və cəmiyyətin mənəvi inkişafının mühüm cəhətlərini, şəxsiyyətin daxili aləmi və sərvət meyllərinin məzmununu araşdıran aksiologiya elmlərilə də qarşılıqlı əlaqədədir.

Müəllif: Kamilə Kazımova– Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri.

Mənbə:

1. Ağayev Ş.S., Mehdizadə Z.M., Fərəcov İ.A. Yaş və pedoqoji psixologiya (I hissə), B., ADPU-nun nəşri 1977.
2. Çələbiyev N.Z. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005.
3. Əzimli Q.E. Yaş və pedaqoji psixologiyanın müasır problemləri. Bakı 2006.
4. Həmzəyev M.Ə Yaş və pedoqoji psixologiyanın əsasları Bakı 2003.
5. Qədirov Ə.Ə Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.
6. Vəliyev M.V., Mustafayev A.M. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı, 2013.
7. Мухина В.С. Возрастная психология, М., Изд-во «Академия», 1998.
8. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. М: Гардарики, 2005.

• Teqlər:
• yaş psixologiyası
• , yaş anlayışı
• , yaş psixologiyasının bölmələri