Taleh Kazımov mərhum polkovnikin oğlu imiş – FOTO

(Birinci tərəfi II növ təyini söz birləşməli mürəkkəb ad, ikinci tərəfi

Aktual üzvlənmə məsələsi

Daim belə bir paradoks müşahidə olunur: cümləni bu qədər mübtəda və xəbərə ayırmağın, heç bir praktik əhəmiyyəti olmayan, insanın maddi-mə’nəvi inkişafında elə bir əməli rolu olmayan baş və ikinci dərəcəli üzvlər bölgüsünün yaradılması və ikinci sinifdən başlayaraq şagirdlərə öyrədilməsi hansı zəruri amillərlə bağlıdır? İnsan bunun faydasını harada, nə zaman görməlidir?

Nitqin kommunikativ funksiyası nəzərə alındıqda paradokslar aradan qalxır, dilin bütün elementləri hərəkətə gəlir və öz əhəmiyyətini göstərir.

Son tədqiqatlar göstərir ki, dilçilərin dil sisteminin sintaktik layını iki yarusa – potensial (sintaktik) və aktual (suprasintaktik) yaruslara ayırmaları, aktual sintaksisi ayrıca bir səviyyə kimi nəzərdə tutmaları təsadüfi deyildir. Bu cəhətləri əsas götürdükdə aydın olur ki, dilçilik elmi yaxın vaxtlara qədər başlıca olaraq dilimizin potensial imkanlarının tədqiqi ilə məşğul olmuş, yalnız son 20-30 ildə Ə. Cavadov, Ə. Xəlilov, K. Abdullayev, K.Vəliyev, F.Əlizadə, N.Novruzova, Ə.Abdullayev, Q.Bəyzadə və başqaları bu sahəyə diqqət yetirmişlər. Halbuki alimlərin araşdırmaları göstərir ki, suprasintaktik səviyyənin, aktual səviyyənin öyrənilməsi çox vacibdir və yalnız bu yolla dilimizin kommunikativlik imkanlarını, dialoji və monoloji nitqin nə üçün bu və ya digər şəkildə qurulduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür.

Dilçilik tədqiqatından mə’lumdur ki, bu məsələ yeni dövrdə sistemli şəkildə fransız alimi A.Veyli düşündürmüş, o, 1844-cü ildə hazırladığı “Qədim dillərdə söz sırası (müasir dillərlə müqayisədə)” adlı doktorluq dissertasiyasında bu sahədə özünə qədər meydana çıxan fikirləri ümumiləşdirmiş və bir sıra maraqlı nəticələrə gəlmişdir. A.Veyl danışan və dinləyən üçün daha maraqlı fikirlərin cümlənin əvvəlində, ikinci dərəcəli fikirlərin cümlənin sonunda gəlməsi barədə iddiaları rədd edərək, normal nitqdə əvvəlcə söyləmin çıxış nöqtəsinin, sonra əsas məqsədin işləndiyini isbat etmişdir. Bu nəzəriyyənin əsasında cümlənin aktual üzvlənməsi durur.

Çex dilçisi V.Matezius aktual üzvlənmə problemini linqvistik zəminə qaldırmışdır. O, söyləmin kommunikativ funksiyasını ön plana çəkməklə aktual üzvlənmə barədə müasir tə`limin yaradıcısı kimi şöhrət tapmışdır. V.Matezius aktual üzvlənmənin dil hadisəsi olduğunu sübut etməklə, cümlənin qrammatik üzvlənməsi ilə söyləmin aktual üzvlənməsinin oxşar və fərqli cəhətlərini aşkar etmiş, onların bir çox hallarda qarşı-qarşıya durduğunu izah etmişdir.12

Bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, hər bir cümlə az-çox bitmiş fikir ifadə etsə də, onun ifadə etdiyi fikir bitkinliyi nisbi xarakter daşıyır. Cümlə yalnız mətn şəraitində bütün struktur-semantik xüsusiyyətlərini üzə çıxara bilir. Müəyyən fikir ətrafında cümlələrin əlaqəli birliyi mətnin yaranmasına səbəb olur. Mətnin təşkili, qurulması əlaqəli cümlələrdə aktual üzvlənmənin gedişi ilə bağlıdır.

Mətn daxilində söyləmlər arasında sintaqmatik və paradiqmatik bağlılıq olur. Sintaqmatik bağlılıq söyləmlərin ardıcıl düzülüşü ilə yaranır. Paradiqmatik əlaqə semantik bağlılıq və intonasiya ilə formalaşır. Söyləmlər arasında fərq mətndə reallaşan ümumi fikrin hər bir söyləmdəki semantik həcmi, tutumu ilə bağlı olur. Bu isə hər bir söyləmdə tema və remanın gedişindən – nəyi nə nisbətdə əhatə etməsindən asılıdır.

Mətn komponentlərinin aktual üzvlənməsi, yə`ni tema – rema əvəzlənməsi mətnin semantikasının öyrənilməsində böyük rola malikdir. Tema cümlələr arasında semantik bağlılıq yaradır, nəticədə bir cümlədə qeyri-müəyyən olan sonrakı cümlədə müəyyənləşir. Bu ardıcıllıqda hər bir cümlədə verilən yeni informasiya remanı təşkil edir.

Tema və remanın hər bir cümlədə formal əlamətləri söz sırası və intonasiyadır. Ədəbi dil normalarına müvafiq qurulmuş sadə nəqli cümlələrdə adətən tema əvvəl, rema sonra işlənir; temada ton nisbətən yüksək olur, rema isə məntiqi vurğu ilə, nisbətən aşağı tonda tələffüz edilir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mətn daxilindəki söyləmlərin də hamısı mətndən eyni dərəcədə asılı olmur. Bə`zi söyləmlərdə müstəqillik, bə`zilərində asılılıq çox olur. Dilçilər müstəqilliyi çox olan söyləmləri paradiqmatik cəhətdən güclü, sintaqmatik cəhətdən zəif söyləm hesab edirlər. Söyləmin mətndən asılılığı çox olduqda vəziyyət əksinə olur – söyləm paradiqmatik cəhətdən zəif, sintaqmatik cəhətdən güclü hesab edilir.

Ədəbi dil normalarına uyğun qurulmuş cümlələrdə mübtəda (və ya mübtəda zonası) temadan, xəbər (və ya xəbər zonası) remadan ibarət olur. Yə`ni mübtəda zonası “mə`lum olan”ı, xəbər zonası “yeni”ni bildirir.Tema danışana və dinləyənə mə`lum olanı, söhbətin predmetini ifadə edir.

Mətnin qurulma texnikası belədir ki, hər bir nitq aktı temadan remaya doğru irəliləyir, çünki danışıqda, yazıda məqsəd tema deyil və qeyd etdiyimiz kimi, tema danışana da, dinləyənə də mə`lumdur. Əsl məqsəd temanı nəzərə çarpdırmaqla həmin tema haqqında yeni mə`lumat verməkdir. Yeni mə`lumat cümlənin kommunikativ əsasıdır, nüvəsidir, məqsəd onu çatdırmaqdır. R e m a (“predikat” deməkdir) adlanan bu hissə fikrin inkişafına, irəliləməsinə, dərinləşməsinə, dinləyicinin, oxucunun yeni mə`lumatla tə`min edilməsinə səbəb olur və nəticədə temanın situasiyadan, danışanın, yazanın məqsədindən asılı olaraq, yeni əlamətləri açılmış olur.

Mətndə tək-tək cümlələrin, tək-tək söyləmlərin teması ilə sintaktik bütövün ümumi mikrotemasını eyniləşdirmək olmaz. Hər bir cümlənin teması, demək olar ki, həmin cümlənin özündə açıqlanır, onun öz reması vasitəsilə şərh olunur. Mətnin mikroteması isə bu cür əlaqəli bir sıra cümlələrin birliyi əsasında izah olunur. Mikrotema tam şərh olunduqda bir sintaktik bütöv yaranmış, başa çatmış olur. Məsələn:

Düz baxanda meşəli təpələr, dağlar görünürdü. Bu meşələrin üstündə isə bir zirvə ucalırdı. Başı kəllə qəndə oxşayırdı. Aşağı getdikcə qarlı şırımlar açılırdı. Nəhəng, ağsaqqallı bu zirvə Savalan dağı idi. (F.Kərimzadə)

Bu mətnin hər bir cümləsinin teması və reması vardır. Birinci cümlə giriş cümlədir. Həmin cümlədə üstü meşə ilə örtülü təpə, dağ təsvir edilir. Bu dağın quruluşu, başqa əlamətləri haqqında heç bir şey deyilmir. Cümlənin teması meşəli təpələr, dağlar, reması görünürdü sözüdür. İkinci cümlədə mə`lum olana (üzəri meşə ilə örtülü dağ) əsasən yeni bir əlamət qeyd edilir: meşəli dağın yuxarısında zirvə. Zirvə artıq “mə`lum”dur – temadır. Ona görə də üçüncü cümlədə həmin zirvə haqqında yeni mə`lumat verilir: (zirvənin) başı kəllə qəndə oxşayır. Dördüncü cümlədə yenə bu zirvə-tema ilə bağlı əlavə mə`lumat verilir: (zirvədən) aşağı endikcə qarlı şırımlar açılır. Nəhayət, son cümlədə zirvə haqqında mə`lumat yekunlaşdırılır: Zirvə – Savalan dağı idi. Bu mətnin mikroteması “Zirvə”dir. İlk cümlədən başlayaraq davam edən tema – rema əvəzlənməsi mikrotemanın şərhini başa çatdırır. Bu cəhətləri nəzərdə tutaraq dilçilər qeyd edirlər ki, hər bir mikrotemada qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə doğru inkişaf olur. Tematik inkişaf (proqressiya) bu cür yaranır. Sintaktik bütöv daxilində tema-rema əvəzlənməsi mikrotemanı başa çatdırdığı kimi, müxtəlif sintaktik bütövlər də bir-biri ilə bağlanaraq iri mətnləri – makrotemaları yaradır. Mikrotemaların bir-biri ilə bu cür əlaqəsi sintaktik bütövlərin inteqrasiyasına səbəb olur.

Mətnin təhlilindən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, sintaktik bütövləri təşkil edən cümlələri üç növə ayırmaq mümkündür:

Yuxarıdakı mətndə birinci cümlə “giriş cümlə”, son cümlə “nəticə cümlə”, aradakı üç cümlə “izahedici cümlə”lərdir.

Tema və remanın hər ikisinin və ya bunlardan birinin eksplisit ifadəsi mümkündür. Bu cür hallarda, yəqin ki, remanın ifadəsi vacibdir. Tema isə nəzərdə tutula bilər, mətnin əvvəlki komponentləri əsasında təsəvvür edilə bilər (implisit ifadə tərzi). Bu hal mətndə yarımçıq cümlələrin yaranmasına səbəb olur, nitqin sür`ətliliyini, axıcılığını, fikrin daha tez və asan anlaşılmasını, rasional fikrin daha tez çatdırılmasını tə`min edir. Digər tərəfdən, temanın hər dəfə təkrarı yazılı və ya şifahi nitqi ağırlaşdırmaqla yanaşı, ətalətə, oxucunun kütləşməsinə səbəb olur. Halbuki presuppozisional cəhətlər – bir çox məsələlərin birbaşa deyilməməsi, həmin məsələlərin məntiqi təfəkkürlə bərpasına imkan yaradılması oxucunun özünün də aktuallaşmasına səbəb olur.

Rema vasitəsilə tema – təbiət hadisələri, müxtəlif proseslər, şəxs və əşyalar, ayrı-ayrı faktlar, zaman, məkan, şərait və s. haqqında yeni mə`lumat verilir, müxtəlif məsələlər dəqiqləşdirilir.

Potensial sintaksis ilə aktual sintaksis üzvi şəkildə bağlıdır. Buna görə də qrammatik üzvlənmə ilə aktual üzvlənmə arasında əlaqə və yaxınlıq güclüdür. Qrammatik üzvlənmənin vahidi olan mübtəda ilə xəbər arasında mövcud əlaqə və münasibətlə söyləm vahidi olan tema və rema arasındakı əlaqə və münasibətlər yaxındır. Müxtəsər cüttərkibli cümlələrdə mübtəda temaya, xəbər remaya uyğun gəlir; məsələn: Əhməd d a n ı ş ı r – cümləsində Əhməd tema, danışır remadır. Əgər bu cür cümlələrdə tema və rema yerini dəyişsə (Danışır Ə h m ə d. ), qrammatik və aktual üzvlənmə uyğun gəlməz: danışır – tema, Əhməd – rema olacaqdır, lakin həmin sözlərin əvvəlki qrammatik funksiyası qalacaqdır: danışır – xəbər, Əhməd – mübtəda.

Geniş cümlələrdə qrammatik və aktual üzvlənmənin münasibətləri daha mürəkkəb olur. Cümlənin beş üzvü vardır və geniş cümlələrdə qrammatik üzvlənmə həmin beş üzvün müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Aktual üzvlənmədə isə söyləm hökmün üzvlərinə – subyekt və predikata müvafiq olaraq iki üzvə – tema və remaya ayrılır. Bu cür hallarda tema mübtəda zonasına, rema xəbər zonasına uyğun ola bilir. Lakin geniş cümlələrdə qrammatik və aktual münasibətlərin müəyyənləşdirilməsində hələ dəqiqləşdirilməli məsələlər çoxdur.

Hər bir cümlə, məntiqi vurğunun hansı sözün üzərinə düşməsindən asılı olmayaraq, qrammatik cəhətdən eyni cür üzvlənir; məsələn: Mən bu gün yataqxanada növbətçi idim – cümləsində məntiqi vurğu məqsəddən asılı olaraq, ayrılıqda bütün sözlərin üzərinə düşə bilər: M ə n bu gün yataqxanada növbətçi idim. Mən b u g ü n yataqxanada növbətçi idim. Mən bu gün y a t a q x a n a d a növbətçi idi. Mən bu gün yataqxanada n ö v b ə t ç i i d i m. Lakin bütün dəyişmələrə baxmayaraq, bu cümlə qrammatik sintaksisdə mübtəda, zaman zərfliyi, yer zərfliyi və xəbərdən ibarət olacaqdır. Aktual üzvlənməyə gəldikdə, vəziyyət tamamilə başqadır: məntiqi vurğunun hansı sözün üzərinə düşməsindən asılı olaraq, müxtəlif hökmlər ifadə olunur və nəticədə tema ilə remanın yeri də dəyişir, qrammatik və aktual üzvlənmədə kəskin fərq əmələ gəlir. Bu cür hallarda aktual üzvlənmə qrammatik üzvlənməyə mane olmur, əksinə, onun dil materialına əsaslanır. Dilçilərin fikrincə, qrammatik üzvlənmə cümlənin dil, aktual üzvlənmə nitq semantikasına daxildir.

Yazılı mətnin ayrı-ayrı cümlələrinin aktual üzvlənmə baxımından necə üzvləndiyini mətnin ümumi intonasiyası ilə müəyyənləşdirmək olur. Şifahi nitqdə isə aktual üzvlənmə hər bir cümlənin öz intonasiyasından aydın olur. Lakin qrammatik üzvlənmənin intonasiya ilə bu cür əlaqəsi yoxdur.

Sintaktik vahidlərin sadədən mürəkkəbə düzülüşü cərgəsində cümlə mərkəzi mövqe tutur, lakin öz quruluş xüsusiyyətləri ilə fərqlənərək söz birləşməsi ilə sintaktik bütövlər arasında bir neçə şəkildə özünü göstərir. Aktual üzvlənmə məqsədli nitqin analizi üçün nə qədər böyük rola malik olsa da, onun rolunu həddən artıq şişirtmək, cümlənin rolunu nisbi bitmiş fikir ifadəsi vasitəsi kimi heçə endirmək olmaz. Cümlə – cümlədir, mətnin əsas vahididir.

Mətn sintaksisinin rolunu şişirtməklə tabesiz mürəkkəb cümlələri də inkar etmək olmaz: “…mətn sintaksisi mürəkkəb cümlənin ən`ənəvi təsnifatını inkar edərək “tabesiz mürəkkəb cümlə”ni şübhə altına almış oldu. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqat, ümumiyyətlə, belə bir terminin – bölümün əsassızlığını sübut edərək “tabesiz mürəkkəb cümlə” ilə sintaktik bütöv və ya “period” arasında müəyyən bir oxşarlığın olması nəticəsinə gətirib çıxartdı”.13 Tabesiz mürəkkəb cümlələrin bir qismi həcminə, fikir tutumuna görə sintaktik bütövə və ya perioda uyğun gələ bilər, lakin bu onun (tabesiz mürəkkəb cümlənin) varlığını inkar edə bilməz. Bütün dilçilikdə sübut olunmuşdur ki, tarixən tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismi hər bir dildə tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əmələ gəlir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin inkaredilməz qarışıq tipi də vardır. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini əlaqələndirən vasitələr vardır – intonasiya, bağlayıcılar, zaman uyuşmaları, ellipsis, paralellik, ortaq sözlər, determinantlar və s. Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə çəkdikcə yarası sağalır, ayrılığın acıları canından çıxırdı (Ə. Vəliyev) – cümləsində axırıncı komponentdən (ayrılığın acıları canından çıxırdı) əvvəl nöqtə ilə durğu qapanması müəllif istəyini indiki şəkildə ifadə edə bilməz.14

Bunlar göstərir ki, tabesiz mürəkkəb cümlə strukturu mövcuddur və onu sintaktik bütövlərə qurban vermək olmaz. Bu ayrı məsələdir ki, bə`zi dilçilərin fikrincə, “mətn nəzəriyyəsində cümlənin qrammatik quruluşu o qədər də vacib deyildir”.15 Bu ona işarə edir ki, sintaktik bütöv qarışıq tipli tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrlə də ifadə oluna bilər.

Aktual üzvlənmə və mətn sintaksisinin öyrənilməsi həm mətnin konkret kəsiyində, həm də onun bütün təşkili ərzində “mə`lum”un və “yeni”nin vəziyyətini, mətnin digər linqvistik əlamətlərini araşdırmağa, xüsusiləşmə, parselyasiya, referensiya, ellipsis və yarımçıq cümlə kimi mühüm sintaktik hadisələrin, bədii əsərlərin müəllif və janr xüsusiyyətlərinin, funksional üslubların ən səciyyəvi əlamətlərini öyrənməyə kömək edir.

Taleh Kazımov mərhum polkovnikin oğlu imiş – FOTO

Bir neçə gündür ki, mediada və sosial şəbəkələrdə Azərbaycan Mərkəzi Bankında baş verən rəhbər dəyişikliyi müzakirə olunur. 38 yaşlı Taleh Kazımovun İdarə Heyətinə yeni üzv qəbul edilməsi daha çox müsbət qarşılanıb.

Milli.Az “Qafqazinfo”ya istinadən bildirir ki, Taleh Kazımov əslən Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndindəndir. O, tanınmış yazıçı və uzun illər polis zabiti kimi daxili işlər orqanlarında xidmət etmiş Tahir Kazımovun oğludur.

Tahir Kazımov xidmətdə olduğu 1967-1997-ci illərdə bir sıra rayonların polis idarələrinin rəisi, eləcə də Bakı Metropolitenində Polis Şöbəsinin rəisi vəzifələrində çalışıb, polkovnik rütbəsinədək yüksəlib.

Yazıçı kimi də tanınan Tahir Kazımov 1998-2004-cü illərdə Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyində direktor müavini, daha sonra isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasında şöbə müdiri işləyib.

Birinci Qarabağ Müharibəsi veteran olan T. Kazımov bu ilin mart ayında 80 yaşında vəfat edib.

Taleh Kazımovun əmisi Qəzənfər Kazımov isə Azərbaycanın tanınmış dilçi professorudur. Həmçinin əmisi oğlu İsmayıl Kazımov da ölkəmizin dilçi alimlərindəndir.

Qeyd edək ki, Taleh Kazımov Elman Rüstəmovun yerinə Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin üzvü təyin edilib. Onun Mərkəzi Bankın rəhbəri təyin ediləcəyi bildirilir.

Milli.Az

Dilçiliyimizin 84 yaşlı generalı professor Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov

Bu yazı 4 il bundan əvvəl – 2017-ci il martın 7-də yazılıb.

Türk dünyasının tanınmış dilçilərindən biri olam Qəzənfər Kazımov onda 80 yaşında idi.

Professor Qəzənfər Kazımov bu gün də gənclik həvəsi ilə yazıb yaradır, dilçiliyimizdə generallığını uğurla davam etdirir.

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,türkoloq.

Təhsilimizin dostu, dilçiliyimizin generalı

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov

Filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov 1937-ci ilmartın 3-də Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olmuşdur. Atası Allahverdiyev Şirin Kazım oğlu kənd məktəbinin direktoru idi. O,1943-cü ildə cəbhədə həlak olmuşdur.

Q.Kazımov 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU-nun) tarix-filologiya fakültəsini bitirmişdir. 1960-1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Pedaqoji İnstitutun əyani aspiranturasına daxil olmuşdur. Q.Kazımov 1967-ci ildə namizədlik, 1988-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1989-cu ildən professordur. Namizədlik dissertasiyasının mövzusu “Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya dilinə aiddir. Doktorluq dissertasiyasının mövzusu da dilin üslubi imkanları haqqındadır: “Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili.1920-1940-cı illər (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)”.

Q.Kazımov Pedaqoji Universitetdə müəllim (1965-1971), dosent (1972-1988), professor (1989-1998) vəzifələrindəişləmişdir. 1989-1997-ci illərdə Pedaqoji Universitetin filologiya fakültəsinin dekanı olmuşdur. Bir müddət PedaqojiUniversitetdə müdafiə Şurasının sədr müavini (1990-1994), Ali Attestasiya Komissiyasında ekspert Şurasının üzvü (1996-1999)olmuşdur. Uzun müddət (1979-2003) Təhsil Nazirliyi nəzdində filologiya üzrə elmi-metodiki Şurada fəaliyyət göstərmişdir.

Q.Kazımov 1999-2000-ci illərdə AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutunda aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır.2001-ci ildən həmin institutda Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiridir. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya KralCəmiyyətinin üzvüdür. Böyük Britaniya, Kembric Bioqrafiya İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır.Ədəbi tənqidlə də məşğul olur. Q,Respublika Yazıçılar İttifaqının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür.

Q.Kazımov Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 3 noyabr 2015-ci il tarixli Sərəncamı ilə

“Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüşdür. Professor Qəzənfər Kazımovunfiloloji fəaliyyəti geniş, hərtərəfli və məhsuldardır. O,Azərbaycan dilinin tarixi,müasir Azərbaycan dilinin quruluşu,bədiiəsərlərin dili, üslub və üslubiyyat ,ədəbiyyatşünaslıq ,ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinə aid monoqrafiya və saysız-hesabsız elmi məqalələrin müəllifidir. Q.Kazımov Azərbaycan dilinin metodikası də tədrisi haqqənda da maraqlı əyüksək elmi səviyyəli əsərlərin müəllifidir. Onun Azərbaycan dili dərslikləri yuxarı sinif şagirdlərinin və dilimizin incəliklərini və gözəllikləriniöyrənən hər bir ziyalının stolüstü kitablarıdır. Bu kişik tanıtma qeydlərindən sonra yaxından tanıdığım Qəzənfər müəllimhaqqında təəssüratlarımı oxuculara

Elimizin,dilimizin MƏNTİQ müəllimi -Qəzənfər müəllimi sərlövhəsi ilə təqdim etməyi gərəkli bildim.Qəzənfər müəllimAzərbaycan dili müəllimidir. Onun professorluğa gələn yolu adi müəllimlikdən başlayıb.Bəlkə də tələbə olanda nə vaxtsaprofessor olacağına heç özü də inanmayıb. Oxuyub,öyrənib,öyrənib oxuyub.Yaxşı müəllimlərdən yaxşı dərs alıb. Qəzənfərmüəllimi Azərbaycana daha çox tanıdan işi ilk növbədə onun orta məktəb şagirdləri üçün yazdığı dərsliklərdir.

Azərbaycan dilində onun xidmətləri ilə ilgili maraqlı yeni bir üçüncü növ təyini söz birləşməsi yaranıb:

QƏZƏNFƏR MÜƏLLİMİN DƏRSLİKLƏRİ

(Birinci tərəfi II növ təyini söz birləşməli mürəkkəb ad, ikinci tərəfi

III şəxsin mənsubiyyət şəkilçili isim).

Qəzənfər müəllimin dərslikləri həm müəllimlərin,həm də şagirdlərin ən çox sevdikləri 2-3 dərsliyin birincisidir.Bunlar 8-ci və 9-u siniflərə aid Azərbaycan dili dərslikləridir.

(bütün nəşrlərini nəzərdə tuturam).Doğrudur ,son illərdə bu siniflər üçün yeni dərsliklər yazılıb.

Şəxsən mən Qəzənfər müəllimin dərsliklərindən sonra həmin siniflər üşün dərslik yazmağa cəhd etməzdim. Kimlərinsəbunu kurikulum ifadəsi ilə bəzəməsi də inandırıcı görünmür.

Qəzənfər müəllim bizə bildiyimiz dilin MƏNTİQİNİ öyrədib.Bu dərsliklər dilimizin sintaktik çevikliyi,sözbirləşməsi,cümlə və onun müxtəlif yanaşma üsulundan asılı olan növləri haqqında cəsarətlə danışmağa imkan verir.

Yazımın sərlövhəni də məhz buna uyğun olaraq seçmişəm. Mən TQDK-da Azərbaycan dili və ədəbiyyati fənni üzrəmüvafiq fənn komsiyasının sədri olanda (1994-1995) ilk işlərimdən biri dilimizin məntiqini yaxşı bilən AMEA Nəsimi adınaDilçilik İnstitutunun elmi əməkdaşlarını və ali məktəb müəllimlərini komissiyanın işinə cəlb etmək oldu.

Hərəyə bir tapşırıq verdim.Qəzənfər müəllimin hüzuruna özüm getdim. Qəzənfər müəllim onda Pedaqoji İnstitutundekanı idi.

Qəzənfər müəllim əməkdaşlıq təklifini qəbul etsə də, yəqin ki, ali məktəbdə işinin çoxluğundan seminarlarımızagəlmədi.Lakin hər seminarımızda biz onu gördük.Bu və ya digər məsələlərin izahında müəllimlər dilçilik ensiklopediyası olan Qəzənfər müəllimin yazdıqlarına istinad edirdilər.Elə bu özü böyük qayğı və sayğı nümunəsi idi.

Sonralar Qəzənfər müəllimi bir bəhanə ilə TQDK-ya dəvət edə bildik. Seminar iştirakçıları Qəzənfər müəllimi alqışlarlaqarşıladılar.Onun müəllifi olduğu dərsliyin müzakirəyə çıxarılması yaddan çıxdı.Gündəlikdə professorQ.Kazımovundərslilərindən birinin müzakirəsi nəzərdə tutulmuşdu. Seminardakı müəllimlərin çoxu oxuduqları ali məktəbdəomun tələbələri idi. Onlar öz sevimli müəllimi olan Qzənfər müəllimlə daha maraqlı dilçilik söhbətləri etdilər.Q.Kazımovunseminardakı çıxışı müəllimlərin gələcək inkişafı üçün çox gərəkli oldu.

Onsuz da,Qəzanfər müəllimin müzakirəyə çıxarılan dərsliyi alternaivi ilə müqayisədə birinci idi və bunu hamı bilirdi.Budərsliyin məziyyətlərini müəllimlərlə yanaşı, onların şagirdləri də təsdiq edirdilər. Qəzənfər müəllim mənim dostlarımdandır.Buyazını isə dostluq xatirinə yox,yubilyarı salamlamaq üçün yazıram. Mən fəxr edirəmki,Azərbaycanın hər yerində və onun bütün təhsil oğaqlarında Qəzənfər müəllimin mənim kimi on minlərlə dostu var. Bu, böyük fəxarətdir.On min,iyirmi min dostböyük bir ordudur. Deməli,Qəzənfər müəllim general rütbəli 3-4 dilçimizdən biridir.

Qəzənfər müəllim son illərdə xalq təbabərinin maraqlı cəhətlərini Azərbaycan dilinin inşəlikləri ilə oxucularınaçatdırmağa daha meyillidir.Bu cəhətdən , o həm dı böyük loğmandır.

Nazim Nəsrəddinov

Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,

Avropa Azərbaycan Məktəbinin sabiq kafedra müdiri və müəllimi, türkoloq.