İstehsalın təşkili əsasları

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

İxtisas : Şərabçılıq və qıcqırtma istehsalının texnologiyası Fənn : Şərabçılıq qıcqırtma istehsalatlarında xammal və məhsulların təhlükəsizliyi

Qrup : Şq 019
İxtisas : Şərabçılıq və qıcqırtma istehsalının texnologiyası
Fənn : Şərabçılıq qıcqırtma istehsalatlarında xammal və məhsulların təhlükəsizliyi
Mövzu : Şərabların orqanoleptik qiymətləndirməsi
Müəllim : Məmmədağayeva Esmira
Tələbə : Quliyev Nicat

Şərabların orqanoleptik qiymətləndirməsi
Ölkəmizdə şərabçılığın inkişafı üçün hüquqi baza formalaşdırılmışdır. 2002-ci ildə “Üzümçülük və şərabçılığın inkişafı haqqında” qanun, 2004, 2009 və 2013-cü illərdə “Regionların sosial iqtisadi inkişafı haqqında” 3 Dövlət proqramı qəbul edilmişdir. Qəbul olunan Dövlət proqramlarında aqrar sahənin emal bölməsinə xüsusi üstünlük verilmişdir. 2011-ci ilin 15 dekabrında ölkə prezidentinin müvafiq fərmanı ilə “2012-2020-ci illərdə Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafına dair” Dövlət Proqramı qəbul olunmuşdur. Proqramda qısa vaxt ərzində sahənin əsaslı şəkildə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Ölkə prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair strateji yol xəritəsi” qeyd olunan qanun və proqramları, həmçinin sahə ilə bağlı bütün vacib məqamları özündə əks etdirən və strateji proqram xarakteri daşıyan mühüm Dövlət sənədidır. Sənəd uzunmüddətli inkişaf üçün nəzərdə tutulmaqla, strateji nöqteyi-nəzərdən 3 mərhələni əhatə etməsi nəzərdə tutulur. Birinci 2020-ci ilədək strateji baxış, ikinci – 2025-ci ilədək olan dövr üçün uzunmüddətli baxış və nəhayət sonuncu 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün hədəf baxışdır. Aqrar sahə üzrə qlobal trendlər göstərilmiş ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı üzrə inkişaf trendləri açıqlanmışdır. 2015-ci ildə ölkəmizdə üzümlüklərin ümumi sahəsi 16,1 min ha, bar verən üzümlüklər isə 13,5 min ha təşkil etmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, üzüm plantasiyalarının yenidən bərpası 2005-ci ildən sonra başlamışdır. 2015-ci ildən üzüm istehsalı 157,1 min ton, meyvə istehsalı 888,4 min ton olmuşdur. 1 mln 35 min dal üzüm şərabı, 4,5 min dal şampan şərabı, 3,8 min dal konyak və 770,7 min dal araq istehsal olunmuşdur. 8 Qida təhlükəsizliyinin inkişaf etdirilməsinin əsas çağırışlardan olduğu qeyd olunmaqla, bu məsələnin tam həllini tapmadığı bildirilir. Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ixracında üstünlük təşkil edəcək sahələrdən meyvə-tərəvəz istehsalı və emalı sənayesi və şərabçılıq sənayesi məhsulları strateji yol xəritəsində xüsusilə əksini tapmışdır. Qeyd olunmuşdur ki, aqrar sahə ilə məşğul olan insanların yalnız 2,2 faizi ali təhsillidir. Peşə və orta ixtisas təhsili də nəzərə alınarsa əhalinin cəmi 10 faizinin sahə ilə bağlı təhsili olduğu aydın olur. Əhalinin qalan 90 faizinin isə təhsili yoxdur. Yol xəritəsində o da əksini tapmışdır ki, məhsulların saxlanması və emalı üzrə 2015-ci ildə ölkə üzrə cəmi 40 nəfər ali təhsilli mütəxəssis hazırlanmışdır ki, bu da tələbatdan olduqca aşağı göstəricidir. Ixrac yönümlü məhsullar, o cümlədən şərablar istehsalının artırılması və “Made in Azərbaycan” brendinin formalaşdırılması bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu işlərə dəstək olaraq 2016-cı ildə “Şərab istehsalçı və ixracatçıları Assosiasiyası” yaradılmışdır. Azərbaycan şərablarının daxili və xarici bazarda tanıdılması üçün geniş reklam işi aparılmalı, bunun üçün sərgilərdən və digər vasitələrdən istifadə olunmalıdır. Ölkədə “şərab turizmi”nin inkişaf etdirilməsi də bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan şərablarının xarıcdə daha yaxşı tanıdılması və təbliği üçün görüləcək işlər artıq Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməkdədir. 2016-cı ilin sonlarında Çində keçirilən sərgidə dövlətin dəstəyi ilə 10-a yaxın müəssisəmizin iştirakı dediklərimizə misaldır. Bu gün ölkədə həyata keçirilən aqrar islahatlar yeni dünyagörüşlü mütəxəssis, xüsusilə də qərb texnologiya və avadanlıqlarından baş çıxaran şərabçı – texnoloqlar hazırlığını tələb edir. Belə kadrların hazırlanması üçün tədris planları, proqramlar, dərslik və dərs vəsaitləri günün tələblərinə uyğunlaşdırmalıdır. Bu vəsaitin yazılması məhz belə bir ehtiyacdan qaynaqlanmışdır.
Bu Qaydalar “Üzümçülük və şərabçılıq haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 29 yanvar tarixli, 667 nömrəli Fərmanına əsasən hazırlanmışdır və şərabçılıq məhsullarının dequstasiyadan keçirilməsi və sənədləşdirilməsi qaydalarını müəyyən edir.
Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, şərabçılıq məhsullarının yeni növləri və çeşidləri istehsala hazırlanarkən onların nümunələri aşağıdakı bu Qaydalara əsasən dequstasiyadan keçirilir və sənədləşdirilir:
şərabçılıq məhsullarının keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün orta nümunələr və aşağıda göstərilən sənədlər ərizə ilə birlikdə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə təqdim olunur:
ərizədə aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:
hüquqi şəxslər üçün – hüquqi şəxsin adı, təşkilati-hüquqi forması, statistik kodu, hüquqi ünvanı, hesablaşma hesabının nömrəsi, bankın adı, malın kodu və həcmi göstərilməklə fəaliyyət növü;
fiziki şəxslər üçün – adı, atasının adı, soyadı, şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd haqqında məlumatlar (seriya, nömrə, nə vaxt və kim tərəfindən verilmişdir, ünvanı), malın kodu və həcmi göstərilməklə fəaliyyət növü;
şərabçılıq məhsulu haqqında xüsusi məlumat (üzümün növü, istehsalat tarixi və texnologiyası);
məhsulun əsas fiziki-kimyəvi göstəriciləri haqqında (tündlüyü, şəkərliliyi, turşuluğu, uçucu turşuluğu, ekstraktı) laboratoriya arayışı və həmin məhsulun tərkibində genetik modifikasiya olunmuş bitkilərdən, yaxud müasir biotexnoloji və gen mühəndisliyi metodları ilə yaradılmış kənd təsərrüfatı bitki materiallarından istifadə edilməməsi barədə sənəd;Dequstasiyaya təqdim olunmuş sənədlərə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Mərkəzi Dequstasiya Komissiyası tərəfindən baxılır, çatışmazlıqlar üçün əsas olmadıqda xüsusi kitabda qeydə alınır və 10 gündən gec olmamaqla dequstasiyanın keçirilməsi üçün qərar qəbul olunur.
Dequstasiyanın keçirilməsi vaxtı barədə dequstasiya ediləcək məhsulların sahiblərinə 5 gün əvvəlcədən məlumat verilir.
Dequstasiya zamanı birinci növbədə məhsulun rəngi, dadı, təravəti, təmizliyi, buketi, iyi və kənar qatışıqların olması müəyyən edilir.
Dequstasiya otağı parlaq işıqlandırılmalı, açıq boya ilə rənglənməli, hazırlanmalı, xarici səsdən və iydən qorunmalı, otaqda havanın temperaturu 18- 20 0 C olmalıdır.
Dequstasiya yeməkdən 1,5-2 saat sonra keçirilir.
Bir dequstasiya prosesində 10-dan artıq məhsulu dequstasiyadan keçirmək olmaz.
Dequstasiya həm açıq, həm də qapalı keçirilə bilər. Açıq dequstasiyada içkinin tam xüsusiyyətləri və istehsalçı barədə bütün məlumatlar göstərilir, qapalı (anonim) dequstasiyada isə ancaq nümunənin nömrəsi və hansı ilin məhsulu olduğu qeyd olunur.
Dequstasiya üçün təqdim olunmuş orta nümunələrin miqdarı beş butulkadan az olmamalıdır.
Hər bir adda şərabçılıq məhsulu dequstasiya edilərkən komissiya üzvü həmin məhsuldan 50 ml olmaq şərti ilə istifadə edə bilər.
Şərabçılıq məhsullarının tipi onların buketinin xarakterinə uyğun olmalıdır.
Oynaq və qazlaşdırılmış şərablarda güclü köpüklənmə, uzunmüddətli xırda qabarcıqlar və tez itən oynaqlar qiymətləndirilməlidir.Dequstasiya zamanı xüsusi dequstasiya qədəhlərindən istifadə olunmalıdır.Şərabçılıq məhsulları müəyyən ardıcıllıqla dequstasiyaya təqdim edilməlidir. Turş şərablar şirin şərablardan, az ətirlilər çox ətirlilərdən, cavan şərablar isə köhnə şərablardan əvvəl dequstasiya olunmalıdır.Oynaq şərablar və konyaklar (brendilər) ayrıca və yaxud müəyyən fasilədən sonra dequstasiya olunmalıdır.Oynaq şərablar dequstasiyaya şəkərlilik faizinə görə verilir. Belə ki, tam turş, turşaşirin və sairə, muskat şərablar isə dequstasiyaya axırda verilir.Konyak (brendilər) dequstasiyaya yetişmə müddətinin artması ardıcıllığı ilə verilir.
Dequstasiya zamanı şərabçılıq məhsullarının ağızda çox saxlanması məsləhət deyil. Çünki bu zaman dadbilmə orqanlarının həssaslığı azalır. Dad və buketi qiymətləndirmək üçün 30 saniyə kifayətdir.
Dequstasiya komissiyasının hər bir üzvü şərabçılıq məhsullarının orqanoleptik göstəricilərinə görə verdiyi qiyməti dequstasiya vərəqəsində qeyd edir və toplayıb orta balı müəyyənləşdirir.
Şərabçılıq məhsullarının orqanoleptik göstəriciləri 100 bal sistemi üzrə aparılır.

Dequstasiya komissiyasının iclasının qərarı protokol formasında rəsmiləşdirilir. Protokolu komissiyanın sədri və katibi imzalayır. Dequstasiya komissiyasının iclas protokolunda aşağıdakılar göstərilir:
dequstasiyanın aparıldığı tarix və protokol nömrəsi;
iclasda iştirak edən komissiya üzvlərinin vəzifəsi, soyadı və adı;
dequstasiyaya təqdim olunan məhsulların və onların istehsalçılarının adları;
dequstasiyanın nəticələrinin ballarla qiyməti;
lazımi hallarda məhsulların keyfiyyət xarakteristikası;
lazımi hallarda müəssisəyə məhsulların keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün kömək məqsədi ilə tövsiyələr və tədbirlər.
Dequstasiyanın nəticələri barədə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən 3 gün müddətində müəssisəyə məlumat verilir.
Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən şərabçılıq məhsullarına gigiyenik sertifikat Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəyindən sonra verilir.
İstehsalçı tərəf dequstasiyanın nəticəsindən razı qalmadıqda, komissiyanın sədrinə öz etirazını bildirmək hüququnu saxlayır. Məsələ mübahisəli qaldıqda isə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq məhkəmə qaydası ilə həll olunur.
Bu Əsasnamə “Üzümçülük və şərabçılıq haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 29 yanvar tarixli, 667 nömrəli Fərmanına əsasən hazırlanmışdır və istehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların istehsalı və şərabçılıq məhsullarına adların verilməsi qaydalarını müəyyən edir.
İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların hazırlanması üçün üzüm istehsalı müvafiq inzibati ərazi vahidində və ya yerdə ərazinin relyefi, torpaq-iqlim və ekoloji şəraitin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, müəyyən üzüm sortlarının xüsusi aqrotexniki üsullarla yetişdirilməsi əsasında həyata keçirilir.
İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabların hazırlanması üçün üzüm istehsalının texnologiyası qida təhlükəsizliyi sahəsində texniki normativ hüquqi aktlarla müəyyən edilir. Bu şərablar müəyyən üzüm sortlarının yüksək keyfiyyətli üzümlərindən ənənəvi və ya orijinal texnologiyaların tətbiqi əsasında hazırlanır və onların istehsalında etil (yeyinti) spirtinin, saxarozanın, üzüm konsentratlarının, ətirli və süni boya maddələrinin, digər inqrediyentlərin istifadəsinə yol verilmir.
İstehsal mənşəyinə görə şərablara adlar onların hazırlanmasında istifadə edilən üzüm sortlarının yetişdirildiyi inzibati ərazi vahidinin və ya yerin adına uyğun olaraq verilir.
İstehsal mənşəyinə görə adlar verilmiş şərablar yalnız şüşə butulkalara və ya bədii tərtib edilmiş saxsı qablara süzülür, mantar tıxacları ilə kip bağlanır və qida təhlükəsizliyi sahəsində texniki normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olaraq etiketləşdirilir.
İstehsal mənşəyinə görə adlar verilən şərabçılıq məhsullarına Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən 5 gündən gec olmayaraq baxılır və qərar qəbul olunur.
Şərabçılıq məhsullarına (üzümdən hazırlanmış şərablara, şampan şərablarına və brendilərə (konyaklara) adların verilməsini Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi həyata keçirir.
Ad olmaq üçün istehsalçı şərabçılıq məhsullarının yeni növlərini və çeşidlərini istehsala hazırlayarkən onların nümunələrini tələb olunan sənədlərlə birlikdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə təqdim etməlidir.
Yeni adlara təklif edilən şərabçılıq məhsulları oxşar məhsullardan tərkibinə, fiziki-kimyəvi göstəricilərinə, habelə saxlanma şəraitinə və proseslərinə görə mütləq fərqlənməli, orqanoleptik göstəricilərinə görə isə oxşar olmalıdır. Belə məhsulların saxlanma texnologiyası məlum məhsul növlərinin istehsal texnologiyalarından fərqlənməyə bilər.
Yeni şərabçılıq məhsuluna ad almaq üçün istehsalçı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə ərizə təqdim etməlidir. Ərizə ilə birlikdə aşağıdakı sənədlər və materiallar təqdim olunur:
məhsula dair annotasiya;
məhsula ad verilməsi barədə əsaslandırma məktubu;
məhsulun tərkibi barədə reseptura məlumatları;
məhsulun orqanoleptik və fiziki-kimyəvi göstəriciləri barədə laboratoriya arayışı və həmin məhsulun tərkibində genetik modifikasiya olunmuş bitkilərdən, yaxud müasir biotexnoloji və gen mühəndisliyi metodları ilə yaradılmış kənd təsərrüfatı bitki materiallarından istifadə edilməməsi barədə sənəd;
məhsulun hazırlanmasında istifadə olunan xammal və materialların mənşəyi barədə məlumatlar;
məhsul buraxılan qabların nümunələri, habelə xarici tərtibatının, o cümlədən etiketlərinin eskizləri;
ekspertiza üçün qablaşdırılmış məhsulların nümunələri.
Şərabçılıq məhsulları qida təhlükəsizliyi sahəsində texniki normativ hüquqi aktlara və resepturaya uyğun istehsal olunur və onların hazırlanmasında yalnız yeyinti məhsullarından alınan etil spirtindən istifadə edilir.
Tərkibi, hazırlanma texnologiyası və saxlanma prosesləri məlum adlarla buraxılan məhsullara uyğun gələn şərabçılıq məhsullarına yeni ad verilməsinə yol verilmir.
Qəbul edilmiş ərizə üzrə Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən müvafiq təlimatlara uyğun olaraq məhsulun yeniliyinə görə ekspertizası aparılır.
Ekspertiza nəticəsində məhsulun yeniliyi təsdiq olunarsa, Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin qərarı ilə şərabçılıq məhsuluna istehsalçı tərəfindən təklif edilən xüsusi ad verilir. Eyni ad altında məhsul buraxılmasına dair iki və ya daha çox ərizə daxil olarsa, ilkinlik hüququ birinci daxil olan ərizəyə verilir.Bu Qaydalardan irəli gələn mübahisələr Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq məhkəmə qaydasında həll olunur.
Keyfiyyətdən və yetişdirilmə müddətindən asılı olaraq bütün şərablar iki qrupa bölünür: ordinar və yüksək keyfiyyətli. Yetişdirilmə müddətinin başlanması növbəti məhsul ilinin 1 yanvarından hesab olunur. Ordinar şərablar (adi, tipik) – müxtəlif üzüm sortlarından hazırlanan şərablardır. Belə içkilər üçün üzümün bölgələr üzrə yetişdirilməsi reqlamentləşdirilmir. Şərab ümumi qəbul olunmuş texnologiya ilə istehsal olunur. Onlar uzun müddət saxlanmır və saxlanmaya qoyulduğu tarixdən 6 ay gec olmayaraq realizə edilir. Ordinar şərablar realizə müddətindən asılı olaraq bölünür:  Cavan şərablar – natural süfrə şərabları olub, növbəti məhsul ilinin 1 yanvarınadək realizə edilir;  Yetişdirilməyən şərablar – cavan şərab kimi hazırlansa da növbəti məhsul ilinin 1 yanvarından sonra realizə olunur.
Yüksək keyfiyyətli şərablar (tipik və yüksək keyfiyyətli şərablar). Yüksək keyfiyyətli şərablar – üzümün yetişməsi üçün əlverişli olan illərdə istehsal olunan və keyfiyyətə görə yaxşılaşdırılmış şərablardır. Yüksək keyfiyyətli üzüm sortlarından alınmaqla, üzümün regional yetişdirilməsi reqlamentləşdirilir. Üzümün yığımında ciddi nəzarət mütləq olub, xammalın seçimi şəkər keyfiyyəti və sort tərkibinə görə aparılır. Məhsul yığıldığı yerdə emal aparılır. Şərab ənənəvi və xüsusi texnologiya ilə istehsal olunur. Texnologiyanın fərqli xüsusiyyəti iri qablarda (metal sistern, yaxud palıd çəlləklərdə) yaxud xırda tutumlarda (şüşə butulkalarda) uzun müddətli saxlanmasıdır. Bu zaman onların orqanoleptik xüsusiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. Bu şərablar dayanıqlığı, yüksək keyfiyyəti ilə səciyyələnməklə bu xüsusiyyəti ilbəil saxlayır. Spirtliyi (tündlüyü) azı 10 h% təşkil etməlidir. Saxlanıb yetişdirilmə müddətindən və bu məqsədlə istifadə olunan tutumlardan asılı olaraq yüksək keyfiyyətli şərablar 3 qrupa bölünür:  Yetişdirilən şərablar – mütləq iri stasionar tutumlarda yetişdirilən və doldurulmadan əvvəl azı 6 ay butulkada (növbəti məhsul ilinin 1 yanvarından hazırlanır) saxlanan şərablardır;  Markalı şərablar – yüksək keyfiyyətli olub, stasionar tutumlarda yetişdirilmə müddəti ağ markalı süfrə şərabları üçün azı – 1,5 il, markalı tünd və desert şərablar üçün – 2 il olmalıdır (növbəti məhsul ilinin 1 yanvarından hesablanır);  Kolleksiya şərabları – ən yaxşı markalı şərab olub, palıd, yaxud metal rezervuarlarda saxlanma müddəti başa çatdıqdan sonra, butulkalarda – enotekalarda xüsusi şəraitdə əlavə olaraq azı 3 il saxlanan şərablardır. Müəyyən şərabçılıq regionlarında alınan bəzi şərablar qeyri-adi ətir-dad xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Nəticədə şərabçılıqda «mənşəyinə görə nəzarətli adlanan» xüsusi qrup şərablar fərqləndirilir. Mənşəyinə görə adlanmasına nəzarət olunan şərablara orijinal orqanoleptik keyfiyyəti ilə seçilən yüksək keyfiyyətli içkilər aiddir. Bu şərabların adlanmasında mütləq istehsal yerinin adı, yəni üzüm yığılan və şərab istehsal olunan yerin adı göstərilməlidir. Qanunvericiliyə görə bənzər içkilər digər yerlərdə istehsal hüququna malik deyildir.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

İstehsalın təşkili əsasları

Maddi istehsala хas оlan əlamətdir ki, о, cəmiyyətin artmaqda оlan tələbatını inkişaf edərək bdəyə bilər. Bu məsələnin müvəffəqiyyətli həlli istehsalın necə fəaliyyət göstərməsindən çох asılıdır. İstehsallar miqyasca genişləndikdə, оnların, habelə hər birinin struktur bölmələri arasında istehsal əlaqələri sıхlaşır və mürəkkəblik aradır, burada nəticələrin yaхşılaşdırılması çətinləşir. Оdur ki, itstehsalın təşkili məsləsi fоrmalaşmış оlur, belə fəaliyyətə, bu fəaliyyətin nəzəri ehtiyata tələbatı yaranır. Bütün bunlar istehsalın təşkili əsasları iqtisadi şaхə sahə elminin təsbit оlunmasına gətirib çıхarmışlar. İstehsalın təşkili əsasları iqtisadi şaхə elmini şərtləndirən оlur ki, оnun təzahürləri və sualları vardır. Bu sahə elmi yeni bilik dairəsi fоrmula etdiyindən tədris fənni qəbul edilmişdir.

Istehsalın təşkili əsasları fənninin tədris оlunmasının məqsədi-istehsalatda yüksək nailiyyətlər əldə etmək üçün burada fəaliyyət göstərən оbyektiv iqtisadi qanunların meydana çıхma yeni fоrma və metоdları ilə tələbələri silahlandırmaq, оnlarda istehsalat məsələlərinin nəzəri-əməli həllinə dair bilik zənginləşməsi hasil etməkdir.

Istehsalın təşkili əsasları fənninin tədqiqat оbyekti vardır və bu оbyekt istehsaldır. Bu fənnin öyrənilmə metоdu fəlsəfənin dialektik metоdu, metоdоlоji əsas neft və qaz sənayesinin iqtisadiyyatı sahə elmidir. Istehsalın təşkili əsasları fənnin əsas vəzifələri: istehsalın daхili və хarici əlaməti üzrə qurulma qanunauyğunluğunun inkişaf хüsusiyyətlərini dərk edib, оnlara yiyələnməkdən, istehsalın təşkili əsaslarının fоrmula оlunma mənbələrini öyrənməkdən və istehsalın təşkilinin həyata keçirildiyini əsaslandıran göstərici, vasitə və yоlları müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Istehsalın təşkili əsasları fənni digər tədris fənnləri ilə əlaqəli öyrənilməlidir.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Istehsal xərcləri

Məhsulların istehsalı prosesində xammal, material, yanacaq, elektrik enerjisi, əməyin müxtəlif növləri sərf olunur, əsas kapital ün­sürləri – maşın və avadanlıqlar, binalar istifadə olunduqca köhnəlir və öz dəyərlərinin bir hissəsini amortizasiya ayırmaları formasında istehsal edi­lən məhsulların üzərinə keçirirlər. Deməli, bu və ya digər məh-sulun istehsalına müəyyən miqdarda canlı və maddiləşmiş əmək sərf olunur və bunlar istehsal xərclərini əmələ gətirir.
Lakin istehsal xərcləri kateqoriyası ilə əlaqədar iqtisadçılar ara­sında fikir birliyi yoxdur. Demək olar ki, iqtisadi məktəblərin ha­mı­sının tanınmış nümayəndələri bu barədə fikir söyləmişlər. Məsələn, klas­sik burjua siyasi iqtisadının nümayəndələri A. Smit və D. Rikardo is­tehsal xərcləri haqqında öz mülahizələrini bildirir və onu istehsal qiy­məti ilə eyniləşdirirlər. Ingiltərə iqtisadçıları R. Torrens, C. Mill, C. Mak-Kulloh belə hesab edirdilər ki, əmtəələrin dəyəri əmək haqqı, mən­fəət və rentadan ibarətdir. J. B. Seyin fikrincə istehsal xərcləri üç amildən – əmək, torpaq, kapital – əmələ gəlir. Fransız iqtisadçısı N. Se­nior istehsal xərclərinin izahının subyektiv variantını irəli sürmüş­dür. Onun fikrincə dəyərin kəmiyyəti işçilərin və sahibkarların şəxsi isteh­lakdan imtina etmələrinin nəticəsidir.

K. Marksa görə əmtəələrin istehsalı üzrə cəmiyyətin və müəssi­sələrin istehsal xərclərini bir-birindən fərqlən-dirmək lazımdır. Məhsul­ların hazırlanması ilə əlaqədar sərf olunan bütün canlı və maddiləşmiiş (keçmiş) əmək məsrəfləri cəmiyyətin istehsal xərclərini əmələ gətirir. A. Marşall is­tehsal xərclərinin obyektiv və subyektiv variant-larını birləşdirməyə cəhd göstərmişdir. O, belə hesab edirdi ki, istehsal xərcləri işçilərin «əziy­yəti» və sahibkarların «imtinasının» cəmidir. Müasir dövrdə Qərb ölkələrin-də istehsal xərclərini həm mahiyyət, həm də quruluş və terminologiya cəhətdən onun marksist konsepsiya­sından fərqləndirirlər. Əgər əvvəllər istehsal xərclə-rinin əsas hissəsi isteh­salda bilavasitə çalışan işçilərin əmək haqqından ibarət idi­sə, hazırda onun tərkibində qeyri-istehsal işçilərinin əməyi, marke­tinq, idarəetmə, reklam və s. əlaqədar xərclər çoxluq təşkil edir.
Kempbell R. Makkonnell və Stenli L. Bryunun «Eko­no­miks» kitabında istehsal xərcləri belə səciyyələndirilir: «Istehsal xərclə­ri­nə mülkiyyətçiyə məxsus olan və istehsal prosesi üçün ehtiyatlardan kifayət qədər göndərilməsinə təminat verən bütün ödənişlər daxildir. Burada malgöndərənlərə ödənilən kənar (xarici) xərclər, habelə daxili xərclər nəzərdə tutulur. Daxili xərclərin ünsürlərindən biri sahibkarın yerinə yetirdiyi vəzifələrin müqabilində götürdüyü normal mənfəətdir»

Beləliklə, müxtəlif iqtisadi məktəblərin nümayəndə-lərinin fikrincə, hər bir məhsulun istehsalına müəyyən miq-darda iqtisadi ehtiyatlar və ya istehsal amilləri (əmək, kapital və s.) sərf olunur ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində bunlar dəyər forması alır və istehsal xərclərini əmələ gətirir.
Iqtisadi ədəbiyyatda istehsal xərcləri aşağıdakı kimi təsnif­ləş­dirilir:
1) Kənar və daxili xərclər;
2) Alternativ xərclər;
3) Sabit, dəyişən və ümumi xərclər;
4) Orta və son hədd xərcləri.
Istehsal xərclərini hər şeydən əvvəl, firma miqyasında nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, ayrı-ayrı firmalar hər hansı bir məhsulu istehsal etməyi qarşılarına məqsəd qoyarkən birinci növbədə daha çox mənfəət əldə etməyə çalışırlar. Başqa sözlə, hər bir firma elə istehsal prosesi seçməli və təşkil etməlidir ki, bu, eyni miq­dar­da məhsul istehsal etmək üçün daha az istehsal amillərindən istifadə etməyə imkan versin, sahibkar üçün sərfəli olsun.
Firmaların məhsul istehsalı ilə əlaqədar çəkdikləri xərcləri iki yerə bölmək olar: 1) Kənar (xarici) xərclər; 2) Daxili xərclər.
Məlum olduğu kimi, firmalar istehsal prosesini təşkil etmək üçün kənardan müəyyən iqtisadi ehtiyatları – xammal, yanacaq, elek­trik enerjisi satın alır, muzdla tutulmuş işçilərə əmək haqqı verir, gös­təri­lən nəqliyyat xidmətlərinin dəyərini ödəyir. Bütün bunlarla əlaqədar olan xərclər kənar (xarici) xərclər adlanır. Lakin firmalar öz­lərinə məxsus ehtiyatlardan da istifadə edirlər ki, bunlara da daxili xərclər deyilir. Məhsulların istehsalına çəkilən xərclər həm də onların «sərf olunduğu yerlər», məhsulların və xərclərin növləri üzrə qruplaşdırılır. Xərclərin sərf olunduğu yerlər dedikdə onla-rın sexlər,sahələr və digər bölmələr üzrə müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Hər məhsul və yerinə yetirilmiş iş növü üzrə də xərclər hesablanır. Bununla əlaqədar olaraq xərclər, kalkulyasiya maddələri və xərc ünsürləri üzrə təsnifləşdirilir.
Bazar iqtisadiyyatına keçildiyi müasir şəraitdə kiçik və orta müəssisələrin çoxunda kalkulyasiya maddələrinə aşağı-dakı xərclər daxil edilir: maddi xərclər (xammallar, materi-allar, yanacaq və texnoloji məqsədlər üçün elektrik enerjisi); əmək haqqı xərcləri; idarəetmə və istehsala xidmət göstəril-məsi ilə əlaqədar xərclər (üstəlik xərclər). Geniş mənada isə kalkulyasiya maddələri üzrə xərclərə aşağıdakılar daxildir: 1)Xammal və materiallar (tullantılar çıxılmaqla); 2)koope-rasiya əlaqələrində olan müəssisələrdən satın alınmış məmu-lat və yarımfabrikatlar; 3) əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı; 4) istehsalat işçilərinin əlavə əmək haqqı; 5) istehsalat işçilərinin əsas və əlavə əmək haqqına görə hesablanmış so-sial sığorta ayırmaları; 6) istehsalın hazırlanması və mənim-sənilməsi ilə əlaqədar xərclər; 7)Avadanlıqların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərclər; 8) sex xərcləri; 9) ümumzavod xərcləri; 10) zay məhsula görə itkilər; 11) Istehsaldankənar xərclər.
Xərclər iqtisadi məzmununa (xərc ünsürlərinə) görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1)maddi xərclər (istehsalata qaytarılmış tullantıların dəyəri çıxılmaqla); 2) əmək haqqı üzrə xərclər; 3) sosial ehtiyaclar (məqsədlər) üçün ayırmalar 4)əsas kapi-talın (əsas fondların) amortizasiyası; 5)digər xərclər.

Firmaların fəaliyyətinə qiymət verərkən alternativ xərclər xü­su­si əhəmiyyət kəsb edir. Alternativ xərclər de-dikdə, daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə eyni məbləğdə vəsaitin tətbiq olunması üçün əlverişli, daha çox səmərə verən fəaliyyət növünün seçilməsi nəzərdə tutulur.
Sabit və dəyişən xərcləri də bir-birindən fərqləndir-mək la­zım­dır. Istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayan xərclərə sabit xərclər deyilir (FC – ingiliscə fixed costs). Sabit xərclər firmaların isteh­sal avadanlıqlarının mövcudluğu ilə əlaqədardır və buna görə də hətta həmin avadan­lıq­lar­dan istifadə olunmadıqda da ödənilməlidir. Sabit xərclərə istiqrazlar üzrə təəhhüdlərin ödənilməsi, ren-ta tədiyələri, bina və avadanlıqların dəyərindən hesablanan amortizasiya ayırmaları­nın bir hissəsi, sığorta haqları, firmanın idarə heyətinin əmək haqqı, müəs­sisədə işləmək üçün gələcək mütəxəssislərin hazırlanması ilə əlaqədar olan xərclər aid edilir. Elə xərclər də vardır ki, onlar istehsalın həcminin dəyişməsindən bila­va­sitə asılıdır. Başqa sözlə istehsalın həcmi dəyişdik­də həmin xərclər də dəyişir. Bu xərclərə dəyişən xərclər deyilir (VC – in­giliscə variable costs). Dəyişən xərclərə xam­mal, yanacaq, enerji sərfi, nəqliyyat xidmətinin ödənilməsi ilə əla­qədar olan xərcləri misal göstər­mək olar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın həcmi­nin artması ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinə düşən bütün dəyişən xərclərin artması daimi xarakter daşımır. Belə ki, dövrün əvvəlində istehsalın artması ilə əlaqədar olaraq dəyişən xərclər aşağı sürətlə artır və müəyyən müddə­tədək (adətən is­teh­sal olunan məhsulun dördüncü vahidinədək) da­vam edir. Bundan sonra isə dəyişən xərclər sonrakı hər məhsul vahidi hesabı ilə sürətlə artmağa başlayır.
Sabit və dəyişən xərclər ikisi birlikdə ümumi istehsal xərclərini əmələ gətirir (TC = FC + VC; TC–ingiliscə total costs). Deməli, istər sabit, istərsə də dəyişən xərclərə qənaət edilməsi ümumi xərclərin azalmasına səbəb olur. Odur ki, istehsalçılar ümumi xərclərə biganə qala bizməzlər. Çünki orta, yaxud da məhsul vahidinə düşən istehsal xərcləri ümumi istehsal xərc­lərindən asılıdır. Bundan başqa, qiy-mətlər bir qayda olaraq orta is­teh­sal xərcləri ilə müqayisə edilir. Orta istehsal xərclərini üç yerə böl­mək olar: 1) Sabit orta istehsal xərcləri; 2) Dəyişən orta istehsal xərc­ləri; 3) Ümumi orta istehsal xərcləri.
Sabit orta istehsal xərcləri (AFC – ingiliscə average fixed costs) sabit istehsal xərclərinin (FC) ümumi məbləğini istehsal edilmiş məh­sulların miqdarına (Q – ingiliscə quantity) bölmək yolu ilə aşağıdakı düsturla hesablanır.
AFC = FC: Q
Sabit istehsal xərcləri istehsalın həcmindən asılı olmadığına görə istehsal olunan məhsulun miqdarı artdıqca sabit orta istehsal xərcləri azalırDəyişən orta istehsal xərcləri (AVC – ingiliscə average variable costs) dəyişən istehsal xərcləri­nin (VC) ümumi məbləğini istehsal edilmiş məhsulların miqdarına (Q) bölmək yolu ilə aşağıdakı düsturla hesablanır:
AVC = VC: Q
Dəyişən istehsal xərclərinin ümumi məbləği «səmə-rəliliyin azal­ması qanunu»na tabe olduğuna görə, bu, öz əksini dəyişən orta istehsal xərclərində tapmalıdır.
Ümumi orta istehsal xərcləri (ATC) ümumi istehsal xərclərini (TC) istehsal edilmiş məhsulların miqdarına (Q) bölmək yolu ilə aşağı­dakı düsturla müəyyən edilir:
ATC = TC: Q
Son hədd xərcləri (MC – ingiliscə marginal costs) dedikdə, əla­və məhsul vahidinin isteh­salı ilə əlaqədar olaraq sərf edilən əlavə xərc­lər nəzərdə tutulur. MC məhsulun hər əlavə vahidinə görə hesablana bilər. Bunun üçün sadəcə olaraq əlavə məhsulun istehsalına sərf olunan xərci, istehsal edilmiş əla­və məhsulun miqdarına bölmək lazımdır. Bunu belə ifadə etmək olar:
MC = TC-nin dəyişməsi: Q-nin dəyişməsi
Son hədd xərcləri konsepsiyasının strateji əhəmiyyəti vardır. Çün­ki bu, firmanın nəzarət edə biləcəyi xərcləri müəyyən etməyə imkan verir. Daha dəqiq desək, MC məhsulun son vahidi istehsal olunduqda firmanın artıq sərf edəcəyi xərci, yaxud da istehsalın həcmi ixtisar edil­dikdə və buna görə də son məhsul vahidinin istehsalı dayandı­rıl­dıqda əldə edəcəyi «qənaəti» göstərir.

Son hədd xərcləri ilə son məhsuldarlığın kəmiyyəti arasında qar­şılıqlı əlaqə vardır. Belə ki, əməyin hər sonrakı vahidinin eyni qiy­mətə satın alındığı fərz edilməklə, hər əlavə işçinin son məhsuldarlığı artdığı zaman istehsal olunan məhsulun hər əlavə vahidinə düşən son hədd xərcləri aşağı düşür. Bu, onunla əlaqədardır ki, son hədd xərcləri sadəcə olaraq qiymətlərin dəyişmədiyini göstərir, yaxud da muzdla tutulmuş əlavə işçilərə verilən əmək haqqının onların məhsuldarlığına bölünməsi yolu ilə əldə edilən kəmiyyəti ifadə edir.
Firmaların ümumi və orta xərclərinin kəmiyyətinə iki əsas amil təsir göstərir: 1) istifadə olunan texnologiya; 2) iq-tisadi ehtiyatların qiymətləri. Yeni, mütərəqqi texnologiya-dan istifadə edilməsi xərclərin azaldılmasına imkan verir. Məsələn, digər şərtlər sabit qalmaqla, istifadə olunan texno-logiya və ona uyğun gələn texnikadan istifadə olunduqda və ondan əvvəl əmək haqqının ödənilməsi ilə əlaqədar olan xərcləri müqayisə edək. Tutaq ki, ənənəvi texnikadan istifa-də olunduqda işçi bir saat ərzində 10 məmulat hazırlayır və bunun müqabilində 1manat əmək haqqı alır. Deməli, mə-mulat vahidinin hazırlanmasına çəkilən xərc 10 qəpiyə bəra-bərdir. Daha mütərəqqi texnologiya tətbiq olunduqda isə işçi bir saatda 20 məmulat istehsal edir və onun əmək haqqı 1,6 manat, məhsul vahidinə çəkilən əmək haqqı xərci isə 8 qəpik təşkil edir. Deməli, nəzərdən keçirilən misalda əmək haqqının artmasına baxmayaraq məmulatın hər vahidinə düşən xərc 10 qəpikdən 8 qəpiyə düşmüşdür.
Istehlak olunan iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin yüksəlməsi bütün xərc növlərinin artmasına, əksinə aşağı düşməsi onun azalmasına səbəb olur. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, real həyatda iqtisadi ehtiyatlardan bəzilərinin qiyməti yüksəlir, bəzilərininki isə aşağı düşür.

• Teqlər:
• istehsal xərcləri
• , istehsal xercleri
• , iqtisadi nəzəriyyə