Ərəb baharı

– ABŞ, Fransa və Rusiyanın Afrika qitəsi ilə əməkdaşlığı necə formalaşır?

Ərəb Baharı nədir?

Ərəb Baharı, 2011-ci ilin əvvəlində Orta Şərqdə yayılmış bir sıra hökumət əleyhinə etirazlar, üsyanlar və silahlı üsyanlar oldu. Amma onların məqsədi, nisbi uğuru və nəticəsi ərəb ölkələrində , xarici müşahidəçilər arasında və dünya gücləri arasında açıq şəkildə mübahisə qalır. Yaxın Şərqin dəyişən xəritəsi üzərində pul qazanmağa çalışır .

Niyə “Ərəb baharı” adı?

” Ərəb baharı ” termini 2011-ci ilin əvvəlində Qərb mediası tərəfindən populyardı. Tunisdə keçmiş lideri Zine Əl Abidin Ben Əliyə qarşı uğurlu qiyamın əksər ərəb ölkələrində analoji hökumət əleyhinə etiraz aksiyaları keçirildi.

Terim, 1989-cu ildə Şərqi Avropada baş verən qarışıqlıqlara istinad edərək, kommunist rejimlərin dominant kütləvi nümayişlərdən bir domino təsiri ilə təzyiq altında düşməyə başladığı zaman baş verdi. Qısa müddətdə keçmiş kommunist bloğunun bir çox ölkəsi bazar iqtisadiyyatı ilə demokratik siyasi sistemlər qəbul etmişdir.

Lakin Yaxın Şərqdəki hadisələr daha sadə bir istiqamətdə keçdi. Misir, Tunis və Yəməndə qeyri-müəyyən bir keçiş dövrü başladan Suriya və Liviya mülki bir münaqişə halına gəldi, Fars körfəzindəki zəngin monarxiya isə hadisələr tərəfindən böyük ölçüdə sarsılmaz qaldı. “Ərəb Baharı” termininin istifadə edilməməsi bu gündən etibarən qeyri-dəqiq və sadəlövh olmaq üçün tənqid olunur.

Ərəb Baharı məqsədi etiraz etdi?

2011-ci il etiraz hərəkatı əsasən yaşlanma ərəb diktaturalarında (saxta seçkilərlə bəzədilmiş), təhlükəsizlik aparatının qəddarlığına, işsizliyə, artan qiymətlərə və özəlləşdirmə prosesində korrupsiyaya qarşı hiddətlənən dərin ziddiyyət ifadəsidir bəzi ölkələrdə dövlət aktivləri.

1989-cu ildə Kommunist Şərqi Avropadan fərqli olaraq, mövcud sistemlərin əvəz edilməsi lazım olan siyasi və iqtisadi model barədə fikir birliyi yox idi. İordaniya və Morokko kimi monarxiyalardakı etirazçılar mövcud hakimlər altında sistemi dəyişmək istəyirlər, bəziləri isə konstitusiya monarxiyasına dərhal keçid, bəziləri isə tədricən islahatlar aparırlar.

Misir və Tunis kimi respublika rejimi xalqı prezidentin devrilməsini istədi, amma azad seçkilərdən başqa, bundan sonra nə edəcəyini bilmirdilər.

Və daha çox sosial ədalət çağırışının kənarında, iqtisadiyyat üçün sehrli bir çubuq yox idi. Solçu qruplar və birliklər daha yüksək əmək haqqı istəyirdilər və təhlükəli özəlləşdirmə əməliyyatları bərpa olundu, digərləri özəl sektora daha çox yer ayırmaq üçün liberal islahatlar istədilər. Bəzi sərt islamçılar ciddi dindar normalar tətbiq etməklə daha çox narahatlıq keçirirdilər. Bütün siyasi partiyalar daha çox işə söz verdilər, amma konkret iqtisadi siyasəti olmayan bir proqramın inkişafı yaxınlaşmadı.

Ərəb Baharı bir uğur və ya uğursuz oldu?

Ərəb Baharı, onilliklər boyunca avtoritar rejimlərin asanlıqla tərsinə çevrilə biləcəyi və regionda sabit demokratik sistemlər ilə əvəz olunması gözlənilən bir uğursuzluq oldu. Korrupsiyaya uğramış hökmdarların aradan qaldırılması həyat standartlarının bir anlıq inkişafa çevirəcəyinə ümid bəsləyənləri də məyus etdi. Siyasi keçişlər keçirən ölkələrdə xronik qeyri-sabitlik yerli iqtisadiyyatlara qarşı əlavə zorakılığa səbəb olub və islamçılar və dünyəvi ərəblər arasında dərin bölünmələr yaranıb.

Lakin tək bir hadisə deyil, 2011-ci il üsyanlarını uzunmüddətli dəyişiklik üçün katalizator kimi təyin etmək daha faydalıdır və son nəticəsi hələ görünmür.

Ərəb Baharının əsas mirası ərəblərin siyasi passivliyi və təkəbbürlü hakim elitaların məğlubiyyəti mitindədir. Hətta kütləvi iğtişaşlardan qaçan ölkələrdə belə hökumətlər öz təhlükələrində xalqın soyğunçuluqlarını aparırlar.

Ərəb baharı

“Ərəb baharını anlamaq üçün tarixi bilmək lazımdır. Ərəb dünyasının köklərində ədalət uğrunda hərəkat ənənələri dayanır. Başlıca səbəbi ədalət anlayışının İslam əxlaqında ilk sırada olmasıdır. Tarixin bizə göstərdiyi kimi, ədalətsizlik hər zaman ərəb dünyasında üsyanlara səbəb olmuşdur. Ona görə də bu hərəkatın mərkəzində ədalətsizliyə qarşı mübarizənin dayandığını görürük. Ərəb ölkələrində, xüsusilə Tunis və Misirdə komprador burjuaziya idarəetməni ələ keçirib öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Bu isə xarici güclərin məqsədləri ilə üst-üstə düşürdü. Xarici güclər deyərkən, köhnə müstəmləkəçi dövlətlər – İngiltərə, Fransa və İtaliya ilə yanaşı, bölgədə təsirli olan ABŞ-ı nəzərdə tuturuq. Bütün bunlar hakimiyyəti əlində saxlayan və ölkənin sərvətlərini mənimsəyən azlıqla yoxsul və işsiz çoxluğun yaranmasına gətirib çıxardı. Beynəlxalq Valyuta Fondunun tələbi ilə sosial təminat xərcləri azaldıldı, önəmli resurslar özəlləşdirildi. Bu özəlləşdirmədən hakimiyyətə yaxın olanlar faydalandı. Ölkədən çıxarılan pullar Qərb banklarına qoyuldu. . Yaxın Şərqdə xalq hərəkatının təməlində üç əsas məsələ dayanır: Ədalətsizlik, bunun nəticəsində insan heysiyyətinin itirilməsi və hökumətlərin Fələstin məsələsi ilə bağlı mövqeləri”.

Detlev Kuintern, Bremen Universiteti,
Mədəniyyət Elmləri İnstitutu

Ərəb baharı – Yalançı bahar? Böyük güclər arasında rəqabət mübarizəsinin meydanlarından biri də Yaxın Şərq və Şimali Afrika bölgəsidir. Tunis, Misir, Liviya və Suriyada diktator rejimlərinə qarşı baş verən üsyanlar demokratiyanın bərqərar edilməsi məqsədi daşıyırdı. Ərəb ölkələrini bürüyən bu üsyanların səbəbləri diktatura rejimi ilə yanaşı, ədalətsiz gəlir bölgüsü idi. 2010-cu ildə Tunisdə başlayan proses domino təsiri ilə digər Ərəb ölkələrinə də yayıldı. Tunisdə, Misirdə və Liviyada diktatura rejimləri süqut etdi. Lakin qlobal güclərin müdaxiləsi ilə bölgədə demokratiya əvəzinə xaos yarandı. Bu ölkələri siyasi sabitsizlik və terror bürüdü. Suriyada, İraqda Vətəndaş müharibəsi davam edir. Minlərlə insan öldürülmüş, öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur olmuşdur.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. “Yeni dünya nizamı” anlayışının mahiyyəti nə idi?
2. 2001-ci il 11 sentyabr hadisəsi beynəlxalq münasibətlərə necə təsir göstərdi?
3. Çoxqütblü dünya nizamında dünyanın geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji vəziyyətində hansı dəyişikliklər baş vermişdi?
4. Soyuq müharibə dövründən sonrakı beynəlxalq münasibətlərin hansı xüsusiyyətləri var?
5. Müasir dövrdə qloballaşma dövlətlərarası münasibətlərə necə təsir göstərir?
6. Nə üçün Ərəb baharının nəticəsində bölgədə demokratiya əvəzinə xaos yarandı?
7. Zaman oxunda verilmiş mühüm hadisələri müəyyən edin.

Ekspert: “Afrika baharı” ABŞ-ın xeyrinə olacaq – MÜSAHİBƏ

“Ərəb baharı”nın Suriyada doğurduğu vətəndaş müharibəsinin davam etdiyi bir dövrdə Türkiyənin tanınmış politoloqu Engin Özer Oxu.Az-a müsahibəsində bildirib ki, Afrika qitəsini kütləvi xalq iğtişaşları, vətəndaş müharibələri və hərbi çevrilişlərlə müşayiət olunan yeni qlobal etiraz dalğası bürüyə bilər:

– Bu prosesləri 2010-cu ilin əvvəlində bütün ərəb dünyasını bürüyən “ərəb baharı”na oxşar olaraq “Afrika baharı” adlandıraq. Lakin məsələlərə sıra ilə toxunaq.

Çin hazırda ABŞ-ı bütün iqtisadi göstəricilər üzrə geridə qoymağa çalışır. Çin iqtisadiyyatı nominal ümumi daxili məhsula (ÜDM) görə ABŞ-dan sonra ikincidir, lakin Pekin alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə artıq bir müddətdir Vaşinqtonu qabaqlayır. Çin iqtisadiyyatının davamlı inkişafını təmin etmək üçün bu ölkədə ÜDM-in illik artımı 5%-dən aşağı olmamalıdır. Bunun üçün Çin iqtisadiyyatına daimi olaraq məhsulları üçün yeni satış bazarları və təbii resurslar əldə etmək lazımdır. Çin bu səbəbdən son 20-25 ildə Afrikaya böyük maliyyə vəsaitləri yatırır. Pekin tropik zonada yerləşmiş Afrika dövlətlərinin rəhbərliyinə iri məbləğdə kreditlər ayırır, infrastruktur layihələrinin, faydalı qazıntıların hasilatı proqramlarının həyata keçirilməsinə sərmayə qoyur.

Çin iqtisadiyyatının neft və qaza, son illərdə isə akkumulyator və elektromobillərin istehsalında istifadə olunan litiuma ehtiyacı var. Pekin artıq neft-qaz idxalından asılıdır. Anqola neft həcminə görə Çinin ikinci ən böyük tədarükçüsüdür. Pekin Anqola iqtisadiyyatına investisiya yatırır.

Bununla da Çin və bir çox Afrika ölkələrinin iqtisadiyyatı hazırda qarşılıqlı asılı vəziyyətə düşüb. Qeyd edilən tendensiya ABŞ, Fransa, İngiltərə kimi iri dövlətlərin ciddi narahatlığına səbəb olub. Bu, Rusiya üçün də sərfəli deyil. Afrika qitəsininin bir çox ölkəsində diktatura mövcuddur. Qitədə vaxtaşırı hərbi çevrilişlər baş verir. Belə şəraitdə Afrikaya investisiya yatırmaq istəyənlər az olur. Bu, Çin və Rusiyadan başqa heç kimə sərf etmir.

– ABŞ, Fransa və Rusiyanın Afrika qitəsi ilə əməkdaşlığı necə formalaşır?

– Kremlin Afrika üzrə xarici siyasətinin əsas istiqamətləri silah satışı, internet marketinq və atom texnologiyalarıdır. Rusiya hazırda Afrikada atom enerjisi proqramının inkişafında maraqlıdır. “Rosatom” bu sahədə Afrikanın bir sıra ölkələri ilə saziş imzalayıb. Rusiya hərbi məsələlər üzrə də Afrika dövlətləri ilə aktiv qarşılıqlı fəaliyyət göstərir.

Bundan başqa, ruslar Afrikada internet marketinqə fəal investisiya qoyur. Ucuz internet təqdim edən şirkətlər qurur, Afrika ölkələrinə təsir göstərmək üçün yerli KİV-lərlə sıx əməkdaşlıq edir. Moskvanın buradakı siyasəti Qərb əleyhinə meyilləri yüksəltməyi güdür. Kreml Avrasiya İqtisadi İttifaqına bənzər Afrika İttifaqı qurmağı planlaşdırır.

Çinlilər isə birbaşa hakimiyyətlərlə işləyirlər, iri korrupsiya sxemlərindən istifadə edirlər və ayrılan kreditlər vasitəsilə bir çox ölkələrdə idarəetməyə təsir edirlər. Bununla da Afrikada Moskva və Pekin arasında rəqabət yaranır. Amerikalılar Pekinin Afrika xammalı almasına və burada Çin məhsullarının satılmasına qarşı çıxırlar. Moskvanın Afrika ölkələrini Şərqə istiqamətləndirmək cəhdləri də ABŞ-ı qane etmir. Digər tərəfdən, Afrika bazarında Çin, Rusiya və Fransa kimi üç nüvə dövlətinin mövcudluğu onlar arasında rəqabət yaradır, bu da münaqişələrlə nəticələnə bilər.

– Tropik Afrika ölkələrində yeni xalq iğtişaşları və inqilablarının baş verə bilməsi üçün əsl səbəblər nə ola bilər? “Ərəb baharı”nın səbəbkarı sayılan ABŞ, yaxud Çin, Rusiya və Fransanın Afrika bazarındakı rəqabəti?

– “Ərəb baharı”nın nəticələri bir çox halda “Afrika baharı”na bais ola bilər. Lakin bu proseslər bir-birindən çox fərqlənəcək. “Ərəb baharı” diktatorlara qarşı aparılırdı. Ərəb ölkələrində əhali demokratiya uğrunda mübarizə aparırdı. Sələfilər ölkə konstitusiyasını və vəziyyəti dəyişməyə çalışırdılar.

Tropik Afrika ölkələrində isə proseslərin dini tərkibi o qədər də böyük deyil. “Afrika baharı”nın səbəbləri fərqlidir. İlk növbədə bu, “ərəb baharı”nın təcrübəsidir. Tropik Afrikanın sakinləri yaxşı dərk edirlər ki, ölkələrinin nüfuzu və onlara tələbat artır. Rusiya, Çin və digər qabaqcıl dövlətlərin onlara qarşı artan marağı bundan xəbər verir. Buna görə də afrikalılar xalqın yaşayış şəraitini yaxşılaşdırmaq və özləri üçün daha çox imtiyazlar əldə etmək üçün bu rəqabətdən yararlanmaq istəyirlər.

Bu ölkələrdə son vaxtlar hakimiyyətlərə qarşı etirazlar fəallaşır, nümayişlər keçirilir. “Afrika baharı” nəticəsində baş verə biləcək dəyişikliklər ABŞ-ın xeyrinə olacaq. Lakin ABŞ iğtişaşlar təşkil etməyəcək, bununla belə, narazı insanları dəstəkləyə bilər. “Afrika baharı” regionun bir çox ölkəsində hakim rejimlərin dəyişməsinə gətirib çıxaracaq. Diktatorların getməsi Afrikada Çin və Rusiya ilə rəqabət aparmağa çalışmaq istəyən digər dövlətlərin buraya iqtisadi marağına səbəb ola bilər.

Rasim Babayev