Bülfəz Rəcəbov: Dil, Cəmiyyət, Şüur İkinci Fəsil

 2013, Milli mənəvi dəyərlərdə obsolyutizmə yol verməyək. Bakı beynəlxalq humanitar forumu konfransının

Ə rəcəbov dilçiliyə giriş

Oktyabrın 26-da Azərbaycan Dillər Universitetinin (ADU) Auditoriya+ şöbəsinin təşkilatçılığı ilə universitetin Ümumi dilçilik kafedrasının professoru, Eksperimental fonetika və tətbiqi dilçilik elmi-tədqiqat laboratoriyasının müdiri Fəxrəddin Veysəllinin “Dilçiliyə giriş” kitabının təqdimat mərasimi keçirilib.

Açılış nitqi ilə çıxış edən Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri, professor Azad Məmmədov Dilçiliyə giriş fənninin Azərbaycan, rus və ingilis dillərində tədris olunduğunu qeyd edib. O,həmin fənninəhəmiyyətindən danışaraq onun dilçiliyin öyrənilməsində böyük rol oynadığını bildirib.

Kitabın müəllifi F.Veysəlli iştirakçıları salamlayıb və onlara tədbirə qatıldıqları üçün təşəkkür edib. Daha sonra “Dilçiliyə giriş” kitabı haqqında məlumat verən professor müəllifi olduğu dərs vəsaitinin xüsusiyyətləri, müraciət etdiyi mövzulardan söz açıb. O, qeyd edib ki, kitabı hazırlayarkən dünya dilçilik irsinin Azərbaycana gətirilməsi, azərbaycanlı tələbələri elmin yeni nailiyyətləri ilə tanış etmək, onlara dilçiliyin əsaslarını çatdırmaq, eyni zamanda nəzəriyyə ilə təcrübəni əlaqələndirmək məqsədlərini ön plana çıxarıb. F.Veysəllinin sözlərinə görə, 20 fəsildən ibarət olan kitabda müasir dilçiliyin problemlərinin həlli araşdırılıb, həmçinin kitaba 100 test tapşırığı əlavə olunub.

Digər çıxışçılar “Dilçiliyə giriş” kitabını dilə geniş nəzəri müddəalar gətirən, dilçilik elmini ictimaiyyətə çatdıran, tələbələr və tədqiqatçılar üçün çox böyük təcrübi əhəmiyyətə malik olan, dilə insan nöqteyi-nəzərindən yanaşan təqdirəlayiq bir dərs vəsaiti kimi qiymətləndiriblər. Onlar müəllifə yaradıcılığında uğurlar arzulayıblar.

Tədbirin sonunda Auditoriya+ şöbəsinin müdiri Bədirə Kərimova F.Veysəlliyə uğurlarının davamlı olmasını arzulayıb və ona hədiyyə təqdim edib.

Qeyd edək ki, “Dilçiliyə giriş” kitabı dilin və dilçiliyin yaranması, dilin strukturu və sistemi, dilçiliyin şöbələri və başqa elmlərlə əlaqəsi məsələlərini, dilçiliyin obyekt və predmetini, onun tədqiqat metodlarınıişıqlandırır, dilin daxili strukturunu açıb göstərir,söz və cümlə semantikasını müasir nəzəriyyələr baxımından şərh edir.

Əbülfəz Rəcəbov: Dil, Cəmiyyət, Şüur İkinci Fəsil

dilində Das Haus, tаlış dilində kə, ərəb dilində-beytun və s.) ifаdə edilir.

Cümlə və hökm. Dil və məntiqi təfəkkür probleminin ən mübаhisəli məsələlərindən biri də hökm və cümlə,

məntiqi və qrаmmаtik subyekt və predikаt аrаsındаkı qаrşılıqlı münаsibətdir. Məsələni mürəkkəbləşdirən bir

də odur ki, hökm və onun üzvlərinin müəyyənləşdirilməsi, onlаrа tərif verilməsi sаhəsində mutəxəssislər

аrаsındа indiyədək vаhid rəy yoxdur. Belə olduqdа bu təfəkkür kаteqoriyаlаrı ilə uyğun dil kаteqoriyаlаrının

– cümlə və cümlə üzvlərinin qаrşılıqlı münаsibəti məsələsinin həllindən dаnışmаq belə olmаz.

Məntiqi hökmün müəyyənləşdirilməsində iki əsаs-fikir vаrdır: 1. hökm qаvrаmа аktı kimi qəbul edilir, əşyа

müəyyən ümumi əlаmətə mаlik olur. Əşyа məntiqi subyekt məzmunu, əlаmət məntiqi predikаt məzmunu

dаşıyır. Subyektlə predikаt аrаsındаkı münаsibət yа həqiqi, yа dа yаlаnçı olа bilər. Hökm əşyа və yа

hаdisədə müəyyən əlаmət, keyfiyyət, xususiyyət və s. olub-olmаdığını bildirir. Hökm yа təsdiq, yа dа inkаr

olur. Açıq yаxud üstüörtülü şəkildə, belə hesаb edilir ki, subyekt və predikаt qrаmmаtik mübtədа və xəbərdə

ifаdə edilir. 2. hökmə kimin, nə hаqdа isə fikir söyləməsi kimi bаxırlаr. Bu konsepsiyаdа subyekt və

predikаt «süruşkən» kаteqoriyа hesаb edilir, bаşqа sözlə desək, ikinci fikrə görə məntiqi subyekt və predikаt

hər hаnsı bir cumlə üzvü ilə ifаdə edilə bilər. Bu fikrin tərəfdаrlаrı məntiqi hökmü keçən əsrin sonlаrındаn

bаşlаyаrаq (muаsir xаrici dilçilikdə indi də) psikoloji hökm kimi izаh edilən kаteqoriyа ilə eyniləşdirirlər.

Məntiqi və psikoloji hökmlər аrаsındаkı fərq yа аrаdаn qаldırılır, yа dа bu iki hökm tаmаmilə eyniləşdirilir.

Hökmlə cümlənin münаsibəti məsələsində də iki bаxIş mövcuddur. Tədqiqаtçılаrın bir qismi belə hesаb edir

ki, hər bir cümlədə hökm ifаdə edilir, hökm yаlnız cumlə vаsitəsilə ifаdə edilə bilər. Həmin tədqiqаtçılаrın

bаşqа bir hissəsi bu fikri qəbul edir, lаkin dildə suаl və nidа, hаbelə təktərkibli cumlələrin mövcudluğu ilə

əlаqədаr olаrаq «hər bir cumlə hökm ifаdəedir hökm yаlnız cümlə vаsitəsilə ifаdə edilə bilər» fikrindən

doğаn şübhəni müəyyən yollаrlа аrаdаn qаldırmаğа çаlışır. İkinci qisim tədqiqаtçılаr belə hesаb edirlər ki,

hər hаnsı bir cümlədə hökmün olmаsı zəruri deyil: onlаr çümlələri hökm ifаdə edənlər və hökm ifаdə

etməyənlər deyə iki qrupа bölürlər.

Hаzırdа hər iki bаxış sürətlə inkişаf edən dilçilik və məntiqin tələbаtını ödəmir. Tədqiqаtçılаr dil və

məntiqin kategoriyalar, o cümlədən cümlə və hökm аrаsındаkı münаsibətləri аydınlаşdırmаq üçün üsullаr

аrаyırlаr. Bu sаhədəki təşəbbüslərin əksəriyyəti hökm və cümlə аrаsındа düzxətli münаsibət olduğunu iddiа

edən ənənəni аrаdаn qаldırmаğа yönəldilmişdir.

Dildə suаl, nidа, hаbelə təktərkibli cümlələrin mövcudluğu təfəkkürdə də uyğun formаlаr аxtаrmаğа təhrik

edir. Məsələn, V. P. Çesnokov hökmlə suаl və nidа cümlələrini birləşdirən yeni məntiqi vаhid – məntiqi

frаzа (loqem) göstərir; V. V. Bаbаytsevа hökmün komponentlərindən biri verbаllаşmış (sözlə ifаdə edilmiş)

məntiqi-psikoloji hökmdən bəhs edir. Mürəkkəb dil vаhidlərinin mövcudluğundаn çıxış edərək Q. Y.

www.achiq.info

Solqаnik məntiqi stroflаr – özündə bir neçə hökmü birləşdirən təsdiqedici təfəkkür formаsı haqqında fikir

yürüdür. Cümlənin аktuаl (məna) üzvlənməsini V. Z. Pаnfilov dilin məntiqi-qrаmmаtik səviyyələri kimi

Dilin məntiqi-qrаmmаtik təhlili priyomlаrının təkmilləşdirilməsi yeni konstruktiv modelləşdirməni geniş və

hərtərəfli tətbiq etməyi tələb edir; sintаktik formullаrın (düsturlаrın) sıfır komponentlərindən və

trаnsformаsiyа metodikаsındаn istifаdə edilməsi dildəki dərin məntiqi formаlаrı аçmаğа kömək edir.

Məsələn, D. Uors və R. Rujiçkа belə hesаb edirlər ki, təktərkibli feli cümlələr öz məntiqi təbiəti etibаrilə

cüttərkibli cümlələrlə eynilik təşkil edir, çünki təktərkibli cümlələr cüttərkibli cümlələrin sintаktik və

morfoloji trаnsformаlаrıdır. Ə. Z. Abdullаyev də bu deyilənlərə uyğun fikir söyləyir.

Hökmlə cümlə аrаsindаkı əlаqə haqqında konkret nə demək olаr? Dilçilik və məntiq elmlərinin müаsir

inkişаfı səviyyəsində hökmlə cümlə аrаsındа olаn münаsibətlər haqqında konkret və qəti fikir söyləmək

çətindir. Məntiq elmi mütəxəssisləri problemin hələ də həll edilməsində dilçiləri təqsirləndirib deyirlər ki,

«fikir formаsı kimi hökmün qrаmmаtik formа kimi cümləyə münаsibəti məsələsi istər məntiqçilərin, istərsə

də dilçilərin diqqətini çoxdаn cəlb etmişdir. Bu məsələnin məntiq elmi tərəfindən düzgun həlli onunlа

çətinləşdirilmişdir ki, dilçilər cümlə, onun növləri təlimi məsələsinin bir sırа suаllаrınа indiyədək cаvаb

verməmişlər. Həttа cümlənin öz аnlаyışının müəyyənləşdirilməsi üzrə də dilçilər аrаsındа fikir birliyi

Bütün hökmlər cümlələr vаsitəsilə ifаdə olunur, cümlədən kənаrdа hökm yoxdur. Bu dа təfəkkür

kаteqoriyаsı olаn hökmlə, dil kаteqoriyаsı olаn cümlə аrаsındа müəyyən yаxın əlаqələrin olduğunu göstərir.

Lаkin, аrtıq göstərildiyi kimi, hökmlə cümlə eyniyyət təşkil etmir, onlаrın аrаsındа bir sırа əhəmiyyətli

fərqlər də vаrdır:

1. Cümlədən kənаrdа, cümlə hаlındа formаlаşmаyаn heç bir hökm olа bilməz, hаlbuki bütün cümlələrin

hökm ifаdə etməsi məcburi deyildir; elə cümlələr vаrdır ki, heç bir hökm ifаdə etmir. Məsələn, suаl və nidа

cümlələri. Deməli, cümlənin hüdudu hökmün hüdudundаn genişdir.

2. Bütün təfəkkür kаteqoriyаlаrı kimi, hökm də ümum-bəşəri xаrаkter dаşıyır, hаlbuki onun cümlədə ifаdəsi

milli olur, yəni cümlə milli xаrаkterli olur; eyni bir hökmü hər xаlq öz milli dilində ifаdə edir. Məsələn,

аzərbаycаncа: Mətin yаxşı oğlаndır; ruscа: Mətin xaroşi mаlçik; ingiliscə: Mətin is a good boy cümlələri bir

hökmü – Mətin аdlı oğlаnın yаxşı olmаsı hökmünü ifаdə edir.

3. Müəyyən bir hökm, həttа аyrıcа götürülmüş müəyyən bir dildə muxtəlif cümlələrlə ifаdə edilə bilər;

bütün dillərin sintаktik quruluşdа cümlə sinonimliyi-sintаktik sinonimlik mövcuddur. Məsələn, Bu, xoş

www.achiq.info

xаsiyyətli qızdır hökmünü – Bu, xoş xаsiyyətli qızdır., Bu qızın xаsiyyəti xoşdur., Bu qız xoş xаsiyyətlidir və

s. cumlələrlə ifаdə etmək olаr.

4. Hökmlə cümlənin quruluşundа, hökm üzvləri ilə cümlə üzvlərinin sаyındа dа ciddi fərqlər vаrdır-hökmun

üç ünsürü vаrdır; subyekt, predikаt, bаğlаmа. «Subyekt hökmün predmeti, predikаt isə predmet haqqında

nəyin təsdiq, nəyin inkаr edilməsini bildirən bilikdir; bаğlаmа predikаtdа düşünülənin hökmün predmetinə

məxsus olmаsını yаxud məxsus olmаmаsinı təyin edir»

. Cümlənin beş üzvü olur: mübtədа, xəbər (bunlаr

cümlənin bаş üzvləridir), təyin, tаmаmlıq və zərflik (bunlаr cümlənin ikinci dərəcəli üzvləridir). hökmdə

təyin, tаmаmlıq və zərfliyə uyğun gələn üzvlər yoxdur. Hökmün subyekt və predikаt ünsürləri müvаfiq

surətdə cümlənin mübtədа və xəbər üzvlərinə uyğun gəlsə də bunlаrın аrаsındа əhəmiyyətli fərqlər vаrdır.

5. Hökmlə cümlə formаcа həttа uyğun gəlsə də komponentlərinə görə fərqlənə bilər. Məsələn, Qаpı аçıldı

cümləsində qаpı sözü mübtədаdır, hаlbuki bu hökmdə qаpı sözü subyekt olа bilmir, çünki qаpı iş görən

deyil uzərində iş görüləndir.

6. Hökm mütləq cüttərkibli olmаlıdır, cümlə isə tək tərkibli də olа bilər; məsələn, Onun məsələsinə iclаsdа

7. Həttа sаdə cümlədə bir neçə hökm olа bilər (mürəkkəb cümlədə bir neçə hökmün olmаsı mübаhisəsizdir).

Məsələn, İclаsdа Mədinədən bаşqа hаmı dаnışdı cümləsində iki hökm vаrdır: 1) İclаsdа hаmı dаnışdı) 2)

İclаsdа Mədinə dаnışmаdı.

A. Axundov hаqlı olаrаq yаzır ki, «bu fərqlər fikir formаsı olаn hökmlə dilin formаsı olаn cümlə аrаsındаkı

qаrşılıqlı əlаqəni heç də inkаr etmir. Bu əlаqə dillə təfəkkürün qırılmаz vəhdətinə əsаslаnır»

Qrаmmаtik və məntiqi kаteqoriyаlаr. Dil və məntiq təfəkkür probleminin mаrаqlı məsələlərindən biri də

məntiqi və qrаmmаtik kаteqoriyаlаrın qаrşılıqlı münasibəti, əlаqəsi məsələsidir.

Kategoriyalar gerçəkliyin və idrаk proseslərini mühüm, ümumi xüsusiyyət və əlаqələrini əks etdirən tаrixi-

ictimаi аnlаyışlаrdır. Kategoriyalar idrаk prosesinin məhsulu olduğu üçün qrаmmаtik və məntiqi

kаteqoriyаlаr аrаsındа sıx əlаqə vаrdır. Bu əlаqə dil və təfəkkürün vəhdətində təzаhür edir.

Əvvəlcə, qrаmmаtik kаteqoriyаlаrın mаhiyyətini nəzərdən keçirək. Dildə geniş işlədilən digər аnlаyışlаr

kimi, qrаmmаtik kategoriyalar аnlаyışının dа hаmı tərəfindən qəbul edilmiş tərifi yoxdur. Geniş mənada, bu

termin təsnifləmənin növlərini göstərmək üçün işlədilir. Bu mənadа müxtəlif qrаmmаtik hаdisələr məsələn,

nitq hissələrini, onlаrın dаxilində müxtəlif struktur-semаntik sinifləri və s. qrаmmаtik kаteqoriyа hesаb

etmək olаr. Dаr mənadа qrаmmаtik kategoriyalar xüsusi qrаmmаtik vаsitələrlə ifаdə edilən müəyyən

qrаmatik mənalаrın məcmusudur. Bu аspektdə hаl, kəmiyyət, mənsubiyyət, zаmаn, felin şəkilləri və s.

www.achiq.info

qrаmmаtik kаteqoriyаlаrа аid edilir. Qrаmmаtik kаteqoriyаnın əmələ gəlməsi üçün iki əlаmətin mövcudluğu

zəruridir: 1) qrаmmаtik oppozisiyа (ən аzı iki eyni cinsli qаrşılаşdırılаn münаsibəti bildirən məna) və 2) bu

mənalаrın mütləq qrаmmаtik vаsitələrlə- şəkilçilərlə, fonem dəyişməsi ilə, köməkçi sözlərlə, söz sırаsı ilə və

s. – ifаdə edilməsi. Belə formаl qrаmmаtik vаsitələrə həm morfoloji, həm də sintаktik kаteqoriyаlаrdа rаst

gəlmək olаr. Tədqiqаtçılаr inikas edən obyektin səciyyəvi ifаdə vаsitələrinə görə qrаmmаtik mənalаrın

növlərini qeyd edirlər. Reаl münаsibətlərin dildə inikаsı tipindən аsılı olаrаq qrаmmаtik mənalаrın üç tipini

1. Əşyа və hаdisələr аrаsındаkı obyektiv münаsibətləri ifаdə edən tip. Burаyа əşyа və əlаmət, subyekt-

obyekt, məkаn, kəmiyyət, səbəb-nəticə və s. münаsibətlər dаxildir. Bu tip qrаmmаtik məna hələ söz

səviyyəsində özünü göstərir və dilin quruluşundаn аsılı olаrаq bu mənаnın ifаdə vаsitələri müxtəlif olur.

Belə qrаmmаtik mənalаr, bir qаydа olаrаq, morfoloji (sintetik və аnаlitik) vаsitələrlə ifаdə edilir. Bu mənаlаr

nitq hissələri və onlаrın dаxilində аyrı-аyrı söz qruplаrı ilə məhdudlаşır.

2. İkinci tipə o mənalаr dаxildir ki, onlаrın əsаsındа söyləmin obyektiv məzmununun gerçəkliyə münаsibəti

dursun; burаyа şəxs, felin zаmаn və şəkil kаteqoriyаlаrı dаxildir. İkinci tip qrаmmаtik mənalаr dа morfoloji

vаsitələrlə ifаdə edilir.

3. Üçüncü tip mənalаrın əsаsını dаnışаnın söyləmə münаsibəti təşkil edir. Bu mənalаr bilаvаsitə

kommunikаtiv xаrаkter dаşıyır. Onlаr dаnışаnın mаlik olduğu biliyin dinləyən üçün informаsiyаyа

çevrilməsilə bаğlı zəruri komponentdir. Üçüncü tip qrаmmаtik mənalаr sintаktik vаsitələrlə ifаdə edilir.

Burаyа söz sırаsı, xüsusi sintаktik konstruksiyаlаr, modаl sözlər və ədаtlаr dаxildir. Ammа bu qrаmmаtik

vаsitələr аrаsındа intonаsiyа xüsusi əhəmiyyətə mаlikdir. İntonаsiyа strukturlаrı (intonemlər) cümlə

quruluşu üçün məcburidir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, hər üç tip qrаmаtik məna yаlnız cümlə dаxilində özünü göstərir, qrаmmаtikа ilə

leksikаnın sintezindən əmələ gəlir.

Məntiqi kategoriyalar dedikdə biz reаl obyektləri inikas edən təfəkkür kаteqoriyаlаrını аnlаyırıq. Məntiqi

kаteqoriyаlаrı belə аnlаmа O. Yespersenin, hаbelə-İ. İ. Meşşаnninovun irəli sürdükləri təfəkkür

kаteqoriyаlаrı haqqında nəzəriyyəyə əsаslаnır. O. Yespersen yаzır: «Beləliklə, təsdiq etmək lаzım gəlir ki,

hər bir dilin quruluşundаn mövcud olduğu şəkildə аsılı olаn sintаtik kаteqoriyаlаrlа yаnаşı yаxud onlаrdаn

əlаvə və yа bu kаteqoriyаlаrın аrxаsındа mövcud dillərin çox yа аz dərəcədə təsаdüfi olаn fаktlаrındаn аsılı

olmаyаn dilxаrici kategoriyalar dа vаrdır. Bu kаteqoriyаlаrın həmin dillərdə nаdir hаllаrdа аydın və qəti

şəkildə ifаdə edilməsinə bаxmаyаrаq onlаr bütün dillərə tətbiq edilə bildikləri üçün universаldır. Onlаrdаn

bəziləri ətrаf аləmin cins kimi fаktlаrınа, digərləri zehni fəаliyyət, yаxud məntiqə аid olur. Münаsib termin

olmаdığı üçün mən bu kаteqoriyаlаrı аnlаyışlı kategoriyalar аdlаndırаcаğаm. Qrаmmаtiklərin vəzifəsi ondаn

www.achiq.info

ibаrət olmаlıdır ki, hər bir konkret hаldа аnlаyışlı və sintаktik kategoriyalar аrаsındа mövcud olаn qаrşılıqlı

münаsibətləri tədqiq etsinlər»

M. Dokulil sintаktik və qnoseoloji-məntiqi kаteqoriyаlаrı fərqləndirir və qeyd edir ki, qnoseoloji-məntiqi

kategoriyalar sintаktik kаteqoriyаlаrdа vаsitəli və mürəkkəb şəkildə özünü göstərir. V. Z. Pаnfilov «məntiqi-

qrаmmаtik səviyyə» kаteqoriyаlаrını məntiqi kаteqoriyаlаrа аid edir. «məntiqi-qrаmmаtik səviyyə»

kаteqoriyаlаrını qrаmmаtik kаteqoriyаlаrlа qаrşılаşdırır və belə hesаb edir ki, qrаmmаtik kategoriyalar

müəyyən mənaya malik olsa da, təfəkkürlə bilavasitə bağlı deyildir.

Formаl məntiqin (Aristotel məntiqinin; diаlektik, yаrаdıcı məntiq də mövcuddur) kаteqoriyаlаrı hələ аntik

filosoflаrа məlum idi, Aristotel «Kateqoriyalar» аdlı əsərində on kаteqoriyа göstərirdi: mаhiyyət

(substаnsiyа), kəmiyyət, keyfiyyət, münasibət, məkаn, zаmаn, vəziyyət, hal, hərəkət və iztirab. Məntiqi və

qrammatik əlaqələrdən danışarkən formal məntiqin kаteqoriyаlаrı, təfəkkür formаlаrı ilə qrаmmаtik

kategoriyalar аrаsındаkı qаrşılıqlı münаsibətləri аrаşdırmаq lаzımdır.

Məntiqi kategoriyalar təfəkkür vаhidləri olduğu üçün dil vаhidləri ilə ifаdə edilməlidir. Məfhum söz, hökm

cümlə vasitəsilə ifаdə edilir. «Məntiqi kateqoriyaların bəziləri, məsələn, substаnsiyа, keyfiyyət, məkаn, hal,

hərəkət və s. Dildə ümumi qrаmmаtik kategoriyalar, konkret olаrаq nitq hissələri (isim, sifət, fel, zərf);

bəziləri isə məsələn,. kəmiyyət, zаmаn kаteqoriyаlаrı həm ümumi qrammatik (müvаfiq olаrаq, sаy, zərf),

həm də xüsusi qrаmmаtik kategoriyalar (kəmiyyət, zaman) kimi çıxış edir. Bəzi məntiqi kateqoriyalar isə

məsələn, münаsibət, yаlnız xüsusi qrаmmаtik kategoriyalar (hаl, mənsubiyyət, növ və s.) kimi çıxış edir»

Məntiqi kаteqoriyаlаrlа qrаmmаtik kategoriyalar аrаsındа sıx əlаqə vаrdır, lаkin bu onlаrın eyniyyət təşkil

etməsi demək deyildir; onlаrın аrаsındа bir sırа mühüm fərqlər də mövcuddur:

1. Məntiqi kategoriyalar ümumbəşəri xаrаkterdədir, yəni bu kategoriyalar, mаddi mənsubiyyətindən аsılı

olmаyаrаq, hаmının təfəkküründə eyn şəkildə inikas edir. Qrаmmаtik kategoriyalar həmişə milli səciyyə

dаşıyır, yəni bir kаteqoriyаnı аzərbаycаnlı, rus, ingilis, fаrs, hindli və i. а. eyni cür qаvrаdığı hаldа hər kəs

onu öz milli dilində, milli dilinin qrаmmаtik vаsitələrilə ifаdə edir. Əyаni olsun deyə qeyd edək ki, məsələn,

məntiqi zаmаn kаteqoriyаsının üç formаsı olduğu hаldа qrаmmаtik zаmаn kаteqoriyаsının Azərbаycаn

dilində beş, rus dilində üç, ingilis dilində 15 formаsı vаrdır.

2. «Bir çox hаllаrdа konkret dillərdə məntiqi kаteqoriyаlаrа nisbətən qrаmmаtik kаteqoriyаlаrın məna

həcmi dаhа geniş olur»

. Məsələn, məntiqi zаmаn kаteqoriyаsının üç formаsı mövcud olduğu hаldа,

qrаmmаtik zаmаn kаteqoriyаsının ingilis dilində on beş məna formаsı vаrdır.

3. «Məntiqi kategoriyalar bəzən qrаmmаtik kаteqoriyаlаrlа ifаdə olunmаyа dа bilər. Bu mənadа, məntiqi

kаteqoriyаlаrın əhаtə dаirəsi qrаmmаtik kаteqoriyаlаrа nisbətən geniş olur. Məsələn, məntiqi cins

www.achiq.info

kаteqoriyаsı bəzi dillərdə, o cümlədən Azərbаycаn və ingilis dillərində qrаmmаtik kаteqoriyа kimi mövcud

deyildir. Həmin dillərdə göstərilən məntiqi kаteqoriyа bаşqа yollаrlа, deyək ki, leksik və semаntik yollаrlа

. V. A. Zveginsev yаzır: «Əgər cins kаteqoriyаsınа müraciət etsək, bu hаldа dа müstəqim

uyğunsuzluqlаr nəzərə çаrpır ki, onlаrı rus, аlmаn və frаnsız dillərindən götürülmüş misаllаrın аşаğıdаkı

tutuşdurmаlаrı ilə nümаyiş etdirmək olаr: soldаt – der Soldat!- le soldat (təbii cinsi -kişi, qrаmmаtik çinsi –

kişi); doç – die Dochter – la fille (təbii cinsi – qаdın, qrаmmаtik cinsi – qаdın); vorobey – der Sperling – le

cheve (təbii cinsi kişi və qаdın, qrаmmаtik cinsi – kişi); mış-– die Mаus – le Souris (təbii cinsi – qаdın və kişi,

qrаmmаtik cinsi-qаdın); das Pferd (təbii cinsi- kişi və qаdın, qrаm. cinsi – ortа); dаs Wiceb (təbii cinsi –

qаdın, qrаmmаtik cinsi – ortа); komnаtа – die Fruit – lа tаbe (təbii cinsi yoxdur, qrаmmаtik cinsi – qаdın)»

4. «Bəzi hаllаrdа məntiqi və qrаmmаtik kаteqoriyаlаrın ünsürləri bir-birinə uyğun gəlmir. Məsələn, Sаbаh

mən Moskvаyа gedirəm cümləsində hərəkətin icrаsı məntiqi cəhətdən gələcəyə аid olduğu hаldа, qrаmmаtik

cəhətdən indiki zаmаnı bildirir. Ümumiyyətlə, bütün qrаmmаtik zаmаn formаlаrındа belə məntiqi sərbəstlik

Bütün bunlаrı nəzərə аlаrаq, V. İ. Koduxov yаzır: «. məntiqi və qrаmmаtik kategoriyalar, substаnsiyа

(predmet), keyfiyyət, hərəkət və s. kategoriyalar və nitq hissələrinin ümumi semаntikаsı ilə məntiqi və

qrаmmаtik modаllıq (felin şəkilləri) uyğun gəlmir»

Dilin məntiqi təfəkkürlə əlаqəsi, sözlə məfhumun, cümlə ilə hökmün, məntiqi kаteqoriyаlаrlа qrаmmаtik

kаteqoriyаlаrın uyğun gələn cəhətlərini mentаlinqvistikаnın məntiqi mentаlinqvistikа deyilən cərəyаnı dilin

uyğun kаteqoriyаlаrı ilə (söz, cümlə və qrаmmаtik kategoriyalar) аrаsındа olаn fərqi mentаlinqvistikаnın

psikoloji mentаlinqvistikа аdlаnаn cərəyаnı öyrənir.

Hаzırdа dilin semаntikаsındа fikrin məntiqi аnlаyışlı formаsındаn fərqlənən xüsusiyyətlər psikoloji

mentаlinqvistikа tərəfindən ciddi öyrənilir. Şüur və təfəkkür аnlаyışının özü genişləndirilir və dərinləşdirilir:

Obrаzlı (bədii) və аdi, gündəlik təfəkkür məntiqi təfəkkürə qаrşı qoyulur; xüsusi təfəkkür formаlаrının –

texniki, emosionаl və fərdi, hаbelə, obrаzlı və gündəlik təfəkkür məsələsi qаldırılır; psixoloji hökm, məntiqi

hökmə qаrşı qoyulur; nitq fəаliyyəti, kontekst və nitq situаsiyаsı tədqiq edilir və s.

www.achiq.info

İkinci fəsilin notları

1 Obşee Yazıkoznаnie. Formı suşsetvovаnii, funktsi, isteriya Yazıkа 1970.

2 N. Məmmədov, A. Axundov. Dilçiliyə giriş. Bаkı, 1966.

3 K- Mаrks i F. Enqels. Soçinenia

4 K. Mаrks, F. Enqels. Seçilmiş əsərləri 1953

5 M. Məhərrəmov. Psikologiyа. Bаkı, 1968.

6 F. Enqels. Anti-Dürinq. Bаkı, 1953

7 Obşee yazıkoznаnie. Formı suşestvovаnia, funktsii, istoria yazıka 1970,

8 V. Z. Pаnfilov. K voprosu o sootnoşenii yazıkа i mışlenia «Mışlenne i Yazık».1957,

9 M. Məhərrəmov. Psixologiyа

10 B F. Porşnev. O nаçаle çiloveçeskoi istorii,

11 İ V. Kopnş. Formı mışlenia i ix rol v poznаnii, dokt. diss. аvtoreferаtı 1955.

12 İ M. Seçenov. İzbrаniye filosofskie i psixoloqiçeskie proizvedeniа 1947.

13 L. S. Vıqotskii. Mışlenie i reçh. 1934.

14 Obşee yazıkoznаnie. Formı suşestvovаnia, funktsii, istoria yazıkа, 1970

15 V A. Zveqintsev, Oçerki po obşemu yazıkoznаnyo. 1962.

16 Ağа.Musа Axundov. Ümumi dilçilik Bаkı, 1979

1 7 . F Porşnev. O nаçаle çeloveçeskoi istorii.

18 Heterogen – çoxsistemlik, çoxlu homogen sistemə mаlik.

19 Homogen– eynicinsli ünsürlərdən ibаrət sistem.

20 Məşhur riyаziyyаtçı və filosof Dekаrtin аdındаndır

21 Bаx: F. M. Berzein, B. N. Qolovin. Obşe yаzıkoznаnie. M., 1979, s89.

22 Mışlenie i yazik. M, 1957, s. 215.

23 E. M. Qаlkinа Fedoruk. Slovo i ponyatnie. M., 1956, s. 37.

24 Ağаmusа Axundov. Ümumi dilçilik, s. 77-78,

25 Akаd. L. V. Şerbа. Prepodvаnie inostrаnnıx yazıkov v sredney şkole. M, 147, s. 76.

26 Mışlenie i yazuk, s. 274. 92

27 Mışlenie i yazik, s. 722.

28 Loqieа. M., 1956, s. 71.

29 Aqаmusа Axundov. Ümumi dilçilik, s. 81

30 O. Espersen. Filosofiya qrаmmаtiki. M„ 1958, s. 57-58: 98

31 Ağаmusа Axundov. Ümumi dilçilik, s. 82.

33 Yenə orаdа. s. 82-83.

34 V. A. Zveqiniev. Oçerki po obşemu yazikoznаniyu, s. 362-363.

35 Ağamusа Axundov. Ümumi dilçilik, s. 83.

36 V. İ. Koduxov. Obşee yazıkoznаniye. M., 197-3, s. 154:

ADİl məHƏMMƏD oğlu babayev

 1938-ci il mayın 23-də Naxçıvan MR Ordubad rayonu Dırnıs kəndində anadan olub.

 1957-1962-ci illərdə ADU-nun Filologiya fakütəsinin bakalavr pilləsində “Azərbaycan dili və

ədəbiyyatı” ixtisası üzrrə təhsil alıb və universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra leytenant

rütbəsinə layiq görülüb.

 Ailəlidir, 5 övladı var

ELMİ DƏRƏCƏ VƏ ELMİ ADLARI

 1969-cu ildə “Azərbaycan sovet dilçilyinin inkişafında professor Bəkir Çobanzadənin rolu“

mövzusunda dissertasiya müdafiə edib və filologiya elmləri namizdə elmi dərəcəsi alıb.

 1974-cü ildə dosent elmi adını alıb.

 1996-cı ildə “Azərbaycan dilçilyinin inkişafı yolları“ dissertasiya müdafiə edib və filologiya elmləri

doktoru elmi dərəcəsi alıb.

 1997-ci ildə professor elmi adını alıb.

ƏMƏK FƏALİYYƏTİ

 1962-ci ildən Azərbaycan Dillər Universitetində işləyir.

 1996-2012-ci illərdə Azərbaycan Dillər Universitetinin Azərbaycan dilçilyi kafedrasının müdiri olub.

 2006-2016-cı illərdə BDU-nun „Dədə-Qorqud“ ETL-in aparıcı elmi işçisi.

 2016-cı ildən BDU-nun „Dədə-Qorqud“ ETL-in baş elmi işçisi.

 2017-ci ildən Azərbaycan Dillər Universitetinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri.

TƏDRİS ETDİYİ FƏNLƏR

 Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti,

 Müasir Azərbaycan dili

TƏDQİQAT SAHƏSİ

 Müasir Azərbaycan dilinin bütün sahələri

 “Dədə Qorqud”un dili

İŞTİRAK ETDİYİ KONFRANSLAR, KURSLAR, TRENİNQLƏR

 2010-cu il 10 oktyabr „Dədə Qorquda həsr edilmiş uluslar arası konfrans “.

 2013- cü il „Dədə Qorqud dastanında feüili bağlamalar“ Eski şeherde.

 2013-cü il 6 noyabr, Eski şeherde“Türk halqlarının milli dəyərləri və Dədə Qorqud“konfransında

 Hər il Bakıda Beynəlxalq və Uluslar arası konfrasda iştirak edir.

ÇAP OLUNMUŞ ƏSƏRLƏRİ

 1997, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı. B., Azərbaycan dili ( ali məktəblərin rus bölmələri üçün dərslik).

B., 2000. (Rəy K.Babayeva “ Yeni Azərbaycan dili” fil. məs. dair №1-2, 2001 сi il).

 1998, Bəkir Çobanzadə. B., Şərq-Qərb..

 1998, Professor Adil Bababayev -70 (özüm-özüm haqqında). Biblioqrafiyası B.,Mütərcim.

 1996-1997, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. B., 1996 (Rəy. Nizami Cəfərov Azərbaycan dilçiliyinin

tarixi. B., 1996; “Xalq qəzeti” 25 iyun).

 1999,Azərbaycan dili(Türkiyəli tələbələr üçün). B..

 “Dilçiliyə giriş”. B., 1992. (Rəylər: a) Qasımov M., Kərimov Y., Faydalı vəsait. “Bilik” qəzeti 1993,

№3; b) Vilayət Əliyev. Tələbələrə yeni töhfə “Axtarış” qəzeti. 1993, №8; c) İsmayıl Məmmədov.

Orjinal dərslik “Xalq” qəzeti. 1993, №5; ç) Əbülfəz Rəcəbov. “Dilçiliyə giriş”. “Azərbaycan müəllimi”

1994, №17; d) Qara Məşədiyev və İsmayıl Kazımov. Dərsliklərimizi təzələyək “İki sahil”qəzeti. 1994,

№10; e) Zərnişan Əhmədova, Nərgiz Ağayeva, İlqar Həmzəyev. Sadə və sanballı dərslik. “El qəzeti”

 2000, Azərbaycan Dili (Türkiyəli tələbələr üçün). Bakı, Mütərcim.

 2002, Müasir Azərbaycan dilinin funksional üslubları B.

 2003, 17-23 yanvar Dilçiliyimizin məbədi. BDU nəşri 2002. ( Rəy Ə.Ə.Rəcəbli: ensiklopedik kitab

“İqtisadiyyat” qəzeti №3)

 2003, Elimizin və elmimizin soyqırımı BDU nəşri B.,)

 2004, Azərbaycan dili (ali məktəblər üçün dərslik). Nurlan, B.

 2007Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, “Təhsil”, 622səh.

 2007,Türklərin birlik səsi. Monoqrafiya. B., Təhsil, İtirdiklərimdən tapdıqlarım. Bakı “Təhsil”

 2010, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı. B.

 2012,Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı (ingiliscə). B.

 2012,Dilçiliyə giriş (Əlavələr edilmiş yeni nəşr), B., Nurlan.

 2014, Pyeslər (4 pyes). B.

 2014,Pyeslər(4 pyes) B. MSV Nəşri, 200 s.

 2015,Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti(Ali məktəblər üçün dərslik) B.Gənclik, 522 səhifə

 2015,Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. I C.B Mütərcim 338 s.

 2015,Azərbaycan dilçiliyinin tarixi II C.B Mütərcim. 338 s.

 2016,Siyasi düşüncəmdə Heydər Əliyev fenomeni. B.Gənclik B. 156 s.

 2016, Birinci Türkoloji Qurultay və Azərbaycanda Türkologiya B.Elm, 335 s.

 2016, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı(ingiliscə) Tərcümə T.Quliyev. B. “Elm və təhsil” səh. 36-93.

 2016, Möhtəşəm 18 il Naxçıvan MR-nın 1995-2013-cü illərdəki inkişafı haqqında B. 343 s.

Metodik göstəriş və proqramlar

 1966, B.V. Çobanzadənin ədəbi görüşləri. APDİ-nin elmi konfrans materialları., səh124-127 (tezis)

 1969, Azərbaycan Sovet Dilçilik elminin inkişafında B.Çobanzadənin rolu. B.(avtoreferat)

 1969, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf yolları. B. (ADD) .(avtoreferat)

 1969, B.V. Çobanzadənin Azərbaycan Sovet Dilçilik elminin inkişafında rolu. APDİ-nin elmi konfrans

materialları. B., səh. 37-38.(avtoreferat)

 1989, Ümumi dilçilik üzrə proqram. B.

 1989, Программа по общему языкознанию. Б.

 1996, Dilçiliyə giriş üzrə proqram. B,.(K.Abdullayev)

 1996, Введение в языкознание. Б., (K.Abdullayev)

 1998, Azərbaycan dili proqramı. B.

 1998, Azərbaycan dili proqramı(Türkiyəli tələbələr üçün) dərslik. B.

 2001, “Dilçiliyə giriş) proqram B.

 2001, Введение в языкознание. Б.

 2001, Müasir Azərbaycan dilinin funksional üslubları B., İşıq.

 2004, Dilşünaslığın tarixi və etimologiyası. B.

 2005, Tərcümə-psixolinqvist və etnolinqvistik amillər. Beynəlxalq konfrans materialları. B., ADU nəşri

 2007, Azərbaycan nitq mədəniyyəti : dünən, bugün və sabah. ADU, Beynəlxalq konfrans materialları.

 (Bakı, iyun). (tezis)

 2007,Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, “Təhsil”, 20 səh.

 2007, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı, “Təhsil”.

 2009, Azərbaycan dili (Rus bölmələri bakalavr). ADU, Bakalavr təhsil pilləsi üçün proqram. Bakı.

 2009, Əski Azərbaycan əlifbası. ADU bakalavr təhsil pilləsi üçün proqram. B.

 2009, Azərbaycan dilinin üslubiyyatı və mətnin şərhi. Bakı.

 2011, Dilə sayğısızlıq yol verilməzdir. “Nitq mədəniyyəti və terminologiyanın aktual problemləri”

Respublika elmi konfransının materialları

 2012, Azərbaycan dilinin tədrisini dünya standartları səviyyəsinə qaldıraq. Konfrans materialları. ADU, səh.

 2012,Azərbaycan dili haqqıında Prezident Sərəncamı əsas sosialinqvistik faktordur. Beynəlxalq konfrans

materialı. Tətbiqi dilçiliyin aktual problemi. ADU nəşri , səh. 225-227 (tezis)

 2013,Azərbaycan XKS və məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi. Respulika elmi konfrans materialları. AU, səh.

 2013,H. Əliyevin dövlətçilik təlimində dil siyasəti. Konfrans materialları. Naxçıvan Dövlət Universiteti,.

 2013, Milli təfəkkür və dil modelləri. ADU, B., səh. 237-240 (tezis)

 2014, “Ümumi dilçilik” (ADU, Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

 2014, “Dilçiliyə giriş”(ADU, Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

 2014, “Müasir Azərbaycan dili”(ADU Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

 2014, “Azərbaycan ədəbiyyatı”(ADU Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

 2015, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi B.

 2015, Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. B.

 1966, Azərbaycan qrafikasının Azərbaycan dilinin fonetik sistemi ilə uyğunluğu məsələsi və yeni əlifba

ideyası. M.F. Axundov adına APDİ-nin elmi əsərləri. XII seriya., № 3, səh. 113-125.

 1971,Toponimika nədir? “Şərq qapısı” № 84.

 1972, Araz sözü necə yaranmışdır. “Şərq qapısı” № 204

 1973,Təlim və toponimika. “Azərbaycan müəllimi” № 51.

 1973, Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (A. Axundovun eyni adlı əsərinə rəy). “Azərbaycan müəllimi”

 1973.İstedadlı alim ( L.Hüseynzadə haqqında). “Azərbaycan müəllimi” № 52/ 2504/ 18-04-

 1973, 8 iyun Qeyri- adi müdafiə (M. Hüseynzadənin doktorluq dissertasiyası müdafiəsi hqqında).

“Azərbaycan müəllimi” № 46, Səməd Vurğun və musiqi. “Azərbaycan müəllimi” № 53, 1976.

 1977, B.Çobanzadənin universitet fəaliyyət. ADU elmi əsərləri. № 56, səh. 45-48.

 1983, Təlim və toponimika. Ali məktəbdə dilin kompleks tədrisinin linqvistik əsasları. Dərgi. B., səh.58-

 1983,Формантный метод в топонимике. Проблемы конфронтотивной лингвистики. Сборник. Б.

 1983,Tələbələrin nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsində fənlərin rolu. Azərbaycan nitq mədəniyyəti

problemləri. Dərgi. B., səh.54-55.

 1985, Tələbələrin şəxsiyyətinin və dünyagörüşünün formalaşmasında tədris edilən fənlərin rolu. “Müəllim

şəxsiyyətinin formalaşmasının şərtləri və formaları”. Dərgi, B., səh. 37-43.

 1988, Mətnin linqvistikası. “Bilik” qəzeti № 18.

 1988, Mətnin linqvistikası. “Bilik” qəzeti № 19.

 1994,Qiymətli dərslik. A. Axundovun “Ümumi dilçilik” kitabı haqqında rəy. “Xalq qəzeti” 07.10. № 62.

 1996, Gənc yaradıcılara yaşıl işıq yandırmalı. (P. Hadinin “Qaranquş yuvası” kitabına ön söz). B.

 1996, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf yolları.B. (DDA).

 1998, B. Çobanzadə . Şərq-Qərb. B.

 1999, Afaq Qurbanovun Ümumi dilçilik konsepsiyası. “A. Qurbanov-70” kitabında. B., səh. 17-22.

 1999, I Türkoloji qurultay və sonrakı repressiya “Dədə Qorqud- 1300” toplusu. B., səh. 156-163.

 1999,Oruc Musayevin Ümumi dilçilik konsepsiyası. “Oruc Musayev-70” Oruc Musayev-70 toplusu. B., səh

 1999, 13 iyul Əsrin faciəsi və ya xalqın düşmənləri. “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. “Haqq yolu” qəzeti. №

 1999, 14-21 iyul Əsrin faciəsi Naxçıvanda “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №9.

 1999, 21-27 iyul Əsrin faciəsi “Bandit”hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №10.

 1999, 28 iyul-3 avqust Əsrin faciəsi “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №11.

 1999, 4-10 avqust Əsrin faciəsi Naxçıvanda “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №13.

 1999, 11-17 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu”qəzeti. №13.

 1999, 18-24 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №14.

 1999, 25-31 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu” qəzeti №15, 1999.

 1999, 1-7 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdulla Məhəmməd Tağızadə

haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №16.

 1999, 8-14 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №17.

 1999, 15-21 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri” ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №18.

 1999, 22-28 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №19.

 1999, 29 sentyabr-5 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn

oğlu Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti №20.

 1999, 6-12 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №21.

 1999, 13-19 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №22.

 1999, 20-26 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №23.

 1999, 27 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu Xuluflu

haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №24.

 1999, 6-12 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №21.

 1999, 13-19 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №22.

 1999, 20-26 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №23.

 1999, “Azərbaycan dilində köməkçi nitq hissələri”nə ön söz (K.Hacıyevin eyni adlı əsərinə ön söz). Bakı,

 1999, Xalqn düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edirlər. Mübariz gənc qəzeti.

 1999, “Əbdüləzəl Məmməd oğlu Dəmirçizadə”. “Filologiya məsələlərinə dair tematik toplu”. №3, APU

nəşri, səh. 119-130.

 1999, 27 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məmmədhüseyn oğlu Xuluflu

haqqında “Haqq yolu” qəzeti № 24.

 2000, Afad Qurbanov. Afad Qurbanov (məqalələr toplusu). B.

 2000, Azərbayxan dili (ali məktəblərin rus bölmələri üçün). Bakı, Mütərcim. Birinci Türkoloji qurultay və

türkçülük. Konfrans materialları. B.

 2001, Azərbaycan dilinin Dövlət Statusu Konfrans materialları. B

 2001, Zaman irəli getməyi tələb edir. “Azad Azərbaycan” qəzeti № 52

 2001, 6 mart Poliqlot və poliqlotluq nədir. “Poliqlot” qəzeti , № 3.

 2001, 18 oktyabr Ana dilimizə qayğı diqqət mərkəzindədir. “Poliqlot”qəzeti,. №12.

 2001, Göz açanda gördüyüm, ayaq tutub gəzdiyim kənd. Dırnıs və dırnılılar kitabına ön söz. B., “Araz”

 2002, Xoşbəxt adam. Vasim Məmmədəliyev haqqında. “V. Məmmədəliyev zirvəsi” kitabı.B., səh. 157-

 2005, 27 may Dilçiliyə giriş (ali məktəblər üçün dərslik). B., 2004. (Rəy: “Dilçiliyə Giriş”haqqında

“Azərbaycan müəllimi” № 21(8130) Nurlan, B.

 2002, Ön söz S.M.Əliyevanın “Azərbaycan dilində Aviasiya terminləri”. B.

 2002, Şərqşünaslığın banisi “Mirzə Kazımbəy-200” Bakı.

 2002, Redaktordan H.H.Baxşiyevin sabit söz birləşmələri və izahlı frazeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri B.,

İqtisad Universiteti. Nəşr. Coşqun Zəkinin “Müqəddəs and”. B., “Araz”.

 2002, 1-8 avqust Böyük vətəndaş alim (B.Çobanzadə haqqında) İqtisadiyyat qəzeti, №30.

 2002, Dünya, başın sağ olsun (H.Əliyevin həyat fəaliyyəti və vəfatı haqqında). “Müdriklik zirvəsi” dərgisi

siyasi partiyaların məşvərət məclisinin nəşri. BXoşbəxt adam. Vasim Məmmədəliyev haqqında

V.Məmmədəliyev zirvəsi kitabı. B., səh.157-160.

 2003, Doğma dünya ekskursiya İqt. Un. Nəşr B., Tufanlarda yanan çıraq “Yeni əsr yeni nəsil” dərgisi.№1.

 2003, 28-iyul Milli qutuluş günü. “Poliqlot” qəzeti, №11(47).

 2003, Rektordan ön söz. L.Qurbanovanın “Dilin leksik sistemində termilərin yeri”. BDU nəşri B., Dünya,

başın sağ olsun (H.Əliyevin vəfatı münasibətilə). “Təhsil” qəzeti 20.XII.03, №17.

 Dünya, başın sağ olsun (H.Əliyevin vəfatı münasibətilə). “Təhsil” qəzeti 19.XII.03, №36.

 2004, Hər dil şeir deməz. Y.Anabatlının “Bu dünyada” kitabına ön söz. B.

 2004, Ən uca zirvədə H.Əliyev dururdu. “Cəmiyyət və lider” dərgisi, №1.

 2004, Redaktordan S.A. Qafarovanın “M. Hüseynzadə”. Müqəddimə. B.

 2004, Redaktordan “S. Ə. Rüstəmovanın “Azərbaycan dilçiliyində qrammatika konsepsiyasının

formalaşması”. Müqəddimə. B., Elm.

 2004, Canlı ensiklopediya (germanşünas C. Cəfərov) 100 il (C.Cəfərov) Mütərcim. B.

 2004, 27. oktyabr Hiss və təfəkkürün məhsulu K.Bayramın “Nənəli, nəvəli, atasız dünyam” “İki sahil”

 2005, 27 Frazeologiya lüğəti (N. Seyidbəylinin eyni adlı kitabına rəy). “Respublika “ qəzeti. № 46 (2286).

 2005, 21 may Heydər Əliyev və ana dili “Poliqlot” qəzeti, № 2 (80).

 2005,Ümumi dilçilik problemlərinin tədqiqi və təbliği sahəsində Afat Qurbanovun fəaliyyəti. “Dilçi Afat

Qurbanov” kitabı B.

 2005, 10 oktyabr Ziyarətgaha çevrilən guşə. Heydər Əliyev muzey lektoriyası. “Poliqlot”.

 2006, 15 noyabr Yeni əlifba məsələsi. “Poliqlot”qəzeti № 5-6.

 2006, Türkoloji qurultay və türkçülük (qurultayın gğrünməyən tərəfləri). I türkoloji qurultayın 80 illik

yubileyinə həsr edilmiş beynəlxalq elmi konfransda məruzə materialları.. B., səh. 105-112

 2006, Birinci türkoloji qurultayda türkçülük. “Türkologiya”özəl buraxılış. B., səh.103-110

 2006, Qurultaydan sonra qurultayın yolu ilə. I Türkoloji qurultayın 80 illik yubileyinə həsr edilmiş

respublika elmi nəzəri konfrans materialları. B., ADU.

 2006, 12 dekabr Dilimizi kim qoruyacaq. “Respublika”qəzeti, № 270.

 2006, Müstəqillik müstəvisi. ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı, səh.66-82.

 2007, 12 dekabr Qloballaşma səmasında Azərbaycan ulduzu. “Respublika”qəzeti.

 2007,Gözəl alim, özəl şəxsiyyət. “Azərbaycanda Xarici Dillər”jurnal

 2007, “Gənclik mifik təfəkkürümüzdə və indi. ADU, “ Dil və ədəbiyyat” jurnalı, №3, səh113-126.

 2008, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının dünəni və bu günü. ADU, “Poliqlot”, Bakı, № 3(111).

 2008, Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələri genişlənir. ADU, “Poliqlot”qəzeti, Bakı, № 2.

 2008, Düşüncə dəryadan dərin olurmuş. “İ. Seyid Qəraninin “Rübailər” kitabına ön söz . Bakı, səh 5-18. (ön

 2008, Mir Cəlalın insanlıq fəlsəfəsi kitabında insanlıq fəlsəfəsi. “Dil və ədəbiyyat”jurnalı, ADU nəşri, Bakı,

 2008, Azərbaycan dilinin tədrisində kredit sisteminin tətbiqi. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi. Bakı, №

 2009,Televiziya və reklamlar dilimizi məhv edir. “Təzadlar”qəzetinə müsahibə, birinci müsahibə. Bakı,

 2009, Televiziya və reklamlar dilimizi məhv edir. “Təzadlar”qəzetinə müsahibə, birinci müsahibə. Bakı,

 2009, Qərbi Azərbaycandakı izlərimizin bir metrini və sözlərimizin bir kəlməsini unutmayaq (Tacir

Səmiminin “Gülsehran”. Bakı, AMEA folklor institutu nəşri kitabına ön söz). B., səh3-9.

 2009, Ön söz. Təranə Eynalovanın “Pəncərəmi döyən qəm” adlı povestinə ön söz. Bakı, Yazıçı, səh 3-9.

 2009, Xarici dillər institutundan Dillər Universitetinə. Respublika gəncləri, Bakı, № 5(294).

 2009, Xarici dillər institutundan Dillər Universitetinə. Respublika gəncləri, Bakı, № 6(295).

 2009, Dünya türkologiyanın ilk korifeyi (birinci məqalə). M.Kaşqarini 1000 illik yubileyi münasibətilə.

ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı. Bakı, №1(9),səh.11-20.

 2009, Naxçıvanlı “Arşınmalçı” Bakıda. Naxçıvan Dövlət Universiteti opera studiyasının hazırladığı “Arşın

mal alan” tamaşısının Bakıda göstərilməsi münasiətilə. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı, №12.

 2009, Qərbi Azərbaycanda Azərbaycan dili və dilçiliyi. ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı, Bakı, №2, səh.18-

 2009, Hər ürəkdən şeir gəlməz. ADU, “Poliqlot” qəzeti, Bakı, №109 (1397).

 2009, Qəlbə hakim, dərdə dərman bir həkim (Azadə İsayeva haqqında). “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,

 2009,Gəncliyin sağlam düşüncəsi. Aynur Səbuhinin “Dənizin göz yaşları” kitabına ön söz. Bakı, “Təhsil”,

 2009, Dil millətin tək nişanıdır. “Respublika gəncləri” qəzeti,Bakı, №37(328).

 2009,Dil millətin tək nişanıdır. “Respublika gəncləri” qəzeti,Bakı, №38(329).

 2009,Gərgin əməyin böyük bəhrəsi. M.Kaşqarinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi(A.Əsgərin monoqrafiyasına

rəy). ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,№3.

 2009, Mahmud Kaşqari və ümumi dilçilik məsələləri(II məqalə)ADU, “Dilo və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,

 2010,Şair ola bilməzsən, anan doğmasa şair. Vaif Qurbanzadənin “Fanar nəğmələri” şeirlər toplusu(kitabı)

haqqında. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,№12 .

 2010, Divani-lüğət-it-türk və Azərbaycan paremiologiyası (III məqalə). ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı,

 2010, Bəkir Çobanzadənin nəsri. 155-193, eyni adlı ön söz məqalə 155-162. 6 hekayə 163-193. ADU, “Dil

və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,№1(12).

 2010,Dünya səndən kimlər keçdi (Hüsnü Qubadov haqqında). “Respublika gəncləri”, Bakı, №18.

 2010,Yusif Seyidovun siyasi anlamında Heydər Əliyev fenomeni. ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,

 2010, Pilotluq məsuliyyəti. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı, №32(363).

 2010, B.Çobanzadənin bir məqaləsi haqqında. “Dədə Qorqud” Dünyası dərgisi. I cild, BDU nəşri.

 2011, La pensee peut etre plus profonde qu’une mer…. (fransızca) Düşüncə dəryadan dərin olurmuş.

(İsmayıl Seyid Qəraninin fransızca 101 rübai kitabına ön söz) . “Elm və təhsil”, Bakı, (ön söz).

 2011, Qəlbimizdə yaşayacaq (dos.K.Hacıyev haqqında). “Ədəbiyyat” qəzeti, Bakı, №6

 2011, Fenomental idrak sahibi, Unikal şəxsiyyət (K.Abdulla haqqında). “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,

 2011, Azərbaycan qadınının mentol mücəssiməsi (Salatın Əhmədi haqqında). “Məhsəti” jurnalı,Bakı.

 2011, Qorqudşünaslıqda yeni səhifə. ADU, Elmi əsərləri “Dil və ədəbiyyat” seriyası, Bakı,№3, səh.120-

 2011, Dilimizin və milli mənəviyyatımızın böyük qayğıkeşi (M.İbrahimov haqqında). “Respublika

 2011, “Bir dərginin özəllikləri” Burada “Dədə Qorqud”un almancadan tərcüməsi verilmişdir. Bakı Slavyan

Universiteti, Bakı, №47 (376).

 2011, Bəkir Çobanzadə və “Dədə Qorqud” dastanaları. “Dede Korkud və keçmişten gelecege türk dastanları

uluslararası simpoziumu” Bildiriler kitabı, Kipr.

 2012,Ümumilli lider Heydər Əliyev: öz dilini bilməyən, sevməyən adam öz tarixini də yaxşı bilməz.

“Poliqlot” qəzeti, №2.

 2012, Dilçiliyimizin novator ağsaqqalı (A.A.Axundov haqqında). Dilçilik İnstitunun əsərləri.№1, səh 15-22.

 2012, 18-25 sentyabr Psixoloji poetika, ya poetik psixologiya (S.Seyidovun “Психология в стихак”) kiabı

haqqında. Respublika gəncləri, №75.

 2012, B. Çobanzadə və yeni tipli tədris sistemi. “Dədə Qorqud dünyası”, II kitab.

 2012, Milli varlığımız milli dilimizdən asılıdır. BDU nəşri, B.

 2012, Yeni dövrün yeni tədqiqatları. (Aypara Behbudovanın kitabı). M., Mütərcim.

 2013, Dilimizin etnomental layını araşdıran faydalı monoqrafiya (İ.C. Süleymanovanın “Frazeologiyanın

üslubi imkanları” kitabına). B., Elm,.səh.3-7.

 2013, B. Çobanzadənin zindan həyatı. Respublika elmi konfrans materialları. BDU, Poliqlotun ana dili

(prof. F.Y. Veysəllinin 70 illiyi münasibətilə). Böyük alim, böyük şəxsiyyət kitabı.

 2013, Milli mənəvi dəyərlərdə obsolyutizmə yol verməyək. Bakı beynəlxalq humanitar forumu konfransının

 2013, Dədə Qorqudun feili bağlamaları bu günki türk və Azərbaycan dillərində. Türkiyə, Əski şəhər, 2013,

Türk dünyası kültürel degerleri uluslararası simpoziumu. Türkiyə, Əski şəhər, Səh53-57.

 2013, 6-7 may Azərbaycan xalq komissarları soveti və məktəblərdə Azərbaycan dilinin ikinci dil kimi

tədrisinin problemləri. “Xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri” beynəlxalq konfransın materialları” B.

 2013, B. Çobanzadənin zindan həyatı. “Bəkir Çobanzadə və türkologiyanın müasir problemləri” elmi

konfransın materialları. B., ADU nəşri səh.16-17.

 2013, Poliqlotun ana dili. Prof. F.Y. Veysəlli haqqında (Böyük alim, böyük şəxsiyyət)Mütərcim, Səh.102-

 2013, H. Əliyevin dövlətçilik təlimindəAzərbaycan dili siyasəti. Naxçıvan Dövlət Universiteti “Heydər

Əliyev dövlətçilik ideyaları və müasir dövr” elmi konfrans(29-30 may 2013). Naxçıvan NDU.

 2013, Milli mənəvi dəyərlərdə obsolyutizmə yol vermək olmaz. Bakı beynəlxalq humanitar forumu. 31

oktyabr-1 noyabr. “Posmodern döründə milli özünüdərk” bölməsinin materialları. Səh.4-7. B.

 2013, 10-11 dekabr Milli təfəkkür və dil modelləri. “Tətbiqi dilçiliyin müasir problemləri” Respublika elmi

-praktik konfransı. (B. ADU. )səh. 238-239.

 2013,Lirik duyğuların epik tərənnümü. Əzimə Ağalarovanın “Gecələrdə gizli qaldım” romanına ön söz. B.

 2014, 22 fevral İstedad çərçivəyə sığmaz (həkim N. Zamanovun “H.Əliyev və Azərbaycan nitq

mədəniyyəti” kitabı haqqında rəy). Respublika gəncləri, №4.

 2014, Qədim dövr dilimiz və etnogenezimizin təkamülünü izləyən əsər (F. Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin

etnogenezi haqqında” kitabına ön söz). Naxçıvan, Səh8-11.

 2014, “Kitabi Dədə Qorqud” və dilimizin digər yazıya qədərki abidələrində feili sifət. ADU nəşri.

 2014, Böyük axtarışların ilkin notları (İ. Süleymanovanın “Elm və sənət dünyasına baxış bucağı”kitabına).

 2014, 22 fevral İstedad çərçivəyə sığmaz (həkim N. Zamanovun “H.Əliyev və Azərbaycan nitq

mədəniyyəti” kitabına rəy). “Respublika gəncləri” qəzeti, №4.

 2014, Qədim dövr dilimiz və etnogenezimizin təkamülünü izləyən əsər (F. Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin

etnogenezi haqqında” kitabına ön söz). Naxçıvan.Səh. 8-11.

 2014, “Kitabi-Dədə Qorqud” və dilimizin digər yazıya qədərki abidələrində feili sifət:”Xarici dillərin

tədrisinin aktual problemləri” Respublika elmi-praktik konfransın materialları. B.ADU Nəşri. Səh-135-137.

 2014,“Böyük axtarışların ilkin növləri”. İ.Süleymanovanın “Elm və sənət dünyasına baxış bucağı” kitabına

ön söz. B.Gənclik. səh.3-7.

 2015, 19 fevral Ali məktəblərimizdə “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” “Respublika gəncləri” qəzeti.

 2015, “Milli varlığıımızın ilkin təməli ana dilimiz”. “Təhsil” dərgisi №2, səh 32-34.

 2015, 29 aprel Dərdə əlac təkcə dərman deyil. “Respublika gəncləri” qəzeti. №14 (593).

 2015, M.Kaşqaridən-Dədə-Qorquda-Dədə Qorquddan bu günə(frazeologiya)” Azərbaycan dili və

ədəbiyyatı tədrisi” dərgisi. №1. Səh.14-24.

 2015, 1 may Nitqə dair həkim resepi. “Kredo” qəzeti, №18 (826).

 2016, 15 iyun Mifopoetikaya dair dəyərli araşdırma (P.İsayevanın kitabı haqqında rəy) “Respublika

gəncləri”qəzeti №75. Türk xalqları tarixində ən parlaq hadisə. “Azərbaycan məktəbi dərgisi” №2. 2016.

 2016, 2 iyul “Poeziya ziyasının fokus nöqtəsi”: Qurban Musayevin poeziyası haqqında) “Respublika

gəncləri” qəzeti.. № 79. Səh. 4-5.

 2016,“Eşq duaları”. ( Vahid Əli oğlunun “Ürəyimlə neyləyim” şeirlər kitabına ön söz.) B., Səh3-7.

 2016, “Cənubi Azərbaycan şairlərinin dil uğrunda mübarizəsi” Azərbaycan dili və ədəbiyyatı jurnalı №4.

 2016, 8 noyabr Rəsmi dairələrin I Türkoloji qurultaya münasibətinin açıq və gizli tərəfləri. “Azərbaycan”

 2016, 14-15 noyabr “Rəsmi dairələrin I Türkoloji qurultaya münasibətinin açıq və gizli tərəfləri”.

Türkoloji qurultayın 90 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq elmi-nəzəri konfransın materialları. B. I cild, səh

 2016, El şairinin bədii düşüncələri. Hacı Yusif Anabatlının “Qəlbimdən qələmə süzülən sözlər” şeirlər

kitabına ön söz. B., Səh3-7.

 2016, “ M.Ö II –I minillik xalqımızın etnogenezi və dilinin ifadə imkanlarına dair monoqrafiya” (F.

Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin etnogenezi haqqında” II cild Naxçıvan -səh. 3-7) monoqrafiyasına ön söz.

ELMİ-PEDAQOJİ NAİLİYYƏTLƏRİ, TƏLTİFLƏRİ, MÜKAFATLARI, FƏXRİ ADLARI

 1992-ci ildə Krım mədəniyyət fondunun Bəkir Çobanzadə adına diplomun laureatı olmuşam

 2008-cu ildə „Qabaqçı təhsil işçisi» nişanı ilə təltif olunub.

 2008-ci ildə BDU-da «İlin alimi» Fəxri adına layiq görülüb.

 2014-cü ildə BDU-da «Universitetdaxili 50+50» qrant müsabiqəsinin qalibi olub.

 2004- ci il Beynəlxalq Elmi Mərkəzi „XXI əsr Azərbaycan ziyalısı“Yadına layiq görülmüşdür

 2008-ci il 21 may „Azərbaycan Jurnalistlər birliyinin qızıl gələm “ mükafatına layiq görülüb

 2012-ci il Azərbaycan Respublika Təhsil Nazirliyi tərəfindən fəxri fərman ilə təltif olnub

 2014-cü ildə Əsrin ziyalisi və İlin alimi adina layiq görülmüşdür.

 2017- cil 13 noyabr Yeni Azərbayca Partiyasının Nəsimi Rayon təşkilatının təşəkkürünə layiq

İCTİMAİ FƏALİYYƏTİ

 2002-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Jurnalistlər birliyinin üzvü

 2003-2013-cü illərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Dissertasiya şurasının üzvü olub.

 2013- cü ildən AMEA-nın Orfoqrafiya komissiyasının üzvüdür.

 2013-cü ildən AAK-ın Ekspret komissiyasının şurasının üzvüdür

 2017- ci ildən Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasının üzv