İdarəetmə Formaları Hansılardır

Forma 1. Monarxiya.

Dövlətin idarəetmə formaları

Bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevdir. Xalqımız səsvermə yolu ilə onu özünə rəhbər seçib.
Bəs görəsən, dünyanın bütün dövlətlərində bu belədirmi? Gəlin birgə müəyyən edək.
Dövlətin idarəetmə forması dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
Dövlət başçısının funksiyası, dövlət orqanlarının necə yaranması, səlahiyyətlərin bölgüsü və s.

Bu baxımdan bütün dövlətlər monarxiya və respublikaya bölünür.
Monarxiyada hakimiyyət dövlət başçısının — monarxın əlində cəmləşir. Bu ali hakimiyyət, adətən, irsi olur. Monarx (çar, kral, şah) təkbaşına dövləti, hakimiyyəti idarə edir. Müəyyən zaman keçdikdən sonra bu idarəçilik sistemində də bir sıra dəyişikliklər baş vermişdir. Ona görə də monarxiya idarəçiliyinin özü də mütləq və məhdud monarxiyaya (konstitusiyalı monarxiya) bölünür.
Mütləq monarxiyada ali dövlət hakimiyyəti bütövlükdə bir şəxsə (çara, şaha, imperatora) məxsusdur. Monarxın səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran dövlət orqanı yoxdur. O özü qanunlar və qərarlar qəbul edir. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətəri buna misal göstərmək olar.
Məhdud (Konstitusiyalı) monarxiyada monarxın hakimiyyəti konstitusiya ilə məhdudlaşdırılır. Monarxın konstitusiyanı dəyişmək hüququ yoxdur. Konstitusiyalı monarxiyanın bir növü parlamentli monarxiyadır. Bu idarəçilikdə aparıcı rol parlamentə məxsusdur. Burada monarxın rolu formaldır. Hökumət parlamentdə çoxluq qazanan partiya tərəfindən təşkil olunur və parlament qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu cür dövlətlərə Böyük Britaniya, Avstraliya, İspaniya, İsveç, Yaponiyanı və s. misal göstərmək olar.
Respublikada hakimiyyətin bütün ali orqanları müəyyən müddət üçün seçilir. Respublikaların əsasən iki forması vardır: parlamentli və prezidentli.

Parlamentli respublika
Dövlət başçısı prezidentdir. Lakin ölkənin idarə edilməsində əsas rol baş nazir və parlamentə məxsusdur. Parlamenti isə xalq seçir. Hökumət parlamentdə çoxluq qazanan partiya tərəfindən təşkil olunur və parlament qarşısında məsuliyyət daşıyır. Parlamentli respublikaya Almaniya, Avstriyanı misal göstərmək olar.

Prezidentli respublika
Prezident dövlət başçısı olub, ali vəzifəli şəxsdir. Dövlət başçısı xalq tərəfindən seçilir. Ölkəni idarə etmək üçün yaradılmış Nazirlər Kabineti prezident tərəfindən təşkil olunur. Nazirlər Kabineti prezident qarşısında məsuliyyət daşıyır və ona hesabat verir. Prezidentin parlamenti buraxmaq hüququ yoxdur. Çünki parlamenti xalq seçir. Bu cür idarəçilik Azərbaycan Respublikasında, ABŞ-da həyata keçirilir.

Bəzi ölkələrdə qarışıq xarakter daşıyan respublika idarə forması da mövcuddur. Qarışıq respublika idarəetmə forması özündə prezidentli və parlamentli idarə formasının elementlərini birləşdirir. Bu ölkələrə Fransanı, Rusiya Federasiyasını və s. aid etmək olar.
Siz demokratiyanın nə olduğunu bilirsiniz. Demokratik dövlətdə insanların hüquqları qorunur. Bu rejimə zidd olaraq həyata keçirilən idarəçilik antidemokratikdir, belə şəraitdə insanların hüquq və azadlıqları boğulur. Bu idarəetmə formasında xalqın istəyi nəzərə alınmır.

Müəllif: Nüşabə Məmmədova, Könül Mahmudova, Sevil Bəhrəmova
Mənbə: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün Həyat Bilgisi fənni üzrə dərslik

• Teqlər:
• monarxiyada hakimiyyət
• , mütləq monarxiya

İdarəetmə Formaları Hansılardır

Hər bir tarixi dövr əhalinin dövlət hakimiyyətinin zirvəsinə və ya əksinə, bu və ya digər münasibəti ilə xarakterizə olunur. Dövlət orqanlarının cəmi, qarşılıqlı əlaqələri və səriştələri mövcud idarəetmə forması ilə müəyyən edilir. Bir neçə idarəetmə forması mövcuddur.

İdarəetmə formaları hansılardır

Təlimat

Addım 1

Forma 1. Monarxiya.

Bu, dünyada ortaya çıxan ilk idarəetmə formalarından biridir. Dövlətdəki hakimiyyət tək bir şəxsə – monarxa məxsusdur. O, hakimiyyətin hər üç qolunun şəxsiyyətidir: qanunverici, icraedici və məhkəmə. Hazırda monarxiya həm mütləqdir, həm də məhduddur. Birinci halda, monarx, tabeçiliyində olanlar qarşısında heç bir məsuliyyət daşımayan hakimiyyətdəki yeganə şəxsdir. Məhdud monarxiya iki növdür: mülkiyyət təmsilçisi və konstitusiya. Birinci növ monarxın monarxı seçməyin ənənəvi olduğu müəyyən bir əmlaka və ya sinifə aid olması ilə xarakterizə olunur, ikincisi – monarxın hakimiyyəti konstitusiya ilə məhdudlaşır, buna görə müxtəlif hakimiyyət orqanlarının mövcudluğu və seçilmiş parlament mümkündür.

Addım 2

Forma 2. Respublika.

Bu formada, güc ölkə ərazisindəki bütün əhalinin səsverməsi yolu ilə seçicidir. Üstəlik, hökumət əhali qarşısında cavabdehdir. Ayrıca, respublika hakimiyyət bölgüsü və səlahiyyətlərini xalq adından həyata keçirən bir prezident seçilməsi ilə xarakterizə olunur. Cümhuriyyətin bir neçə növü var. Birincisi, prezident icra hakimiyyətinin başçısı olduğu bir prezident respublikasıdır. İkincisi, hökumət (icra hakimiyyəti orqanı) parlamentin qurduğu bir parlamentli respublika. Üçüncü variant isə prezidentin parlamenti və hökuməti üzərində nəzarəti həyata keçirdiyi qarışıq bir respublikadır.

Addım 3

Forma 3. Qarışıq lövhə.

Bu forma həm monarxiya, həm də respublika idarəetmə formasının müxtəlif əlamətlərinə xasdır. Məsələn, hökümət orqanlarının rəhbərləri arasından bir monarx seçilə bilər, yəni respublika idarəetmə forması üçün seçmə elementlərlə monarxiya əldə edilir.

İdarəetmə formaları

At idarəetmə formaları dövlətin əsas orqanlarının formalaşması, eləcə də səlahiyyətləri və münasibətləri; yəni Dövlətin və ya ictimai səlahiyyətlərin həvalə olunduğu bir qrup şəxsin siyasi təşkilatını təyin edir. Hökumət sözü ümumiyyətlə İcra Hakimiyyəti olaraq bilinir, onu aşağıdakılara bölmək olar:

Mənşəyinə gəldikdə:

Qanunun aliliyi: bu, dövlətin əsas qanununa uyğun olaraq, millətin hüquqi vicdanı qarşısında qanuni sayılan qanundur.

De-fakto hökumət: fırıldaqçılıq və ya zorakılıq yolu ilə həyata keçirilən və ya saxlanılan biridir

İnkişafına gəldikdə:

Qanuni hökumət: mənşəyi nə olursa olsun, pozitiv qanunun mövcud normalarına uyğun olaraq inkişaf etdirən, özü bir harmoniya və sosial tarazlığın şərti olaraq hüquqi qaydalara tabe olanıdır.

Despotik hökumət: (qanuni hökumətdən fərqli olaraq) şəxsi mənafelərdən meydana gəlir, çünki bu, son hakimiyyət sahiblərinin təqdirinə əsasən həyata keçirilir.

Güc dərəcəsinə gəldikdə:

Konstitusiya hökuməti: Konstitusiya tərəfindən qurulan və vətəndaşların hüquqlarını təmin edəndir.

Mütləq hökumət: bütün gücləri tək bir orqanda cəmləşdirən biridir. Mütləqist rejimin kökləri İlahi Haqq Monarxiyalarından qaynaqlanır və şahzadənin iradəsinin qanun mənbəyi olduğu Roma Sezarizminin maksimumu ilə izah olunur.

Bu mövzu bir neçə alimin diqqətini çəkdi, aralarında ilk olaraq Platon adlı “Cumhuriyyət” əsərində var, burada mövzuya istinad etdiyini və məşhur Aristotel təsnifatında da yanaşmasını görə bilərik.

Bu illər ərzində, inkişaf mövzusu altında aşağıda vurğuladığımız çoxsaylı idarəetmə formaları təsnifatı olmuşdur.

İdarəetmə formalarının tarixi təsnifatları

Aristotelin təsnifatı

Bu, bütün təsniflərdən birincisidir və bu günə qədər bir çox alim tərəfindən xatırlanır.

Yunanistan dövlətlərinin təşkili ilə bağlı müşahidələrə əsaslanaraq, etik və siyasi konsepsiyadan ilham alan Aristotel onu üç forma ayırır:

• Monarxiya: güc fiziki bir insana əsaslanır.
• Aristokratiya: dövlətin kiçik bir qrup fiziki şəxs tərəfindən idarə olunduğu güc –
• Demokratiya və ya Politeia: çoxluq hökmü

Bu üç forma, Aristotel tərəfindən təmiz, mükəmməl və ya normal sayılırdı, çünki kollektivin xeyrini hədəf alır; Bununla birlikdə, xüsusilə Demokratiya, onun tərəfindən əhalinin daha fəal iştirak etdiyi üçün ən yaxşı idarəetmə forması kimi qəbul edildi.

Saf idarəetmə formalarına qarşı olaraq, natamam, pozulmuş və ya mükəmməl olmayan formalarımız var, çünki bunlar mükəmməl formaların təhrifidir, çünki onların məqsədi, başqalarının istəklərinə ziyan vurmaq üçün rəhbərlərin mənafeyi olduğundan, bunlara görə deyilir:

• Zülm: Monarxiyanın təhrif olunmuş forması.
• Oliqarxiya: aristokratiyanın natəmiz forması.
• Demaqogiya və ya lokratiya: bu korrupsiya demokratiyasıdır.

Polybius qarışıq təsnifatı

Cümhuriyyət Romasının siyasi qurumlarının araşdırmalarına əsasən Polybius, üç Aristotel fərziyyəsini birləşdirən yeni idarəetmə formaları təsnifatını yaratdı. Onun sözlərinə görə, konsulların təmsil etdiyi Monarxiyanın, Senat tərəfindən Aristokratiyanın və tribunanın Demokratiyanı Roma xalqının siyasi-inzibati tarazlığı ilə nəticələndiyi bu ahəngdar birləşmə idi.

Bu nəzəriyyənin davamçıları arasında bunlar var: Cicero, Tacitus və Dante, siyasi cəhətdən vahid bir dövlətə inanan, lakin cəmiyyətə azadlıq verən.

İndiyə qədər təsniflər, müasir doktrinanın məşhur “Şahzadə” əsərində Nikola Makivelli ilə hərəkət qazanmağa başladığı zaman Aristotel nəzəriyyəsinin təhrifləri və ya dəyişiklikləri idi.

Machiavelli təsnifatı

Digər filosoflardan fərqli bir düşüncə xəttinin ardınca konsepsiyasının ikiliyi həqiqətə daha yaxındır. Onun nəzəriyyəsi aşağıdakılara bölünür:

Respublika:

İqtidarın müvəqqəti olması və onun həyata keçirilməsi ilə xarakterizə olunan xalqa aid edilir. Digər təəccüblü cəhət budur ki, heç kim respublikada seçki yolu ilə deyilsə, ən yüksək vəzifəni tutmur, ona görə də daxili və ya siyasi partiyalar koalisiyası ilə əlaqəlidir.

Cümhuriyyət aşağıdakılara bölünə bilər:

• Birbaşa Respublika: burada əhali birbaşa Dövlətin funksiyalarını həyata keçirir.
  Misal: İsveçrədə Catões, əhalinin bir məclisdə toplandığı və ya dolayısı ilə icmanın öz nümayəndələrini seçdiyi yer.
• Prezident Cümhuriyyəti: prezidentin Dövlət Başçısı və Hökümət Başçısı rolunu oynadığı yer
• Parlament Respublikası: Prezidentin Dövlət Başçısı və Nazirlər Sovetinin hökumətin başçılığı ilə funksiyaları bölündüyü.

Monarxiya:

Hansı ki, hakimiyyətin canlılığı ilə seçilir, bir şəxsə tapşırılır, bu halda vəzifədə olan kollektiv konsensusla deyil, ənənəvi tarixi səbəblərdən monarx və ya kral, bu səbəbdən monarxın siyasi partiyalarla əlaqəsi yoxdur və ya koalisiyalar.

Monarxiya aşağıdakılara bölünə bilər:

• Mütləq monarxiya: hakimiyyət padşahın əlindədir və onun özbaşınalığına tabedir.
• Mülkiyyət monarxiyası (və ya silah): kralın Kortesdə toplanan zadəganların elementlərinə və ya kral hakimiyyətinin qolu kimi fəaliyyət göstərən oxşar orqanlara həvalə olunan müəyyən funksiyaları mərkəzsizləşdirdiyi bir şeydir.Feodal Monarxiya üçün tipik olan qədim idarəetmə formasıdır.
  Misal: 1918-ci ilə qədər İsveç.
• Konstitusiya monarxiyası: kralın yazılı bir Konstitusiya şərtləri daxilində yalnız Qanunvericilik və Məhkəmə Hakimiyyətləri ilə yanaşı İcra Hakimiyyətinin funksiyasını icra etdiyi bir şeydir.
  Misal: Belçika, Hollandiya, İsveç, Braziliya İmperiyası.
• Parlament Monarxiyası: kralın hökumət funksiyasını yerinə yetirmədiyi – kral hökm sürür, lakin idarə etmədiyi – İngilislərin formuluna görə İcra Hakimiyyəti Parlamentdən məsul olan Nazirlər Şurası tərəfindən həyata keçirilir, krala dördüncü güc – Moderating Power – xalqın və dövlət orqanlarının özləri üzərində mənəvi yüksəlişlə, millətin canlı simvolu, lakin dövlət maşınının işində iştirak etmədən.

Kelsenin təsnifatı

Kelsen üçün idarəetmə formalarını aşağıdakılara bölmək olar:

Demokratik Hökumətlər: xalqın hüquq normalarının formalaşmasında və yaradılmasında iştirakı ilə xarakterizə olunur.

Otokratik Hökumətlər: populyar iştirakın olmaması ilə xarakterizə olunur.

Biblioqrafiya

• Elements State Theory of State (São Paulo Universitetinin Hüquq Fakültəsində Tam Professor) 19-cu yenilənmiş nəşr 1995
• Dövlət Doktrini – Gropali Alexandre (Milan Universiteti Prof. Emeritus) Tərcümə 8. Paulo Edmeir de Souza Queiroz Editora Saraiva tərəfindən tərtib edilmiş nəşr – 1.953
• Dövlətin ümumi nəzəriyyəsi – Maluf, Sahid – 22-ci nəşr 1993-cü ildə yeniləndi
• Nəşr Prof. Miguel Alfredo Maluf Neto – Editora Saraiva

Başına: Renan Bardin