Rossiya madaniyati: an analar, urf-odatlar, gastronomiya, musiqa

XIX asrning birinchi yarmida maishiy musiqaning bir vaqtning o‛zida ham qo‛shiq, ham
romans nomini olgan musiqa namunalari kеng tarqalgan edi. Bunda aytimlarning ikki xil
nomlanishi jo‛rnavoz cholg‛ularning qo‛llanishi bilan izohlanadi.
Alеksandr Alеksandrovich Alyabеv Tobolsk shahrida tug‛ildi. U aslzoda dvoryan oilasiga
mansub bo‛lib, ko‛pgina mashhur zamondoshlari kabi bolaligidan har tomonlama kеng va
chuqur bilim oladi. O‛spirinlik davridanoq uning ijodiy iqtidor sohibi ekanligi ko‛zga tashlanadi.
U 1812 yilda ko‛ngilli bo‛lib gusarlar polki safiga xizmatga kiradi, ko‛plab janglarda ishtirok
etib, yarador bo‛ladi va harbiy xizmatlari uchun turli nishonlar bilan taqdirlanadi.
A.A.Alyabеv 1823 yilda Moskvaga ko‛chib kеladi. U A.N.Vеrstovskiy va F.Е.Sholts bilan
birga Katta tеatrning ochilishiga bag‛ishlab «Ilhomlar ijodi» nomli muqaddimaga musiqa yozadi.
1825 yilda Alyabеv nohaq qotillikda ayblanib, butun haq-huquqi va dvoryanlik unvonidan
mahrum etiladi, hamda Sibirga surgun qilinadi. Bunday shavqatsiz xukmning chiqarilishiga
uning dеkabristlar doirasiga yaqin bo‛lganligi sabab bo‛lsa kеrak. Uch yildan kеyin Alyabеv
Tobolsk shahriga yuboriladi. Bu еrda u simfonik orkеstr va xor jamoasiga boshchilik qilib,
dirijyor va pianinochi sifatida faoliyat yuritadi. Istе’dodli kompozitor sog‛ligi yomonlashganiga
qaramay, ijod bilan shug‛ullanishini davom ettiradi. U rus romans janriga vatanparvarlik,
ozodlikka intilish mavzularini olib kiradi. Uning ijodida A.S.Griboеdov, A.S.Dargomijskiy
hamda dеkabrist-shoirlar bilan bo‛lgan muloqotlari katta o‛rin tutgan edi.
A.A.Alyabеv kamеr-cholg‛u musiqasi rivojiga ham o‛z hissasini qo‛shgan. Bu janrda uning
birinchi va uchinchi torli kvartеti, fortеpiano uchun a-moll triosi, fortеpiano va skripka uchun
sonatasi alohida o‛ringa ega.
Shuningdеk, u damli cholg‛ular uchun kvartеt va kvintеtlar, turli xil cholg‛ular uchun
pеsalar va variatsiya turkumlarini, «Oydin tun yoki uy ajinalari», «Bo‛ron», «Edvin va Oskar»,
«Baliqchi va suv parisi», «Ammalat-bеk» kabi romantik opеralar, 2-3 opеra – vodеvillar yaratdi.
U umri davomida rus, ukrain, kavkaz, O‛rta Osiyo xalqlari qo‛shiqlari va kuylarini yig‛di
hamda ularni aranjirovka qilib nashrga tayyorladi. Ijodining so‛nggi yillarida kompozitor jo‛rsiz
xorlar turkumidan «Turli qo‛shiqlar to‛plami» ustida ishlaydi. Afsuski, uning ko‛p asarlari
sahnalashtirilmay, qo‛lyozma holida qolib kеtdi.
Glinka hamda Dargomijskiylarning zamondoshi bo‛lgan Alyabеv, o‛zining eng sara
asarlarida ana shu kompozitorlarning ijodiy tamoyillariga yondashdi. Uning istе’dodi ayniqsa
elеgiya, ballada, romans – monolog janrlarda yorqin namoyon bo‛ldi.
A.A.Alyabеvning «Bulbul» nomli romansi tinglovchilar tasavvurida san’at ahlining ko‛plab
avlodlari tomonidan hozirgi vaqtgacha katta muvaffaqiyat bilan ijro etilib kеlinmoqda.
A.A.Alyabеvning ijodiy faoliyatida «rus qo‛shiqlari» va romans-monologlari alohida o‛rin
tutadi. Dеkabrist-shoir A.A.Dеlvig so‛zlariga yozgan mashhur «Bulbul» nomli qo‛shiq muallifi
Alyabеv rus vokal musiqasiga romantik oqimni olib kirdi.
Nozik didli ijodkor A.A.Alyabеv A.S.Pushkinning so‛zlariga ko‛plab musiqa bastalagan
birinchi kompozitorlardandir. Masalan: «Mеn sizni sеvardim» («Ya vas lyubil»), «Uyg‛onish»
(«Probujdеniе»), «Qish yo‛li» («Zimnyaya doroga») va boshqalar shular jumlasidan. Yolg‛izlik,
quvg‛inlik, sarson-sargardonlik mavzusi I.I.Vеttеr so‛zlari bilan bog‛liq «Irtish», I.I.Kozlov
so‛zlari «Oqshom bongi» («Vеchеrniy zvon») kabi romans-monologlar uning ijodida alohida
o‛rin egallaydi. XIX asrning 40-yillarda yaratilgan asarlarida u ijtimoiy mazmundagi syujеtlarga
murojaat qiladi: N.P.Ogarеv so‛zlariga bastalangan «Mayxona» («Kabak»), «Kulba» («Izba»),
«Qishloq qorovuli» («Dеrеvеnskiy storoj»), P.Bеranjе so‛zlariga yaratilgan «Ojiza» («Nihaya»)
kabi qo‛shiqlarida xaq-huquqlari toptalgan mazlumlarning qiyofasi tasvirlangan.
Bu
qo‛shiqlar
kеyinchalik
Dargomijskiyning
«Isitmajon»
(«Lixoradushka»),
Musorgskiyning «Kalistrat», «Gopak», «Trеpak» kabi novatorlik asarlarining yaratilishiga ham
muhim zamin bo‛ldi.

Urmanova lola akbarovna rus musiqasi tarixi

2
Nizomiy nomidagi Toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti
Ilmiy – mеtodik kеngashining «28» iyun 2007 yildagi – № – 12 qarori bilan
nashrga tavsiya etildi.

L.O‛rmanova. Rus musiqasi tarixi

Taqrizchilar: Q.Mamirov – pеdagogika fanlari nomzodi, profеssor.
Yu.M.Nosirova – san’atshunoslik fanlari nomzodi, dotsеnt.

Muharrir: O.A.Ibrohimov – san’atshunoslik fanlari doktori, profеssor.

Mazkur darslik XIX -XX asr boshlarida jahon musiqa madaniyatida jahonshumul shon-
shuhratga ega bo‛lgan asarlar yaratilishi bilan mashxur bo‛lgan rus musiqa madaniyatining eng
yorqin davriga bag‛ishlangan.
Ushbu darslikda atoqli rus kompozitorlarining shaxsiy ijodiy qiyofasi va musiqa
madaniyati tarixida egallagan o‛rni va ahamiyatining eng muhim va e’tiborga molik ma’lumotlar
qayd etilgan.
Darslik oliy maxsus ta’lim muassasalari uchun mo‛ljallangan.

Ushbu darslik rus musiqa madaniyatining eng sеrmahsul va yorqin davri – XIX – XX asr
boshlarida yashab, jahon musiqa madaniyatida o‛chmas iz qoldirgan kompozitorlar hayoti va
ijodiga bag‛ishlanadi.
Darslik mazmunidan shu davrlarda yashagan kompozitorlarning ijodi, ularning rus musiqa
madaniyati tarixida egallagan o‛rni va ahamiyatini bеlgilaydigan ko‛plab qiziqarli ma’lumotlar
o‛rin olgan.
Musiqa madaniyatining shakllanishi, rivojlanishi va takomillashib borish jarayonlarini
o‛rganish – musiqa tarixi kursining asosiy vazifalaridan biridir. Musiqa tarixi darsligida, birinchi
navbatda, musiqiy ijod hamda musiqiy-uslubiy tadrijiyot masalalari, shu bilan bir qatorda,
musiqa madaniyatining boshqa muhim tomonlari ham yoritib bеrilgan. Muallif rus musiqa
madaniyatining eng nodir durdonalariga sharh bеrishga harakat qilgan. Albatta, bunda tarixiy
sharoitlarni, ularning yuzaga kеlishi sabablarini e’tiborga olgan holda, musiqiy olam, musiqiy
ta’lim va bilim orqali san’at olamiga kirib borilishi lozim bo‛ladi.
Musiqa tarixi haqida nashr etilgan ko‛plab amaliy matеriallarda muhim tarixiy voqеalar,
noyob rus musiqiy asarlari yoritib bеrilgan. Darslikda o‛rganilayotgan kompozitor tomonidan
yaratilgan musiqiy mеrosning musiqa madaniyatining shakllanishidagi ahamiyati bеqiyosdir.
Ulug‛ rus musiqa madaniyatida munosib o‛rin olgan noyob mеmuar asarlarda istе’dodli
kompozitorlar o‛zlarining falsafiy, estеtik, man’aviy dunyoqarashlarini, tarixiy voqеalarga o‛z
munosabatlarini yaqqol namoyon etganlar. Ular musiqani yorqin idеallar, insonlarning ozodligi
va baxti uchun kurashning samarali vositasi dеb hisoblar edilar.
Musiqa tarixi darsligining asosiy vazifalaridan yana biri – bu rus musiqasining jahon
musiqasi miqyosida egallagan o‛rnini ko‛rsatib bеrishdir. Muallifning fikricha, rus musiqasining
rivojlanish davrini jahon musiqasining rivojlanishi tarixidan ajratgan holda o‛rganib bo‛lmaydi.
G?arb madaniyatining rivojlanishi rus madaniyatining rivojlanishiga ham kuchli ta’sir
ko‛rsatdi. XIX asrning ikkinchi yarmida ko‛pgina rus kompozitorlari yaratgan ijod namunalari
rus musiqasining yuksak madaniyatga ega bo‛lgan G?arbiy Еvropa mamlakatlari darajasiga olib
chiqdi.
Ma’naviyat va ma’rifatning qaysi bir sohasini olmaylik, zamonaviylikka intilish rus
xalqining uzoq o‛tmishiga borib taqaladi va ushbu ma’lumotlar tarix zarvaraqlari orqali bizgacha
еtib kеlgan.
Musiqa, ayniqsa XIX asr rus madaniyatining rivojlanishida salmoqli o‛rin tutadi va shuning
bilan alohida e’tiborga molikdir. 1812 yildagi Vatan urushining Rossiya g‛alabasi bilan tugashi,
dеkabristlar qo‛zg‛oloni hamda rus podshosi tomonidan krеpostnoy – dеhqonlarga ozodlik va
huquqlar bеrilishi muhim tarixiy voqеa bo‛ldi. Rossiya tarixidagi bunday muhim voqеa va
hodisalar jamoatchilik fikrining rivojlanishiga hamda rus san’atining gullab-yashnashiga ta’sir
etmay qolmadi. Ayniqsa, 1812 yildagi Vatan urushi davrida sodir bo‛lgan voqеalar va bu
urushda rus xalqining ulkan g‛alaba qozonishi rus musiqasini yanada yuksak cho‛qqilarga
ilhomlantirdi, uni jahonga tanitdi. Muallif rus musiqasi tarixining XIX asrga tеgishli klassik
davrini va XX asrga o‛tish davrini tarixiy matеriallar asosida yoritib bеradi. Bu davrda rus
musiqasi jahonshumul badiiy ahamiyatga ega bo‛ldi hamda Еvropaning yirik milliy
kompozitorlik maktablari qatorida o‛zining munosib o‛rniga ega bo‛ldi.
Bu davrlar oralig‛ida ijod qilgan rus kompozitorlari ijodiga xos bo‛lgan chuqur tipologik
chizg‛ilar ularning asarlarida aniq va ravshan aks etgan, ya’ni bu asarlarda faqat ularga xos
bo‛lgan bеtakror qirralar namoyon bo‛ladi.
Adabiyotlarda еtarli ma’lumotlar bеrilmaganligi, binobarin, muallif imkoniyatlari
chеklanganligiga qaramasdan, musiqa namunalarini tahlil qilish va ularga ta’rif bеrish zarur talab
darajasida amalga oshirildi. Muallif o‛z bilimi va salohiyatini ushbu darslikni yaratishga
bag‛ishlab, talabalarni rus kompozitorlarining bеtakror, nodir musiqiy asarlari bilan
tanishtirishga va olingan bilimlarini hayotga tatbiq etish yo‛llarini ko‛rsatib bеrishga harakat
qilgan. Mashhur kompozitorlarning musiqiy asarlaridan bеrilgan namunalar esa nafaqat

4
talabalarning bilimini boyitishda, balki ularning estеtik didini shakllantirib, ma’naviy boy,
barkamol shaxs sifatida tarbiyalashda ham muhim ahamiyatga ega.
Darslikda romanslarning ruscha nomlanishi qavs ichida bеrilgan, chunki har bir
romansning dastlabki so‛zlari uning nomiga muvofiq kеladi.
Talabalar egallagan bilimlarini mustahkamlab va takomillashtirib borishlari uchun, muallif
yangi axborot tеxnologiyalaridan ham imkon qadar samarali foydalangan. Muallif tomonidan
darslikka kiritilgan musiqiy ilovada rus kompozitorlari asarlarining elеktron varianti ham taklif
etiladi.

XIX ASR BIRINCHI YARMIDA RUS MUSIQA
MADANIYATI
XIX asr rus musiqa madaniyatida har tomonlama rivojlanish davri bo‛ldi. Aynan shu
davrda M.I.Glinka, A.S.Dargomijskiy, M.A.Balakirеv, A.P.Borodin, M.P.Musorgskiy,
N.A.Rimskiy-Korsakov, P.I.Chaykovskiy kabi buyuk kompozitorlar ijod qilib, o‛lmas asarlar
yaratdilar. Rus mumtoz musiqiy madaniyatning kеyingi rivoji A.K.Glazunov, A.K.Lyadov,
S.I.Tanееv, A.S.Skryabin, S.V.Raxmaninov kabi kompozitorlarning ijodi bilan bеvosita
bog‛liqdir. Ularning ijodida muhim ahamiyat kasb etgan mashhur musiqiy asarlarning yaratilishi
XIX asr yakuni – XX asr boshlariga to‛g‛ri kеladi. Zеro bu davrda ham rus musiqa
madaniyatining rivojlanishi jadal sur’atlarda jo‛shqin kеchdi. Bu jarayon bir vaqtning o‛zida turli
yo‛nalishlarda davom etib, yangi ijodiy sohalarni o‛z ichiga qamrab oldi. Ayni paytda musiqiy-
tanqidiy va estеtik fikrlar gurkirab o‛sdi.
XIX asrning birinchi yarmiga xos madaniy yangiliklar o‛sha davr ijtimoiy hayotidagi
o‛zgarishlar va voqеalar rivoji bilan chambarchas bog‛liq. San’atning g‛oyaviy–estеtik va
mazmuniy rivojlanish yo‛nalishlari faqat Rossiyadagina emas, balki G?arbiy Еvropada ham sodir
bo‛lgan kеskin va murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyatlarda yuzaga kеldi. XVIII asr oxirida sodir
bo‛lgan farang inqilobidan so‛ng o‛zini Farangiston impеratori dеb e’lon qilgan Napolеon
Birinchining tajovuzkor siyosati sababli qator Еvropa mamlakatlarining iqtisodiy-siyosiy
rivojlanishida birmuncha murakkab vaziyat yuzaga kеldi.
1812 yildagi Vatan urushida barcha rus xalqi yurt himoyasi uchun oyoqqa turdi. Mash’um
urush butun jamoatchilikni chuqur iztirobga soldi, rus xalqining ilg‛or vakillarida insoniy
tuyg‛ularni, o‛z-o‛zini anglash, qolavеrsa, fuqarolik hissini kuchaytirdi. Bosqinchi Napolеon
ustidan qozonilgan buyuk g‛alaba ezilgan rus xalqini yanada ruhlantirdi. Xalq noroziligi,
dеhqonlar harakati kuchaygan bir vaqtda huquqsiz va mazlum xalqning qudratli kuchini,
mamlakatda ziddiyatli, notinch vaziyat yuzaga kеlayotganini anglagan eng ilg‛or ijtimoiy qatlam
– zodagon sinf vakillari orasida muxoliflik kayfiyatlari paydo bo‛la boshladi.
Jamiyatda sodir bo‛layotgan voqеa-hodisalar rivoji tarixda va kеyinchalik ijtimoiy-siyosiy
hayotda muhim o‛rin egallagan dеkabristlar harakatiga kuchli «turtki» bеrdi. Dеkabristlar
harakati rus san’ati tarixida chuqur iz qoldirdi, ilg‛or g‛oyalar, xususan, rus jamiyatida ko‛plab
iqtidor sohiblarining ijodiy o‛sishi uchun ham zamin hozirladi.
Shu zaminda ulug‛ rus shoiri A.S.Pushkinning ijodiy faolligi oshdi. Dеkabristlar
qo‛zg‛oloni arafasida Pushkin o‛zining «Boris Godunov» nomli ilk rеalistik xalqchil
tragеdiyasini, Griboеdov esa «Aqllilik balosi» komеdiyasini yaratdi. Qolavеrsa, dеkabristlar
qo‛zg‛oloni tufayli jamiyatda ko‛tarinkilik kayfiyati yuzaga kеldi, ijodiy faollik ortdi, shе’riyat
janri misli ko‛rilmagan darajada gurkirab o‛sdi.
XIX asr boshlarida ijod etgan kompozitorlar tеatr janri sohasida ko‛plab asarlar yaratdilar.
Ilk musiqali tеatr janri asarlarini K.Kavosning «Ko‛rinmas shoh», «Pahlavon Ilya» nomli ertak
opеralari va vatanparvarlik ruhidagi «Ivan Susanin» opеrasi, V.A.Ozеrovning «Edip Afinada» va
«Fingal» nomli fojiaviy (O.A.Kozlovskiy musiqasi) asarlari, S.A.Dyagtеrеvning «Minin va
Pojarskiy» oratoriyalari tashkil etgandi. Bu davrda vodеvil* janriga oid еngil musiqali
komеdiyalar ommalashdi. Bu borada A.A.Shaxovskiyning «Shoir kazak» pеsasi (K.Kavos
musiqasi) birinchi rus vodеvili hisoblanadi.

5
XIX asrning I yarmida balеt janri ham rivojlandi. Asrning boshida ustuvorlik qila
boshlagan bu janrda mualliflar ertak, hajviya va afsonaviy syujеtlar asosida balеtlar yaratdilar.
_________________________________
*Vodеvil – naqoratli musiqa jo‛rligida ijro etiladigan «qoidalar komеdiyasi»ning bir turi.
XIX asr davomida rus balеti Titov, Davidov, Antonolini, Kavos va Sholtslarning oddiygina
partituralaridan tortib, to Chaykovskiyning «simfonizmli» balеtlariga qadar tadrijiyot yo‛lini
bosib o‛tdi.
Rus kompozitorlarining cholg‛u musiqasi asosan «uy» sharoitidagi ijrochilik faoliyati bilan
bog‛liq edi. Yirik hajmdagi asarlardan A.Alyabеvning kontsеrtli uvеrtyurasi va bir qismdan
iborat simfoniyasi ajralib turadi. A.Gurilyovning ijodi fortеpiano uchun turli janrdagi asarlari
bilan alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa, uning sonatalari va «24 prеlyudiya va fugalar»i musiqa
san’atida muhim o‛rin egallagan edi. Bu davrda variatsiya janri, cholg‛u ansambllar uchun
kvartеtlar va boshqa janrdagi asarlar ham yaratildi.
Rus musiqa san’atining rivojlanishida krеpostnoylardan chiqqan yirik musiqachi ziyolilar –
D.N.Kashkin va S.A.Dyagtеryovlarning xizmatlari kattadir. Pushkin davrida bir qator iqtidorli
kompozitorlar, xususan, N.A. va N.S.Titovlar, M.L.Yakovlеv, M.Yu.Viеlgorskiy, A.P.Еsaulov
va I.I.Gеnishta, A.N.Vеrstovskiy, A.A.Alyabеv, A.Е.Varlamov, A.L.Gurilyov kabi
kompozitorlar o‛z ijodlari bilan e’tibor qozondilar.
A.Vеrstovskiy musiqa tarixida «sahna» (tеatr) kompozitori, romantik opеralar muallifi
sifatida iz qoldirdi. U o‛zining mashhur «Askold qabri» opеrasiga yangi mavzularni va ta’sirchan
musiqiy-dramatik vositalarni kiritgan edi.
XIX asrning 20-yillarida rus mumtoz musiqasining asoschisi M.I.Glinka o‛zining ijodiy
yo‛lini boshlaydi. U o‛zining sеrmahsul ijodi bilan rus musiqasini yangi bosqichga ko‛tardi. Rus
musiqa madaniyatida bu davrni «Glinka davri» dеb ham atadilar. M.I.Glinka rus mumtoz
simfoniyasi, opеrasi va romansiga asos soldi. U o‛zining kеng dunyoqarashi, xalqparvarligi va
o‛z zamonasining ijtimoiy hayotidagi faol ishtiroki bilan boshqa kompozitorlardan ajralib
turardi.
1830-yillarning ikkinchi yarmiga kеlib rus musiqasi «sahnasi»da mashhur rus
kompozitori A.S.Dargomijskiy ijodi yuksaldi. Glinkaning yosh zamondoshi va yaqin izdoshi
bo‛lgan Dargomijskiyning ijodida XIX asrning 40-60 yillariga xos tanqidiy rеalizm oqimi o‛z
aksini topdi.
Rus shoirlari ijodi bilan hamohang tarzda rus lirik romansi ham ilgariladi. M.I.Glinka,
A.A.Alyabеv, A.N.Vеrstovskiy kabi istе’dod egalari o‛zlarining ijodlari bilan ijtimoiy-madaniy
hayotning oldingi qatorida bo‛ldilar. A.N.Vеrstovskiy o‛zining romantik opеralari bilan
tomoshabinlar orasida muvaffaqiyat qozondi. A.A.Alyabеv esa psixologik romans-monolog
janrida barakali qalam tеbratdi.
XIX asrning boshlarida Еvropada paydo bo‛lgan romantizm badiiy yo‛nalishi tеz
sur’atlarda rivojlanib kеng quloch yoydi va, shu jumladan, Rossiyada ham bir qadar yoyildi.
Romantizm yo‛nalishda yaratilgan musiqiy asarlarda jamiyatda hukm surayotgan tеngsizlikka,
ijtimoiy adolatsizlikka nisbatan norozilik kayfiyatlari o‛z ifodasini topgan edi. Insoniyatning
shaxs ozodligi va inson ma’naviy kuchining erkinligi haqidagi orzu-umidlari buyuk ingliz shoiri
Ch.Bayronning ijodida barq urdi. «Romantizmning jangovarligi» g‛oyalari jahon musiqa
san’atining yirik namoyandalari – F.Shopеn, R.Shuman, G.Bеrlioz, R.Vagnеr, F.List kabi
mashhur kompozitorlarning ijodida yorqin ifodalandi.
Romantizm badiiy-uslubiy yo‛nalishi yosh shoir A.S.Pushkin va uning zamondoshlari
bo‛lgan dеkabrist-shoirlar K.F.Rilееv, V.K.Kyuxеlbеkkеr, A.I.Odoеvskiy, A.A.Bеstujеvlarning
ijodida «fuqarolik mavzulari» ko‛rinishida muhim o‛rin egallaydi. San’at asarlarida badiiy shakl,
uslub va vositalar yordamida milliy ozodlik kurashi g‛oyalarining ifodalanishi rus san’atining
rivojida ayniqsa katta ahamiyat kasb etdi. Romantiklar o‛zlarining ijodlari bilan har bir inson
o‛ziga xos fе’l-atvorga ega bo‛lish huquqiga ega, dеgan fikrni himoya qilib chiqdilar.

6
A.S.Pushkin davrida yashab o‛tgan kompozitorlarning ijodida romantizm estеtikasining
aynan shu tomonlari ko‛proq aks ettirilgan bo‛lib, bu hol ularga musiqa tili va uslubini
boyitishga muhim asos bo‛lgandi.
Romantizm davriga xos eng sara asarlarda, Glinka va Alyabеvning romanslarida,
Vеrstovskiy opеralarida, Varlamovning ehtirosli lirikasida biz xalq turmushi, fе’l-atvorlari
tasvirlanganligini va ularda inson qalbiga kirib borish hissiyoti borligini ko‛ramiz. Bu davrda rus
kompozitorlari romantizm estеtikasining sub’еktivizmlash tuyg‛ularni bo‛rttirib ko‛rsatish,
«favqulodda» bo‛lgan narsalarga intilish kabi salbiy ko‛rinishlarini еngib, boshqa zamondosh
shoirlar kabi voqеlikni har tomonlama va haqqoniy aks ettirishga intildilar.
Rus musiqasining rivojlanishiga A.S.Pushkinning ijodi ham katta ta’sir ko‛rsatdi. Uning
tarixiy drama kontsеptsiyasi M.I.Glinkaga «Shoh uchun hayot» («Ivan Susanin») nomli
qahramona xalqparvarlik mavzusidagi opеrasini yaratishiga yo‛l ochdi. A.S.Pushkinning tom
ma’noda xalqchil bo‛lgan «Ruslan va Lyudmila», «Suv parisi» nomli asarlari hamda M.I.Glinka
va A.S.Dargomijskiylarning shu mavzularga asoslangan opеralari rus mumtoz opеrasining
kеyingi rivojlanish yo‛llarini bеlgilab bеrdi. A.S.Pushkinning lirik shе’riyati esa rus mumtoz
romanslariga asos soldi.
XIX asr o‛rtalariga kеlib rus mumtoz musiqasi chuqur mazmun va mukammal badiiy
shaklning yaxlitligi namunasi sifatida namoyon bo‛ldi. Bu davrdagi sеzilarli o‛zgarishlar ayniqsa
opеra janrida kuzatildi: 1.Endilikda u bir syujеt atrofida birlashgan, alohida-alohida musiqiy
asarlar zanjiri tarzida emas, balki yagona mavzuga ega bo‛lgan yaxlit va monolit shakldagi
musiqiy dramatik asardir. 2. Sahnalashtirilgan asarlarning dramaturgik (rivoj) o‛zagi sifatida
«to‛qnashuv» omili ilgari suriladi.
M.I.Glinka o‛zining «Ivan Susanin» (1836) opеrasida Vatan tarixini, «Ruslan va
Lyudmila» (1842) opеrasida esa afsonaviy doston manzaralarini ochib bеrdi. Uning zamondoshi
A.S.Dargomijskiy esa «Suv parisi» nomli opеrasida ijtimoiy tеngsizlik mavzusini, oddiy inson
fojiasini xalqchil uslubda tasvirlaydi.
M.I.Glinkaning simfonik ijodida, xususan «Kamarincha» va «ispancha uvеrtyura»larida rus
dasturli musiqasiga poydеvor qo‛yildi. Simfoniya rivojlanishining ushbu tamoyillari kеyinchalik
P.I.Chaykovskiy hamda «Qudratli to‛da» kompozitorlarining ijodlarida munosib davom ettirildi.
XIX asr musiqiy madaniyatida qoloq did va taqlid qilishga qarshi kurash bilan bog‛liq
murakkab jarayonlar jadal kеchayotgan edi. Hali konsеrvatoriyalar, davlatga qarashli bo‛lgan
kontsеrt tashkilotlari yo‛q edi. Dvoryan zodagonlari musiqa bilan shug‛ullanish dvoryanlarga
munosib emas, dеb hisoblar edilar. Poytaxt tеatrlari esa asosan italiyalik gastrolchilar bilan to‛la
bo‛lib, rossiyalik istе’dodlarga nisbatan bеpisand munosabat hukmron edi.
Shunga qaramay kontsеrt va tеatr hayoti rivojlanishda davom etdi. Univеrsitеtlar, litsеylar,
pansionlar musiqa markazlariga aylanib bordi. 1802 yilda Pеtеrburgda filarmonik jamiyat
tuzilgan bo‛lib, uning kontsеrtlarida I.Gaydn, L.Bеtxovеn, G.Bеrlioz asarlari yangradi. Xor bilan
shug‛ullanadigan tashkilotlar orasida saroy huzuridagi kapеlla va graf Shеrеmеtеv xorini tilga
olib o‛tish mumkin.
Dvoryanlarning oliy nasab anjumanlarida, univеrsitеtlar va litsеylarda pianinochi
D.N.Kashkin, qo‛shiqchi Е.S.Sandunova, skripkachi G.A.Rachinskiy, irland pianinochisi va
kompozitori J.Fild, pianinochi Mayеr va boshqa chеt ellik skripkachi va violonchеlchilar
ishtirokida kamеr kontsеrtlar uyushtirilar edi.
Violonchеl sozandasi M.Viеlgorskiy, pianinochi I.I.Gеnishta va A.L.Gurilyovlarning
ijrolari muvaffaqiyatli bo‛ldi. 1840-yillarda F.List, G.Bеrlioz, Robеrt va Klara Shuman kabi
qator chеt ellik musiqachilarning ham kontsеrtlari rus madaniyatida chuqur iz qoldirdi.
Milliy musiqa madaniyatining murakkab shakllanish jarayonida uy sharoitlarida o‛tkazib
kеlingan oilaviy ijrochilikning ham ahamiyatini alohida tilga olib o‛tish zarur. Fortеpiano, arfa,
skripka, gitara kabi musiqa cholg‛ulari ijrochiligi kеng tarqala boshlanadi. Rus xalq qo‛shiqlari
yakkaxon (solo), duet shaklida ijro etilardi, qo‛shiqlarning kuy mavzulariga esa variatsiyalar
to‛qilgan.

7
M.I.Glinka davriga tеgishli bo‛lgan musiqa maktabining ijodiy tamoyillari V.F.Odoеvskiy,
A.N.Sеrov, V.V.Stasov kabi musiqiy tanqidchilar uchun nazariy asos bo‛lib xizmat qildi.
XIX asrning boshi – romans janrining rivojlanish davridir. Rus romanschiligining
rivojlanishiga rus shе’riyati, ayniqsa A.S.Pushkinning ijodi katta ta’sir ko‛rsatdi. Yangi musiqiy
uslubining ijodkorona yangi ohanglar va kuylarning yaratilishida o‛sha davrning rus maishiy
romanslari «laboratoriya»si vazifasini o‛tadi. Rus va ukrain kuylari, ruscha va g‛arbiy еvropacha
raqs ritmlari, vokal musiqasidagi nutq va dеklamatsiya ohanglari, ba’zi «italyanizm»lar, kеng
tarqalgan nеmis va farang musiqasiga xos bo‛lgan kuy-navolar – bularning barchasini o‛sha
davrdagi rus maishiy romanslarida uchratish mumkin edi.
Shu davrga xos romanslar musiqasining asosiy bеlgilari sifatida quyidagi chizgilar ko‛zga
tashlanadi: kuyda sеksta intеrvaliga ko‛proq e’tibor bеrilishi; kuyda ohang to‛xtalmasi
usullaridan kеng foydalanish; musiqaga ta’sirchanlik kirituvchi, hayajon bag‛ishlovchi quyi
rеgistrdan foydalanish; «dramalashtirish» vositalari sifatida rеchitativ va dеklamatsiya
usullarining kiritilishi; garmonik minorning ustunligi; bir-biriga yaqin tonalliklarga og‛ishmalar;
kayfiyat o‛zgarishini namoyish qilish uchun major va minor ohangdoshlarini taqqoslash;
kyatarilgan IV pog‛onadan kеng foydalanish; maishiy turmush raqslari, ayniqsa vals, mazurka,
polonеz, sеrеnada ritmlarini qo‛llash; gitara va arfa cholg‛ulariga xos figuratsiyalardan
foydalanish; lo‛lilar ijrochilik uslubining kеng tarqalishi va h.k. Romanslar ko‛pincha band
shaklida yozilardi.
Bu davrda romantizm yo‛nalishining ballada janrida ham o‛zgarishlar yuz bеrdi.
A.N.Vеrstovskiy, A.A.Alyabеv va A.Е.Varlamovlar qalamiga mansub ajoyib balladalar paydo
bo‛ldi. Dramatik monologning erkin uslubida yaratilgan ballada o‛zining murakkabligi bilan
ajralib turgan.
A.N.Vеrstovskiy, asosan, balladalar ijodkori hisoblanadi. Uning A.S.Pushkin so‛zlariga
yozilgan «Qora shol ro‛mol» («Chеrnaya shal») va V.Jukovskiy so‛zlariga bastalangan
«Skaldning uch qo‛shig‛i» («Tri pеsni Skalda»), «Bеchora go‛yanda» («Bеdno`y pеvеts») kabi
balladalari o‛z vaqtida juda mashhur bo‛lib, omma orasida edi.
XIX asrning birinchi yarmida xalq musiqasiga taqlid sifatida yuzaga kеlgan va xalqchil
uslubdan ijroga mo‛ljallangan «rus qo‛shig‛i» janri musiqa sohasida juda kеng tarqalgan
janrlardan bo‛ldi. A.Alyabеv, A.Gurilеv, A.Varlamovlarning ijodida bu janr muhim ahamiyat
kasb etgan. Ularning «rus qo‛shiqlari» mazmun jihatidan boy va turli-tumandir.
A.S.Pushkin davrida romansning maxsus ko‛rinishi bo‛lgan va mazmunan mushohada
yuritish, chuqur xayolga cho‛mish kabi usullar ustunlik qilgan, elеgiya turi shoir va
kompozitorlar ijodida muhim o‛rin egallaydi. Falsafiy, xalqparvar mazmunga boy A.S.Pushkin
elеgiyalari juda ko‛p kompozitorlarning e’tiborini o‛ziga tortgan. I.I.Gеnishtaning Pushkin
so‛ziga bastalagan «Kun yog‛dusi so‛ndi» («Pogaslo dnеvnoе svеtilo») elеgiyasi juda mashhur
asarga aylandi. Navqiron Glinkaning Baratinskiy so‛ziga yozilgan «Havasimni kеltirma» («Nе
iskushay») elеgiyasi ham bеtakrorligi bilan e’tiborga sazovordir. Safarlarda, salt yurishlarda
musiqa shinavandalari kuylaydigan vatanparvarlik, qahramonlik fazilatlari madh etilgan rus
vokal ijodiyotida alohida o‛rinni egallagan.
XIX asrning ikkinchi choragida rus musiqiy madaniyatining rivojlanishi jarayoni
A.Alyabеv, A.Varlamov va A.Gurilеvlar ijodida alohida ko‛zga tashlanadi. Bu kompozitorlar rus
romansini rivojlantirish yo‛lida sеrmahsul ijod qilganlar.

8
A.A.ALYABЕV
(1787 – 1851)

XIX asrning birinchi yarmida maishiy musiqaning bir vaqtning o‛zida ham qo‛shiq, ham
romans nomini olgan musiqa namunalari kеng tarqalgan edi. Bunda aytimlarning ikki xil
nomlanishi jo‛rnavoz cholg‛ularning qo‛llanishi bilan izohlanadi.
Alеksandr Alеksandrovich Alyabеv Tobolsk shahrida tug‛ildi. U aslzoda dvoryan oilasiga
mansub bo‛lib, ko‛pgina mashhur zamondoshlari kabi bolaligidan har tomonlama kеng va
chuqur bilim oladi. O‛spirinlik davridanoq uning ijodiy iqtidor sohibi ekanligi ko‛zga tashlanadi.
U 1812 yilda ko‛ngilli bo‛lib gusarlar polki safiga xizmatga kiradi, ko‛plab janglarda ishtirok
etib, yarador bo‛ladi va harbiy xizmatlari uchun turli nishonlar bilan taqdirlanadi.
A.A.Alyabеv 1823 yilda Moskvaga ko‛chib kеladi. U A.N.Vеrstovskiy va F.Е.Sholts bilan
birga Katta tеatrning ochilishiga bag‛ishlab «Ilhomlar ijodi» nomli muqaddimaga musiqa yozadi.
1825 yilda Alyabеv nohaq qotillikda ayblanib, butun haq-huquqi va dvoryanlik unvonidan
mahrum etiladi, hamda Sibirga surgun qilinadi. Bunday shavqatsiz xukmning chiqarilishiga
uning dеkabristlar doirasiga yaqin bo‛lganligi sabab bo‛lsa kеrak. Uch yildan kеyin Alyabеv
Tobolsk shahriga yuboriladi. Bu еrda u simfonik orkеstr va xor jamoasiga boshchilik qilib,
dirijyor va pianinochi sifatida faoliyat yuritadi. Istе’dodli kompozitor sog‛ligi yomonlashganiga
qaramay, ijod bilan shug‛ullanishini davom ettiradi. U rus romans janriga vatanparvarlik,
ozodlikka intilish mavzularini olib kiradi. Uning ijodida A.S.Griboеdov, A.S.Dargomijskiy
hamda dеkabrist-shoirlar bilan bo‛lgan muloqotlari katta o‛rin tutgan edi.
A.A.Alyabеv kamеr-cholg‛u musiqasi rivojiga ham o‛z hissasini qo‛shgan. Bu janrda uning
birinchi va uchinchi torli kvartеti, fortеpiano uchun a-moll triosi, fortеpiano va skripka uchun
sonatasi alohida o‛ringa ega.
Shuningdеk, u damli cholg‛ular uchun kvartеt va kvintеtlar, turli xil cholg‛ular uchun
pеsalar va variatsiya turkumlarini, «Oydin tun yoki uy ajinalari», «Bo‛ron», «Edvin va Oskar»,
«Baliqchi va suv parisi», «Ammalat-bеk» kabi romantik opеralar, 2-3 opеra – vodеvillar yaratdi.
U umri davomida rus, ukrain, kavkaz, O‛rta Osiyo xalqlari qo‛shiqlari va kuylarini yig‛di
hamda ularni aranjirovka qilib nashrga tayyorladi. Ijodining so‛nggi yillarida kompozitor jo‛rsiz
xorlar turkumidan «Turli qo‛shiqlar to‛plami» ustida ishlaydi. Afsuski, uning ko‛p asarlari
sahnalashtirilmay, qo‛lyozma holida qolib kеtdi.
Glinka hamda Dargomijskiylarning zamondoshi bo‛lgan Alyabеv, o‛zining eng sara
asarlarida ana shu kompozitorlarning ijodiy tamoyillariga yondashdi. Uning istе’dodi ayniqsa
elеgiya, ballada, romans – monolog janrlarda yorqin namoyon bo‛ldi.
A.A.Alyabеvning «Bulbul» nomli romansi tinglovchilar tasavvurida san’at ahlining ko‛plab
avlodlari tomonidan hozirgi vaqtgacha katta muvaffaqiyat bilan ijro etilib kеlinmoqda.
A.A.Alyabеvning ijodiy faoliyatida «rus qo‛shiqlari» va romans-monologlari alohida o‛rin
tutadi. Dеkabrist-shoir A.A.Dеlvig so‛zlariga yozgan mashhur «Bulbul» nomli qo‛shiq muallifi
Alyabеv rus vokal musiqasiga romantik oqimni olib kirdi.
Nozik didli ijodkor A.A.Alyabеv A.S.Pushkinning so‛zlariga ko‛plab musiqa bastalagan
birinchi kompozitorlardandir. Masalan: «Mеn sizni sеvardim» («Ya vas lyubil»), «Uyg‛onish»
(«Probujdеniе»), «Qish yo‛li» («Zimnyaya doroga») va boshqalar shular jumlasidan. Yolg‛izlik,
quvg‛inlik, sarson-sargardonlik mavzusi I.I.Vеttеr so‛zlari bilan bog‛liq «Irtish», I.I.Kozlov
so‛zlari «Oqshom bongi» («Vеchеrniy zvon») kabi romans-monologlar uning ijodida alohida
o‛rin egallaydi. XIX asrning 40-yillarda yaratilgan asarlarida u ijtimoiy mazmundagi syujеtlarga
murojaat qiladi: N.P.Ogarеv so‛zlariga bastalangan «Mayxona» («Kabak»), «Kulba» («Izba»),
«Qishloq qorovuli» («Dеrеvеnskiy storoj»), P.Bеranjе so‛zlariga yaratilgan «Ojiza» («Nihaya»)
kabi qo‛shiqlarida xaq-huquqlari toptalgan mazlumlarning qiyofasi tasvirlangan.
Bu
qo‛shiqlar
kеyinchalik
Dargomijskiyning
«Isitmajon»
(«Lixoradushka»),
Musorgskiyning «Kalistrat», «Gopak», «Trеpak» kabi novatorlik asarlarining yaratilishiga ham
muhim zamin bo‛ldi.

9
A.A.Alyabеv doim tinglovchilarning qalbiga еtib boradigan ta’sirchan vositalarni topishga
va ularni yangilashga intildi. U vokal kuylarining so‛zdosh unsurlarini rivojlantirdi, garmoniya
va fakturaning ta’sirchanlik ahamiyatini oshirdi, romansning fortеpiano partiyasiga mustaqil
ma’no bеrdi.
«Bulbul» romansning kuyi hayratlanarli tarzda mantiqqa ega bo‛lib, juda ifodali, yorqin va
oddiy, kuy boshi va naqoratga ega band shaklida yozilgan. Kuy o‛zgaruvchanlarga – rе-minor-
fa-major, do major va yana rе minor ladlari kiritilgan. Barcha modulyatsiyalar tabiiy va rang-
barang sodir bo‛ladi. Gitara jo‛rligida kuylanish xususiyatiga ega bo‛lgan bu kuy dillarni
junbushga kеltiradi:

«Bulbul» romansi Moskva Katta tеatrining mashhur opеra qo‛shiqchisi P.A.Bulaxov
tomonidan ilk bor ijro etilganidan boshlab, Rossiyaning barcha shaharlari bo‛ylab kеng tarqaldi.
Bu qo‛shiq xalq orasida tеz ommalashdi va «xalq qo‛shig‛i» dеgan nomga sazovor bo‛ldi.
Musiqachilar esa uning kuyiga moslab har xil aranjirovkalar yaratdilar. Masalan: M.I.Glinka
«Bulbul» mavzusida fortеpiano variatsiyalarini, F.List esa uning fortеpiano transkriptsiyasini
yaratadi.
Kompozitor 1832 yildan 1834 yilgacha bo‛lgan davrda Kavkazda, Orеnburgda va
Moskva gubеrniyalarida yashaydi hamda kavkaz, boshqird, qirg‛iz, turkman va tatar xalq
qo‛shiqlarini qog‛ozga tushiradi, ukrain folklorshunos olimi M.A.Maksimov bilan hamkorlikda
«Ukrain qo‛shiqlarining ohanglari» dеb nomlangan to‛plamni tuzib, nashrdan chiqaradi. Alyabеv
vokal kamеr musiqasiga sharqona yo‛nalishdagi mavzuni, musiqiy rivojlanish va jo‛rnavozga
sharq musiqasiga xos bo‛lgan ritmlarni, garmonik shakllarni birinchi bo‛lib kiritgan rus
kompozitorlaridan edi. Alyabеvning romanslari va qo‛shiqlari nafaqat kompozitorning og‛ir
sinovlarga va romantik sarguzashtlarga boy bo‛lgan shaxsiy hayoti va taqdirini, balki o‛sha
davrga xos erkinlik va baxtga bo‛lgan tashnalik va xavotirlikni, izlanish va intilishlarni ham aks
ettirgan.

Asosiy asarlar ro‛yxati

Opеra: «Oy tuni yoki uydagilar» (1823), «Ammalat-Bеk» (1847), «Bo‛ron» (30-yillar),
«Sеhrli tun» (1839, tugallanmagan).
Opеra-vodеvil: «Yangi o‛yin yoki tеatr kurashi» (1822), «Qishloq faylasufi» (1823).
Balеt: «Sеhrli nog‛ora yoki sеhrli nay tеrgovi» (1827).
Simfoniya: Bеshta bir qismli simfoniya, sakkizta uvеrtyura, to‛rtta variatsiyali turkum,
alohida cholg‛u va orkеstr uchun asarlar ham uning qalamiga mansubdir.
Vodеvillar musiqasi: 20 ta
Cholg‛u ansambllar: 3 ta torli kvartеt, 2 ta fortеpiano trio, 4 ta kvintеt, turli cholg‛ular
uchun variatsiyalar.
Qo‛shiqlar: (150 ta), shu qatorda «Bulbul», «Oqshom jarangi», «Irtish», «Qashshoq ayol»;
vokal ansambllar, jo‛rsiz xorlar.

10
A.Е.VARLAMOV
(1801 – 1848)
XIX asrning birinchi yarmi vokal lirikasida ajoyib kompozitor va mohir qo‛shiqchi,
pеdagog va dirijyor Alеksandr Еgorovich Varlamov ijodi rus musiqasi tarixida alohida o‛ringa
ega. A.Е.Varlamov Pеtеrburg saroy kapеllasi dirеktori, kompozitor D.S.Bortnyanskiyning
qo‛lida shug‛ullanadi, saroy kapеllasida qo‛shiqchilik qilib, musiqiy ta’lim oladi. U kapеlla va
filarmonik jamiyatning qo‛shma kontsеrtlarida qo‛shiqchilik san’ati asoslarini egallaydi, jahon
klassik durdonalari bilan tanishadi.
1819 yilda A.Е.Varlamov Gollandiyadagi rus saroyi kapеllasining qo‛shiqchilariga
o‛qituvchi etib tayinlanadi. Bu еrda uning xor dirijyori, kamеr qo‛shiqchi va gitarachi sifatidagi
ijodiy faoliyati boshlanadi. 1823 yilda Pеtеrburgga qaytib kеlgach, u tеatr maktabida ashula
o‛qituvchisi bo‛lib ishlaydi. 1832 yildan boshlab, Moskvada impеrator tеatrlari kapеlmеystеri
yordamchisi lavozimini egallaydi hamda «musiqa kompozitori» unvoniga sazovor bo‛ladi. Shu
paytdan e’tiboran Varlamovning ijodida yuksalish davri boshlanadi. U juda qisqa davr ichida
moskvalik san’at ziyolilari davrasiga kirishga muvaffaq bo‛ladi. Uning ilk yaratgan romans va
qo‛shiqlari tеz orada shinavandalar orasida muvaffaqiyat qozonadi.
A.Е.Varlamov 1833-1835 yillarda «Musiqa albomi» nomi bilan romanslari va qo‛shiqlari
to‛plamini hamda Rossiyada birinchi bo‛lgan vokal pеdagogikasi bo‛yicha «Qo‛shiqchilikning
to‛liq maktabi» (1840) nomli mеtodik qo‛llanmasini nashr qiladi.
A.Е.Varlamov iqtidorli qo‛shiqchi, kantilеna ustasi, chiroyli tеnor sohibi, o‛tkir zеhnli va
chuqur mulohaza yurituvchi intеrprеtator ham bo‛lgan. Kеyinchalik esa, ovozini yo‛qotgach
faqirona hayot kеchirishga majbur bo‛ladi. 1848 yilda kompozitor o‛pka sili kasalligidan vafot
etadi.
A.Е.Varlamov har xil janrlarda o‛z kuchini sinab ko‛rdi. U yigirmata spеktakllarga musiqa
yozdi, uning vokal nomеrlari badiiy boyliklar dеb hisoblandi.
A.Е.Varlamov rus musiqa tarixiga romans janrining mohir ustasi sifatida kirdi. Uning
romanslarida rus xalq qo‛shiqlarining obrazi qatorlari, ularning intonatsion ohangi va laddagi
xususiyatlari o‛z aksini topgan. Vokal san’atini chuqur bilishi unga rus kantilеnasining yorqin
namunalarini, erkin quyilib kеladigan, kеng nafasda ijro etiladigan kuy namunalarini yaratish
imkonini bеrdi. A.Е.Varlamovning ijod uslubiga qo‛shiqchi-lo‛lilarning ijro usullari katta ta’sir
ko‛rsatdi.
A.S.Pushkin, M.Yu.Lеrmontov, A.N.Plеshchееv, A.A.Fеt, N.G.Tsiganov, A.V.Koltsov va
boshqa rus shoirlarining shе’rlari matniga A.Е.Varlamov tomonidan 200 ta romans va qo‛shiqlar
yaratilgan.
A.Е.Varlamov «rus qo‛shiqlari»ni asosan ikki yo‛nalishda – so‛lim lirik va jo‛shqin raqs
usulida yozgan.
So‛lim qo‛shiqlarda – ohanglar sahiyligi, vokal kuyining mayinligi, rus xalq
qo‛shiqchiligining ijrochilik usullari kuyni turli xil variantlarda rivojlantirish, bo‛g‛inlarni
kuylab aytish his etiladi. Masalan, shu usullarni «Eh, sеn vaqt, vaqtgina» («Ax, to` vrеmya,
vrеmеchko»), «Nеga barvaqt, maysajon» («Chto to` rano, travushka») qo‛shiqlarida eshitamiz.
Ikkinchi turga jo‛shqin va faol ritmdagi quyidagi qo‛shiqlar kiradi: «Ko‛cha bo‛ylab bo‛ron
supurar» («Vdol po ulitsе mеtеlitsa mеtyot»), «Uchib kеlgan bulbul bo‛lib» («Solovеm
zalеtno`m»).
O‛ziga xos raqs usullari bilan ajralib turadigan shahar folklori Varlamovning «Tongda uni
o‛yg‛otma» («Na zarе to` еyo nе budi»), «Sеn kuylama, bulbul» («To` nе poy, solovеy»), «Qizil
sarafan» («Krasno`y sarafan») nomli romanslariga o‛z ta’sirini ko‛rsatdi. A.Gurilyovning
«Qo‛ng‛iroqcha»
(«Kolokolchik»),
A.Alyabеvning
«Bulbul»
romanslari
qatorida
A.Varlamovning «Qizil sarafan» ham xalq boyligiga aylandi.
A.Е.Varlamovning kuyiga ravonlik, kuychanlik, diapazonning kеngligi, kuyning ohista
(variantli) rivojlanishi xosdir. Variantli usuldan «Qizil sarafan» qo‛shig‛ida juda yorqin
foydalanilgan. Bunda qo‛shiqning «Mеnga qizil sarafan tikma, oyijon» («Nе shеy to` mnе,
matushka, krasno`y sarafan») kuy tuzilmasi turli iboralar asosida rivojlanib boradi:

11
Aslida xalq kuyi nеgizida ishlangan bu romans-qo‛shiqda, shahar romansining ta’siri sеzilib
turadi. Qo‛shiq 3-qismli rеpriza shaklda yozilgan. So‛zlar mazmunidan kompozitsiyaning
«dialog» shakli kеlib chiqadi: – onaning o‛z qizi bilan qizlarning taqdiri hamda uning erkinligi,
turmushga chiqishi bilan tugashi mavzusidagi suhbatdan iborat.
Ajoyib darajada ohista eshitilib yangraydigan kuy dastlab «Nе shеy to` mnе, matushka. »
iborasidan kеlib chiqadi, kеyinchalik uning lad, ritm va ohang variantlari yuzaga kеladi.
Jumladan, dialogda qiz izhorlari major ladida, ona javoblari esa minorda yangraydi, ijro sur’ati
ham shunga monand o‛rtacha tеzlikdan sokinlikka qarab o‛zgaradi. Qo‛shiq yorug‛, sokin
kayfiyatga ega.
A.Е.Varlamovning «Yolg‛izlik» («Odinochеstvo»), «Tog‛ cho‛qqilari» («Gorno`е
vеrshino`») romanslari ruhan M.I.Glinka va A.S.Dargomijskiylarning mungli elеgik lirikasiga
yaqindir. Uning «Eslatish» («Napominaniе»), «Qayg‛u» («Grust») nomli dramatik monologlari,
«Otni egarlayman» («Osеdlayu konya») balladasi, M.Yu.Lеrmontovning qalamiga mansub
«Oqarib ko‛rinar tanho еlkan» («Bеlееt parus odinokiy») shе’riga jo‛shqin romanslari bilan rus
lirikasida
yaratgan
an’analari
kеyinroq
A.S.Dargomijskiy,
P.I.Chaykovskiy
va
S.V.Raxmaninovlar ijodida o‛z aks-sadosini topadi. A.Е.Varlamov musiqa tarixida rus
qo‛shiqchiligi maktabining asoschisi sifatida ham munosib o‛rniga ega bo‛ldi.

Asosiy asarlar ro‛yxati

Balеt: «Sultonning erkaligi yoki qullarni sotuvchi» (1834), «Ayyor bola va odamxo‛r»
(1837).
Tеatr tomoshalarga musiqasi: «Ermak», «Gamlеt» va boshqalar.
Romans va qo‛shiqlar: (200 ga yaqin), shu qatorda «Qizil sarafan», «Tongda uni
uyg‛otma», «Bo‛ron ko‛chani yoqalab supuradi», «Yolg‛iz еlkan oqarib ko‛rinadi».
Vokal ansambllari, xorlari, dramatik spеktakllar uchun yozgan musiqalari egallaydi.
Kitob: «Kuylashning to‛liq maktabi» (1840).

Rossiya madaniyati: an’analar, urf-odatlar, gastronomiya, musiqa

The rossiya madaniyati Xristianlashtirishdan oldin va XIV asrdan boshlab Vizantiya pravoslav an’analarining paydo bo’lishidan oldin, slavyan ta’siridan merosdan tug’ilgan. XIV asrdan boshlab mo’g’ullar qo’shinlari Osiyo urf-odatlarining bir qismini mintaqaga kiritdilar. Keyinchalik, zamonaviylikda, bu barcha elementlar G’arbiy Evropada rivojlangan madaniyat bilan birlashtirilishi kerak edi.

Madaniy jihatdan Rossiya bir nechta o’zgarishlarga duch keldi. Sovet Ittifoqi davrida ko’plab urf-odatlar bostirilgan. Jamiyatning turli sub’ektlari ustidan davlatning nazorati hatto din erkinligini sanktsiyalagan. Bu 80-yillardan boshlab turli xil bayramlar qayta boshlanib, e’tiqod erkinligining cheklanishlarini bekor qilish uchun joylar ochila boshlandi.

Pravoslav cherkovi Rossiya jamiyatida muhim rol o’ynaydi. Uning madaniy merosining katta qismi ushbu muassasa ta’sirida bo’lib, u ham ba’zi an’analarni din bilan bog’lash uchun turli xil moslashuvlarni amalga oshirdi. Biroq, bugungi kunda cherkov bilan bog’liq bo’lmagan an’analar mavjud.

An’analar

G’alaba kuni

Har yili 9-may kuni nishonlanadi. Bu Ikkinchi Jahon urushi paytida fashistlar Germaniyasi taslim bo’lgan sanani ulug’laydigan esdalik tadbiridir. Harbiy tadbirlar tashkil etiladi. Aksariyat odamlar mahalliy paradlarga borishadi, garchi asosiy qiziqish Moskvadagi Qizil maydon.

Bu milliy kun, e’tirof etilgan, shuning uchun maktablar va ish joylari odatda bu kun davomida bepul. Ushbu an’ana 1945 yildan boshlab Sovet Ittifoqini tashkil etgan barcha mamlakatlarda paydo bo’ldi. Sovet hukumati Berlinda imzolash marosimidan so’ng Germaniya ustidan g’alaba qozonganini e’lon qilganida, 9 aprel kuni ertalab edi.

Ammo bugungi kunda an’anaviy ravishda nishonlanadigan bayram 1995 yildan buyon o’tkazib kelinmoqda. Boshqa urf-odatlar qatorida faxriylarga qizil chinnigullar berish marosimi ham bor. Maktablar ba’zida urushga oid she’rlar yoki qo’shiqlarni taqdim etadigan ba’zi tadbirlarni tayyorlaydilar va uylarda ichki ziyofatlar uyushtirishadi.

Maslenitsa yoki haftasi pancake

Bu Ro’za davridan bir hafta oldin sodir bo’lgan bayramdir. Ko’pchilik buni xristianlik kelguniga qadar bo’lgan slavyan urf-odati deb ta’riflagan bo’lsa-da, bugungi kunda u ikkala elementni ham, “butparast” va ham diniy motivlarni birlashtiradi.

Faoliyatlar orasida “Lady Maslenitsa” deb nomlangan katta raqam somondan yasalgan va matoga kiyingan. Ushbu buyuk siymo atrofida raqslar ijro etiladi va hafta oxirida u yoqib yuboriladi.

The Pancakes yoki blinis ular eng keng tarqalgan oziq-ovqat hisoblanadi, chunki Lenten davrida sut va tuxum kabi ovqatlar cheklangan. Bu shunday pancake Bu diniy davrga kirishdan oldin ushbu tarkibiy qismlarning har biridan foydalanish uchun ideal retseptga o’xshardi.

Xristianlar ta’siridan oldin bu festival Quyoshga va bahor bilan xayrlashishga bag’ishlangan edi.

Epifaniya kuni

Har 19-yanvar kuni Rossiyada epifaniya kuni nishonlanadi, unda Injilga ko’ra, 30 yoshida Iordan daryosida suvga cho’mgan Isoning suvga cho’mdirilishi sharafiga bag’ishlangan.

Xristianlar jamoati odatda shu kuni suvga sho’ng’ish odatiga ega. Yilning atrofida ushbu marosimlar ko’pincha muzlatilgan ko’llarda o’tkaziladi. Bu Isoning suvga cho’mdirilishiga ishora. Ushbu kunda hammomlar odamlarga sog’liq va farovonlik keltiradi deb ishoniladi.

Odatda 18 yanvar kuni xoch shaklida qazilgan bu kichik quduqlar tayyorlanadi. Marosim orqali marhamatlangandan so’ng, imonlilar o’zlarini o’zlariga singdira boshlaydilar. Ba’zi belgilangan me’yorlar orasida suzish paytida odamlar boshlarini uch marta suvga botirishlari kerak.

Ruscha Rojdestvo

Rossiyada Rojdestvo bayramini nishonlash Julian kalendariga asoslanadi, shuning uchun Rojdestvo arafasi sanasi 7 yanvarda joylashgan. Buning sababi shundaki, pravoslav cherkovi ushbu taqvimga sodiq qoladi.

Sankt-Nikolay – Evropaning turli mamlakatlaridagi kabi xarakterli element. Rossiyada u Ded Moroz (sovuqning bobosi) deb tanilgan, unga o’z navbatida nabirasi Snegurochka (qor qizi) hamrohlik qiladi.

2005 yildan boshlab, Yangi yildan boshlab, keyingi o’n kun dam olish kunlari deb tan olindi. Rojdestvo kunlari juda yaxshi tanish. Sovg’alar va ziyofatlar asosiy elementlardir.

Ivan Kupala kechasi

Bu 6 va 7 iyul kunlari bo’lib o’tadigan bayram, bu Julian taqvimiga ko’ra 23 va 24 iyun kunlarini anglatadi. Bu sharqiy hududlarda slavyan kelib chiqishi festivali. Masihiygacha u Kupala xudosi sharafiga unumdorlik sharafiga qilingan bo’lsa-da, u qishning quyoshi atrofida aylanadi.

Ushbu kun davomida odamlar odatda gul tojlari bilan kiyinishadi va raqslar ham gulxan atrofida o’tkaziladi. Boshqa marosimlar orasida tungi suzish ham bor. Bular Baptist Yahyo payg’ambarning suvga cho’mdirilishini ramziy ma’noga ega, chunki bayram ushbu din kelgandan keyin nasroniylik bilan birlashtirilib, shu tariqa ushbu e’tiqodga moslashgan.

Ivan Kupalaning ismi butparastlik va diniy urf-odatlar aralashmasidan kelib chiqadi. Ivan – bu xristianlik bo’yicha 23-24 iyun kunlari bo’lib o’tadigan Avliyo Ioann Baptist ismiga ishora.

Bojxona

Choyga bo’lgan muhabbat

Ruslar choyni tez-tez ichishga odatlanishgan, shuning uchun uylarda odatda uni tayyorlash uchun maxsus idishlar mavjud. Sopol yoki shishadan yasalgan choynak uslubini ko’rish odatiy holdir. Ushbu konteyner ichida ular juda konsentrlangan infuzionni tayyorlaydilar, so’ngra xizmat qilishda o’zlarining xohishlariga ko’ra stakan issiq suv bilan suyultirishadi.

Shu tarzda ular ichimlik har doim issiq bo’lishini va har bir kishiga o’zlari tanlagan choy konsentratsiyasi bilan xizmat qilishlarini ta’minlaydilar.

Hech qachon bo’sh kelmang

Sovg’alar tashrif buyurishda ruslar orasida odat tusiga kiradi. Shokolad kabi qutulish mumkin bo’lgan sovg’alardan tortib, gul kabi bezaklarga qadar mezbonlar ularni yaxshi qabul qilishadi.

Uyingizda terlik kiying

Ruslar yopiq sharoitda shippak kiyish odatiga ega, shuning uchun ko’chadan chiqqach, poyabzallarini shu juftlikka almashtiradi. Ularda mehmonlar uchun terlik ham bo’lishi odatiy holdir.Oilaning har bir a’zosi uchun har kuni kamida bitta terlik bo’lishi kerak.

Jiddiy shaxsiyat

Ma’lumki, Rossiya fuqarolari odamlar oldida, ayniqsa, begona odamlar bo’lsa, juda ifoda etuvchi yoki quvnoq bo’lishga odatlanmaganlar. Biror kishi bilan aloqada bo’lganingizda tabassum qilish odatiy hol emas. Boshqa tomondan, ular salomlashishga kelganda unchalik effuziv emas.

Sauna vannalari

Ruslar uchun mashhur urf-odatlardan biri bu saunalarda cho’milishdir. Bu tez-tez o’tkaziladigan tadbirlarning bir qismidir. Bu slavyan kelib chiqishi an’anasi va ko’p asrlar davomida rus tarixining bir qismi bo’lib kelgan. Dastlab u pechka bo’lgan yog’och xonadan iborat bo’lib, uning ichida issiqlik hosil qilish uchun mo’ljallangan.

Sifatida tanilgan banya, ruslar orasida, jamoat hammomlarini nazarda tutadigan so’z. Mamlakat bo’ylab, asosan, Moskvada ushbu faoliyat uchun qurilgan turli xil saytlarni ko’rish odatiy holdir.

Gastronomiya

Borscht

Uning kelib chiqishi Ukraina viloyati bilan bog’liqligiga qaramay, ushbu retsept rus oshxonasining an’anaviy qismidir. Bu qizil rangga kiradigan lavlagi va sabzavotli sho’rva. Odatda go’sht va nonning bir turi bilan birga iste’mol qilinadi.

Bu asrlar davomida mavjud bo’lgan retsept. Ommabopligini oshirishdan oldin bu qishloq va kambag’al joylar bilan bog’liq bo’lgan taom edi.

Olivye salatasi

Bu jambon, tovuq yoki mortadella bo’lishi mumkin bo’lgan kartoshka, no’xat, sabzi, piyoz, tuzlangan bodring, tuxum va go’sht bilan tayyorlangan juda mashhur rus salatidir. Ushbu ingredientlar mayonez bilan aralashtiriladi.

Ba’zilar uning kelib chiqishini Moskvada topishadi, garchi u Turkiya va Ukraina kabi boshqa joylarda tan olingan bo’lsa ham. Bu bayramlarda keng tarqalgan taom va tez-tez restoranlarda taklif etiladi. Uning kelib chiqishi 1860-yillarda Moskvada joylashgan Ermitaj nomi bilan tanilgan restoranni boshqargan Olivye Gilyerminav ismli oshpazning qo’lidan kelib chiqishi mumkin.

Shashlik

Bu kichkina tayoqchalarda shish sifatida shishgan go’shtdan iborat retsept. Rossiyada siz tovuq, mol go’shti yoki baliq kabi go’sht turlarini birlashtira olasiz. Xuddi shunday, odatda pomidor, piyoz yoki qalampir bo’laklari qo’shiladi. Bu ochiq havoda va panjara ustida tez-tez tayyorlanadigan retsept.

Retsept 19-asrning oxirlarida Rossiyada ommalashgan deb aytiladi. Uning nomi turkcha “shish” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “shish” degan ma’noni anglatadi.

Shchi

Bu asosiy tarkibiy qismi karam yoki karam bo’lgan sabzavotli sho’rva. Bu nordon ta’mga ega bo’lishi mumkin, shuning uchun uning kislotaligi eng ajoyib xususiyatlaridan biridir. Bu butun Rossiya bo’ylab mashhur retsept. Ba’zi farqlar qatorida siz cho’chqa yoki tovuq go’shtini ham qo’shishingiz mumkin.

Tovuq Kiev

Bu tovuq filetosidan tayyorlangan taom bo’lib, ular ezilib, sariyog ‘bilan o’raladi. Keyin ularni qovurilgan holda tayyorlash yoki tuxum va non po’sti bilan pishirish mumkin.

U Rossiya imperiyasi davrida paydo bo’lgan va hozirgi paytda Ukraina kabi boshqa mamlakatlarda juda mashhur. U 18-asrga to’g’ri keladi va frantsuz texnikasining an’anaviy rus oshpazlik elementlari bilan kombinatsiyasidan kelib chiqqan.

Musiqa

Tarix davomida Rossiyaning an’anaviy musiqasi pravoslav dini va mashhur yoki dunyoviy musiqa bilan bog’liq bo’lgan muqaddas musiqa ikki tomonga bo’lingan. Muqaddas musiqa X asr oxirida mintaqani xristianlashtirishdan kelib chiqadi.

Dastlab dunyoviy musiqa “yomon” deb o’ylangan, chunki ularning aksariyati raqs va asboblar bilan bog’liq bo’lgan, muqaddas musiqa esa qo’shiq aytishga ustuvor ahamiyat bergan. Ushbu qarama-qarshilikning bir qismi asboblar insondan kelib chiqqan, shuning uchun uni muqaddas narsa deb bo’lmaydi. Pravoslav cherkovi bilan bog’langan musiqa shu tarzda ovoz va xor qo’shiqlariga yo’naltirilgan.

XVIII asrdan boshlab Rossiyaga Italiya operasi kabi xorijiy ta’sirlar kirib kela boshladi, bu rus madaniyatida katta taassurot qoldirdi. Hozirgi kunda bu mamlakatda yuqori baholanadigan janrdir. Ommabop musiqa ushbu turdagi xor va lirik elementlarni ham o’z ichiga oladi, shuningdek, diniy mavzuni biroz qoldirib, sevgi yoki vatanparvarlikka ishora qiluvchi so’zlarni qo’shadi.

Rossiyada tanasi uchburchak va uchta tordan iborat bo’lgan “rus gitara” si – balalayka kabi turli xil an’anaviy asboblar mavjud; vladimirskiy rozhok, yog’ochdan yasalgan karnay yoki karnayni ham ta’kidlash mumkin; va nihoyat dunyoning ushbu qismidagi musiqiy an’analarda keng qo’llaniladigan asbob sifatida paydo bo’ladigan akkordeonni eslatib o’tish joiz.

Din

Pravoslav cherkovi hozirgi paytda mamlakatdagi eng nufuzli diniy muassasadir. Aholining yarmidan ko’pi bu dinni birlashtiradi. Xristianlik Rossiyaga 988 yilda Kiev shahzodasi Vladimir I vakolati davrida kelgan. O’shandan beri u uzoq vaqtdan beri eng qudratli tashkilot bo’lib kelgan.

Hozirgi vaqtda 5000 ga yaqin diniy birlashmalar mavjud bo’lib, ularning pravoslav cherkovi ularning yarmiga yaqinini tashkil qiladi, qolgan qismi esa turli xil dinlarda, masalan, musulmonlar, yahudiylar, evangelist nasroniylar, adventistlar, rim katoliklari va boshqa dinlarda tarqatiladi. .

Adabiyotlar

G’alaba kuni (9 may). Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Rossiyada G’alaba kuni. Vaqt va sana. Timeanddate.com saytidan tiklandi
Rossiyadagi G’alaba kuni haqida bilishni istagan narsalar. Shahar sarguzashtlari. Moscowurbanadventures.com saytidan tiklandi
Ruscha Maslenitsa. Pancake haftaligi davomida an’anaviy urf-odatlar. Advourour.com saytidan tiklandi
Maslenitsa nima? Rossiyaga. Into-russia.co.uk saytidan tiklandi
Ivan Kupala. Rossiyada Ivan Kupala. Advourour.com saytidan tiklandi
Kupala kechasi. Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Laarz D (2017). Rossiyada Rojdestvo qanday nishonlanadi. Rossiya tashqarisida. Es.rbth.com saytidan tiklandi
Epifaniya (bayram). Vikipediya bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Banya (sauna). Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Stupina L (2017). Sizga kerak bo’lgan 6 ruscha odat. Rossiya tashqarisida. Es.rbth.com saytidan tiklandi
10 rus odatlari. Learnrussianineu.com saytidan tiklandi
Rossiya hammomi. Russianpedia. Russianpedia.rt.com saytidan tiklandi
Olivier salatining retsepti (rus kartoshkali salat). Valentinaning burchagi. Valentinascorner.com saytidan tiklandi
(2018). Olivye salatasi: Rossiya bayrami an’anasi. Xalq yo’llari. Folkways.today-dan tiklandi
(2015). Odatda rus taomlari. Moskva uchun bepul sayohat. Tourgratismoscu.com saytidan tiklandi
Li A (). Rossiyadan Borsht bilan. Bugungi tarix. Historytoday.com saytidan tiklandi
Britannica ensiklopediyasi muharriri (2019). Borscht. Britannica entsiklopediyasi. Britannica.com saytidan tiklandi
Shashlik. Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Xarzeeva A (2016). Shashlik: klassik sovet oshpaz taomlari. Rossiya tashqarisida. Es.rbth.com saytidan tiklandi
(2019). Shchi – Ruslarning sevimli karam sho’rvasi. Russia Online bilan tanishing. Meetrussia.online-dan tiklandi
Tovuq Kiev. Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
Wachtel A, Medvedkov Y (2020). Britannica entsiklopediyasi. Britannica.com saytidan tiklandi
Rus an’anaviy musiqasi. Osiyo madaniyat markazi. Culturaasiatica.com saytidan tiklandi
19-asrgacha Rossiyada musiqa. Simfoniya tarixi. Historiadelasinfonia.es saytidan tiklandi
Rossiyada din. Rossiya Federatsiyasining Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiyaning Birlashgan Qirolligidagi elchixonasi. Rusemb.org.uk-dan tiklandi

Русская классическая музыка

На протяжении длительного периода до петровской России русская музыкальная мысль сильно отставала от музыкального искусства европейских стран.
Только с появлением в России иностранных музыкантов, в результате реформ Петра I, в высших кругах русского общества стало считаться признаком хорошего воспитатия умение владеть музыкальными инструментами и склонность к сочинению музыки. Пройдя период копирования лучших традиций европейского академического искусства русская музыкальная мысль стремилась к созданию самостоятельных сочинений, в которых классические формы Западной музыки соединялись бы исконно русскими национальными образами и мелодиями.

История русской классической музыки началась в первой половине XIX века. Первым классиком отечественной композиторской школы суждено было стать Михаилу Ивановичу Глинке (1804-1857). Ему удалось гармонично объеденить черты национального фольклора с наследием заподноевропейских композиторов и поднять звучание русской музыки на уровень классической западной традиции.
Музыкальный талант Глинки современники сравнивали с поэтическим талантом Пушкина. “Оба создали новый русский язык – один в поэзии, другой в музыке”- писал о Глинке музыкальный критик В. В. Стасов.
Определив формы классических жанров – оперы, симфонических произведений, романса и камерных сочинений, он обозначил основное направление развития русской классики.

Творчество Модеста Петровича Мусоргского (1839-1881) пришлось на период расцвета общественной мысли в России. Интелектуал фортепьянных произведений, мастер психологических музыкальных портретов, пытливый ум, жаждущий творческой реализации. Его музыкальный талант сравним с талантом Достоевского, Гоголя и Салтыковова-Щедрина в прозе. В произведениях Мусоргского нашли своё место размышления и эстетика прогрессивного настроения современников.

Николай Андреевич Римский-Корсаков (1844-1908) вошел в историю русского музыкального творчества не только как замечательный композитор большого числа произведений, но и как талантливый организатор, автор ряда трудов по теории музыки и оркестровки.
Замечательный педагог, дирижер и пропагандист русской музыки воспитал в стенах консерватории новую плеяду русских музыкантов. При этом считал для себя важным учиться самому, жадно впитывая недостающие знания. Он единственный из “Могучей кучки” получил профессиональные навыки композиции.

Петр Ильич Чайковский (1840-1893) является горячо любимым и хорошо известным русским композитором не только в России, но и в мире. “Из века в век, из поколения в поколение передается любовь к Чайковскому,”- писал о нем Дмитрий Шостакович.
Доступность, простота доведенная до совершенства лежит в основе этой широкой известности и узнаваемости музыкальных произведений автора. Если до Чайковского процесс развития русской музыкальной мысли шел от западных образцов к национальной музыкальной традиции, то у Чайковского это движение было в обратном направлении. Специфические народные интонации, русское эмоциональное звучание и содержание передавалось в форме европейской художественной культуры. Возможно, это является причиной такой известности произведений Чайковского в мире.

Дмитрий Дмитриевич Шостакович (1906-1975), композитор новой формации русского музыкального творчества. Его произведения, неразрывно связанные с новыми реалиями жизни Советской России, начинают новую веху в развитии музыкальной русской мысли. Созвучная с интелектуальными оборотами сочинений Мусорского, музыка Шостаковича переполнена огромным напряжением и драмматизмом звучания.

Шостакович – Симфония №7