Elmira Süleymanovaya yeni vəzifə verildi

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

Dərslik Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti təsdiq etmişdir

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

Bu sahifa navigatsiya:
• B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova
• Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası
• B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova 290 7.6.2. Hidrogenləşdirmə prosesinin texnoloji sxeminin seçilib əsaslandırılması
• Benzolun sirkulyasiyasız sxem üzrə hidrogenləşdirilməsi
• Rektifikasiya kalonunda hidrogenləşdirmə
• 7.6.3 Tsikloheksanın alınma üsulları
• 1. Fransanın neft institutu tərəfindən hazırlanan üsul ilə tsikloheksanın alınması
• Əsas üzvi və B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

287
7.6. Aromatik karbohidrogenlərin hidrogenləşdirilməsi
7.6.1. Tsikloheksanın istehsal perspektivləri

1938-ci ildə “DuPont” firması neylonun istehsalı prosesində
daha yaxşı xammal kimi tsikloheksandan istifadə edilməsini
təklif etdikdən sonra tsikloheksana maraq artmaga başladı. İkinci
dünya müharibəsindən sonra bir müddət neylonun istehsalı il
ərzində 100 % artmağa başladı və bu məqsədlə xam neftin
tərkibindən ayrılan tsikloheksan çox keçmədən kifayət etmədi. O
zamanlar ABŞ – da neft emalı zavodlarına daxil olan standart
xam neftin tərkibində 1% – ə qədər tsikloheksan olurdu. Digər
tərəfdən xam neftin distilləsi nəticəsində tsikloheksan naftanın
tərkibində qalırdı və onu da katalitik riforminq prosesinə
göndərərək benzola emal edirdilər. Katalitik riforminq zamanı bir
çox digər maddələr də benzola çevrildiklərindən nəticədə benzol
özü tsikloheksanın alınmasında ən yaxşı xammal mənbəyi hesab
olundu. Tsikloheksan (С
6
H
12
) – suda həll olmayan rəngsiz,
yanan, kəskin iyə malik mayedir. Sənaye miqyasındə
tsikloheksan texniki markada (təmizlik dərəcəsi 95% və ya 99%
olan) və tsikloheksan – həlledici şəklində (təmizlik dərəcəsi 85%
-dən az olmayan) buraxılır. Tsikloheksanın xassələri: donma
temperaturu – 6,5°С; qaynama temperaturu – 80,7°С; nisbi sixlığı
– 0,7786.
Əslində istehsal olunan tsikloheksanın hamısı sintetik lif
neylon – 6 və neylon – 66, həmçinin də qətranların alınmasında
xammal kimi istifadə olunan 3 aralıq məhsulun – kaprolaktam,
adipin turşusu və heksametilendiaminin istehsalına sərf olunur.
Tsikloheksan benzolun hidrogenləşdirilməsi yolu ilə alınır.
Bu proses mürəkkəb katalitik prosesdir. Benzol xırdalanmış nikel

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

288
katalizatorunun iştirakı ilə asanlıqla hidrogenləşərək tsiklo-
heksana çevrilir. Bu məqsədlə müvəffəqiyyətlə skelet nikel,
daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş nikel və qarışıq, nikel əsasında
hazırlanan kontaktlardan istifadə etmək olar. Xırdalanmış platın
katalizatoru da yaxşı nəticələr verir. Palladium, molibden,
volfram, renium və onların birləşmələrindən də istifadə oluna
bilər. Xüsusi sulfidli katalizatorlar qrupu vardır ki, onlar da nikel,
molibden, volfram və digər metalların qarışıq sulfidlərindən
ibarətdir. Metal və oksidli katalizatorlardan fərqli olaraq bu cür
katalizatorlar ilkin xammal – benzolun tərkibində olan sulfidli
qatışıqlara qarşı həssas olmurlar, ona görə də bu halda benzolun
xüsusi təmizlənməsinə ehtiyac da qalmır.
Benzolun nikel katalizatorunun iştirakı ilə hidrogenləş-
dirilməsi prosesi aşağı və orta təzyiqlərdə (təzyiq 3 МPa-a qədər)
aparılır. Beləliklə, 150—200°С temperatur həddində demək olar
ki, benzolun tamamilə tsikloheksana çevrilməsi baş verir və belə
şəraitdə yan məhsullar da əmələ gəlmir. Lakin, nikel
katalizatorunun sulfidli qatışıqlara (xüsusən də tiofenlərə) olan
yüksək həssaslığı ilkin benzolun tərkibində sulfidli birləşmələrin
miqdarının onmində bir faizdən də aşağı olmasını tələb edir;
bundan başqa, benzolun xüsusi forkontakt təmizlənməsi də
nəzərdə tutulmalıdır. Daşıyıcılar – AI
2
O
3
, Cr
2
O
3
, kizelqur və s.
üzərinə hopdurulmaqla hazırlanan nikel katalizatorundan daha
geniş istifadə olunur. Platin katalizatorunun iştirakı ilə benzolun
hidrogenləşdirilməsi prosesi də nikel katalizatorunun iştirakı ilə
gedən hidrogenləşmə prosesi şəraitində baş verir (temperatur
150— 250°С, təzyiq 3 MPa təzyiqə qədər, qaz:benzol nisbəti
8:1), həm də 100%-ə yaxın selektivlikdə praktiki tam konversiya
əldə olunur. Platin katalizatorunun nikel katalizatoruna nəzərən

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

289
üstünlüyü onun kükürdlü birləşmələrə qarşı həssaslığının
nisbətən az olması və katalizatorun regenerasiyasının mümkün
olmasından ibarətdir. Platin katalizatorunun çatışmayan cəhəti –
nəmliyə qarşı həssas olur ki, bu da ilkin benzolun dərin
qurudulmasını tələb edir. Tərkibində 0,3 % platin olan alüminium
oksid üzərinə hopdurulmaqla hazırlanmış platin katalizatorunu
daşıyıcı dənələrinin (3×3 mm) platinhidrogenxlorid turşusunun
sulu məhluluna hopdurulması, sonra da qurudulması və
tablaşdırılması ilə hazırlayırlar.
Sulfidli katalizatorlar platin və nikel katalizatorlarına
nəzərən
xeyli
az
aktivliyə
malikdirlər
və
daha
sərt
hidrogenləşdirmə şəraiti tələb edirlər: təzyiq 30 МPa – a qədər
və benzola görə aşağı həcmi sürətdə temperatur 250-380°C. Belə
şəraitdə də yan reaksiyalar, məsələn tsikloheksan və
metiltsiklopentanın
izomerləşməsi
reaksiyaları
sürətlənir.
Katalizator tərkibində olan kükürd itkisini aradan qaldırmaq üçün
iş prosesində onun aktivliyinin saxlanılması üçün ilkin benzolun
tərkibinə xüsusi olaraq kükürd (benzolun tərkibinə karbon sulfid
əlavə etməklə və ya onu hidrogen sulfidlə doydurmaqla) daxil
edilir. Bu halda alınan tsikloheksanın onun tərkibində həll olmuş
kükürdlu birləşmələrdən və metiltsiklopentandan xüsusi
təmizlənməsi tələb olunur. Kükürd əsaslı katalizatorların qiyməti
nikel-xrom katalizatoruna nəzərən 5 dəfə baha olur, həm də
məhsuldarlıq da nəzərə alınarsa bu qiymət daha iki dəfə artmış
olur. Bu çatışmayan cəhətlər sulfidli katalizatorların istifadəsini
məhdudlaşdırır, bu katalizatorun bircə üstunluyu ondan ibarətdir
ki, aşağı növlü koks – kimya benzolunu kükürdlü birləşmələrdən
təmizləmədən hidrogenləşdirmə prosesinə düçar etməyə imkan
verir.

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

290
7.6.2. Hidrogenləşdirmə prosesinin texnoloji sxeminin
seçilib əsaslandırılması

Hidrogenləşdirmə proseslərinin bir-birindən fərqlənən bir
neçə sənaye üsulları mövcuddur:
1)

Hidrogenləşmə prosesi borular arası fəzasında qaynar
kondensat olan borulu reaktorlarda həyata keçirilir. Borular
içərisində ayrılan istilik borular arasına verilən kondensat
hesabına çıxarılır. Borulu reaktor vertikal gövdə borulu
istidəyişdirici aparatdır. Reaktor ilkin qarışığın verilməsi və
reaksiya məhsullarının, həmçinin də əmələ gələn buxarın
çıxarılması üçün ştuserlərlə təchiz olunur. Reaksiya qarışığının
temperaturu reaksiya zonasının hündürlüyü boyunca, minima
(130°C)
və
maksimal
(240°C)
temperaturun
mütləq
siqnalizasiyası ilə 10 nöqtədə ölçülür. İlkin qazın katalizator
layları içərisindən keçərkən qızmasının qarşısını almaq üçün onu
inert materiallarla durulaşdırırlar.
2)

Deşikli rəflərdə və ya bir neçə laylardan ibarət olan xüsusi
səbətlərdə yerləşdirilən bütöv katalizator laylı aparatlardan
istifadə olunur. Laylar arasındakı fəzada soyuducular quraşdırılır.
Bəzən reaksiya kütləsinin aralıq soyudulması ilə işləyən bütöv
katalizator laylı bir neçə adiabatik reaktorlardan istifadə olunur.
3)

Çox zaman katalizatoru xüsusi katalizator qutusunda bir
neçə laylar şəklində yerləşdirilmiş aparatlardan istifadə olunur.
Katalizator
qutusu
reaktordan
kənarda
montaj
olunur.
Katalizatorun dəyişdirilməsi zamanı katalizator qutusu reaktordan
çıxarılaraq təzə katalizatorla doldurulur və reaktordan kənarda
montaj olunaraq yenidən reaktora yerləşdirilir. Reaksiya
zonasındakı istiliyin bir hissəsinin çıxarılması və reaktor

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

291
gövdəsinin yüksək temperatur təsirindən qorunması məqsədi ilə
reaktorun gövdəsi ilə katalizator qutusu arasındakı dairəvi fəzaya
soyuq hidrogen və ya reaksiya qarışığı verilir. Katalizator
qutusunun hündürlüyü boyunca bir neçə yerdən soyuq hidrogen
daxil edilir, həm də reaktor gövdəsini zəiflətməmək üçün bütün
borular yan tərəfdən deyil iri qapaq və dib hissəsindən daxil
edilir.
4)

Prosesin tərtibatının maraqlı variantlarından biri iki
reaktorun birləşdirilməsidir: reaktorlardan birində maye fazada
suspenziyalı katalizatorla hidrogenləşmə, digərində isə qaz fazada
stasionar katalizatorla hidrogenləşmə prosesi aparılır.
Hidrogenləşmə prosesi sərt səraitdə, yüksək temperatur və
təzyiqdə aparılır. Hidrogenləşmə prosesini adətən maye fazada
bir qayda olaraq suspenziyalı nikel katalizatorları (kizelkur
üzərinə hopdurulmuş Ni/Al
2
O
3
, nikel, reduksiya olunmuş nikel
hidroksidi) və aşağıtemperaturlu, tərkibində nəcib metallar
saxlayan katalizatorlar (Pt/Al
2
O
3
, Rh/AI
2
O
3
) iştirakı ilə aparılır.
Benzolun hidrogenləşdirilməsi reaksiyası yüksək ekzotermiki
olduğuna görə onun sənaye miqyaslı prosesinin hazırlanması
zamanı reaksiya temperaturuna effektiv nəzarət və ayrılan
reaksiya istiliyindən səmərəli istifadə mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
Benzolun sirkulyasiyasız sxem üzrə hidrogenləşdirilməsi
– üfürülmə qazları ilə hidrogen itkisinin olmasına görə hidrogenin
ümumi sərfi təzə hidrogenin tərkibində olan inert qazların
miqdarından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Aşağı qatılıqlı
hidrogen saxlayan qaz sərfinin azaldılması pilləli hidrogenləş-
dirmə, prosesin birinci pilləsində təzə benzolun sonrakı pillələrdə
qizmən işlənmiş qazla hidrogenləşdirilməsi, yolu ilə əldə olunur.

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

292
Bu halda hidrogendən maksimal istifadə olunur və qazın
sirkulyasiyasına ehtiyac qalmır.
Sirkulyasiyasız sxem üzrə hidrogenləşdirmə variantlarından
biri də hidrogenləşdirmə prosesinin nikel-xrom katalizatorunun
iştirakı ilə borulu reaktorlarda ikipillədə aparılmasından ibarətdir.
Birinci pillədə ilkin benzolun hidrogenləşmə prosesi ikinci
pillədən (Н
2
: С
6
Н
6
mol nisbətinin 2,5:1qiymətində) qaytarılan
işlənmiş hidrogenlə aparılır. Qazın sərfi və onun tərkibində olan
hidrogenin miqdarı elədir ki, benzolun birinci pillədəki
konversiyası təqribən 50 % təşil edir. Beləliklə, birinci pillənin
reaksiya zonasında xeyli miqdarda benzol atrıqlığı olduğuna görə
azot-hidrogen qarışığında olan hidrogenin hamisi tamamilə sərf
olunur. İkinci pillədə benzol və tsikloheksan qarışığı (1:1) təzə
hidrogen saxlayan qazla qaz: benzol nisbətinin 4:1 qiymətində
hidrogenləşdirilir. Burada benzolun tsikloheksana hidrogenləş-
dirilməsi prosesi qurtarır.
Rektifikasiya kalonunda hidrogenləşdirmə – doymamış
tsiklik birləşmələrin reaksiya–rektifikasiya kalonunda hidrogen-
ləşdirilməsi üsulu işlənib hazırlanmışdır. Hidrogenləşmə prosesini
daşıyıcı kimi alüminium oksid üzərinə hopdurulmaqla, distillə
üçün doldurma formasında hazırlanan hidrogenləşdirmə
katalizatorunun iştirakı ilə maye fazada aparırlar. Kalonun yuxarı
hissəsində qalıq təzyiq 24,61 kq/sm
2
olur. Bu üsul onunla
fərqlənir ki, kub qalığının temperaturu 100°C – dən 190°C
həddində saxlanılır, rektifikasiya kalonunun tsikloheksan və
reaksiyaya girməyən benzoldan ibarət baş maye məhsulunun
hidrogenlə birlikdə hərəkət etməyən katalizator laylı bir tsiklli
reaktorda əlavə hidrogenləşdirilməsi mərhələsi də həyata keçirilir.
Bu prosesin aparılmasında məqsəd reaksiyaya girməyən benzolun

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

293
təkrar hidrogenləşdirilməsi ilə əlavə tsikloheksanın alınmasından
ibarətdir.
Benzolun hidrogenləşdirilməsi üsullarının təhlili göstərir ki,
ən optimal hidrogenləşdirmə sxemi nikel-xrom katalizatorunun
iştirakı ilə, buxar fazada suspenziyalı və stasionar katalizator laylı
iki reaktorun kombinə olunması ilə aparılan hidrogenləşmə
prosesinə əsaslanır. Texnoloji sxemin seçilməsi aşağıdakı
səbəblərə əsaslanır:
1)

Energetik cəhətdən, əgər proses borulu reaktorda su
buxarının alınması ilə aparılarsa, buxarfazalı hidrogenləşmə
prosesi mayefazalı hidrogenləşməyə nəzərən xeyli üstünlüklərə
malik olur. Digər tərəfdən, mayefazalı prosesin həyata keçirilməsi
zamanı suspenziyalı katalizatorun istifadəsi ilə bağlı çətinliklər
də meydana gəlir.
2)

Reaktorların kombinə olunması xammalın çevrilmə
dərəcəsinin və məhsuldarlığın yüksəldilməsinə imkan verir.
Reaksiya əsasən birinci reaktorda baş verir. İkinci reaktorda isə
ancaq az miqdar çevrilmə prosesi gedir və həm də bu zaman
soyutma tələb olunmur.
3)

Nikel katalizatorları kükürdlü birləşmələri tez və
dönməyən adsorbsiya edir. Ona görə də, belə katalizatorlardan
benzolun zərif təmizlənməsi prosesində effektiv forkontaktlar
kimi istifadə etmək olar.

7.6.3 Tsikloheksanın alınma üsulları

Hidrogenləşmə prosesi sərt şəraitdə, yüksək temperatur və
təzyiqdə baş verir. Hidrogenləşmə prosesi adətən maye fazada
katalizator işirakı ilə gedir. Bir qayda olaraq hidrogenləşmə

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

294
katalizatoru kimi kizelqur və ya alüminium oksid üzərinə nikel
suspenziyasının hopdurulması ilə hazırlanan nikel (nikel-renium)
və reduksiya olunmuş nikelhidroksid və nəcib metallardan
(Pt/Al
2
0
3

Rh/AI
2
0
3
)
ibarət
olan
aşağıtemperaturlu
katalizatorlardan istifadə olunur. Benzolun hidrogenləşmə prosesi
yüksək ekzotermiki olduğuna görə sənaye miqyaslı tətbiqinin
həyata keçirilməsi zamanı reaksiya temperaturuna effektiv nəzarət
və ayrılan istilikdən səmərəli istifadə mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Tsikloheksanın bir neçə alınma üsulu mövcuddur:
1. Fransanın neft institutu tərəfindən hazırlanan üsul ilə
tsikloheksanın alınması – bu üsul benzolun katalitik
hidrogenləşdirilməsi ilə yüksək təmizlikdə tsiklohesan alınmasına
əsaslanır. Proses iki mərhələdə baş verir. Birinci mərhələdə
qeyripiroform nikel-renium suspenziyasının iştirakı ilə benzolun
əsas hissəsi hidrogenləşdirilir, ikinci mərhələdə isə Ni/Al
2
0
3
stasionar katalizatorunun iştirakı ilə hidrogenləşmə prosesi baş
verir. Fransanın neft institutu tərəfindən hazırlanan tsikloheksanın
istehsalı prosesinin texnoloji sxemi şəkil 7.5 – də göstərilmişdir.
Benzol və hidrogen 9 nasosları vasitəsilə 1 əsas mayefazalı
hidrogenləşdirmə reaktoruna verilir. Buraya həm də nasos
vasitəsilə suspenziya şəklində hazırlanmış katalizator da
yerləşdirilir. Katalizatorun eynibərabər paylanması qazın maye
fazası içərisindən buraxılması və reaksiya qarışığının 3
istidəyişdirici, 8 soyuducu və 5 yüksək təzyiq separatoru
vasitəsilə intensiv sirkulyasiyası vasitəsilə əldə olunur. 3
istidəyişdiricisində aşağı təzyiqli buxar generasiya olunur.
reaktorda temperatur tsikloheksanın buxarlandırılması ilə tənzim
olunur. Hidrogenləşmə prosesi 200
0
С və 4 МPa təzyiqdə
(hidrogenin parsial təzyiqi ≈ 0,3 MPa həddində olur) aparılır. 1

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

295
əsas hidrogenləşdirmə reaktorunun yuxarı hissəsindən çıxan
reaksiya məhsulları 2 köməkçi hidrogenləşdirmə reaktoruna daxil
olur ki, burada da benzolun praktiki olaraq 100 %-i tsikloheksana
hidrogenləşdirilir. Sonra reaksiya məhsulları 3 istidəyişdiricisini
və 4 kondensatorunu keçməklə 5 yüksək təzyiq separatoruna
göndərilir. Qazlardan ayrılan reaksiya məhsulları 5 yüksək təzyiq
separatorunun aşağısından çıxarılaraq 6 stabilləşdirici kalona
verilir ki, burada da fraksiyalama prosesi gedir. 5 yüksək təzyiq
separatorundan və 6 stabilləşmə kalonundan ayrılan üfürülmə
qazlarının bir hissəsi yenidən 1 reaktoruna qaytarılır, digər hissəsi
isə yanacaq kimi istifadə olunmağa göndərilir. 2,3 ton
tsikloheksanın alınması zamanı 1 kq suspenziyalı katalizator sərf
olunur. Katalizatorun aktivliyi hidrogenin tərkibində olan karbon
oksidinin miqdarından asılıdır. Hidrogenin tərkibində karbon
oksidinin maksimal miqdarı 0,002% (kütlə), xammal benzolunun
tərkibində kükürdün miqdarı isə 0,0001% (kütlə)–dən artıq
olmamalıdır.
Hidrogenləşdirmə
reaktoru
məhsuldarlığının
limitləşdirici amili maye nasoslarının gücü və qazın buraxıla
bilən barbotaj sürətindən asılıdır. Qazın barbotaj sürəti buraxıla
bilən sürətdən yüksək olarsa maye və katalizatorun bir hissəsi
çıxan qaz qarışığı ilə gedər. Qurğu normal rejimdə 5–6 ay
müddətində işləyə bilər. Tsikloheksanın çıxımı stexiometrik
qiymətə yaxın, təmizliyi isə £ > 99,8% (küt.) həddində olur.
Məhsuldarlığı 215 min ton/il olan, 99,9 % təmizlikdə benzol və su
ilə doydurulmuş hidrogenin iştirakı ilə 3,0 – 3,4 MPa təzyiq
altında işləyən tsikloheksanın sənaye istehsalı qurğusunun əsas
göstəriciləri cədvəl 7.1 – də göstərilmişdir.

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

Əsas üzvi və

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

298
firması tərəfindən hazırlanan üsul ilə tsikloheksanın alınması
prosesinin texnoloji sxemi şəkil 7.6 – da göstərilmişdir. Benzol
təzə və sirkulyasiya olunan hidrogenlə qarışdırılır və 4
xammal/məhsul
istidəyişdiricisində
qızdırılaraq
3
əsas
hidrogenləşdirmə reaktoruna göndərilir. Reaksiya istiliyi su
vasitəsilə xarıc edilir ki, bunun hesabına da 5 utilizasiya
qazanında su buxarı hasil olunur. Bu zaman 3 reaktorunun
çıxışında maksimal buraxıla bilən temperatur intervalının
saxlanması asanlaşır və reaktorda temperatur rejiminin
tənzimlənməsi üçün tsikloheksanın resirkulyasiya olunmasına
ehtiyac qalmır. 4 istidəyişdiricisini keçən reaksiya məhsulları
əlavə olaraq 6 soyuducusunda soyudulur və 7 separatoruna verilir.
Burada ayrılan hidrogenin bir hissəsi sistemdə sirkulyasiya
olunur, digər hissəsi isə zavod yanacaq qazları xəttinə göndərilir.
7 separatorundan çıxan maye faza çıxan qazların kondensləşməsi
zamanı alınan kondensatla birlkdə 8 stabilləşdirici kalona verilir.
8 stabilləşdirici kalonun yuxarısından yüngül komponentlər
ayrılaraq yanacaq xəttinə göndərilir. 8 stabilləşdirici kalonun
kubundan isə əsas məhsul – əmtəə tsikloheksan xaric edilir.
Tsikloheksanın çıxımı stexiometrik qiymətə uyğun olub 99,9 %
təşkil edir. Tsikloheksanın təmizlik dərəcəsinin ilkin benzolun
keyfiyyətindən asılılığı cədvəl 7.2 – də göstərilmişdir.

Əsas üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası

III
I
2
1
II
3
IV
9
5
VI
VII
Şəkil 7.6 “Atlantic Richfield” firması tərəfindən hazırlanan üsul
ilə tsikloheksanın alınması prosesinin texnoloji sxemi
1 – quruducu adsorber; 2 – qızdırıcı; 3 – əsas hidrogenləşdirmə
reaktoru; 4 – istidəyişdirici; 5 – utilizasiya kalonu; 6 – soyuducu;
7 – separator; 8 – stabilləşdirici kalon; 9 – nasos; I – hidrogen;
II – benzol; III – üfürülmə qazları; IV – buxar; V – kondensat;
VI – su; VII – yanacaq qazları; VIII – tsikloheksan.

B.Ş.Şahpələngova, N.Ə.Səlimova

300
Cədvəl 7.2
Benzolun və tsikloheksanın xarakteristikası
Komponentlər
Tərkibi , % (küt.)
Benzolda
Tsikloheksanda
С
6
parafin karbohidrogenləri
Metiltsiklopentan
Metiltsikloheksan
n-heksan
Toluol
Benzol
Tsikloheksan
0,015
0,010
0,003
0,002
0,005
99,950
0,015
0,015
0,010
0,008
0,002
–
0,001
99,964

Elmira Süleymanovaya yeni vəzifə verildi

Azərbaycanın İnsan Hüquqları üzrə ilk Müvəkkili (Ombudsman) Elmira Süleymanova Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında (AMEA) tam ştatla işə götürülüb.

Day.Az Sfera.az-a istinadən bildirir ki, indiyədək E.Süleymanova AMEA-nın akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda yarımştat baş elmi işçi vəzifəsində çalışıb.

Belə ki, Ombudsman kimi səlahiyyət müddəti başa çatdıqdan sonra o, Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda baş elmi işçi kimi işə götürülüb.

Qeyd edək ki, E.Süleymanova 17 iyul 1937-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1959-cu ildən AMEA-nın akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda fəaliyyət göstərib, laborant, kiçik elmi işçi, böyük elmi işçi, laboratoriya müdiri vəzifələrində çalışıb. 1967-ci ildə kimya elmləri namizədi, 1980-ci ildə elmlər doktoru elmi dərəcələri alıb, 1982-ci ildə isə professor seçilib.

1997-ci ildən Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvüdür. Neft-kimya sintezi və incə üzvi sintez üzrə mütəxəssisdir. 200-dən çox elmi əsərin, 40 ixtiranın müəllifidir.