Sasanilrin allbaniyada tyin etdiyi mrzbanlar varsken

Amir Temur va temuriylar saltanati O’rta Osiyo davlatchiligi tarixining eng porloq davridir. Bu davrda yaratilgan moddiy va ma’naviy yodgorliklar bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Sharafiddin Ali Yazdiy va Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarlari, “Temur tuzuklari”, Sohibqironning o’z qo’li bilan bitilgan “Temur qissasi” zamondoshlarimiz tomonidan sevib mutolaa qilinmoqda.

Sasanilrin allbaniyada tyin etdiyi mrzbanlar varsken

Sohibqiron Amir Temur ibn Tarag’ay Bahodir (1336-1405) asos solgan yirik va qudratli saltanat. Dastlab Movarounnahr va Xorazmda vujudga kelgan davlat uning 1380-1402 yillardagi harbiy yurishlari natijasida Eron, Iroq, Oltin O’rda, Turkiya, Ozarbayjon va Hindistonning shimoliy qismigacha yoyildi. U barcha turkiy qavmlarni yagona saltanatga birlashtirishni orzu qilgan edi.

Amir Temur Kesh (hozirgi Shahrisabz) shahri yaqinidagi Xo’ja Ilg’or qishlog’ida (hozir Yakkabog’ tumani hududida) tavallud topgan. Uning onasi buxorolik Takina xotun, otasi esa barlos urug’ining va Chag’atoy ulusining e’tiborli beklaridan biri bo’lgan Amir Tarag’ay bahodir edi. Uning ota-bobolari Kesh viloyatida hokimlik qilib kelishgan.

Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yo’lidagi harakatlari XIV asrning 60-yillaridan boshlandi. Bu paytda mamlakatda parokandalik boshlangan, u o’nga yaqin mustaqil bekliklarga bo’linib ketgan edi. Chag’atoy ulusining sharqiy qismi – Ettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilayotgan mo’g’ul xonlari Movarounnahrdagi og’ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu erda o’z hokimiyatlarini o’rnatishga harakat qildilar. Ammo Amir Temurning sarkardalik qobiliyati va qiyin vaziyatlarda to’g’ri yo’lni topa bilishi o’z samarasini berdi. Hokimiyatparast chingiziy beklarga qarshi janglar yakunida – 1370 yilning 11 aprelida u Movarounnahr amiri bo’ldi. Garchi an’anaga ko’ra chingiziylardan Suyurg’atmishxon mamlakat hukmdori deb e’lon qilingan bo’lsa-da, amalda butun hokimiyat Amir Temur qo’lida edi. U katta g’ayrat bilan mamlakat iqtisodiy va harbiy qudratini yuksaltirishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirdi. Bu esa Temuriylar saltanatini dunyodagi eng kuchli davlatlardan biriga aylantirdi.

Amir Temur hukmronlik qilgan yillari uning davlatiga qarashli o’lkalar to’rt qismga bo’lingan: Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seyiston (markazi Hirot) — Shohruxga, G’arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston (Markazi Tabriz) — Mironshohga, Fors, ya’ni Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz) — Umarshayxga, Afg’oniston va Shimoliy Hindiston (markazi G’azna, keyinchalik Balx) — Pirmuhammadga suyurg’ol qilib berilgan edi.

Amir Temur Xitoy ustiga harbiy yurish paytida 1405 yil 18 fevral kuni O’tror shahrida vafot etdi. Uning vafotidan keyin vorislar o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar boshlandi. 1405-1408 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston, Kermon va Ozarbayjonda temuriy shahzoda va amirlarning bir qator isyonlari ro’y berdi. 1407 yil 22 fevralda Amir Temur tomonidan tayinlangan valiahd Pirmuhammad ana shunday g’alayonlardan birining qurboni bo’ldi. 1408 yil 22 aprel kuni qoraqo’yunli turkmanlari etakchisi Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda Mironshoh halok bo’ldi. Natijada Ozarbayjon va Iroq hududi temuriylar qo’lidan ketdi.

XV asrning 20-yillarida bu ulkan mamlakat 2 davlatga bo’lingan edi. Ulardan biri Amudaryodan janubda joylashgan bo’lib, uni Shohruh boshqargan (markazi Hirot). Ikkinchisi esa, Amudaryodan shimolda – Movarounnahr va Turkistonda vujudga kelib (poytaxti Samarqand), uni Ulug’bek idora etgan.

Ulug’bek otasi Shohruhning ko’magi bilan avval (1413) Xorazmni, so’ngra (1415) Farg’ona va Qashg’arni o’z tasarrufiga olib, davlatining g’arbiy va sharqiy chegaralari xavfsizligini ta’minlagan bo’lsa-da, ammo uning shimoli va shimoli-sharqiy tomonlari xavotirli edi. Shu boisdan XV asrning 30-40 yillari u otasi Shohruh bilan birga Dashti Qipchoqda Abulxayrxonga qarshi kurash olib borishga majbur bo’ladi. Chunki ko’chmanchi chorvadorlar Movarounnahr viloyatlariga muttasil bostirib kirar va o’troq aholini g’orat qilar edi. Ulug’bek Movarounnahrni idora etish, tashqi va ichki siyosatga aloqador har qanday masalani hal etishda otasi bilan maslahatlashib va kelishib, uning rozi -rizoligi bilan hal etardi.

Shohruh 1447 yil 12 mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan o’tadi. Shohrux vafotidan so’ng Xuroson va Movarounnahrda temuriy shahzodalar o’rtasidagi nizolar yana avj oladi. Bu kurash oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug’bek 1449 yil 27 oktyabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda halok bo’ladi. Ulug’bek Movarounnahrni 40 yil (1409-49) idora etgan edi.

Ulug’bek fojiasidan so’ng taxtga chiqqan Abdullatif o’ldirilgach, Samarqandda Ulug’bekning kuyovi Abdulloh Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Saidlar podshoh qilib ko’tariladi. Abdulloh Mirzo mamlakat barqarorligini tiklash uchun barcha choralarni ko’radi, ammo Temuriylar taxtida uzoq vaqt o’tira olmaydi. Avval u amakivachchasi Abu Said bilan kurashadi. O’zaro janglarning birida Abdulloh Mirzo halok bo’ladi. Abu Said Abulxayron yordamida Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim bo’lib qoladi.

Temuriylar mulkining Xuroson qismi bu davrda Shohruhning nabirasi Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457 yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Abu Said Hirot shahrini egallab, saltanatning har 2 qismini birlashtiradi. Bu davrda Sulton Husayn Boyqaro (Umarshayx mirzoning chevarasi) Xorazmni egallab oladi.

1469 yil bahorida Abu Said Ozarbayjonda Uzun Hasan bilan jangda halok bo’lgach, Abu Saidning vorislari Sulton Husayn bilan to’qnashmay Movarounnahrga qaytadilar. 1469 yilning 24 martida Sulton Husayn Xuroson hokimi sifatida Hirot taxtini egallaydi. Natijada Temuriylar davlati yana 2 mustaqil qismga bo’linib ketadi.

Movarounnahrda Abu Saidning o’g’illari Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo va Umarshayx Mirzo hokimlik qiladilar.

Sulton Husayn Boyqaro idora qilgan davlat esa Sharqiy va Shimoliy Eron viloyatlari hamda Xorazmni birlashtirgan bo’lib, temuriylarning qariyb 40 yil hukm surgan so’nggi yirik saltanati edi. Xurosonda beto’xtov davom etgan o’zaro urushlarga, shahzoda va amirlarning boshboshdoqligiga qaramay, mamlakat aholisining turmush tarzi va madaniy hayoti Movarounnahrdagiga nisbatan yuksakroq edi. Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy kabi shoirlar, musavvir Behzod ijodi shu davrda kamol topdi.

Amir Temur va temuriylar saltanati O’rta Osiyo davlatchiligi tarixining eng porloq davridir. Bu davrda yaratilgan moddiy va ma’naviy yodgorliklar bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Sharafiddin Ali Yazdiy va Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarlari, “Temur tuzuklari”, Sohibqironning o’z qo’li bilan bitilgan “Temur qissasi” zamondoshlarimiz tomonidan sevib mutolaa qilinmoqda.

Sohibqironning nabirasi Muhammad Tarag’ay Ulug’bek (1394- 1449) jahon tarixida o’chmas iz qoldirgan siymolardan biridir. Uning hukmronligi davrida Samarqandda 2 ta ko’rkam madrasa qurildi. Ularda diniy ilmlar qatori dunyoviy fanlardan ham saboq berilgan. Boshqa mashhur olimlar qatori uning o’zi ham haftada bir marotaba bu madrasalarda yoshlarga dars berar edi. Keyinchalik Buxoro va G’ijduvonda ham madrasalar qurildi, Samarqanddagi Bibixonim masjidi, Amir Temur maqbarasi, Shohizinda va Registon majmualari qurilishi poyoniga etkazildi. Boshqa shaharlarda ham karvonsaroylar, tim, chorsu, hammom va boshqa inshootlar barpo etildi.

Ulug’bek ko’p qirrali iste’dod sohibi edi. U ayniqsa adabiyot, tarix, matematika, astronomiya sohalariga qiziqqan. Uning eng buyuk ishlaridan biri – Samarqand shahrida o’ziga xos Akademiya tashkil etganidir. Bu ilmiy maktabda 200 dan ortiq olim Ulug’bek rahbarligida fanning turli sohalari bo’yicha izlanishlar olib borgan. Qozizoda Rumiy (Salohiddin Muso ibn Muhammad), G’iyosiddin Jamshid Koshiy, Ali Qushchi (Mavlono Alouddin Ali ibn Muhammad Samarqandiy), Nizomiddin Abdul Ali ibn Muhammad ibn Husayn Birjandiy, Mavlono Xavofiy kabi olimlarning aniq fanlar sohasidagi tadqiqotlari va ilmiy xulosalari salmoqli bo’lgan. Ular Xorazm Ma’mun akademiyasi an’analarini muvaffaqiyatli davom ettirganlar.

Temuriylar davlati O’rta Osiyo tarixi va madaniyatida o’chmas iz qoldirgan. Bu davrda ichki va tashqi savdo, Sharq va G’arb mamlakatlari bilan diplomatik aloqalar keng yo’lga qo’yilgan. Ko’plab masjid, madrasa va maqbaralar bunyod etilgan, kanallar qazilib, sug’orma dehqonchilik rivoj topgan. Sohibqiron Amir Temurning avlodlari bir necha yuz yil davomida sarkarda, davlat va jamoat arbobi, shoir va olim sifatida mamlakat ravnaqiga katta ulush qo’shdilar.

Ammo mamlakatning siyosiy hayotida kuchayib borayotgan keskinlik, Dashti Qipchoq o’zbeklarining Movarounnahrga to’xtovsiz hamlalari temuriylar sulolasining inqirozini tezlashtirdi.

Shayboniyxon boshliq ko’chmanchi o’zbeklar 1500 yili Movarounnahrni, 1507 yili esa Xurosonni egalladilar.

Temuriylar saltanati hukmdorlari
(Movarounnahr va Xurosonda)
Amir Temur ibn Tarag’ay Bahodir (1370-1405) Shohrux ibn Temur (1409-1447)
Ulug’bek ibn Shoxruh (1447-1449)
Abu Said ibn Sulton Muhammad (1458-1469)
Movarounnahrda (poytaxti Samarkand)
Xalil Sulton (1405-1409)
Ulug’bek ibn Shohruh (1409-1449)
Abdullatif (1449-1450)
Abdulloh Mirzo (1450-1451)
Abu Said ibn Sulton Muhammad (1451-1469)
Sulton Ahmad ibn Abu Said (1469-1494)
Sulton Mahmud ibn Abu Said (1494-1498)
Sulton Ali Mirzo (1498-1500)
Xurosonda (poytaxti Hirot)
Shohruh ibn Amir Temur (1396-1447)
Ulugbek ibn Shohruh (1447-1449)
Abulqosim Bobur (1449-1457)
Shoh Mahmud Mirzo (1457-1458)
Abu Said ibn Sulton Muhammad (1458-1469)
Yodgor Muhammad (1470)
Husayn Boyqaro (1469-1506)
Badiuzzamon ibn Sulton Husayn (1506-1507)
Muzaffar Mirzo (1506-1507)

Sasanilrin allbaniyada tyin etdiyi mrzbanlar varsken

Yalnız Pozitiv xəbərlər oxumaq istəyirsiniz? Tıklayın!

• Profilim 25 –>
• Bildirişlər 0
• Balans 25 emil sene mesajdir bu –>
• Abunə metodu 25 –>
• Reklamlarım 25 –>
• Şərhlərim 125 –>
• Məktublar 0
• Tənzimləmələr
• Çıxış

XƏBƏR LENTİ

Şərhlər

Seçiləni silin

Bu şərhi silmək istədiyinizdən əminsiniz?

Seçiləni silin

Bu şərhi silmək istədiyinizdən əminsiniz?

Seçiləni silin

Bu şərhi silmək istədiyinizdən əminsiniz?

Şikayət et

Bu şərhi şikayət etmək istədiyinizdən əminsiniz?

Ölkə 10:30 18.10.2020

Azərbaycan Ordusunun işğaldan azad etdiyi ərazilər (TAM SİYAHI)

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri sentyabrın 27-dən genişmiqyaslı əks hücuma keçərək Ermənistanın işğal altında saxladığı bir çox yaşayış məntəqələrimizi, strateji yüksəklikləri, o cümlədən Murovdağ zirvəsini azad edib.

Qaynarinfo rəşadətli Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad edilən yaşayış məntəqələrini, onların daxil olduğu rayonları və işğaldan azad edilmə tarixini təqdim edir:

1. Qaraxanbəyli kəndi (Füzuli rayonu, 27.09.2020)

2. Qərvənd kəndi (Füzuli rayonu, 27.09.2020)