Kriptoqrafiyada Şifrələmə Nədir? O necə işləyir

Protokol məlumatların ötürülməsi üçün qaydalar və təlimatlar toplusudur. İki və ya daha çox kompüter arasında əlaqə zamanı hər addım və proses üçün qaydalar müəyyən edilir. Məlumatların uğurla ötürülməsi üçün şəbəkələr bu qaydalara əməl etməlidirlər. Şifrələmə protokollarının bəziləri burada müzakirə olunur.

Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi necə aparılmalıdır? – CƏDVƏL

Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi ənənəvi olaraq onların əldə etdikləri bilik, bacarıq və dəyərlərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Lakin şagirdlərin təlimin nəticələrini müəyyən edən şəxsi keyfiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sistemi mövcud deyildir. Daha təəccüblüsü budur ki, təlimin məqsədlərini əks etdirən sənədlərin hamısında təlim-tərbiyə prosesində formalaşmalı olan müxtəlif şəxsi keyfiyyətlərdən bəhs olunur. Ola bilsin bu onunla əlaqədardır ki, şəxsi keyfiyyətlərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi praktiki olaraq həyata keçirilməsi çətin olan bir məsələdir. Buna baxmayaraq, ancaq şəxsi keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsi təlim prosesinin yekunları haqqında tam təsəvvür yaratmağa imkan verə bilər. Bu sahədə məktəbdə psixoloji xidmətin üzərinə mühüm vəzifələr düşür.

Bununla əlaqədar olaraq şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi prosesinə aid məsələlərindən ən başlıcasını onun şəxsi keyfiyyətlərinin diaqnostik yolları və metodlarının işlənib hazırlanması təşkil edir.

Ənənəvi təlimdə şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan əsas formalar yoxlama yazı işləri ( və ya testlər) və şifahi cavablardır. İki qiymət növü mövcuddur: cari və yekun qiymət. Cari qiymət ayrı-ayrı mövzu və bölmələrin şagird tərəfindən mənimsənilməsini yoxlayır, yekun qiymət isə tədrisin nəticələrini ümumiləşdirir.

Nəticəyönümlü təlimdə isə vəziyyət başqa cürdür. Belə ki, burada şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi şagirdlərin biliklərə yiyələnmək, onlardan istifadə etmək, nəticə çıxarmaq bacarıqları haqqında məlumatların toplanması prosesi kimi qəbul edilir və aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:

-şagirdin irəliləyişlərinin (geriləmələrinin) izlənilməsi (monitorinqi);

-təlim prosesində qərarların qəbulu;

-şagirdin təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi.

Qiymətləndirmə və təlim prosesləri təhsilin qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfi kimi götürülməlidir. Sistemli proses olan qiymətləndirmə-təlim nəticələri ilə maraqlı tərəflər arasında səmərəli əks-əlaqə vasitəsi kimi aşağıdakı komponentləri əhatə etməklə qurulur.

1)Qiymətləndirmə məlumatları. Bunlara şagirdlərin nailiyyətlərini və təlimə münasibətlərini, müəllimin hazırlıq səviyyəsini, fənn kurrikumlarının səciyyəvi cəhətlərini, təlim resurslarının bölgüsünü əks etdirən məlumatlar və fəaliyyətlərin icra mexanizmləri daxildir.

2)Məlumatların toplanması. Bu proses test yoxlamalarının keçirilməsi, şagird tapşırıqlarının yoxlanılması, sinifdə müsahibələrin aparılması, layihələrin yerinə yetirilməsi, şagirdlərin və müəllimlərin fəaliyyətlərinin müşahidəsi, qiymət cədvəlləri və digər məktəb sənədlərinin təhlili kimi üsullarla həyata keçirilir.

3)Qiymətləndirmə nəticələri. Həmin nəticələrdən tədris prosesinin planlaşıdırlması və istiqamətləndirilməsi, qiymət ballarının hesablanması, müqayisələrin aparılması, təhsil sənədlərinin və lisenziyaların verilməsi, təhsilin bir pilləsindən digərinə keçilməsi, pedaqoji nəzəriyyələrin formalaşdırılması, təhsl siyasətinin qurulması və onun təsirliliyinin monitorinqinin aparılması, təlim resurslarının bölgüsü, təhsilin keyfiyyətinin dəyərləndirilməsində istifadə olunur, eyni zamanda geniş ictimaiyyəti məlumatlandırmaq məqsədi daşıyır.

4)Qiymətləndirmə standartları. Bu standartlar təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün əsas meyarları təyin edir, şagird nailiyyətlərinin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı dəyərləndirilməsi üçün istifadə olunan qiymətləndirmə üsulları və vasitələrinin keyfiyyətini təsvir edir, qiymətləndirmə prosesinin qanuniliyinə zəmanət verir.

Bütün növ qiymətləndirmələrin aparılmasında aşağıdakı prinsiplərə riayət olunur:

-nailiyyətlərin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı dəyərləndirilməsi;

-toplanmış məmulatların keyfiyyətcə müvafiqliyinin və etibarlılığının təmin olunması;

-qiymətləndirmədə şəffaflıq, ədalətlilik, qarşılıqlı razılaşma və əməkdaşlıq;

-təlim fəaliyyətində qiymətləndirmə nəticələrinin inkişafetdirici rolunun təmin olunması.

Müasir təlimdə əsas qiymətləndirmə növləri

Məzmun standartlarının mənimsənilməsi istiqamətində, əsasən, aşağıdakı qiymətləndirmə növlərindən istifadə olunur və onların hər biri aşaığda qeyd edilən müvafiq məsələlərə aydınlıq gətirmək məqsədi daşıyır:

1) İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymtələndirmə). Şagirdlər əsas bilik və bacarıqlara müəyyən dərəcədə malikdirlərmi? Onlar tədris olunmuş materialın hansı hissələrini bilirlər və ya bilmirlər?

2) İrəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə). Standartların mənimsənilməsinə doğru şagirdlər hansı səviyyədə irəliləyə bilmişlər?

3) Yekun (summativ qiymətləndirmə). Şagirdlər verilmiş standartlar və standartlar qrupunda müəyyən edilmiş məqsədlərə çatmışlarmı?

Qiymətləndirmənin bu növləri hər bir fənnin məzmun standartlarında göstərilən əsas bilik və bacarıqların əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyət istiqamətləri ilə təmin edir.

1. İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə). Şagirdlərin artıq nələri bildiyini müəyyən edir və təlim prosesinin düzgün qurulmasında müəllimə köməklik göstərir. Təlim prosesində düzgün istiqamətləndirilmiş şagird öyrənilmiş materialın təkrarına vaxt itirmir, həmçinin onun üçün başa düşülməyən və ya tanış olmayan material qalmır.

İlkin səviyyə qiymətləndirilməsinin sualları bir biri ilə elə əlaqələndirilib tən­zim­lənməlidir ki, onların bəziləri şagirdin hansı biliklərə malik olduğunu, digər­ləri isə yeni materialı mənimsədiyi güman olunan şagirdləri müəyyən etsin. Əgər il­kin sə­viyyə qiymətləndirilməsi şagirdlərin sinifdəki fəaliyyətini müqayisə etmək və ya sonrakı inkişafının qiymətləndirilməsi üçün məlumat bazasını yaratmaq məqsədilə isti­fadə olunursa, onda bu suallar əsas psixometrik tələblərə cavab verməlidir.

2) Şagird irəliləyişlərinin montorinqi (formativ qiymətləndirmə) vasitəsilə tədri­sin düzgün istiqamətləndirilməsi həyata keçirilir, alternativ üsul və mənbələrdən isti­fadə və ya şagirdin daha irəliyə addım atması üçün ona əlavə impulsun verilməsi ba­rə­də ehtiyaclar müəyyənləşdirilir.

Qəbul edilmiş standartların reallaşmasına istiqmətlənən irəliləyişlərin moni­to­rinqi (formativ qiymətləndirmə) sinifdə hər bir şagirdin inkişafının hərəkətverici ami­linə, təlimin həlledici komponentinə çevrilir. Müəllim yalınz belə monitorinq vasitə­silə təlim prosesini tənzimləyir, bütün şagirdlərin irəliləyişlərini təmin edir, eyni za­manda uğur qazana bilməyən şagirdlərin ehtiyaclarını öyrənərək onlara əlavə kö­məklik göstərir. Bu mənada şagirdlərin faktik fəaliyyətlərinin nəticələri müəllim üçün real indikatorlara çevrilir.

Monitorinqlər müəyyən anlayışların mənimsənildiyini müşahidə etmək və ev tap­şırıqlarını nəzərdən keçirməklə, yaxud daha formal qiymətləndirmə tipindən isti­fadə etməklə aparıla bilər. Monitorinqlərin hansı formada aparılmasından asılı olma­ya­raq onlar müntəzəm xarakter daşımalıdır. Bundan əlavə, hər altı həftədən gec olma­yaraq, şagirdlərin standartlar üzrə nailiyyətlərinin daha ümumi monitorinqi təşkil edilməlidir.

Növbəti mərhələdə monitorinq şagirdlərin əldə etdiyi nailiyyətlərin mövcud standartlara uyğunluğunu öyrənmək məqsədilə aparılır. Bu prosesdə toplanmış məlumatlar tədris prosesinin tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Həmin məlumatlar əsasında müəllim aşağıdakı suallara cavab axtarır və müəyyən nəticəyə gəlir:

-Mən irəli getməliyəm, yoxsa hansısa bir hissəyə daha çox vaxt sərf etməliyəm?

-Şagirdlər öyrəndiklərini sərbəst təqdim edə biləcəklərmi, yoxsa əlavə tədris aparılmasına ehtiyac vardır?

-Planlaşdırılmış tədrisi bir neçə şagird üçün və ya hamı üçün sürətləndirilmiş formada apara bilərəmmi? Əgər belədirsə bunun üçün ən yaxşı yol hansıdır?

3) Yekun (summativ) qiymətləndirmə təlim materiallarında müəyyən olunmuş məqsədlərə şagirdlərin hansı səviyyədə nail olduqlarını müəyyən edir. Yekun (summativ) qiymətləndirmə aşağıdakı suallara cavab verir:

-Şagird materialı bilir və başa düşürmü?

-Bildiklərini tətbiq edə bilirmi?

-Daha irəliyə getmək üçün lazımi səviyyəyə çatmışdırmı?

Yekun (summativ) qiymətləndirmə materialların mənimsənilməsi istiqamətində şagirdin əldə etdiyi irəliləyişləri dəyərləndirir. Bu qiymətləndirmə növü mövzunun, bəhs və bölmənin, yaxud da tədris ilinin sonunda eyni qaydada həyata keçirilir. Yekun (summativ) qiymətləndirmənin ən mühüm cəhəti şagirdlərin mənimsədiklərini tətbiqetmə qabiliyyətinə nə dərəcədə malik olduqlarını aşkara çıxarmaqdır.

Şagirdlərin nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi qiymətin iki əsas funksiyasını nəzərə almalıdır:

– şagirddə öz nailiyyətlərini yüksəltmək həvəsini saxlamaq məqsədilə bu və ya digər bilik sahəsində irəliləyiş dərəcəsi barədə şagirdlərə, onun müəllimlərinə və valideynlərə bildirmək (formativ);

– şagirdlərin tədris proqramında qoyulmuş təlim məqsədlərinə/nəticələrinə nail olması dərəcəsi haqqında məlumat vermək (summativ).

Təəsüüf ki, qiymətləndirmənin ənənəvi praktikası ancaq cəmləyici qiymətə əsaslanır. Həm yekun qiyməti, həm də cari qiymət cəmləyici xarakter daşıyır. Bundan başqa qiymətləndirmənin əsas problemlərindən biri yekun qiymətinin cari qiymətdən asılılığıdır. Yekun qiymətinin verilməsi praktikası şagirdin bütün cari qiymətlərinin ortalanmasından ibarətdir. Bu halda cari qiymət özünün biliklərə doğru hərəkətdə yeni məqsəd və vəzifələrin formalaşdırılması funksiyasını itirir, çünki biliklərin əsl səviyyəsini əks etdirmir. Cari qiymət dəyişməz xarakter alır və şagirdlərin nailiyyətlərinin gələcək qeyri-obyektiv mənzərəsini «formalaşdırmağa» başlayır.

Şagirdin uğursuz öyrənilmiş materialı yenidən cavab verməyə ( bununla da əvvəlki cari qiyməti ləğv etməyə) imkanının olmaması aşağıdakılara gətirib çıxarır:

-keçmiş kurs üzrə bilik, bacarıq və dəyərlərin təkmilləşdirilməsinə meyilin əvvəlcədən azalmasına;

dərs materialının uzunmüddətli deyil, operativ yaddaşa arxalanmaq vərdişinə (biliklərin ümumi, tam mənzərəsini yaratmaq yox, ancaq yaxın dərsə hazırlaşmaq vərdişinə) əsaslanan hissə-hissə mənimsənilməsinə;

-nailiyyətləri sabit olmayan şagirdlərə «məhkumluq» hissinin əmələ gəlməsinə, qiymətləndirmənin qeyri-obyektivliyinə və nəticə etibarilə romantik dona salınmış «qəhrəman-ikialan» rolu, dərsə biganəlik, və s. kimi psixoloji mühafizə mexanizmlərinin meydana gəlməsinə.

Bütün bu çatışmazlıqlar cari dərs fəaliyətinə görə verilən cəmləyici qiymətdən fərqli olaraq dəyişən olub təkrar cavabla düzələ bilən formalaşdırıcı (formativ) qiymət vasitəsilə aradan götürülür.

Əgər şagirdin onu qane etməyən qiyməti düzəltməyə hüququ varsa, bunun sayəsində əldə olunan psixoloji nəticələr aşağıdakılardan ibarətdir:

təsadüfi xoşagəlməz hallardan qorunma hissi;

daha yaxşı nəticələr əldə etmək imkanı;

özünütəkmilləşdirməyə, nailiyyətlərini yaxşılaşdırmağa olan həvəsi;

özünə sabit müsbət münasibəti;

seçim azadlığı və öz hərəkətlərinə görə məsuliyyət hissi;

Summativ qiymətləndirilmənin üsulları daha çevik və diferensiallaşdırılmış olmalıdır. Onlar imkan daxilində qiymətləndirmə təcrübəsində mövcud olan yoxlamalar və ya testlərlə məhdudlaşmamalıdır. Fənnin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq yaradıcı, nəzəri və ya praktiki kompleks tapşırıqlar, məsələn, layihələr, referatlar, inşalar, tədqiqatlar və s. istifadə oluna bilər.

Məktəb hər bir uşağa özünü tam mənada şəxsiyyət hiss etmək kimi həyatın ən əsas tələbatını həyata keçirmək üçün yol açmalıdır.

Bütün uşaqların müvəffəqiyyətlə oxuya bilməsi və öz imkanlarını aşkara çıxarması üçün müəllim və tədris prosesinin başqa iştirakçıları tərəfindən nailiyyətlərə həvəsləndirən dayağın olması, onların xeyirxahlığının, uşağın şəxsən maraqlı olmasının əhəmiyyəti az deyildir.

Təlimə müsbət həvəsləndirici təsirin yaradılması təbii idrak tələbatının formalaşması, yarış həvəsinin oyadılması kimi üsullara istinad edilir.

Təəssüf ki, təlim prosesində qiymətin rolu o dərəcədə böyükdür ki, o yeganə təlim motivinə çevrilir. Halbuki qiymət ilk növbədə şagird üçün özünüqiymətləndirmə və özünənəzarət vasitəsi kimi çıxış etməlidir. Özünü­qiy­mətləndirmə vərdişlərini yaratmaq üçün bütün sinif və müəllimin iştirakı ilə qiy­mətin şagirdin özü tərəfindən qoyulması, eləcə də şagirdlərin bir-birinin işinə qiymət verilməsi üsulunu tətbiq etmək faydalı olar.

Qeyd olunmalıdır ki, interaktivliyə əsaslanan təlim prosesində şagirdlərin özünü və sinfi, hətta bütövlükdə dərsin özünü qiymətləndirməsi imkanları çox genişdir. Yeni təlim metodları ilə işləyən müəllimlər bu qiymətləndirmə üsulundan müntəzəm istifadə edir və çox yaxşı nəticələr əldə edirlər.

Bu üsulun tətbiqi nəticəsində şagirdlərdə:

-müstəqillik və özünəinam bacarıqları formalaşır;

-obyektivlik, özünə və yoldaşlarına qarşı tələbkarlıq vərdişləri inkişaf edir;

-ədalətli, əməksevər və özünəgüvənən iradi keyfiyyətlər yaranır.

Qiymətləndirmənin əsas problemlərindən biri obyektiv qiymətin təmin edilə bilməsinin çətinliyidir: şagird qiymətin obyektivliyinə əmin olmalıdır və qiymtin tədris prosesinin real tənzimləyicisi ola bilməsi üçün onun nəyə görə verildiyini dəqiq təsəvvür etməlidir.

Obyektiv qiymət verilməsinə mane olan amillər aşağıdakılardır:

kəmiyyət xarakterli qiymətlərin verilməsi üçün dəqiq olmayan (şərti) normativlərin mövcudluğu;

Şagirdə daha obyektiv əksəlaqə həyata keçirməyə imkan verən qiymətləndirmənin kəmiyyət meyarlarının differensiallaşdırılmış və daha dəqiq sisteminin işlənib hazırlanmaması.

Formalaşdırıcı (formativ) qiymətin alınmasına yönəlmiş işlər:

yazılı və şifahi sorğu;

yaradıcı işlər şəklində ola bilər.

Formalaşdırıcı (formativ) qiymətin tətbiq olunması üsullarından biri müasir pedaqogikada mövcud olan fərdi tədrisin dinamikasını əks etdirən və aşağıdakı xüsusiyyətləri əhatə edən metoddur:

Hər bir şagirdin müəyyən fənn üzrə tədris proqramına əsasın müəllim tərəfindən nəzərdə tutulmuş uzun dövr üçün (rüb, semestr) kompleks tapşırığı vardır;

Bu tapşırıqların yerinə yetirilməsi vaxtı dəqiq müəyyən edilməmişdir: şagird onları cari materialın öyrənilməsi gedişində ondan tez və ya sonra da yerinə yetirə bilər. Əgər şagird hər hansı bir səbəbdən ev tapşırığını vaxtında yerinə yetirməyibsə, o bu tapşırığı sonra yerinə yetirə bilər və ya heç yerinə yetirməyə bilər. Bu azad seçiminə görə məsuliyyəti o özü daşıyır və bununla nailiyyətlərinin istədiyi səviyyəsini müəyyən edir;

Tapşırıqların yerinə yetirilməsinin fərdi dinamikası haqqında məlumat sinifdə lövhədən asılır və müəllim orada kimin nə qədər tapşırıq yerinə yetirdiyinin qeyd edir. Qiymətləndirmənin meyarını (neçə tapşırığa görə hansı qiymət verildiyini) bilərək nəzərdə tutulmuş dövrün sonunda hər bir şagird özünün qiymətini əvvəlcədən bilir;

Hər bir şagirdin nailiyyətlərinin aşkar olması və bu səbəbdən şagirdin sinifdə yüksək qiymət almağa təbii olaraq can atması (sinifdaxili yarış) tədris proqramının yerinə yetirilməsi üçün psixoloji stimuldur. Beləliklə seçim azadlığına və real meyarlara əsaslanan qiymət özünün formalaşdırıcı funksiyasını yerinə yetirir.

Obyektivliyin təmin edilməsi yollarından biri qiymətləndirmə prosesində şəffaflıq və aşkarlığın aşağıdakı prinsiplərinin gözlənilməsidir:

şagirdlərin müəllimin istifadə etdiyi qiymətləndirmə meyarları ilə tanışlığı;

qiymətləndirmə prosesinin aşkarlığı: bu zaman müəllim qiymət verərkən onu əsaslandırmalıdır;

qarşılıqlı qiymətləndirmə və özünüqiymətləndirmə proseduralarından istifadə edilməsi.

Diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmə ilə yanaşı, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin başqa formaları da vardır:

Bu üsullardan ən mühümü sözdür: o, müəllimin psixoloji dayağını, təqdirini və tənbehini ifadə edə bilər. Bu üsuldan əsasən ibtidai siniflərdə istifadə olunur, lakin qiymətləndirməyə bu yanaşmanın orta məktəbə tətbiqi də real və məqsədəuyğundur. Qiymətləndirmə prosesinin ən yaxşı göstəricisi verbal (sözlə) qiymətləndirmənin üstün rolu və qiymətin əhəmiyyətinin azalması ola bilər.

«Portfolio» sistemi; bu formadan ibtidai siniflərdə geniş istifadə olunur və yaxşı səmərə verir. «Portfol io» sistemi hər şagirdin xüsusi dosyesidir.

Burada şagirdə aid olan və aşağıda adları çəkilənlərlə birlikdə bütün məlumat və sənədlər qeydə alınır:

şagirdin dərs fəaliyyəti, onun əhval-ruhiyyəsi, iş qabiliyyəti, yaşıdlarına və yaşlılara münasibəti üzərində gündəlik müşahidələr;

meydana çıxan problemlərin təsviri və onların təhlili;

müəllimin şagirdə yanaşmaya düzəlişlər etməsi, onun təliminin fərdiləşməsi istiqamətləri haqqında qeydləri və proqnozları;

valideynlərlə əlaqələrinin qeydiyyatı, müəllimin onlarla müzakirə etdiyi mövzular, şagirdin ailə şəraiti haqqında qeydlər;

psixoloqların psixoloji müayinənin nəticələri əsasında rəyi.

Qiymətləndirmə sistemi

Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əsas göstəricisini onların bilik, bacarıq və dəyərlərin mənimsənilməsi səviyyəsini göstərən 5 fəaliyyət növünə ayırmaq olar:

1. yazılı testlər;

2. şifahi cavablar;

3. ev və müstəqil sinif yoxlama tapşırıqları ( o cümlədən laboratoriya tapşırıqları) ;

4. yaradıcı tapşırıqlar;

5. oyun xaraterli fəaliyyət (viktorina, krossvord həlli və s.)

Məlumdur ki, fəaliyyət növlərinin hər birinin qiymətləndirilməsində öz xüsusiyyəti var. Bu da onlara məxsus meyarların müxtəlifliyindən asılıdır:

-Yazılı testlərin qiymətləndirilməsi ümumi test tapşırıqlarının, həmçinin mürəkkəblik dərəcəli test suallarının sayından asılıdır;

-Şifahi cavabların qiymətləndirilməsi zamanı cavabların dolğunluğu, əhatəliliyi, konkretliyi, düzgünlüyü, dəqiqliyi, nəticələrin xüsusən nitqin ardıcıllığı və məntiqindən asılıdır;

-Sinif və müstəqil ev tapşırıqlarının qiymətləndirmə meyarları hər bir tapşırığın əsasını təşkil edən konkret təlim məqsədindən asılıdır. Onların qiymətləndirilməsi daha çox keyfiyyət xarakteri daşıyır;

-Yaradıcı tapşırıqların qiymətləndirilməsi ideyaların məhsuldarlığından, çevikliyindən, orijinallığından, adekvatlığından və başqa yaradıcı tapşırıqların yerinə yetirilməsi göstəricilərindən asılıdır.

4. Səviyyə üzrə qiymətləndirmə standartları

Şagirdlərin nailiyyətlərini stimullaşdırmaq məqsədilə qabiliyyət dərəcəsinə görə differensiallaşdırmaq üçün 4 səviyyəli qiymətləndirmə standartları müəyyənləşdirilir.

Şagirdlərin bilik, bacarıq və dəyərlərinin müəyyənləşdirilmiş səviyyələrini aşağıdakı cədvəldə ifadə etmək olar:

Səviyyə-1 ən aşağı, səviyyə-4 isə ən yüksək səviyyələri əks etdirir. Səviyyə-1 və səviyyə-2 əksər şagirdlər, səviyyə-3 və xüsusilə səviyyə-4 isə daha istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulur.

Şagirdlərin səviyyələrə görə qiymətləndirmə meyarları isə aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır:

Kriptoqrafiyada Şifrələmə Nədir? O necə işləyir?

Şifrələmə oxunula bilən formada olan bir mətnin və ya hər hansısa bir məlumatın oxunula bilməyən formada hazırlanması prosesidir. Əsasən, müəyyən şifrələmə (şifrələnmiş məlumatlar həmçinin ciphertext olaraqda adlandırılır) alqoritminin köməyi ilə məlumatların kodlanmasını əhatə edir, beləliklə, məlumatlar digər bir tərəfdən müəyyən bir şifrə açma açarı vasitəsilə açıla bilər. Şifrələmə məlumat təhlükəsizliyini asanlaşdıran çox vacib bir texnikadır.

İnternet vasitəsilə ünsiyyətin baş verdiyi dünyamızda şifrələmə bu söhbətin gizliliyini qorumaqda mühüm rol oynayır. İnternetdə, veb brauzer və server arasında göndərilən istifadəçi məlumatlarını, parolları, ödəmə məlumatlarını və şəxsi hesab edilməli olan digər məlumatları qorumaq üçün geniş istifadə olunur.

Niyə Şifrələmə?

Hər şey əsasən müəyyən səbəblərdən inkişaf edir, buna həmçinin şifrələmə də daxildir. Şifrələmənin yeganə məqsədi kompüter sistemlərində saxlanan, internetdə və ya başqa bir şəbəkədə ötürülən rəqəmsal məlumatların məxfiliyini qorumaqdır. Hal-hazırda hər bir təşkilat, hər bir müəssisə üçüncü tərəfin icazəsiz daxil olmasının və ya təhdidin qarşısını almaq üçün həssas məlumatların şifrələnməsini tələb edir. Hökumətlərin və ya hər hansı bir özəl qurumun gizli agentləri şifrələməni çox təcrübəli və inkişaf etmiş bir şəkildə həyata keçirirlər, son dərəcə həssas layihə detallarını, e-poçtlarını, söhbət tarixlərini və əslində vacib detalların pərdə arxasını gizləyə biləcək hər bir məlumatı şifrələyirlər.

Şifrləmə məlumatların qorunmasına zəmanət vermir, lakin hackerlərin oğurlanmış məlumatları istifadə etmələrini çətinləşdirən bir təhlükəsizlik pilləsini daha əlavə edir. İndi məlumatları qorumaq üçün bir çox sahənin vacib bir hissəsidir.

Qısa Tarixi

Encryption (Şifrələmə) sözü mənası gizli və ya sirli olan Yunan sözü kryptos – dan götürülmüşdür. Şifrələmənin istifadəsi təxminən ünsiyyət sənəti qədər qədimdir. Eramızdan əvvəl 1900-cü illərin əvvəllərində Misirli bir katib, yazının mənasını gizlətmək üçün anlaşılmaz simvollardan istifadə etti, hətta oxumağın belə insanlar üçün çətin bir iş olduğu vaxtlarda, sadə bir mesaj yazmaq belə kifayət edirdi, lakin qruplar arasında mesajların gizliliyini qorumaq üçün şifrələmə sxemləri tezliklə inkişaf etdi. Mesajın məzmununu və mənasını gizlətmək üçün işarələr, simvollar, rəqəmlər və şəkillərlə əvəz olundu.

Əvvəllər, Spartalılar həssas məlumatları çubuqların ətrafına örtülmüş dəri zolaqlar üzərinə yazırdılar. Kasetlər çıxdıqda simvollar mənasız hala gəldi, ancaq eyni diametrli bir çubuq ilə alıcı (məlumatı alan şəxs) mesajı asanlıqla yenidən yarada bilirdi.

1970-ci ilin ortalarına qədər şifrələmə sxemləri mesajın şifrələnməsi və şifrənin açılması üçün eyni sirrdən istifadə etdi: simmetrik bir açar. Lakin 1976-cı ildə Whitfield Diffie və Martin Hellmanın “Kriptoqrafiyada Yeni İstiqamətlər” adlı məqaləsi kriptoqrafiyanın əsas problemlərindən birini həll etdi: yəni, şifrələmə açarını ehtiyacı olanlara necə etibarlı şəkildə təmin etmək olar. Bu naliyyət qisa bir zaman sonra, yeni bir şifrələmə dövrünə girən, asimmetrik alqoritmlər istifadə edərən açıq-açarlı şifrələmə tətbiqi olan RSA tərəfindən izləndi.

Nasist Almaniyasının ticari, diplomatik və hərbi rabitəni qorumaq üçün 20-ci yüzilliyin əvvəllərində ortalarına kimi istifadə etdiyi Enigma maşınları bütün dövrlərin ən məşhur şifrə maşınıdır və İkinci Dünya Müharibəsi zamanı rabitəni şifrələmək üçün istifadə edilmişdir. Rəqiblər, əlaqələri kəsməyə imkan verən Enigma-nı sındırmağı bacardılar.

Şifrələmə necə işləyir və onların növləri

Bunu bir nümunənin köməyilə başa düşə bilərik, hər hansı bir mesajlaşma tətbiqini götürək misal üçün WhatsApp, WhatsApp mesajlaşma xidməti mesaj hər hansısa bir kod şəklinə salacaq və onu ciphertext mətn formasında yaradacaqdır. İndi həmin mətnin şifrəsinin açmaq və onu yenidən oxuna bilir formaya gətirmək üçün alıcının (mesajı qəbul edən şəxsin) tərəfində şifrələmə zamanı yaradılan şifrləmə açarından istifadə olunur.

İndi Şifrələmə Alqoritminin növlərini və zəif cəhətlərini müzakirə edəcəyik. Bu gün ən çox istifadə olunan şifrələmə alqoritmləri əsasən iki kateqoriyaya bölünür: Simmetrik Şifrələmə və Asimmetrik Şifrələmə.

1.Simmetrik Şifrələmə

Simmetrik Şifrələmə də bir mesaj və ya düz mətn oxunulmaması üçün şifrələnir. Bu məlumatlar bir açar vasitəsi ilə şifrələnir, şifrələndikdən sonra bu mesaj alıcıya etibarlı bir şəkildə çatdırılır.Alıcı tərəfində, şifrələnmək üçün istifadə edilən eyni açar vasitəsilə mətnin şifrəsi açılır.

Bu mexanizm açarın Simmetrik Şifrələmədə çox vacib bir hissə olduğunu göstərir. Açar üçüncü tərəfdən gizlədilməlidir, çünki açarı əldə edən hər bir şəxs məlumatların şifrəsini asanlıqla aça bilər.

Bu tip şifrələmə ‘Secret Key Encryption’(Gizli Açar Şifrələmə) olaraq da bilinir. Simmetrik şifrələmə üçün istifadə olunan alqoritmlər AES (Yüksək Şifrələmə Standartı), DES (Məlumat Şifrələmə Standartı) –dir.

Bu tip şifrələmənin zəif tərəfi açarın təhlükəsizliyidir, əgər bir hacker bu açarı əldə edə bilsə, şifrələnmiş məlumatların şifrəsini asanlıqla aça bilər və bütün şifrələmə prosesini məhv edə bilər.

2. Asimmetrik Şifrələmə

Asimmetrik Şifrələmə prosesi Simmetrik Şifrələmə ilə eynidir, lakin Asimmetrik Şifrələmə şifrələmə və şifrəni açmaq üçün eyni açardan istifadə etmək əvəzinə, mesajın şifrəsini açmaq üçün tamamilə fərqli bir açardan istifadə edir. Şifrələmə üçün istifadə olunan açar, ‘public key’ adlandırılır və şəbəkədəki bütün istifadəçilər üçün əlçatandır.Amma şifrəni açmaq üçün istifadə olunan açar isə gizli saxlanılır və hər hansı bir alıcı tərəfindən xüsusi olaraq istifadə olunur və ‘Private Key’ adlandırılır. Simmetrik Şifrələmə üçün istifadə olunan alqoritmlər RSA (Rivest-Shamir-Adleman), ElGamal, Diffie-Hellman-dır. Asimmetrik şifrələmə ‘public key encryption’ olaraq da bilinir.

Bu tip şifrələmənin zəif tərəfi odur ki, hackerlər bu cür şifrələmədə ‘the man in the middle attack’- dən istifadə edirlər. Təhlükəsiz bir əlaqə üzərində işlədiyinizə sizi inandıraraq, onlarla əlaqə qurmağınız üçün hiylə şəbəkələrindən (guile networks) istifadə edirlər.

Şifrələmə ilə əlaqəli protokollar

Protokol məlumatların ötürülməsi üçün qaydalar və təlimatlar toplusudur. İki və ya daha çox kompüter arasında əlaqə zamanı hər addım və proses üçün qaydalar müəyyən edilir. Məlumatların uğurla ötürülməsi üçün şəbəkələr bu qaydalara əməl etməlidirlər. Şifrələmə protokollarının bəziləri burada müzakirə olunur.

Secure Socket Layer (SSL): Secure Socket Layer ən çox istifadə olunan təhlükəsizlik protololudur. İnternet üzərində işləyən iki maşın arasında etibarlı şifrəli bir kanal təmin edən protokoldur. SSL protokolu, ümumiyyətlə bir veb brauzerin etibarlı olmayan internet üzərindən bir veb serverə etibarlı bir şəkildə qoşulması lazım olduqda istifadə olunur. Və SSL sertifikatı vasitəsilə etibarlı əlaqə qurulacaqdır.

Layer Two Tunneling Protocol (L2TP) : Layer Two Tunneling Protocol- u, virtual özəl şəbəkə (VPN) əməliyyatlarını təmin etmək üçün İnternet provayderləri tərəfindən istifadə olunan şəbəkə protokoludur. User Datagram Protocol (İstifadəçi Datagram Protokolu) portu L2TP rabitə üçün istifadə olunur çünki o, şifrələmə və məxfilik kimi məlumatlar üçün heç bir təhlükəsizlik təmin etmir, Internet Protocol (İnternet Protokolu) təhlükəsizliyi kimi şifrələmə protokolu tez-tez L2TP ilə istifadə olunur.

IPsec: Internet protocol security (IPsec) İnternet Protokolunun təhlükəsizliyini təmin edən protokollar dəstidir. Təhlükəsizliyi təmin etmək üçün kriptoqrafiyadan istifadə edə bilər. IPsec xüsusi bir şifrələmə alqoritmi deyil, IP protokolundakı paketlərin şifrələnməsi və təsdiqlənməsi üçün bir çərçivədir (framework). IPsec müxtəlif alqoritmlərdən istifadə edə bilər və tam və ya qismən həyata keçirilə bilər. Paket məzmununu şifrələmək üçün “public key” və “private key” kriptovalyutalarının birləşməsi istifadə olunur.

Point-to-Point Tunneling Protocol (PPTP) : PPTP şifrələməni təmin etmək üçün Microsoft, 3Com və digər böyük şirkətlər tərəfindən hazırlanmış bir standartdır. Bu, korporasiyalara ictimai internet üzərindən xüsusi “tunellər” vasitəsilə öz korporativ şəbəkələrini genişləndirməyə imkan verir. Effektiv olaraq, bir korporasiya geniş bir şəbəkəni vahid böyük bir yerli şəbəkə kimi istifadə edir.