Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF, (Ses Olayları) Örnekler, TYT Türkçe, Video

UYARI: Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.

Ses Bilgisi Konu Anlatımı

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)

Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

Ünlü Uyumları

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir.

yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın) yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın) baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın) gü – neş – li (ince-ince-ince) ses – siz – lik (ince-ince-ince) bi – lim – sel (ince-ince-ince)

Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-yor biliyor -ki yoldaki -ken oynarken -leyin akşamleyin -daş meslektaş -(ı)mtırak yeşilimtırak -gil dayımgil

2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

• Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
• Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do – ğal – lık

“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

ba – rış (düz, düz) ke – sin – lik (düz, düz, düz) ku – lak (yuvarlak, düz-geniş) göz – lem (yuvarlak, düz-geniş) zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı serab serap muhtaç muhtaç derd dert aheng ahenk

Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

saç (baş derisini kaplayan kıllar) sac (yassı demir çelik ürünü) haç (Hıristiyanlığın sembolü) hac (İslam’ın şartlarından biri)

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

balık-cı balıkçı kitap-cı kitapçı sert-ce sertçe sınıf-da sınıfta uçak-dan uçaktan yürümüş-dü yürümüştü beklet-di bekletti 1975’de 1975’te seç-gin seçkin konuş-gan konuşkan

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

hesap – ı hesabı uçak – a uçağa amaç – ım amacım dert-i derdi kalp – i kalbi ahenk – i ahengi ayak -ı ayağı

Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n – ı karnı boy(u)n – um boynum keş(i)f – i keşfi bur(u)n – u burnu şeh(i)r – e şehre as(ı)l -ı aslı buy(u)r – un buyrun zih(i)n – im zihnim gön(ü)l – üm gönlüm

Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş. Kitabını Ufuk’a verdim.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı ayrı sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak çev(i)r – il – mek çevrilmek kav(u)r – ul – mak kavrulmak iler(i) – le – mek ilerlemek kok(u) – la – mak koklamak oy(u)n – a – mak oynamak uy(u) – ku uyku

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek sabretmek kay(ı)t + olmak kaydolmak keş(i)f + etmek keşfetmek

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana kaynana cuma + (e)rtesi cumartesi kahv(e) + altı kahvaltı n(e) + için niçin sütl(ü) + aş sütlaç

b. Ünsüz Düşmesi

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l” eki aldığında “k” ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

küçü(k) – cük küçücük küçü(k) -l küçül- büyü(k) – cek büyücek mini(k) – cik minicik alça(k) – çık alçacık alça(k) -l alçal- yükse(k) -l yüksel- seyre(k) -l seyrel- ufa(k) – l ufal-

Ses Türemesi

a. Ünlü Türemesi:

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

az – cık az(ı)cık bir – cik bir(i)cik genç – cik genc(e)cik dar – cık dar(a)cık

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + etmek af(f)etmek his + etmek his(s)etmek zan + etmek zan(n)etmek ret + etmek red(d)etmek hal + olmak hal(l)olmak his – im his(s)im zan – nımca zan(n)ımca hat – iniz hat(t)ınız hak – ım hak(k)ım sır – ını sır(r)ını

Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

süssüz, sessiz, hissiz… hisse, madde, elli, belli… yollar, ziller, sollamak, telli…

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) – yor bilm(i)yor ist(e) – yor ist(i)yor izl(e) – yor izl(i)yor sızl(a) – yor sızl(ı)yor suçl(a) – yor suçl(u)yor gözl(e) – yor gözl(ü)yor durm(a) – yor durm(u)yor verm(e) – yor verm(i)yor

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye – y – ecek yiyecek ye – y – in yiyin de – y – ecek diyecek ne – y – e niye DOĞRU YANLIŞ ağlayacak ağlıyacak görmeyecek görmiyecek hatırlayacaksın hatırlıyacaksın inanmayacağım inanmıyacağım yakalayamadık yakalıyamadık anmayacağım anmıyacağım

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel

Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Polis, arabaları durdurdu. Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir. Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sakla(n)baç sakla(m)baç dola(n)baç dola(m)baç te(n)bel te(m)bel pe(n)be pe(m)be a(n)bar a(m)bar ka(n)bur ka(m)bur ca(n)baz ca(m)baz ta(n)bur ta(m)bur

Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden önce) anne – i anne – s – i (iyelik ekinden önce) kedi – in kedi – n – in (tamlayan ekinden önce) çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden önce) yedi – er yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce) kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beş – er altmış – ar yetmiş – er senin kolun – a

Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

araba – y – (i) – di arabaydı yaya -y – (i) – mlş yayaymış burda – y – (i) – se burdaysa maşa -y – (i) – le maşayla işte – y – (i) – ken işteyken tatilde -y-(i)- di tatildeydi

Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF, (Ses Olayları) Örnekler, TYT Türkçe, Video

Bir dilin sözcüklerini tarihsel değişimini de baz alarak ses yapısı bakımından inceleyen disipline “Ses Bilgisi” denir. Bir dilin bölünemez en küçük yapısını oluşturan sesleri inceleyen ses bilgisi aynı zamanda üniversiteye giriş sınavında “TYT Türkçe” kapsamında da her yıl soru olarak çıktığından önemli bir konu olarak değerlendirilmektedir.

Ses Bilgisi

Türkçede ses bilgisi için öncelikle şu temel konuları bilmek gerekiyor:

Ünlüler :

Çıkış yeri ve dilin durumuna göre

• Kalın (arka) ünlüler: a, ı, o, u
• İnce (ön) ünlüler: e, i, ö, ü

Dudakların durumuna göre

• Düz ünlüler: a, e, ı, i
• Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

Ağzın açıklığına göre

• Geniş ünlüler: a, e, o, ö
• Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüzler :

Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert Ünsüzler: ç, h, f, k, p, s, ş, t (FıSTıKÇı ŞaHaP)

Ses Olayları

Ses Olayları

Türkçede “Ses olayları” konusuna başlarken konunun daha iyi anlaşılabilmesi için sözcüklerde gerçekleşen ses olaylarını “Ünlüler” ve “Ünsüzler” şeklinde iki grupta incelemek konunun akılda kalmasını kolaylaştıracaktır.

Ünlü seslerle ilgili ses olayları:

Ünlü sesler ile ilgili ses olaylarını sıralamadan önce ünlü sesler ile ilgili bilmeniz gereken şu tabloyu sunmakta fayda var:

Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi çoğunlukla iki heceli kelimelerde görülür. İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecede bulunan ünlü ses düşmektedir. Bu duruma ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denilmektedir.

Om u z -> Omzu
Ak ı l -> Aklı
Bur u n -> Burnu
Uy u -> Uyku
Gön ü l -> Gönlü

* Yapım eki alan kimi eylemlerin son ünlüsü düşebilir.

Yumurt a +la -> Yumurtla
Kok u +la -> Kokla
Bes i +le -> Beslemek
Oy u n +a -> Oynamak (orta hece ünlüsü düşmüş)
Yal ı n +ız -> Yalnız (orta hece ünlüsü düşmüş)

* Birleşik sözcüklerin oluşumu sırasında orta hece düşebilir ve buna hece kaynaşması da denir.

Kahv e + altı -> Kahvaltı
Cum a + ertesi -> Cumartesi
Sütl ü + aş -> Sütlaç
N e + asıl -> Nasıl
B u + arada -> Burada

* Birleşik fiillerin oluşturulması sırasında “ -etmek, -olmak, -eylemek ” gibi yardımcı fiiller eklendiği sözcükte ünlü düşmesini meydana getirir.

Kay ı p + olmak -> Kaybolmak
Şük ü r + etmek -> Şükretmek
Sey i r + etmek -> Seyretmek
Dev i r + etmek -> Devretmek

* Ek fiilde de ünlü düşmesi görülür.

Güzel bir kalem(i)miş.
Seviyor – i di -> Seviyordu

UYARI: Son hecesinde dar ünlü bulunan her iki heceli sözcükte ünlü düşmesi olmaz.

UYARI 2: Ünlü düşmesi görülen sözcükler ikileme olarak kullanıldığında ünlü düşmesi olmaz.

Ağızdan ağıza, nesilden nesile, gönülden gönüle, omuz omuza

* Daha fazla bilgi için “ Ünlü Düşmesi ” başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.

Ünlü Türemesi

Türkçede ünsüzle biten bazı sözcüklere ek getirildiğinde ekten önce ünlü sesin araya girmesine ünlü türemesi denilmektedir. Özellikle “- cık , – cik ” küçültme ekleri kendinden önce ünlü ses türetmektedir.

Bir + cik -> Bir i cik
Dar + cık -> Dar a cık
Genç + cik -> Genc e cik
Az + cık -> Az ı cık

* Sözcüklerin pekiştirilmesi sırasında da ünlü türemesi gerçekleşir.

Sağlam -> Sap a sağlam
Gündüz -> Güp e gündüz

Ünlü Daralması

Türkçede “ a ve e ” geniş ünlüleriyle biten fiillere, şimdiki zaman eki “ -yor ” eki geldiğinde fiilin sonunda yer alan “ a ve e ” daralır ve “ ı, i, u, ü ” seslerine dönüşür. Fiilde görülen bu olaya ünlü daralması denilmektedir.

Oyn a – -> Oyn u yor
Planl a – -> Planl ı yor
Gülm e – -> Gülm ü yor
Boy a – -> Boy u yor
Gözl e – -> Gözl ü yor

* “yemek” ve “demek” fiillerinden sonra ek geldiğinde köklerdeki “e” sesi daralır.

Y i yecek
D i yecek
Y i yelim
D i yelim

* “Niye” sözcüğünde de daralma vardır.
N e -y-e -> N i ye

UYARI: Bazı sözcüklerin sonunda yer alan dar ünlüleri ile yardımcı ünlüyü “ünlü daralması” ile karıştırmayınız.

Uyu-yor
Bak-ı-yor
Geli-yor
Otur-u-yor

* Daha fazla bilgi için “ Ünlü Daralması ” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ünlü Değişimi:

Her ne kadar Türkçe sözcük kökleri ek aldıklarında ses değişimine uğramasa da bunun iki istisnası vardır. “Ben ve Sen” sözcüklerine yönelme hal eki “-e” geldiğinde kökteki “e” sesi “a” sesine dönüşür.

Ben -> Bana
Sen -> Sana

Ünsüz seslerle ilgili ses olayları:

Ünsüz Yumuşaması

Türkçede sonu “ p, ç, t, k ” ünsüzleriyle biten bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sonda bulunan ünsüz seslerde bir yumuşama olur. Yani sözcük sonundaki “ p, ç, t, k ” ünsüzleri yumuşayarak “ b, c, d, g, ğ ”ye dönüşür. Dilde gerçekleşen bu duruma ünsüz yumuşaması denir.

p > b yumuşaması: kita p -> kita b ı, dola p -> dola b ı,

ç > c yumuşaması: ağa ç -> ağa c ı, bur ç -> bur c u

t > d yumuşaması: ica t -> ica d ı, kili t -> kili d i

k > ğ yumuşaması: kula k -> kula ğ ı, köpe k -> köpe ğ in

NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama gerçekleşmeyebilir.

Saç -> Saçı
Çöp -> Çöpü
Süt -> Sütü
İp-i -> İpi

* Yumuşamanın olacağı tek heceli sözcükler de vardır:

Taç -> Ta c ı
Çok -> Ço ğ u

NOT 2: Yabancı kökenli bazı kelimelerde yumuşama kuralı geçerli değildir.

Hukuk -> Hukuku
Millet -> Milleti
Sanat -> Sanatı
Kanıt -> Kanıtı
Hürriyet -> Hürriyeti
Ahlak -> Ahlakı

NOT 3: Özel isimlerde yumuşama yazı dilinde gösterilmez.

* Daha fazla bilgi için “ Ünsüz Yumuşaması ” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra yumuşak ünsüzler olan “ c, d, g ” ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşak ünsüzler sertleşerek “ ç, t, k ” seslerine dönüşür. Bu duruma ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz sertleşmesi adı verilmektedir.

Sert ünsüzler: “ ç, f, h, k, p, s, ş, t ” seslerinden oluşmaktadır. Akılda kalıcılığını kolaylaştırmak adına bu sert ünsüzleri “ F ı S T ı K Ç ı Ş a H a P ” şeklinde kodlayabiliriz.

Simit + c i -> Simi tç i
Kitap + d a -> Kita pt a
As + g ı -> A sk ı
Unut + g an -> unu tk an
Tarih + d en -> Tarih t en
Yaş + c a -> Yaş ç a
At + g ı -> At k ı
Bit + g i -> Bit k i
Seç + g in -> Seç k in
Kes + g in -> Kes k in
Ses + d eş -> Ses t eş
Dilek + c e -> Dilek ç e

NOT: Bazı sözcükler bu kurala uymaz.

Çocuk-cağız, dört-gen, üç-gen, beş-gen…

NOT 2: Bazı sözcüklerde sert ünsüzlerin art arda gelmesi benzeşme örneği değildir.

Posta, pasta, hasta

Daha fazla bilgi için “Ünsüz Benzeşmesi” adlı yazımızı okuyabilirsiniz.

Ünsüz Türemesi

Ünsüzle biten bazı kelimeler (genellikle Arapça kökenli) ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ya ünlüyle başlayan bir sözcük (yardımcı eylem) aldıklarında kelime sonundaki ünsüz ikizleşir

Zam + ı -> Zam m ı
Tıp + ı -> Tıb b ı
Sır + ım -> Sır r ım
Ret + i -> Red d i
Haz + ı -> Haz z ı
Had + i -> Had d i
Şık + ı -> Şık k ı
Hak + ı -> Hak k ı
Rab + im -> Rab b im

Bazı sözcüklere getirilen “-etmek, -eylemek, -olmak” gibi yardımcı fiiller sonrasında ünsüz türemesi gerçekleşir.

His + etmek -> His s etmek
Hal + olmak -> Hal l olmak
Af + etmek -> Af f etmek
Red + etmek -> Red d etmek

Ünsüz Düşmesi

Türkçede “k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “ -cık, -cik ” ve “-l” yapım eki getirildiğinde “ k ” ünsüzünün düştüğü görülür. Dildeki bu olaya ünsüz düşmesi denilmektedir.

Küçü k + cük -> Küçücük
Ufa k + cık -> Ufacık
Alça k + cık -> Alçacık
Alça k + l(mak) -> Alçalmak
Yükse k + l-> Yükselmek
Ufa k + l-> Ufaldı
Büyü k + cek -> Büyücek
Sıca k + cık -> Sıcacık
Sağlı k + cakla -> Sağlıcakla

* Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi görülebilir:

Üst + t eğmen -> Üsteğmen
Ast + t eğmen -> Asteğmen

* “Ad + d aş = Adaş” sözcüğünde de ünsüz düşmesi vardır.

* Daha fazla bilgi için “ Ünsüz Türemesi ” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Ünsüzler)

Türkçede iki sesli harf yani iki ünlü yan yana gelemez. Bu nedenle ünlü bir sesle biten kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya kaynaştırma ünsüzleri girmektedir. Bu durumda araya “ y, ş, s, n ” ünsüz harfleri gelmektedir.

Gemi + y + i
Yazı + y + ı
Kale + s + i
Ev + i + n + i
İki + ş + er
O + n + u

* Kaynaştırma ünsüzleri bazı sözcüklerde ünlüyle ünsüz arasına gelebilir:

Bu + n + da
Şu + n + da
Kara + n + lık

NOT: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

n/m Ünsüz Değişimi

Bu kural çift dudak ünsüzü olan “m” harfi ile damak ünsüzü olan “n” harfinin, “b” ünsüzünün öncesinde yer değiştirmesidir. Yani dudak ünsüzlerinden “b” kendisinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Sü n bül -> Sü m bül
Pe n be -> Pe m be
Çe n ber -> Çe m ber
Sakla n baç -> Sakla m baç
Dola n baç -> Dola m baç

NOT: Özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde bu kural uygulanmaz:

İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı…

Ulama

Bir cümle içinde ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcüğün gelmesiyle oluşur. Böylelikle birinci sözcüğün sonundaki ünsüz ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü harfin bir hece oluşturacak şekilde okunması sağlanır.

Mehme t A ki f E rsoy
Masanı n a yakları

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede sözcükler içinde yer alan ünlü harflerin ya tamamen kalın ya da tamamen ince seslerden oluşması zorunluğuna “ Büyük Ünlü Uyumu ” denir. Bir kelimenin Türkçe olup olmadığını anlamada kullandığımız en basit kural olarak karşımıza çıkmaktadır.

İ nc e l i k -> Büyük ünlü kuralına uyar.
K a rş ı l ı kl ı -> Büyük ünlü kuralına uyar.
T i y a tr o -> Büyük ünlü kuralına uymaz.
S i n e m a -> Büyük ünlü kuralına uymaz.

NOT: Türkçe kökenli olmasına rağmen bu kurala uymayan sözcükler de vardır: a nn e , h a ng i , i n a nm a k…

* Daha fazla bilgi için “ Büyük Ünlü Uyumu ” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçede bir sözcüğün hecesi eğer düz ünlü yani (a, e, ı, i) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra gelecek heceler de düz ünlü sesleri; eğer sözcüğün bir hecesi yuvarlak ünlü yani (o, ö, u, ü) seslerini içeriyorsa kendisinden sonra ya “u, ü” ünlülerini ya da “a, e” düz ünlüleri almalıdır. Türkçedeki bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

* Daha fazla bilgi için “ Küçük Ünlü Uyumu ” başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

Ses Bilgisi PDF + Video

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “ TYT Türkçe Notları PDF ” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

Aşağıdaki bağlantılardan Deniz Hoca tarafından hazırlanmış olan “Ses Olayları PDF” dosyası ile slaytını indirebilir, öğrencileriniz ve arkadaşlarınızla paylaşabilirsiniz.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK YAZILAR
⇒ PDF / Slayt
⇒ Taktiklerle Ses Bilgisi
⇒ TYT Türkçe Notları PDF
⇒ AYT Edebiyat Notları PDF

Soner Hoca Yanınızda.

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: * “ -y ” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz .

*Daraltılırsa yazım yanlışı olur.
Gelmeyen à Yazıda
Gelmiyen à Sözlü kullanımda
Yazıda doğru olan kullanımlar:

yapmayan, gitmeyen, başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım; gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim

Notun İstisnası:
* “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.
* “ De- ve Ye- ” fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir:
De à Di-y-en
Ye à Yi-y-en
Diyerek, diyecek, diyelim, diye
Yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip
Notun istisnasının istisnası:
* “Deyince”, “deyip” sözlerindeki “e” yazılışta korunur. Daralma olmaz.
EK BİLGİ:
Ünlü Değişimi: (Sesli Değişimi)
Ben ve sen kelimeleri yönelme durum eki aldıklarında ses değişikliğine uğrarlar:
Ben-e > bana
Sen-e > sana
ÜNLÜ DÜŞMESİ:
(Sesli Düşmesi) (Hece Düşmesi) (Ünlü Aşınması) (Ses Düşmesi)
*Bazı kelimelerde, ek aldıklarında ya da bileşik kelime oluşturduklarında ünlü düşmesi görülür:
Ağız / ağzı
Akıl / aklı
Alın / alnı
Bağır / bağrım
Beniz / benzi
Beyin / beynimiz
Boyun / boynu
Böğür / böğrüm
Burun / burnu
Emir / emri
Geniz / genzi
Göğüs / göğsün
Gönül / gönlünüz
Karın / karnı
Kayın / kaynı
Oğul / oğlu
Sabır / sabrı
Vakıf / vakfı
Çevir- / çevril
Devir- / devril
Savur- / savrul
Kavur- / kavrul
Sıyır- / sıyrık
Ayır- / ayrıntı
Sarı / sararmak
Oyun / oynamak
Yumurta / yumurtlamak
Sızı / sızlamak
Koku / koklamak
İleri / ilerlemek
Emir / emretmek
Sabır / sabretmek
Kahır / kahretmek
Keşif / keşfetmek
Kahve altı – Kahvaltı
Pazar ertesi – Pazartesi
Cuma ertesi – Cumartesi
Kayın ana – Kaynana
Ne asıl – Nasıl
Ne için – Niçin
Sütlü aş – Sütlaç

Not: “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez:

İçerde > Yanlış Doğrusu > içeride
Dışardan > Yanlış Doğrusu > dışarıdan
İlerde > Yanlış Doğrusu > ileride
Şurda > Yanlış Doğrusu > şurada
Burda > Yanlış Doğrusu > burada
Orda > Yanlış Doğrusu > orada
Yukarda > Yanlış Doğrusu > yukarıda
Aşağda > Yanlış Doğrusu > aşağıda

Not: Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez:

Ağız ağıza
Burun buruna
Koyun koyuna
Omuz omuza
Devirden devire
Nesilden nesile
Oğuldan oğula
Şehirden şehire
Not: “iken, idi, imiş, ise” ek eylemleri bitişik yazılırken ünlü düşmesi yaşanır:
Gidecekti / gidecek idi
Yazıyormuş / yazıyor imiş
Not: “ile” sözcüğü bitişik yazıldığı durumlarda ünlü düşmesi yaşanabilir:
Bizimle / bizim ile
Arabayla / araba ile
ÜNLÜ TÜREMESİ:
(Sesli Türemesi) (Ses Türemesi)

*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir.

Az-cık / azıcık
Genç-cik / gencecik
Dar-cık / daracık
Bir-cik / biricik
Gül-cük / gülücük
Öp-cük / öpücük
Not: Pekiştirme yapılırken de ünlü türediği görülür.
Yap-yalnız / yapayalnız
Sap-sağlam / sapasağlam
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ:
(SESSİZ HARFLERİN NİTELİKLERİ)
*Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
*Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır:
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
*Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır:
1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere
yumuşak (ötümlü, tonlu) ün­süzler adı verilir:
b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere
sert (ötümsüz, tonsuz) ünsüzler denir:
ç, f, h, k, p, s, ş, t
Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap)
Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p (ketçap)
ÜNSÜZ (SESSİZ) UYUMU:
*Dilimizde sert ünsüzle biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır:
aç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi, seç-kin, seç-ti, süt-çü
*Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:
al-dı, an-dı, bil-gi, del-gi, göz-cü, ver-di, yol-da
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ:
(Sessiz Benzeşmesi) (Sert Ünsüz Benzeşmesi) (Ünsüz Sertleşmesi)

*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften ( f ı st ı kç ı ş a h a p ) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür.

Seç-gin à seçkin
Sus-gun à suskun
Kitap-da à kitapta
Toprak-dan à topraktan
Çalış-dı à çalıştı
Çalış-gan à çalışkan
Simit-ci à simitçi
Küs-dü à küstü
Not: Bu kurala uyulmaması aynı zamanda yazım yanlışı kabul edilir.
İSTİSNA: “-cağız” ve “-gen” ekleri bu kurala uymaz.
Çocukcağız > Doğru
Üçgen > Doğru
EK BİLGİ:
Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi:
*Türkçede “n” ünsüzü ile biten bir heceden sonra “b” ile başlayan bir hece gelmez.
*Bu durumlarda dudak ünsüzlerinden “b” sesi kendisinden önceki “n” sesini “m” sesine dönüştürür.
Sakla(n)baç > saklambaç Dola(n)baç > dolambaç Ka(n)bur > kambur
Ca(n)baz > cambaz Sü(n)bül > sümbül Çarşa(n)ba > çarşamba
Cı(n)bız > cımbız Çe(n)ber > çember Ko(n)posto > komposto
SERT ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:
(Sert Sessiz Yumuşaması) (Ünsüz Değişimi)

* “p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.

Yurt-u / yurdu
Kanat-ı / kanadı
Bilek-i / bileği
Renk-i / rengi
Güç-ü / gücü
Kitap-ı / kitabı
Ağaç-a / ağaca
Kap-a / kaba

sebep / sebebi, bant / bandı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, standart / standardı, ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, kelep / kelebi,

kazanç / kazancı, geçit / geçidi, başak / başağı, bıçak / bıçağı
UYARI: Sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan kelimeler de vardır:
Anıt / anıtı
Bulut / bulutu
Kanıt / kanıtı
Ölçüt / ölçütü
Ahlak / ahlakın
Cumhuriyet / cumhuriyete
Devlet / devleti
Millet / milleti
Evrak / evrakı
Hukuk / hukuku
İttifak / ittifaka
Paket / paketi
Sepet / sepeti
Şefkat / Şefkatiniz
Tank / tankı
Taşıt / taşıtı
Anlat / anlatım
Yanıt / yanıtı
Not: Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri iki ünlü arasında korunur:

ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü, şart / şartı

UYARI: Tek heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşayan kelimeler de vardır:
but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu
Not: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.
Zonguldak’a / Tokat’ı
ÜNSÜZ DÜŞMESİ:
(Sessiz Düşmesi) (Ünsüz Aşınması) (Ses Düşmesi)
* “ -k ” ile biten bazı sözcükler ek aldıklarında “ -k ” sesi düşer:
Küçük-cük / küçücük
Yumuşak-cık / yumuşacık
Yüksek-l-mek / yükselmek
Alçak-l-mak / alçalmak
Çabuk / çabucak
Ufak / ufalmak
Kalk-dır / kaldır
Minik-cik / minicik
Seyrek-el / seyrelmek
Not: Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ünsüz düşmesi meydana gelebilir.
Üst-teğmen / üsteğmen
Ast-teğmen / asteğmen
EK: Ad-daş / adaş
ÜNSÜZ TÜREMESİ:
(Sessiz Türemesi) (Ses Türemesi)

*Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir:

Hak-ı / hakkı
His-i / hissi
Ret-i / reddi
Şer-i / şerri
Tıp-ı / tıbbı
Zam-ı / zammı
Zan-ı / zannı
Af / affetmek
His / hissetmek
Zan / zannetmek
Hal / hallolmak

Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi ya da ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.

KAYNAŞTIRMA HARFLERİ:
(Koruyucu Ünsüzler) (Y,Ş,S,N) (YAŞASIN)

*Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir.

Not: Kaynaştırma harflerinin iki ünlü arasında olmadan da kullanımı mevcuttur.
Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.
(senin) kolun – a
*Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelmesiyle oluşur.
Evden_acilen_ayrıldım.
Not: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez.
Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)
ÜNLÜ UYUMLARI:
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: (Kalınlık-İncelik)
*1-Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise,
diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.
*2- Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf ince ise,
diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.
a, ı, o, u > a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç
Türkiye, beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
Not: *Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe sözcükler de vardır.
*Bazı Türkçe sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.
Ana à Anne
Karındaş à Kardeş
Alma à Elma
kangı → hangi
dahi, hani, inanmak, şişman
Not: Alıntı (yabancı dillerden dilimize giren) sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, telefon, sinema, şikayet, mektup, istasyon

Not: Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli
Not: Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Not: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz:
akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
Not: “-daş (-taş)” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz:
din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
Not: “-ki” aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz:
akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki

Not: Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır:

alkol/alkolü, hakikat/hakikati, helal/helalimiz, idrak/idrakimiz, kabul/kabulü, kontrol/kontrolü, protokol/protokole, saat/saate, sadakat/sadakati, santral/santraller

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: (Düzlük – Yuvarlaklık)
Kural-1: Bir sözcükte, önceki hecede düz ünlü harf varsa , sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır.
a, e, ı, i à a, e, ı, i
Kural-2: Önceki hecede yuvarlak ünlü harf varsa , sonraki hecede;
ya dar-yuvarlak ,
ya da düz-geniş ünlü bulunmalıdır.
o, ö, u, ü à ya “ a,e ” ya da “ u,ü ”
Önemli Not:
*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır.
*Bir başa, bir sona bakılmaz.
*Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir.
Ufaklık > u ’dan sonra a , a ’dan sonra ı gelebilir.
Sobacı > o ’dan sonra a , a ’dan sonra ı gelebilir.
Uyumlu örnekler:

Gelenek, eskimiş, izleyici, kayalık, umutsuz, üzüntü, sulak, köpek, anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz

Not: Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır:
avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur
Not: Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz:
aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur
Not: “-yor” eki küçük ünlü uyumunu bozar.
Not: “-ki” aitlik eki küçük ünlü uyumunu bozar.
*Yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:
bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

*1-Sözcük içinde bir hecenin , cümle içinde bir sözcük ya da sözcük grubunun diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine “vurgu” denir.

*2-Sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde bazı hecelerin, cümlenin bütününde de bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesine “vurgu” denir.

SÖZCÜK VURGUSU:

*Sözcüğü oluşturan hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine sözcük vurgusu denir.