Jurnalist etikası: əsas prinsiplər, mahiyyət və funksiyalar, jurnalistlərin məcəlləsinin pozulması

ƏMƏK FƏALİYYƏTİ

Sima rəhimova jurnalist etikası

Milli mətbuat tarixi kafedrasının dosenti

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

iş telefonu: +(994) 12 538 62 09

QISA BİOQRAFİK MƏLUMAT

• 1946-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub.
• 1955-1966- cı illərdə Bakı şəhəri 190 nömrəli orta məktəbdə təhsil alıb.
• Ailəlidir, iki övladı var.

ELMİ DƏRƏCƏ VƏ ELMİ ADLARI

• 1966-1970- ci illərdə ADU-nun Kitabxanaçılıq ali təhsil alıb.
• 1992-1995-ci illərdə BDU-nun Jurnalistika fakültəsində ikinci ali təhsil alıb.
• 1988-ci ildə “Gənclərin mənəvi tərbiyəsi və mətbuatın rolu” adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Fəlsəfə elmləri namizədidir.

ƏMƏK FƏALİYYƏTİ

• 1971-ci ildən BDU-nun Jurnalistika fakültəsində işləyir.
• 1971-ci ildən Mətbuat tarixi və ideoloji iş metodları kafedrasında baş labarant vəzifəsində çalışıb.
• 1995- ci ildən Mətbuat tarixi və ideoloji iş metodları kafedrasında baş müəllim vəzifəsində çalışıb.
• 2005-ci ildən kafedranın dossentidir.

TƏDRİS ETDİYİ FƏNLƏR

• Jurnalist etikası
• Azərbaycan jurnalistika tarixi elmi tədqiqatlarda

TƏDQİQAT SAHƏSİ

• Jurnalist etikası

ÇAP OLUNMUŞ ƏSƏRLƏRİ

Kitablar

• Jurnalist etikası. Bakı, 2008
• Jurnalist etikası və kommunikasiya mədəniyyəti. Dərs vəsaiti. Elm və təhsil. 216 səh., Bakı, 2017

Metodik göstəriş və proqramlar

• Azərbaycan jurnalistika tarixi elmi tədqiqatlarda. Proqram, Bakı, 2009
• Dövri nəşrlərin öyrənilməsi metodikası. Proqram, Bakı, 2009
• Jurnalist etikası və kommunikasiya mədəniyyəti. Proqram. Bakı, 2015
• Dövri nəşrlərin öyrənilməsi metodikası. Proqram. Bakı Universiteti Nəşriyyatı. Bakı, 2018
• Методика изучения периодических изданий. Программа. Bakı Universiteti Nəşriyyatı. Bakı, 2018

Məqalələr

• Redaksiyada yaradıcı mühit və iş-xidmət etikası. Bakı Universitetinin xəbərləri. Bakı, 2005
• Jurnalist etikasının bəzi məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri. № 1, Bakı, 2005
• Jurnalistlərin peşə kodeksləri. Bakı Universitetinin xəbərləri. №3, Bakı, 2006
• Söz, mətbuat azadlığı və jurnalist məsuliyyəti. Bakı Universitetinin xəbərləri. №3, Bakı, 2007
• Jurnalistlərin peşə əxlaqının formalaşması xüsusiyyətləri. Bakı Universitetinin xəbərləri. №1, Bakı, 2008
• Jurnalist mövqeyi etik normalar kontekstində. Bakı Universitetinin xəbərləri. Bakı, 2009
• Jurnalist yaradıcılığında gözlənilən etik normalar. “Yeni medianın humanitar aspektləri”. H.Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr edilmiş elmi-praktik konfransın materialları, Bakı, 2013
• Dövri nəşrlərin tədqiqat istiqamətləri. “Jurnalistika” ictimai-siyasi humanitar elmlər seriyası. Bakı, 2015
• Azad mətbuat və jurnalist məsuliyyəti. “Jurnalistika” ictimai-siyasi humanitar elmlər seriyası. № 5, Bakı, 2016
• Azərbaycan klassikləri və peşə etikası. Müasir medianın yaradıcılıq prinsiplərini milli mətbuata tətbiqi yolları III Beynəlxalq elmi nəzəri konfransın materialları, Bakı, 2017
• Jurnalistin fəaliyyətində peşə və kommunikasiya etikası. Jurnalistika (ictimai-siyasi humanitar elmlər seriyası. N8, Bakı,.“Elm və təhsil”, 2018

Jurnalist etikası: əsas prinsiplər, mahiyyət və funksiyalar, jurnalistlərin məcəlləsinin pozulması

Hər hansı bir insanın həyatı yalnız hüquqi deyil, həm də etik və əxlaq normaları ilə tənzimlənir. Bunlar heç bir normativ hüquqi aktda yazılmır, əksər hallarda qanunlardan daha az hörmətlə müşahidə olunur. Etik standartlar yalnız insanların həyatına deyil, həm də peşə fəaliyyətlərinə də aiddir. Bütün fəaliyyətlərin aydın şəkildə tənzimləndiyi peşələr var. Etik seçimlərin demək olar ki, hər gün edilməli olduğu peşələr var. Jurnalistika da belə bir peşədir. Özünün etik qaydaları var.

Peşə etikası nədir?

Jurnalist etikasının mahiyyəti və funksiyalarını nəzərdən keçirmək üçün əvvəlcə peşəkar etikanın nə olduğunu anlamağa çalışaq. Gəlin mahiyyətinin nə olduğunu düşünək.

Peşə etikası, insanların əmək münasibətlərini, habelə bir insanın peşə vəzifəsinə və vəzifələrinə münasibətini tənzimləyən normalardır.

Peşə etikası maddələri

• bir mütəxəssisin peşəkar keyfiyyətləri;
• mütəxəssis və onunla ünsiyyət qurduğu insanlar arasındakı əlaqə;
• kollektiv və cəmiyyət arasındakı münasibətlər;
• intrakollektiv münasibətlər;
• məqsəd və mütəxəssis hazırlığı metodları.

Əxlaq etikasının məzmununa peşə etikası mövzusundan asılı olaraq insanlar arasındakı münasibətlər üçün müəyyən qaydalar təyin edən normalar daxildir. Jurnalistikadan danışırıqsa, bunlar peşəkar keyfiyyətlər, məlumat mənbələri, digər jurnalistlər və ətraf mühitlə ünsiyyət xüsusiyyətləri.

Jurnalist etikası

Etik standartlarda hər zaman çətinliklər olur. Bu, peşəkar jurnalist etikası qanuni olaraq təsbit edilmədiyi, ancaq ictimai rəy, jurnalistlər üçün prinsiplər, qaydalar və əxlaqi davranış normaları tərəfindən qəbul edildiyi və dəstəkləndiyi üçün baş verir.

Əsas, peşə fəaliyyətinə tətbiq olunan cəmiyyətin etik fikirlərinə uyğun olaraq peşə borcunu yerinə yetirməyin ən yaxşı yolları konsepsiyasıdır. Layiqli davranışın, qadağaların müəyyən bir qayda və prinsipləri var. Bu qaydalara riayət jurnalistin vicdanı tərəfindən daxildən və xaricdən peşəkar birliklər tərəfindən idarə olunur. Bundan əlavə, ictimai nəzarət də mövcuddur.

Rusiyada GV Lazutina jurnalist etikasının mahiyyətinə və funksiyalarına böyük diqqət yetirirdi. Bu mövzuda bir neçə dərs vəsaiti yazmışdır.

Jurnalist etikasının funksiyaları

Etikanın funksiyaları üç sahəyə bölünür:

• müsbət funksiya (faktlar, hərəkətlər və onların təhlili vasitəsilə mənəvi davranışın sərhədlərinin təsviri);
• tənzimləmə funksiyası (toplumun hər hansı bir davranış normasına sahib olmasının zəruriliyi təhlili və əsaslandırılması ilə sosial mənzərələrin kritik təhlili);
• qiymətləndirmə funksiyası (mənəvi pozitiv və mənfi nümunələrin nümayişi).

Peşəkar əxlaqdan da danışa bilərsiniz. Jurnalistikada insanlarla əlaqələr birbaşa fəaliyyət sahəsinə daxil edilir, əxlaq media işçisini özünü təhlil etməyə təşviq edir və həyata keçirilə biləcəyi meyarları təklif edir. Peşəkar əxlaq:

• jurnalistlərin davranışlarını tənzimləyir;
• cəmiyyətə nəcib tərəfdən xidmət etmə motivlərini göstərir.

Etik prinsiplər

Peşə etikasının ümumiyyətlə altı əsas prinsipi vardır.

1. Sosial məsuliyyət müəllifin adı ilə imzalanan məlumatlara görə cəmiyyət qarşısında cavabdeh və cavabdeh olmaq istəyidir.
2. Obyektivlik və doğruluq – jurnalistin verdiyi məlumatlar həqiqətə uyğun, dəqiq, əhatəli olmalı və bütün tərəflərin maraqlarını təmsil etməlidir.
3. Vicdanlılıq həqiqətlərin dəqiq bir şəkildə yoxlanılmasıdır.
4. Dürüstlük – rəsmi mövqeyindən şəxsi mənfəət üçün istifadə etməmək, məlumat mənbələrini gizli tutmaq.
5. Şəxsin şərəf və ləyaqətinə hörmət, yoxlanılmamış məlumatların yayılmaması, habelə şəxsi həyatına müdaxilənin qadağan edilməsidir.
6. Peşəkar həmrəylik, peşənin prestijinə qayğı göstərmək, həmkarlarının və tamaşaçıların etibarına hörmətdən ibarətdir.

Jurnalistika Etikası Kodları

Jurnalistlərin ilk peşəkar etik kodları 20-ci əsrin əvvəllərində görünməyə başladı. 1918-ci ildə Fransız Davranış Xartiyası qəbul edildi. Əsrdə peşə ilə bağlı müxtəlif beynəlxalq jurnalist görüşləri keçirilmişdir. Amerika Jurnalistika Kanonları sərbəst mətbuat anlayışının təsiri altında yazılmışdır. 1978-ci ildə medianın sülhün və qarşılıqlı anlaşmanın möhkəmləndirilməsinə verdiyi töhfənin əsas prinsiplərinə dair bir UNESCO bəyannaməsi verildi. 1983-cü ildə Jurnalistika Etikasının Beynəlxalq Prinsipləri qəbul edildi.

Media nümayəndələrinin peşə etikasının əsaslandığı beynəlxalq sənədlər

• Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsi (bir jurnalistin insan hüquqlarını pozmamalı olduğunu söyləyir).
• Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Pakt (BMT).
• YUNESKO Qanunu, medianın sülhün və beynəlxalq anlaşmanın möhkəmləndirilməsinə verdiyi töhfələrə dair əsas prinsiplərin bəyannaməsidir.
• Avropa İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Konvensiyası.

Beynəlxalq etik prinsiplər

Jurnalist etikası üçün beynəlxalq bir çərçivə 1983-cü ildə Praqada keçirilən peşəkar jurnalist təşkilatlarının toplantısında qəbul edildi.

1. İnsanlar məlumat almaq hüququna malikdirlər. Onlar obyektiv, dəqiq və hərtərəfli məlumat almalıdırlar. Hər bir insan öz fikirlərini kütləvi ünsiyyət və məlumat vasitəsilə, habelə müxtəlif mədəniyyət formaları ilə sərbəst şəkildə ifadə edə bilər.
2. Jurnalist obyektiv reallığa sadiq olmalıdır. Əsas vəzifələrindən biri də həqiqətin dürüst əks olunması yolu ilə tamaşaçıların etibarlı və həqiqətəuyğun məlumat almasını təmin etməkdir. Məlumat materialındakı həqiqətlər həqiqət olmalıdır. Onların həqiqi mənası təhrif olunmadan qorunmalıdır. Media əməkdaşı tamaşaçıların tədbirin dəqiq mənzərəsini formalaşdırmaq üçün kifayət qədər məlumat almasını təmin etmək üçün hər cür səy göstərməlidir.
3. Jurnalistin sosial məsuliyyəti var. Məlumat əmtəə deyil, ictimai mənfəətdir. Jurnalist media sahiblərinə, hər şeydən əvvəl cəmiyyətə çatdırılan məlumatlardan məsuldur. Məsuliyyət həm də əxlaqi və etik prinsiplərə riayət etməyi tələb edir.
4. Jurnalist peşə bütövlüyünü qorumalıdır. Bir media işçisinin şəxsi əqidəsinə zidd işlərdən çəkinmə hüququna sahib olduğunu düşünür. Peşəkar dürüstlük şəxsi maraqların ifadə edilməsinə, maraqlı tərəflərdən hədiyyələrin qəbul edilməsinə imkan vermir. Buraya əqli mülkiyyətə hörmət və intihalın yolverilməzliyi də daxildir. Bir jurnalistin mənbəsini göstərmədən başqalarının materiallarını kopyalaması qəbuledilməzdir.
5. Mediya əlçatan olmalıdır və ictimaiyyət onların işində iştirak etməlidir. Jurnalistlər bu əlçatanlığı təbliğ etmək üçün əllərindən gələni etməlidirlər. Bundan əlavə, oxucuların tələblərinə cavab olaraq səhvləri düzəltmək, oxuculara və ya material qəhrəmanlarına cavab vermək hüququ vermək lazımdır.
6. Jurnalist insanın şəxsi həyatına və ləyaqətinə hörmət edir. Ayrıca nüfuzunu böhtan və saxta ittihamlardan da daxil olmaqla beynəlxalq insan haqlarını müdafiə etməlidir.
7. Jurnalist ictimai maraqlara, cəmiyyətin demokratik qurumlarına, ictimai əxlaq normalarına hörmət edir.
8. Jurnalist sosial dəyərlərə və mədəni müxtəlifliyə hörmət edir. Hümanizm dəyərlərinin (sülh, demokratiya, milli azadlıq, insan hüquqları) qorunması üçün müdafiə olunur, hər hansı bir milli mədəniyyətin fərqli xüsusiyyətlərinə və insanların siyasi, mədəni, iqtisadi və digər sistemlərini müstəqil seçmək və inkişaf etdirmək hüququna hörmət edir. Media beynəlxalq münasibətlərdə etibar mühiti yaradır. Media işçisi müvafiq beynəlxalq müqavilələrdən, qərarlardan və bəyannamələrdən xəbərdar olmalıdır.
9. Jurnalist müharibələrin və bəşəriyyətin inkişafına mane olan digər hadisələrin qarşısını almağa çalışır. Mediya təcavüzə, nifrətə, şiddətə, ayrıseçkiliyə haqq qazandırmaqdan çəkinməli, başqalarının ehtiyaclarına qarşı rəğbət oyatmalı və inanclarından asılı olmayaraq bütün xalqların və millətlərin hüquqlarına və ləyaqətlərinə hörmət etmələrini təmin etməlidir.
10. Jurnalist beynəlxalq məlumat sifarişini təbliğ etməlidir. Yeni sifariş xalqların dinc qarşılıqlı münasibətləri və mədəni şəxsiyyətlərinin qorunması əsasında məlumat və kommunikasiyanın demokratikləşməsinə yönəlib. Jurnalist vəzifəsi dövlətlər və xalqlar arasında dinc münasibətləri qorumaq və gücləndirməkdir.

Rusiya Etik Qaydaları

Rusiyada jurnalist etikası kodeksinin formalaşma tarixi maraqlıdır. GV Lazutina bu məsələdə fəal iştirak etmişdir. Jurnalist etikasının mahiyyəti və funksiyalarından bəhs edən Lazutina G.V. Rusiyada jurnalist etikası kodeksinin qurulduğu dörd prinsipi müəyyənləşdirir.

Birinci prinsip, ictimai maraqların qrup maraqlarından üstün olmasına riayət etməkdir. Əsasən bu prinsip jurnalistləri qanuna əməl etməyə yönəldir.

İkinci prinsip həm beynəlxalq aktlara, həm də ölkənizin qanunlarına hörmət etmək və insan hüquqlarına hörmət etməkdir.

Üçüncü prinsip əxlaq normalarına və münasibətlər mədəniyyətinin standartlarına riayət etməkdir. Jurnalist yaxşı davranış, ədəb, şəxsiyyətin şərəf və ləyaqətinə hörmət göstərməlidir.

Dördüncü prinsip budur ki, peşəkar fəaliyyətlə əlaqəli hərəkətlərin icrası qəsdən, hərtərəfli və dürüst olmalıdır.

Rus jurnalist etikası məcəlləsi onsuz da mövcud Avropa kodları əsasında yaradılmışdır. Bir jurnalistin peşə etik kodeksi ölkəmizdə 1991-ci ildə SSRİ Jurnalistlər Birliyinin I Qurultayı tərəfindən qəbul edilmişdir. Məcəllə üç fəsildən ibarət idi: peşə etikası prinsipləri, peşə etikası normalarının pozulması, məsuliyyət tapşırığı. Sənədin özündə aşağıdakı məqamlar var:

• Jurnalist hər şərtdə peşə etikası qaydalarına uyğun hərəkət etmək məcburiyyətindədir.
• Ölkə qanunlarına riayət etmək məcburiyyətindədir, ancaq peşə borcunu yerinə yetirərkən kənardan müdaxilə cəhdlərini rədd edir, yalnız həmkarlarının səlahiyyətlərini tanıyır.
• Jurnalistin yalnız etibarlılığına əmin olduğu mənbəyi məlum olan məlumatları yaymaq hüququ vardır. Məlumatların qeyri-dəqiqliyi, natamamlığı və ya gizlədilməsi nəticəsində yaranan zərərlərin qarşısını almaq üçün səylər göstərilməlidir; faktları və fikirləri, fərziyyələri, versiyaları aydın şəkildə ayırmaq; məlumat əldə etməyin qanunsuz metodlarına müraciət etməməlisiniz; məlumat verməmək hüququna hörmət edilməlidir. Faktların təhrif edilməsi, böhtan atmaq ağır bir peşə cinayətidir. Jurnalist səhvlərini etiraf etməli və səhvləri üçün üzr istəməlidir, hər mesajın etibarlılığına görə adından cavabdehdir.
• Məlumat mənbəyini gizli saxlamaq.
• Ekstremizmə qarşı mübarizə, vətəndaş hüquqlarının məhdudlaşdırılması. Birlikdə çalışmalı olduğunuz insanlara hörmət edin. Məhkəmə əksini sübut edənə qədər bir şəxs günahsızdır.
• Bir jurnalistin işi dövlət və dövlət orqanlarında, partiyalarda və digər siyasi təşkilatlarda vəzifə tutmaqla uyğun gəlmir. Kütləvi informasiya vasitəsi işçisinin fəaliyyəti, silah alanda dayandırılır.
• Bir jurnalistin adından və nüfuzundan kommersiya və ya reklam məlumatları yaymaq üçün istifadə etməsi yersizdir. Şəxsi maraqları üçün ona məlum olan gizli məlumatlardan istifadə etmir.
• Həmkarlarının hüquqlarına hörmət edərək ədalətli rəqabəti təşviq edir. Müəllif hüquqları hər bir jurnalistə hörmət məsələsidir. Plagiata icazə verilmir.
• Jurnalist tapşırığı yerinə yetirərkən etik prinsiplərdən birini pozmalıdırsa, onu rədd etməlidir.
• Bir media işçisinin qanunla zəmanət verilən müdafiədən istifadə etmək hüququ vardır.

Etik qaydaların pozulması

Jurnalist etikasının pozulması gündəlik həyatda yaygındır. Kodların bəzi normaları məcburi ola bilər, bəziləri mübahisəlidir, bəzilərinin pozulmasına icazə verilir. Bu standartlar məhdudlaşmır, yalnız obyektiv qərarlar verməyə kömək edir. Sərbəst yaradıcılıq məkanının ərazisini müəyyənləşdirirlər. Bir jurnalist sərhədləri aşırsa, məlumat mənbəyi, auditoriyası, həmkarları ilə gərginlik yaşayır. Bundan əlavə, etik normalar qanunların gücsüz olduğu bir müdafiədir.

Təcrübədə kodların mövqeləri bir neçə səbəbdən pozulur. Bir çox etik kodlar uzun müddətdir qəbul edilmişdir və bu anda həyat həqiqətlərinə uyğun gəlmir. İkincisi, vəziyyətlər mürəkkəb və birmənalı deyil. Və zaman keçdikcə asanlaşmırlar.

Dörd qrup pozuntu var:

• Jurnalist və auditoriya (məsələn, bir sensasiya dalınca, lazımsız çaxnaşmaya səbəb olan xəbərləri yayımlayır).
• Media əməkdaşı və məlumat mənbəyi (məlumatı saxtakarlıqla əldə etmək, qanuniliyini sübut etmədən yayımlamaq).
• Jurnalist və nəşrin qəhrəmanı (gözəl bir dizayn ardınca, milliyyətə dair göstərişlər verir, bir adamın hərəkəti ilə xalqlar haqqında stereotiplər yaradırlar).
• Media işçisi və peşəsi (təcrübə zamanı pis görünür, ictimaiyyətdə qəbuledilməz bir şəkildə ortaya çıxır).

Öz nüfuzunuzu və bütün peşəkar cəmiyyətin nüfuzunu qorumaq üçün jurnalist etikası qaydalarına riayət etmək vacibdir. Onları pozmaq, laqeyd yanaşmaq yalnız son dərəcə zərurət olduqda, media işçisi cəmiyyətin xeyrinə hərəkət etsə mümkündür. Əlbətdə ki, normalara riayət etmək üçün jurnalist etikasının mahiyyətini və funksiyalarını bilmək lazımdır.