Kateqoriya: Türk xalqlarının tarixi

M.Ö. 400 yıllarında Sak ya da İskit olaraq adlandırılan Batı Türküstan və Qara dəniz çevrəsində qurulan və Orta Asya’nın içlərinə doğru uzanan dövlətə aid buluntularda Türk mədəniyyətini yansıdan əşyalara rastlanılmaqdadır. Bu durum, Sakaları oluşduran xalqın bir qisminin və ya Saka dövlətinin Türk olduğu yönündə düşüncələrə səbəb olmaqdadır. Tarix bilimcilərinin bir qismi və Türkoloq’lar Sakaların Türk olduğunu iləri sürməkdədir. Hun dövlətinin isə Sakaların çöküntüye keçməsiylə doğu qanadını idarə edənlərin və doğu qanadı xalqlarının qurduğu bir dövlət olduğu görüşünü mənimsəməkdədirlər.

Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri

112
Eləcə də Rus tarixçilərindən V. V. Grigoriyev, N. A.
Arıstov, V. V. Bartold, P.M. Meliorancki, B.E. Vladimirtsev, A.
E. Yakubovcki kimi tarixçi və tədqiqatçıların adlarını xüsusilə
qeyd etmək olar.
Bu Türkoloqlardan V. V. Grigoriyev Sakaları Türk dilli bir
xalq olaraq təsbit etmişdir.
1767-ci ildə P. İ. Riçkov ilk dəfə olaraq Tatarların tarixini
yazmışdır. O, bu əsərində 1552-ci ildə Qazan Xanlığının Ruslar
tərəfindən işğal edilməsindən sonrakı vəziyyəti araşdırmış və
Tatarların Volqa boyu Bulqarlarının nəsilindən gəldiyini qeyd
etmişdir.
Arxeoloq və tarixçi A. P. Smirnov qədim Bolqarlarla əlaqədar
əsərində onların Qaradənizin şimal sahillərinə gəlib yerləşmələrini
Hunlarla əlaqələndirmişdi.
Şərqi Hun İmperatorluqlarının tarixi İ. A. Bernştam və B. L.
Gumilov tərəfindən araşdırmışdır. Ayrıca, məşhur Türkoloq-tarixçi
V. V. Bartoldun “Türk – Moğol Xalqlarının tarixi” və “Mərkəzi
Asiya Türk xalqlarının tarixinə aid 12 detal” adlı əsərləri
Türkoloqiyanın ən ugurlu əsərlərindəndir. Bundan başqa V.
Bartold Rus İmperatorluğunda yaşayan Türk Xalqlarının Orta
əsrlər tarixini də araşdırmışdır.V. Barthold əsərlərində söylənilmiş
bəzi fikirlər başqa Türkoloqlar tərəfindən qəbul edilməmiş və səhv
fikirlər oldugu ifadə olunmuşdu. Məsələn, o, hesab edir ki, Orhun

113
Abidələrindəki Türk, run əlifbasının mənşəyi İran qaynaqlıdır. Ona
görə, abidələrdə olan “Şad” sözü fars dilindəki “Şah” sözündən
yaranıb və eləcədə eradan əvvəl Mərkəzi Asiyada Türklərin adı
çəkilməyib. Halbuki, e. ə. ki illərdə yazılmış Roma və Bizans
mənbələrində şimalı Qafqazdakı Türk Xalqlarından bəhs edilir.
Türk Xalqlarının qədim və orta əsrlər tarixi N. L. Gumilov
tərəfindən də yeni üslubda araşdırılmışdır. Müəllifin “Qədim
Türklər” adlı məşhur əsərində başlanğıcdan eramızın VIII əsrinin
sonuna qədərki tarix dövr araşdırılır. Əlbəttə N. Gumilovun da
tədqiqatlarında digər Türkoloq və tarixçilərin qəbul etmədiyi
baxış və düşüncələr yer almışdı. Azərbaycanlı tarixçi Əsmət
Muxtarova “Türk Xalqları tarixi” adlı əsərində Rus Türkoloq və
tarixçilərinin fikirlərini qeyd etmiş və tənqidi təhlilini vermişdi.
Türkdilli xalqların kitab və kitabxana mədəniyyətinin
öyrənilməsində görkəmli Rus-sovet alimi L.V.Dmitrievanın
xidmətləri əhəmiyyətlidir. 1987-ci ildə Moskvanın “Vostocnaya
literatura”
nəşriyyatında
cap olunmuş “Turkoyazıcnaya
arabopismennaya rukopisnaya kniqa po yeyo arealam” və
“Turetskaya arabopismennaya rukopisnaya kniqa” adlı tədqiqatları
mövzunun öyrənilməsində mötəbər mənbə hesab edilə bilər.
Bunlardan başqa Özbəklərin tarixini V. V. Barthold, V. V.
Radlof, S. P. Tolstov, N. A. Aristov geniş şəkildə araşdırmışdı.

114
Özbəklərin tarixini yeni arxeoloji və yazılı mənbələr daxil
edilməklə B. E. Əhmədov tərəfindən öyrənilmişdi.
Orta Asiya türklərinin kitab və kitabxana mədəniyyətinin
öyrənilməsində T.İ.Sultanovun “Среднеазиатская и восточно-
тюркменская позднее-средневековая рукописная книга” əsəri
Moskvada 1987-ci ildə cap olunmuş və sahənin öyrənilməsində
əhəmiyyətli rol oynamışdı.Özbəkistanda kitabcılıq işi və
kitabxanaların fəaliyyəti haqqında U.A.Taşabayeva(X) və
A.A.Umarovun(X) son illərdə sahəvi elmi mətbuatda cap
etdirdikləri məqalələr diqqəti cəlb edir.
Başqırdların tarixi haqqında S.İ.Rudenko tərəfindən yazılan
“Başqırdlar” adlı əsərdə geniş məlumat verilir. V.V.Sidirovanın
2007-ci ildə çapdan çıxmış “İsledovateli-putişestvenniki o
Başkortostane(XVIII)” əsəri Başqırdların tarixi ilə əlaqədar xeyli
materialı bir mənbədə toplayır. 2007-ci ildə capdan cıxmış digər 2
cildlik “İstoriya Başkortostana s drevneyşıx vremen do naşıx dney”
əsər akademik İ.Q.Akmanovun rəhbərliyi ilə bir qrup alim
tərəfindən hazırlanmışdı. Başqırdların orta əsrlər tarixi əslən bir
Başqırd olan X. E. Tagoyev və R. Kuzeyev tərəfindən də
araşdırılmışdır. Başqırdıstan türklərinin eləcə də Başqırdıstanda
yaşayan digər xalqların kitab və kitabxana mədəniyyətinin
öyrənilməsində tədqiqatcı alim R.А,Qilmiyanovanın cox sayda
elmi məqalələri və manaqrafiyaları əhəmiyyətlidir. Müəllif “Etno-

115
mədəni mühit” nəzərriyyəsini işləyib hazırlamış və bu nəzəriyyədə
kitab və kitabxana mədəniyyətini xalqların etno-mədəni mühitdə
inteqrasiyasını təmin edən bir sosial proses kimi qiymətləndirir.
Volqa boyunda yaşayan, Türk Xalqlarından biri olan
Çuvaşların tarixi haqqında çox az araşdırma edilmişdir. N. İ.
Aşmayarın və P. N. Tretyakov yazdıqları əsərlərdə Çuvaşların
meydana gəlməsində Bulqar Türklərinin əhəmiyyətli yer tutduğunu
ifadə etmişdir.Cuvaş xalqının kitab və kitabxana mədəniyyəti
R.A.Qilmiyanovanın tədqiqatlarında da öz əksini tapır.
Rus tarixçi və Türkoloqu B. İ. Zaxoder digər Volqa boyu
xalqları kimi Çuvaşlar haqqında da geniş məlumat verir.
Kazaxların tarixinin araşdırılmasında isə P. P. Semenov Tyan
– Şançkinin tədqiqatları əhəmiyyətlidir. O, 1856-1857-ci və 1888-
ci illərdə Altayda və Qazaxıstanda müxtəlif araşdırmalar
aparmışdı. Bundan başqa əslən qazak olan Ç.Ç. Vəlixanovun 4
cildlik əsəri də qazaxların tarixi ilə əlaqədar zəngin materiallari bir
mənbədə toplamışdı.
Qırğız tarixi haqqında V. V. Radlovun, V. V. Bartoldun,
A.E. Yakubovskinin əsərlərində geniş məlumat verilir.
Bunlardan başqa S. Q. Kleaştornıy, S. M. Abramzon, A. N.
Bernştam da dəyərli tədqiqatlar aparmışlar.(H)

Ön Türklər

Orxon yazılarında işlədilən dil, türk dili və türk xalqları tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Hunlardan əvvəlki Türk topluluqları haqqında,
Karasuk mədəniyyəti
Afayesnova mədəniyyəti
Andrenova mədəniyyəti
Anav mədəniyyəti
olaraq adlandırılan dörd ana bölgədən bəhs edilməkdədir. Ön-Türklər haqqında Şölgəndaş, Kurgan, Pazırık qalıntıları bulunmaqdadır.

Ön-Türklər Orta Asyadakı iqlim dəyişikləri üzündən oturaq həyatdan, köçəri – yörük həyata keçmək məcburiyyətində qalmışdırlar. Özlərinə yazlıq və qışlıq bölgələr təyin etmişlərdir. Ön-Türklər ilə əlaqəli yapılan araştırmalarda oturaq mədəniyyətə aid əşyalara rastlanılmaqdadır. Ön-Türklərdə geyik ön plana çıxmaqdadır. Türk qövümləri atla köçəri həyata keçdikdən sonra tanışmışdır. Ön-Türklərə aid mağara şəkillərində “geyik buynuzu taxmış at fiqurlarına” rastanılmaqdadır. Bu durum, Türklərin ata keçid dönəmi yaşadıqlarını göstərməktədir.

Orta Asya’da görülən iqlim dəyişiklikləri, Türk boylarının ilk köç hərəkətlərinə səbəb olmuşdur. Hind yarımadasına, Ortadoğu’ya, Qaradəniz’in quzeyinə, Çin’ə, Sibirya’nın quzeyinə doğru köçlər yaşanmış və Türk boyları oradakı xalqların içinə qarışmışlardır. Köçü tərcih etməyən Türk boyları isə Orta Asya’nın dəyişən qoşullarına uyum sağlamağa çalışmışlardır.

M.Ö. 400 yıllarında Sak ya da İskit olaraq adlandırılan Batı Türküstan və Qara dəniz çevrəsində qurulan və Orta Asya’nın içlərinə doğru uzanan dövlətə aid buluntularda Türk mədəniyyətini yansıdan əşyalara rastlanılmaqdadır. Bu durum, Sakaları oluşduran xalqın bir qisminin və ya Saka dövlətinin Türk olduğu yönündə düşüncələrə səbəb olmaqdadır. Tarix bilimcilərinin bir qismi və Türkoloq’lar Sakaların Türk olduğunu iləri sürməkdədir. Hun dövlətinin isə Sakaların çöküntüye keçməsiylə doğu qanadını idarə edənlərin və doğu qanadı xalqlarının qurduğu bir dövlət olduğu görüşünü mənimsəməkdədirlər.

Türk tarixi kökləri təqribən 5000 il əvvəlinə Orta Asiya ya dayanır. Bu günə qədər çox fərqli coğrafiyalarda yaşayan və bir çox dövlət quran Türklərin tarixdə bilinən ilk dövləti Böyük Hun İmperiyasıdır. Türklər Orta Asiya da, Sibirdə, Yaxın Şərqdə tarixin axışın dərindən təsir etmiş bir qövmdür. Türklər və tarixi haqqında məlumatlar, Bizans, Çin, İran, Ərəb və Hind qaynaqlarında öyrənilməktədir. Türklərin öz qaynaqlarının böyük bir qismi Monqol işğalı əsnasında yox olmuşdur. Bir qismi də hələdə orataya çıxarılmamışdır. Türk tarixinin özəy referansı; Ötükəndə doğan Orxon Yenisey yazılarıdır. Bunların yanında Türklər ilə bağlı birçox arxeoloji sahə tapılmaqdadır. Orta Asiya mədəniyyətindən qalan izlərin böyük bir qismi, Monqol işğalı ilə təxrib olunmuşdur. Türk tarixinə yaxından təsir edən 3 hədis vardır:
Orta Asiyanın iqliminin dəyişməsi və böyük dənizlərin quruması,
Orta Asiya xalqlarının böyük qisminin İslamı qəbul etməsi,
Monqol işğalı.

Turkiy halqlarning kelib chiqishi va makoniga doir ba’zi mulohazalar

Turkiy xalqlarning etnogenezi tushunchasi xronologik, hududiy va ayrim etnoslarga bo‘linish dinamikasi nuqtai nazaridan bugun yaxlit ilmiy muammo holatidan kengroq ma’no kasb etmoqda. Binobarin, turkiy xalqlar tarixiy ildizlari tutash o‘nlab etnik tarmoqlardan tashkil topganki, ularning har biri alohida etnogenetik masalani tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay muammoning qadimiy asoslari haqida gap ketganda, ilk mushtarak davrni chuqurroq tadqiq etish zarurati dolzarbligicha qolmoqda.

Avvalo, biror xalqning kelib chiqishi haqida fikr yuritganda fanda o‘rnashib qolgan umumturkiy, umumeroniy, umumslavyan, umumariy, xind-yevropa umumiyligi, oltoy xalqlari umumiyligi (общетюркский, обще-иранский, алтайская общность) singari farazlar yashashga qanchalik haqli ekanini o‘ylab ko‘rish lozim. Bordi-yu, shu kabi umumlashma tasavvurlar fanda amal qilar ekan, genezis masalasida aniq xulosalar uchun yetarli asos yo‘qligi tufayli shartli ravishdagina ulardan foydalanish mumkindir. Zero, bizningcha, etnik jarayonlarda qachonlardir birdan bir, yagona yadro, umum birlik hech qachon bo‘lgan emas. Etnik birlik tuyg‘usi ko‘p ming yillik jarayon oqibatidir. Qadimiy negizning o‘zidayoq urug‘ va qabilalarning o‘zaro muloqoti, iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlari, hududiy vosita orqali yaqinlasha borgan. Bu esa etnik mansublik tuyg‘usining bosh omilidir. Shu jarayon ko‘p hollarda yetakchi (dominant) etnik birlik, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy etnik guruh atrofiga unga tobe guruhlarni yig‘ish salohiyatiga ega bo‘lgan. Natijada etnik umumiylikning ijtimoiy asosi vujudga kela boshlagan.

Turkiy xalqlar etnogenezini yuqoridagi kabi Oltoy birligi davriga bog‘lash Xitoy manbalarida turk-turkyut-tukyu kabi atalgan etnik konsolidatsiya xodisasining makonini Xitoyga nisbatan shimoli-g‘arbda joylashgan Oltoy tog‘lari etagi bilan aloqador ko‘rsatilishidan tug‘ilgan. Bunday qarash turkiy xalqlarning qadimiy asl makonlari haqidagi tasavvurni juda tor qilib ko‘rsatadi. Gap shundaki, qadimgi Xitoy Oltoydagi tarixiy vaziyatlar bilan yaqinroq tanish bo‘lgan. Shu bilan barobar miloddan avvalgi I ming yillikdayoq O‘rta Osiyo, Volga bo‘yi, Don Kuban, havzalari, Shimoliy Kavkaz, Janubiy rus cho‘llari – to Dunaygacha ulkan xududlarda kechgan etnik jarayonlardan bexabar edi. Xatto turklar – turkyutlar, tu-kyu atamalari bilan Xitoy milodiy V asrdagina tanishgan va va ularni o‘zi uchun shimoldan havf solib turuvchi kuch sifatida qaragan.

Shunday qilib, Xitoy manbalari Ashina urug‘ining Oltoy etaklarida paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda turk-tukyu atamasini birinchi marta V asrda tilga oladi. Bu haqda A.Malikov Ashina urug‘i Oltoyga kelmasidan burun o‘zini turk deb atamas edi, deb ta’kidlaydi. Shundan xulosa qilib, turk atamasi Ashina paydo bo‘lishidan avvalroq Oltoyda mavjud bo‘lgan, deyish mumkin. Bu atama Ashina urug‘i tomonidan o‘zlashtirilgan. Demak, Oltoy mintaqasida V asrdan avval turkiy muhit hukmron bo‘lgan.

Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga urinib kelingan.

Turk atamasining ma’nosiga doir turli farazlar, talqinlar, etimologik izlanishlar ma’lum. Ular orasida turk atamasini Avestaninig «tur» lari bilan bog‘liq – K qo‘shimchasini ko‘plik qo‘shimchasi deb tushuntirish alohida ajralib turadi. Masalan, D.Ye. Yeremeyev, A.N. Kononovning fikrini rivojlantirib, turk so‘zini tyur-k deb ikkiga bo‘ladi. –K qo‘shimchasini esa –g‘un, -kun qo‘shimchalaridan qisqargan, deydi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki –g‘un, -kun shakllaridan – k –ga qisqarishni tarixiy-fonetik tushuntirish qiyin. Bizningcha turk so‘zini chindan ham tur+k qismlariga ajratish mumkin. Lekin morfematik jihatdan tur= o‘zak qismi aslida negiz bo‘lib tu= o‘zagidan – r+k qo‘shilib hosil bo‘lgan sifatdosh shaklidir. Bu so‘z lug‘aviy ma’noda «turuvchi» bo‘lib, o‘ziga ishonchli, kuchli, qudratli kabi talqiniy ma’nolar yoyilmasiga asosdir. Fikrimizni tu- o‘zagidan fe’l negizlari yasalish qatori – tu-t, tu-z, tu-y, tu-g‘ so‘zlari bilan izohlash mumkin.

Shu munosabat bilan turk so‘zini izohlash uchun keltirilgan boshqa fikrlarga ham to‘xtab o‘tish joizdir. Masalan, A.N.Kononov turk so‘zini to‘r so‘zi bilan bog‘lab «hurmatga sazovorlar uchun yuqoridagi o‘rin», «o‘choq oldidagi hurmatga loyiq joy», «qonun, qoida, odat» kabi talqin qiladi. Bu fikrni D.Aytmuratov qo‘llab quvvatlagan. I.V.Rak esa, turk so‘zini xind-yevropa til umumiyligi bilan bog‘lab yovvoyi «xo‘kiz-tur» orqali izohlaydi. V.P. Yaylenko Yenisey ketlari tilida turk so‘zi «toza, pokiza» deb tushuntiradi. Bu kabi talqinlarda ilmiy asoslanganlikdan ko‘ra faraziy yondashuv ta’siri ko‘proq ko‘rinadi.

M. Ishoqov (Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti)

«O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI: ILMIY-METODOLOGIK YONDASHUVLAR, ETNOGENETIK VA ETNIK TARIX» MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-NAZARIY SEMINAR MATERIALLARI

Toshkent shahri 2004 yil 19-20 noyabr