Əsmət muxtarova türk xalqlarının tarixi

«Alpomish» dostonining ming yillik to’yi munosabati bilan mashhur olim Hasan Poksoy haqida yoeishimga to’g’ri keldi. Yozish niyatini Hasanbek bilmaydi. Men unga bu haqda xabar bermadim, barcha nashr etgan asarlari ruyxatini so’ramadim. O’zimda yig’ilgan ilmiy tadqiqotlari bilangina chegaralandim. Boisi, Hasanbek o’zi haqida ko’p gapirmaydi, boshqalarning maqtashini ham istamaydi. Chin olimlarga xos bo’lgan faqat bir narsani yoqtiradi: kam gapirib, ko’p, xalol, sifatln ishlashni.

TARİH VE ARKEOLOJİ

Doğru deyiblər, tarixini bilməyən millətlər unudulmağa, yer üzündən silinməyə və yox olmağa məhkumdurlar. Hər bir insan cəmiyyəti öz özülləri, həyat ənənələri, məişət və mədəniyyətləri ilə zaman axarında tarixlərini yaradırlar, adlarını, izlərini təsdiqləyirlər. Millətlər bir neçə il içərisində və təsadüfən əmələ gəlmiş cəmiyyətlər də ola bilməz və əsl dövlətçilik də yarana bilməz. Hər şeyin, dünyada baş verən bütün dəyişikliklərin, yarananların bir tarixi vardır. Nəyin nə zaman və harada baş verdiyini tarix qeyd edər. Tarix gəlib-keçmiş cəmiyyətlərin yaşayış və mədəniyyətlərinin zamanını və məkanını mənbələrdə göstərərək, anlatmağa çalışan bir elmdir.

Tarixə bütün sənət, elm adamları müraciət edirlər. Məsələn, məşhur türk hökmdarlarından olan Yavuz Sultan Səlim xan boş vaxtlarında İsgəndərin və Teymurun tarixini oxudardı. Buna görə də deyə bilərik ki, Yavuz Sultan Səlim xan o böyük səfərlərində bir dəfə də olsun səhvə yol verməmişdir. Tarix, hökmdarın, millətləri idarə edənlərin, ağıl verən müəllimidir. Bu ağıl verən müəllimə müraciət etmədən, yəni tarixi araşdırmadan hərəkət edən qüvvələr millətləri daima uçuruma yuvarlandırmaqları bir həqiqətdir.

Bu həqiqəti hal-hazırda bütün dünya izləməkdədir. Misal olaraq bəzi aparıcı ölkələrin rəhbərləri, BMT və s. dünyəvi təşkilatlar lazımi qədər dünya millətlər tarixini bilmədən heç bir məsələni həll edə bilmirlər, hansılar göz qabağındadır. Korrupsiya aləmində öz nüfuzlarını itiriblər. Heç bir kəs o birisini eşitmək istəmir.

Demokratiya adıyla öz “işlərini” görərək, dünyaya anarxiyanı yayıblar. Bu işlərin axırı necə olacaq, heç kəs bir söz deyə bilmir bu günkü elm inkişafında, “sivilizasiya” zamanında. Heç kəs keçmişin tarixindən ibrət almaq istəmir. Amma bunu etmək mütləq lazımdır! Bütün millətlər, xüsusilə də biz türklər babalarımızın – atalarımızın gördükləri işlərində, mədəniyyətlərində, qəhrəmanlıq şücaətlərində və s. buraxdıqları səhvləri tarixmizdən öyrənməliyik və ona tez-tez müraciət etməliyik.

Türkün xasiyyəti və psixologiyasının xüsusiyyətlərinin əsasları: hər bir türk demokratiya prinsiplərinə bağlıdır, intizamı sevəndir, ailə və namus anlayışı onda müqəddəs dərəcəsinə yüksəlmişdir, qonaqsevəndir, mütavazidir, sülhsevəndir, Vətən və millət xidmətində daima hazır bir əsgərdir. Türklərin bu yüksək insani və mədəni xüsusiyyətləri, onların milli hərəkatındakı və millətlərarası münasibətlərindəki rolunu müəyyən etmişdir. Təbii və tarixi şəraitin dəyişilməsilə özündə yeni bir vətən qurmaq istəyini duyması, qurduğu yeni vətəndə yenə dövlətlər yaratmaq qüdrətini göstərməsi, başqalarında gördüyü yenilikləri qəbul edib yeni mədəniyyət nümunələri meydana gətirməsi bu xüsusiyyətlər sayəsindədir. Türk bu xüsusiyyətlər sayəsində dünyanın bir çox bölgəsini işıqlandırmış, idarə etmişdir.

Amma əfsuslar olsun ki, Qədim Türklər tarixinə üz döndərdikdə, onlar haqqında son (1990-cı illərə) zamanlara qədər çox cüzi, qısa yazılar müşahidə etmək olur. Çünki türk mövzusu “qapanmış” bir mövzu idi, onu açıqlamağa icazə verilmirdi. Xüsusən də SSRİ-də. Bu çox ciddi bir mövzunu hələ SSRİ vaxtlarından öz üzərinə götürərək, Lev Nikolayeviç Qumılev əsrimizin iki böyük tanınmış şairinin – N.S.Qumılevin və A.A.Axmatovanın övladı olan bu böyük tarixçi – insan, bütün həyatını türk xalqlarının qədim dövr tarixinin araşdırılmasına həsr etmişdir. Onun elm aləmində əks-səda doğuran monoqrafiyaları, tədqiqat xarakterli məqalələri türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində mühüm addım kimi qiymətləndirilmişdir. Çünki bu faydalı fəaliyyət dünyada türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi sahəsində mövcud olan boşluğun ağ səhifələrinin doldurulmasına, bütövlüklə həm oxucu, həm də geniş ictimaiyyətin bu problemə nəzər diqqətinin cəlb edilməsinə zəruri imkan yaratmış və sonrakı mərhələlərdə yeni tədqiqatların yaranmasına cığır açmışdı.

L.N.Qumılev yazdığı “Qədim türklər” kitabında ürək ağrıları ilə yazır: “Çox təəssüf ki, müxtəlif subyektiv mülahizələr əsasında az öyrənilmiş xalqlardan biri də qədim dövlətçilik və mədəniyyət tarixinə malik olan türk xalqlarının tarixidir. Əslində vaxtilə nəhəng bir əraziyə malik olan hələ eramızdan çox-çox qədimlərdə türklərin dövlət qurumlarının mövcudluğu Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında və Avropanın bir çox regionlarına geniş yayılması, məskunlaşması, zəngin mədəniyyət və məişətə malik olmaları tədqiqatdan kənarda qalmışdı”.

Əlbəttə müəyyən səbəblərə görə, kiməsə xeyri olmadığı üçün, türk xalqlarının, onların kim olduqlarının silinməsi vacib məsələlərdən biri idi.

L.N.Qumılev yazır: “Avropa və Yaxın Şərqdə hadisələrin ardıcıllığı və ictimai formasiyaların bir-birini əvəz etməsi hələ XIX əsrin sonlarında ümumin başa düşdüyü əsrlərdə öz əksini tapdığı Çin və Hindistanın isə XX əsrin əvvəllərində təsvir edildiyi halda, Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi hələ də öz tədqiqatçılarını gözləməkdədir. Bu, xüsusən Çingiz xanın tarixi səhnəyə gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki diqqətəlayiq xalq – Hunlar və qədim türklər idilər. Və eləcə də adlarını şöhrətləndirməyə imkan tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmış və məhv olmuşlar.

Onların hamısının bir-birini təkrar etdiklərini düşünmək səhv olardı. Doğrudur, bu xalqların istehsal üsulu köçəri heyvandarlıq, həqiqətən də heç bir təkmilləşməyə uyuşmayan ən sabit təsərrüfat formasıdır. Lakin məişət xüsusiyyətləri, təsisatlar, siyasət və dünya tarixində yerləri baxımından hunlar və qədim türklər tamamilə fərqlənirdilər. Onların taleləri də eyni dərəcədə fərqli olmuşdu.

Dünya tarixi fonunda qədim türk xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi bir sual doğurur: türklər necə meydana gəlmişdilər və adlarını əslində onların varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək, necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai münasibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq idilər. Çin və Parsua ilə yaxın qonşuluq onların daxili işlərində öz əksini tapmaya bilməzdi. Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalanmışdı və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının daşınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə olması, habelə Parsua hökumətinin maneçilik xarakterli tədbirləri də burada az rol oynamamışdır.

Türk xaqanlığının sərhədləri VI əsrin sonlarında qərbdə Bizans, cənubda Parsua və hətta Hindistanla, şərqdə isə Çinlə kəsişdiyinə görə bu ölkələrin tarixindəki gözlənilməz dəyişikliklər nəzərdən keçirilən dövrdə türk dövlətinin taleyi ilə bağlı idi. Həmin dövlətin yaranması müəyyən mənada bəşər tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Çünki, o vaxta qədər bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olsalar da, Aralıq dənizinin və Uzaq Şərq mədəniyyətləri əslində ayrı düşmüşdülər. Ucsuz – bucaqsız çöllər və dağ silsilələri Şərqlə Qərbin əlaqələrinə mane olurdu. Belə bir vəziyyətdə türklər nəinki vasitəçi rolunu oynayır, həm də Çin, Hindistan, Parsua, Bizans mədəniyyətləri ilə qarşı-qarşıya qoymağa layiq bildikləri spesifik mədəniyyətlərini yaradırdılar.

Bu, özünə məxsus çöl mədəniyyətinin qədim ənənələri və dərin kökləri vardı, lakin oturaq xalqların mədəniyyəti ilə müqayisədə o, bizə çox cüzi məlumdur. Bunun səbəbi türklərin və digər köçəri tayfaların qonşularla müqayisədə az istedadlı olmasında deyildi: səbəb onların maddi mədəniyyət qalıqlarının keçə, dəri, ağac və xəzin daşa nisbətən pis qorunub saxlanmasındadır. Saxlanılanları da türkün düşmənləri tərəfindən mənimsənilmişdir. Lakin tədqiqatını maddi mədəniyyətdən daha çox türklərin sosial təsisatlarının və ictimai mövcudluq formalarının mürəkkəbliyi heyrətə salır – el, qohumluq bölgü sistemi, rütbə iyerarxiyası, hərbi intizam, diplomatiya, habelə qonşu ölkələrin ideoloji sistemlərinə qarşı qoyulan dəqiq işlənmiş dünyagörüşünün mövcudluğu bu qəbildəndir.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, qədim türk cəmiyyətinin qədəm basdığı yol məhvə aparırdı, çünki çöldə və onun sərhədlərində baş verən ziddiyyətləri dəf etmək mümkün olmamışdı. Böhran məqamlarında çöl əhalisinin böyük əksəriyyəti xanlara yardımdan boyun qaçırırdı, bu isə 604-cü ildə xaqanlığın Şərq və Qərb hissələrinə parçalanması, 630 və 659-cu illərdə isə müstəqilliyini itirməsinə (doğrudur, həmin müstəqillik 679-cu ildə qaytarıldı) və 745-ci ildə qədim türk xalqının məhvinə gətirib çıxartdı. Əlbəttə, xalqın məhvi onu təşkil edən adamların hamısının aradan götürülməsi demək deyildi. Onların bir hissəsi çöldəki hakimiyyətin varisi kimi çıxış edən uyğurlara tabe oldular, böyük əksəriyyəti isə Çinin sərhəd qoşunlarında özlərinə sığınacaq tapdılar. 756-cı ildə bu sonuncular Tan sülaləsi imperatoruna qarşı üsyan qaldırdılar. Türklərin qalıqları bu üsyanda çox fəal iştirak edirdilər. Onlar da üsyanın digər iştirakçıları ilə birlikdə parça-parça edildilər.

Bu, artıq xalqın və epoxanın (eləcə də bizim mövzunun) həqiqi sonu idi. Lakin “türk” adı tarix səhnəsindən silinmədi. Əksinə, o, Asiyanın tən yarısına yayıldı. Ərəblər Soqdianadan şimalda yaşayan bütün döyüşkən köçəriləri türk adlandırmağa başladılar. Onlar bu adı qəbul etdilər, çünki həmin adın ilkin daşıyıcıları tarix səhnəsindən getdikdən sonra çöllülər üçün igidlik, mərdlik və qəhrəmanlıq simvoluna çevrilmişdir. Sonralar bu termin bir daha dəyişikliyə məruz qaldı və dil ailəsinin adına çevrildi. Beləliklə, VI-VII əsrlərdə böyük xaqanlığa daxil olmayan bir çox xalqlar da “türkə” çevrildilər. Lakin hətta indi “türk” termininə verilən geniş yayılmış linqvistik şərh də müəyyən əsasa malikdir: qədim türklər çöl mədəniyyətinin hələ hun dövründə yetişən və III – V əsrlərin çətin şəraitində anabioz (xarici şəraitin təsiri ilə orqanizmdə həyat fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq, dayanması və ya ağırlaşması) vəziyyətində qalan başlanğıclarını parlaq şəkildə həyata keçirirdilər.

Bir sözlə, bəşər tarixində qədim türklərin əhəmiyyəti cahanşümuldur. Lakin indiyə qədər bu xalqın tarixi yazılmayıb, həmin tarix ötəri və müxtəsər şərh olunub. Həmin çətinliklər o qədər böyükdür ki, təqdim olunan əsərdə tamamilə dürüst şərhlər vermək çox çətindir”. Çox böyük təəssüflərlə L.N.Qumılev fikrini bitirir. O, nə qədər açıq və düzgün bu mövzuya qiymət versə də, öz dediyinə əsasən hələ də boşluqlar dola bilmir. Çünki bu dünyanın əsas aparıcı dövlətlərinin xüsusən də Rusiya rəhbərlərinə əlverişli deyildi. Bu haqda aşağıda ətraflı yazı gedəcək. “Rusiya-Azərbaycan münasibətləri” (Rusiya dövlətinin yaranması haqqında. ) başlığı altında.

Türk xalqlarını bir-birindən təcrid etmək, onların qədim xalq olmalarını, qədim dövlətə, mədəniyyətə malik olduqlarını göstərməmək, yeni yaranmış nəslin dünyagörüşündə bu qədim xalqın qədimliyinin tarixi köklərinə aid baxışlarının dərin kök olmasına yol verməmək Sovet milli siyasətinin başlıca tendensiyasından biri idi.

Çünki vaxtilə çox böyük ərazidə yaşayan (Ural, Altay dağları, Böyük Səhra çöllərində) və oradan hərəkət edən dünyanın hər tərəfinə və əsrlər boyu bu ərazilərdə türk mədəniyyəti və tarixinin qalıqlarını sübut edən xalqın böyüklüyünü, mənəvi zənginliyini qəbul etmək imperiyanın milli siyasətinə qətiyyən uyğun gəlmirdi. Lap yaxın vaxtlara qədər, əgər mütəxəssisləri nəzərə almasaq, əhalinin böyük əksəriyyəti türk xalqının qədim tarixi və mədəniyyəti, dövlət quruluşu ilə keçmiş SSRİ ərazisində xeyli türkdilli xalqın yaşadığı və onlar ilə Azərbaycan türkləri arasında tarixən mənəvi yaxınlıq olduğunu yəqin ki, bilmirdilər.

Başqa xalqlar (məs. ermənilər) öz qədim tarixləri olmadan qondarma üsullarla sübuta yetirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxdıqları halda, bütün dünyaya car çəkib “biz qədim xalqıq” deyib hay-həşir saldıqları halda, türk xalqlarının başı elə qarışdırılmışdır ki, hakim milli siyasətin qurduğu tor elə möhkəm toxunmuşdu ki, biz öz tariximizi, dövlətçilik quruluşumuzu gah parsların tarixi ədəbiyyatında, gah da milli tariximizin köklərini ümumtürk dünyası tarixində araşdırırdıq. Bəs onda bu gözəl diyarda-Azəri türklərinin yaşadığı ərazilərdə belə çıxır ki, bizim əcdadlarımız yaşamayıb, sonradan gəlmələr olub, bəs insan yaşadıqları mağaralar və s. – bəslər? Dilimizi, gözümüzü elə bağlamışdılar repressiyalarla olmuşduq, robot.

Ümumtürk tarixindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırılan Azərbaycan tarixi də bu vəziyyətdədir. Buna görə də qədim dövrdən başlayaraq, XX əsrin sonuna qədər Azərbaycan tarixində ağ səhifələr, təhriflər də çoxdur.

Ümumtürk tarixindən ayrı təsəvvür edilməyən Azərbaycan tarixinin düşdüyü vəziyyəti Ə.Əliyev tərəfindən çox yaxşı səciyyələndirilir: “Uzun illərlə ya hökm edilib, ya da milyonlar buraxılıb ki, Azərbaycan tarixində nədən danışırsan danış, yazırsan yaz, söy, dağıt. ancaq elə et ki, bu, Dərbənddən Həmədana, Qəzvindən Trabzona qədər olan bir ölkədə türk adı çəkilməsin, çəkilsə də “gəlmə” olsun, “talançı”, “düşmən”, “vəhşi”, “başkəsən”, daha nə cür mümkünsə, damğalar hazırlansın! Azərbaycan tarixini yaradan biz azəri – türklər, qələm əlində olan düşmənlərimiz tərəfindən nə qədər ki, yazılardan çıxarılırıq və danılırıq, Azərbaycan tarixi düzgün yazılmayacaq. Buna görə də biz qəti bilməliyik ki, ümumi qədim türk tarixini öyrənməyincə Azərbaycan tarixi düzgün araşdırıla bilməz”.

Lakin müxtəlif vaxtlardan imperiyanın bu bədnam siyasətinə qarşı çıxan elə şəxslər olmuşdular ki, (indi də var) onlar heç bir maneəyə, çətinliklərə, bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq zəkaları, fiziki imkanları hesabına sinə gərmiş və keçmiş Sovetlər birliyinin nəhəng ərazisində vaxtilə qədim türk xalqlarının məskunlaşdıqlarını geniş oxucuya çatdırmış, bu sahədə sanballı tədqiqat əsərləri yazıb ortaya çıxartmışdır. Belə görkəmli şəxslərdən yuxarıda adı çəkilən L.N.Qumılevdir. Onun “Qədim türklər” əsərində, qədim türklərin V-VI əsrlərdə inkişaf tarixi özünü tapmışdı lakin ən qədim dövrlər bəzi səbəblərə əsasən tamamilə aydınlaşmayıb. L.N.Qumılev bunu özü də təsdiqləyir. Bu dövr (V-VI əsrlər) türk tarixinin ən maraqlı və zəngin dövrlərindən olsa da, bütövlükdə türk xalqlarının ən qədim dövrü haqqında heç də təsəvvür yaratmır. Türklərin hələ e.ə. dövlət qurduqlarının, mövcudluğu, Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında, habelə müxtəlif vaxtlarda zəfərli yürüşlər zamanı Asiyanın və Avropanın bir çox regionlarına geniş yayılması, məskunlaşması, zəngin mədəniyyət və məişətə malik olmaları daimi kənarda qalırdı. Bir çox əsərlərdə yalnız Şərqdə, Sibir və Altay, habelə müasir Asiyanın ərazilərində yaşayan qədim türklər barədə danışılır, o da yalnız “damğalarla” və savaşlarla əlaqədar olaraq, yalnız olmayan (böhtanlarla) mənfi cəhətlərlə qələmə verilərək əlaqələndirilir.

Bəs Qərb regionları, Qafqaz, o cümlədən bütövlüklə Azərbaycan, Parsua ərazilərində qədim dövrlərdən bəri məskunlaşmış, daha doğrusu, oborogen əhalisi olmuş türklərin tarixi, həyat tərzi, mədəniyyəti və dünyagörüşü məsələlərinə toxunulmur və onları da bu regionlara Sibir, Altaydan gəlmə hesab edirlər. Nəyə əsasən? Təəssüf ki, hələ bu günə kimi, hələ qədim Azərbaycan torpaqlarında – İkiçay arasından başlayaraq ta Urmiya, Dərbəndə, Şərqi Gürcüstana qədər bizim əcdadlarımız haqqında lazımi həqiqətlər qələmə alınmayıb, əksinə, çalışıblar saxtalaşdırsınlar, mənimsəsinlər.

Bu saxtalaşmalar ya bilə-bilə (əlbəttə, bilə-bilə), ya da buna fikir vermədən bizim tarixi kitablarımızda olmayan erməni çarlığı e.ə. bizim ərazilərdə mövcud olduğu göstərilir və bu yolda, onların mübarizələri haqqında da tez-tez yazılar gedir. Belə halda da ermənilər öz olmayan çarlıqlarının bərpası yolunda mübarizələrini davam edirlər, çünki uzaqgörəndirlər. Baxmayaraq ki, bizim əcdadlarımız hələ VII minilliklərdən əvvəl yaratdıqları öz mədəniyyət nümunələrinin izlərini arxeoloji tapıntılar təsdiqləyir, biz isə heç bir iş edə bilmirik. Daha bir misal: Qədim türk xalqlarının, hələ lap qədim zamanlardan, eramızdan çox-çox qabaq yaratdığı mədəniyyət, məişət nümunələri, onların dünyagörüşləri, bütövlükdə tarixi, qədim Parsuaya aid yazılmış tədqiqatlarda parsların adına çıxarılır və burada türk xalqlarının da pars xalqı kimi qələmə verilir.

Halbuki, Parsua tarixinə nəzər saldıqda, aydın görünür ki, parslar bu ərazilərə gəlmə olmuş və sonradan da bu möhtəşəm dövlətin başında duran şahların əksəriyyəti milliyyətcə türk olmuşdur. Deməli, bu adi həqiqətə göz yumulması, qəsdən tarixin qeyri-düzgün yazılması göz qabağındadır. Vaz keçdikcə, göz yumduqca sonradan da 410 min kv.km 1813-1828-ci ilə qədər olan ərazimizdən hal-hazırda 86.6 min kv.km qalıb, onun da 20%-i artıq 25 ildir ki, işğal olunub, 1 milyondan çox əhalisi qaçqındır, 4 mindən çoxu itkindir, 1 mindən çox şəhidlərimiz, bu yalnız son illərin faciəsidir. Ancaq 1813-cü ildən bəri 2 milyondan çox Azərbaycan əhalisi şəhid olub, heç kəsə dəymədən, dolaşmadan Rusiya- Parsua və erməni faşizmi, işğalçılığı nəticəsində, Cənubi Azərbaycan da, İran əsarəti altında yaşayır. Ana dili məktəbləri yox, haqsızlıq baş alıb gedir, öz milli-mədəni inkişafları yox, əcdadların yurdlarında özlərini farslaşdırırlar, Urmiya gölünün taleyi – qurudulma mübahisələri gedir. Çox danışanların boğazına da ipi keçirirlər.

Amma ermənilərin kilsə, məktəb, Ermənistanla alış-veriş himayədarlığı İran canla-başla edir. Görünür, erməni lobbilərindən İran ya qorxur, ya da yaxşıca faydalanır. İş burasındadır ki, son illərin araşdırmaları parslar, ruslar, gürcü və ermənilərin də köklərinin türksoylu olduqlarını irəli sürür (burada oxucuların nəzərinə çatdırmaq istərdim ki, XIX əsrin sonuna kimi bütün qaynaqlarda və xəritələrdə İran-Parsua, faslar isə parslar kimi ilkin adlarıyla adlandırılıb). Bəs o zaman türklər arasında düşmənçilik, işğalçılıq iddiasını kim yaradıb? Tarixdən gördüyümüz kimi, biz azərilər gələnləri xoşluqla qəbul etmişik. Nəyə görə parslar fars olub və sonradan Turan-İran ziddiyyəti meydana çıxıb, dil ayrılığı əmələ gəlib.

Fəqət, Şimali Azərbaycan İrana bu son illərdəki dəstəyi göz qabağında olsa da, gözə görünməz qalır. Neyləməli. Allah özü bilən məsləhətdir. 70 il Sovet İmperiyası bütün türk respublikalarının nemətlərini taladı, özlərini isə çalışdı ki ruslaşdırsın, 20 ildən də çoxdur ki, avropalaşmaya gedirik. Beləliklə, türk aləmini qəsdən yer üzündən yoxa çıxartmaq siyasəti çox-çox uzaqlardan, soyqırımlarının səsi hələ də gəlməkdədir. Qırılan əcdadlarımızın səsləri hələ də gəlməkdədir, onların səsləri bizə deyirlər – “övladlarımız, ayıq olun, bəsdi yatdınız, ayıq olun, sayıq olun, sizlərə qoydumuz mirasları möhkəm qoruyun, bir də geri dönməyəcək əcdadlarınızı, Vətən, din yolunda gedən şəhidləri unutmayın, siz bizlərə layiq olun. Böyük Türk adını siz uca tutmağı unutmayın, düşmən qarşısında daim mübariz olmağı unutmayın, gedən əraziləri qaytarmaq üçün bir yumruq tək səfərbər olun, ayıq olun, sayıq olun!”. Bu səsləri artıq 25 ildir ki, mən eşidirəm.

Bəzi tarixi qaynaqları nəzərdən keçirəndə görürük ki, guya Azərbaycan- iki çayarası ərazilərindən ta Dərbəndə kimi öz sakinləri türklər olmayıb, Sibir, Ural-Altay və Orta Asiyada yaşayan türklər hələ qədimlərdən bu ərazilərə gəlib məskunlaşıblar. Ola bilər, cüzi sayda, misal olaraq Əhəməninin gəlməsi və Parsua dövlətinin yaradılması (bu barədə aşağıda geniş məlumatlar olacaq), Ərsaxın (Arşak-Arsak) Parfiyayada dövlət yaratması və s. Lakin bütünlüklə göstərilən ərazilərdə gəlmə türk tayfalarının məskunlaşması haqda belə düşünmək qəti böyük və kökündən səhv olardı.

Ona görə ki, ilk insan yaşayan mağaralarda onların izləri, qalıqları, arxeoloji tapıntılar buna sübutdur ki, hələ 1.5 milyon il bundan əvvəl bu ərazilərdə ilk oborogen insanlar yaşayıblar. Bəlkə bizim ərazilərdə yaşayan əcdadlarımızdan maraq naminə, təbiəti öyrənmək üçün (çünki çox gəzən çox bilər) dolaşa-dolaşa Qafqaz sıra dağlarını aşaraq, gediblər Sibirə, Altay dağlarının ətəklərinə və orada həmin ilk dövlətlərini yaradan oborogen tayfalar (aşağıda bu haqda məlumat verilir) orada yaşayan türklər ilə ünsiyyətdə olub, mədəniyyət təcrübəsi haqqında fikir mübadiləsi aparıblar, lakin sərt iqlimi gördükdə yenidən qayıdıblar öz ilk vətənlərinə. Bunun üçün o zamanlarda uzun müddət vaxt tələb olunurdu.

Nə üçün belə bir fikir də düz olmasın? Yazarlar isə belə hadisələri bilmədən qayıdanları gəlmələr kimi qələmə alırdılar. Vəli Həbiboğlu – L.N.Qumılevin “Qədim Türklər” kitabının tərcüməçisi bu barədə qeyd edir: “Tarixin atası olan Herodot 2500 il bundan əvvəl bu ərazilərdə türklərin yaşamasından xəbər verirsə, deməli, bu xalq hələ çox-çox qədimlərdən əvvəl Azərbaycanın ərazisində yaşamışdır” (misal: ilk dövlət Aratta). Nə üçün də belə olmasın, gözəl təbiəti, yumşaq iqlimi, bulaqları, fauna – florası, insan yaşayışı üçün bütün şəraitinin olması. Məhz buna görə də ilk insan mədəniyyəti, yazısı buradan başlanıb. Görkəmli tarixçi Z.Yampolski də bu fikirdədir.

O, Azərbaycandakı türklər barəsində “Qədim mənbələr” adlı tədqiqat əsərində bu haqda yazır: “Mixi yazıların, habelə ilk mənbələrin məzmunu bunu deməyə əsas verir ki, türk dili Azərbaycanda eramızdan çox əvvəlki dövrlərdə peyda olmuşdur”. VII əsrdə ərəb tarixçisi Cürhumi isə qətiyyətlə bildirir ki, “Azərbaycan lap qədim çağlardan türklərin vətəni sayılır. Türklər bu ərazilərin ilk sakinləridir”. Belə misallar çox gətirmək olar. Tarixi mənbələrdə belə bir məlumat vardır ki, xəlifə Müaviyə bir dəfə qədim tarixin mahir bilicisi yəmənli Abid ibn Şərifdən soruşur: “Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?”.

Abid cavab verir: “Azərbaycan qədimdən burada məskunlaşan türklərin ölkəsidir”. Yəni burada azəri-türk dilli xalqlar lap qədimdən məskunlaşmışlar. Azərbaycan tarixində qeyd olunur və eyni fikrə 1126-cı ildə pars tarixinə aid bir mənbədə də rast gəlmək mümkün olmuşdur: “Azərbaycan lap qədimdən türklərin əlində olan bir ölkədir”. Beləliklə də, tam qətiyyətlə belə bir fikrə gəlmək olar ki, Azərbaycan tarixində adları çəkilən Manna, Midiya, Atropatena, Albaniya, Aran dövlətlərinin ərazisində lap qədimdən olan tayfa ittifaqları türk mənşəli etnoslar həmişə aparıcı mövqedə durmuşlar. Bu tarixi həqiqəti danmaq mümkün olmadığı kimi, Azərbaycan tarixini də ümumtürk tarixindən bir hissəsi kimi ayırmaq, onu saxtalaşdırmaq deməkdir”.

Vəli Həbiboğlu fikrini davam etdirərək, yazır: “L.N.Qumılevin yazdığı “Qədim Türklər” əsərində Azərbaycandan heç bir məlumat olmasa da, amma bütövlükdə çox böyük əhəmiyyəti vardır. O “Xəzərətrafı xalqların minillik tarixi” əsərinin əvvəlində bildirir ki, Avropa tarixçilərinin elmi fikri uzun müddət monomərkəzin dəmir halqası tərəfindən sıxılmışdır.

Hələ Fridrix Heqelin dövründən məlum idi ki, sivilizasiyanın inkişafı qədim İudey, Ellada, Romadan keçmiş və “qeyri-tarixi”, yaxud “geridə qalmış xalqlar”la əhatə olunmuş Qərbi roma-alman Avropası ilə başa çatmışdır. Çin tarixçiləri də qismən belə fikirləşirdilər, lakin onlar istisna kimi sivilizasiyanın mərkəzini Böyük Çölün ayırdığı “Orta düzəngahı” hesab edirdilər.

Lev Qumılev tarixçilərin müxtəlif konsepsiyalarını təhlil edərək, bu qənaətə gəlir ki, Qərbi Avropa və Çin arasındakı nəhəng ərazi tarixçilərin diqqətini cəlb etməmiş, buna görə də tədqiqat mərkəzindən kənarda qalmışdır. Bu ərazini qədim dövrlərdə yunanlar Skifistan, parslar Turan, çinlilər isə “şimal barbarları” – adlandırmışlar.

Gördüyümüz kimi, belə bir böyük ərazinin, böyük türk millətinin tayfaları dünya ictimaiyyətinin “xəbəri olmadığı” orijinal mədəniyyətin mühüm tədqiqat mərkəzindən uzaqda qalması müəllifi dərindən düşündürmüş və belə bir əsərin yazılmasını zəruri bilmişdir. Türk xalqlarının yaranması, inkişafı, qonşu dövlətlər və tayfalarla münasibəti və dünyagörüşü, ümumdünya tarixinin inkişafı fonunda bu qəhrəman xalqın məskunlaşdıqları ərazinin tarixi, coğrafi mühiti, təsərrüfatı, məişət həyatı çox geniş faktiki materiallar, salnamələr, sənədlər əsasında işıqlandırır. Türk xalqının ayrı-ayrı tayfaların həyat və mübarizələri, bir-birinə qaynayıb-qarışması, Çin əsarəti altında yaşamaları və yeni xaqanlıqda birləşmək meylləri tədqiqatda inandırıcı şəkildə açılıb göstərilir.

Müəllifin bu tarixi sənədlər və tədqiqatlarla bərabər Orxon-Yenisey abidələrindən də geniş istifadə etməsi əsərin tarixi əhəmiyyətini daha da artırır. Türk tarixində çox böyük xidmətləri olan Qapağan xan, Qutlu, Gül-Tekin, Bilgə xaqan kimi sərkərdə və hökmdarların həyat yolu, mübarizəsi də göstərilir.

Türklərin lap qədim zamanlardan başlayaraq eramızın V-VII əsrlərinə qədər ən çox müharibə apardıqları dövlətlərdən biri Çin olmuşdur. Hələ Mete dövründə Çin üzərinə edilən hərbi yürüşlər hər iki xalqı, dövləti bir-birinə qarşı ən qorxulu düşmən səviyyəsinə qaldırmışdı. Əslində Çin imperatorları azlıqda yaşayan türk tayfalarının üzərinə hücumlar etməklə onların bir xalq kimi Çində yaşayan bir çox tayfaların arasında itib-batmasına, əriyib yox olmasına geniş imkan və şərait yaradırdı.

Bu soyqırım xüsusən eramızın V-VI əsrlərdə daha da güclənmişdi. Hətta türklərin adı belə dəyişdirilib çinliləşdirilmişdir. Bu qəddar (mənfur) siyasəti dərk edən qüdrətli türk oğulları azadlığa çıxmaq, müstəqil xaqanlıqlarını yaratmaq məqsədilə mübarizəyə, ayağa qalxdılar. Çox güclü müqavimətə, dəhşətli, amansız soyqırımına baxmayaraq, öz xaqanlıqlarını, türk dövlətlərini qurub türkün əvvəlki şan-şöhrətini, adını özünə qaytardılar, bir çox türk tayfalarını özlərinə birləşdirdilər. Kitabı vərəqlədikcə tarix meydanında türk xalqlarının nə qədər qovğalara, əsarətə, soyqırımlara düçar olduğunu, həm də kənardan daim heç bir kömək olmadan öz qüvvəsi ilə böyük qırğınlar hesabına azadlığa can atdıqlarının, qüdrətli bir xalq kimi, daimi qonşu dövlətlər tərəfindən təhlükəli bir düşmən kimi qəbul edildiklərinin şahidi oluruq.

Kitabda türk anlayışının yaranması, bu ifadənin formalaşmasında mühüm rolu olan türk tayfalarının ictimai, iqtisadi vəziyyəti, bir çox türkdilli tayfalar arasında tutduqları mövqe də diqqəti cəlb edir. Qədim türk tayfaları olan türkyutlar, doqquz-oğuzlar, türkeşlər, karluklar, kidanlar, uyğurlar, qırğızların və Altay, Sibir çöllərində yaşayan bir çox türk tayfalarının ictimai vəziyyəti, bir-birilərinə qarşı apardıqları bədnam siyasətləri də təsdiq edilib göstərilir”.

Bu başıbəlalı milləti daim üz-üzə qoyaraq, düşmənlərini tanımadıqlarından mübarizə yolunda qurbanlar verə-verə soyqırımlara məruz qalmışlar ürəklərin saflığından.

Ərəb xilafətinin qoşunları müsəlmanlığı yaymaq üçün hər tərəfə güclü axınlar təşkil etmişdilər. Orta Asiyada, Sibir və Altayətrafı regionlarda türk tayfaları ilə qarşılaşan ərəblər bu xalqların mübarizliyini, döyüş meydanında göstərdikləri şücaəti görüb valeh qalırdılar. Onlar türklərin qəhrəman xalq olduğunu yüksək qiymətləndirmişdilər. Vaxtilə türk xaqanlığına daxil olmayan bir çox köçəri tayfalar həmin vaxtdan etibarən türk adı ilə tarixdə tanınmışdılar.

Müəllif türk xalqının böyüklüyünü incəliklə verir, həm də onun özü qədər tarixdə ikinci başıbəlalı bir xalqın olmadığını aydın göstərir. Lakin həyat mübarizə meydanıdır. Təbiətin amansız qanunları cəmiyyətin həyatında özünü göstərir. Hansı xalq bu qanunların mahiyyətini dərk edib dünya meydanında həmin qanunlara qarşı öz qarşılıqlı tədbirini görürsə, onun məhv edilməsindən ötrü min cür fitnə-fəsada əl atılır. Soyqırıma qarşı çıxan xalq, mübarizə aparan xalq ölməzdir, əbədidir. Məhz türk xalqı da belələrindəndir.

Müxtəlif dövrlərdə bir xalq kimi başının üstünü ölüm, yox olmaq təhlükəsi aldıqda, türklər sanki silkinib qəflət yuxusundan oyanırlar, yadelli xalqların “kəramətinə, insanpərvərliyinə” bel bağlamaqdan bezərək ayağa qalxmış və türkün əzəmətli adını və bayrağını göylərə qaldırmış, öz azadlığını, müstəqilliyini böyük itkilər hesabına olsa da, təmin etmişdir. Ümidvaram ki, bu uzaqda deyil, türklər yenidən dirçələcək, əsarətdə olduqları xalqların pəncəsindən qurtulub yeni türk imperiyasını yaradacaq və bütün dünyaya türk adını əbədi yaşadan tarixi işləri görəcəklər. Çünki türklər işğalçı xalq deyillər, lakin mənlikləri yolunda mübarizdirlər. Adlarını sülhməramlıqları, mədəniyyətləri ilə dünyada tanıtdıracaqlar və türklər haqqında, inanıram, yeni tarix yazılacaq.

Fikir verin, e.ə. və eramızdan sonra bir çox vicdanlı tarixçilər qorxmadan qeyd edirlər ki, hələ qədimdən türklərin vətəni Böyük Səhra, Ural-Altay, Qafqaz İkiçay arasına kimi olmuşdur. İndi isə o zəncirlənmiş sirrlər yavaş-yavaş üzə çıxmaqdadır. Yuxarıda göstərilənlərə əlavə: dahi Parsua şairi Firdovsi “Şahnamə” əsərində yazır: “İranın özünün əbədi qonşusu Turanda (türk dövləti ilə) vuruşmasından”, böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi isə “Sirlər xəzinəsi” əsərində “Sultan Səncər və qarı dastanı” hekayəsində vaxtı ilə Türk dövlətinin ədalətli olduğundan söhbət açır və s. kimi misallar çox çəkmək olar.

Artıq vaxt çatıb, hamı savadlıdı və dünya xalqları başa düşməlidirlər ki, hər cəhətdən insanlar bir-birilərinə qohumdurlar. Birinci bəşər övladı Adəm əleyhissəlamdan, ikinci bəşər övladı isə Nuh (ə) üç oğullarından davam edir. Eləcə də İlahi dini kitabları bir-birini əvəz edərək, təxminləşib sonuncu Qurani-Kərimlə tamamlanıb. Harada, insanlara insan kimi yaşama qayda-qanunları göstərilib. Bunu nə üçün insanlar, sivil ölkələr, dini xadimlər başa düşmək istəmirlər? Ayrı-seçkiliklərlə qırğınlar törədirlər və öz ambisiyalarını təmin edirlər.

Tarixi qaynaqlardan bildiyimiz kimi, ictimai, siyasi və mədəni həyatda hər hansı bir dövlət hakimiyyəti qurulduqda, onun müəyyən özüllə, ənənə ilə bağlı olduğu zəruridir. Hər sahədə əsassız, gücsüz, ənənəsiz yaranmış bir dövlət uzun ömürlü ola bilməz. Bu mənada Türk dövlətçiliyinin ilk yaranışından inkişaf mərhələlərində daimi ənənəsi, özülü, qüdrəti, zirvələri olub və davam etməkdə də qalır. Türk tarixində öz çəkisi olan “Göy Türk” xaqanlığı, sanballı və müstəsna rolu olan dövlətçilik zirvələrindən biridir, onun dünya miqyasında layiqincə anılması və təqdiri çox gərəkli işdir.

Elməddin Əlibəyzadə “Sal daşlara həkk olunan tarix” məqaləsində yazır: “Türk dövlətçiliyinin qədim qüdrətli tarixi və güclü ənənəsi olub və bunu tarix dönə-dönə təsdiqləyir. Orxon – Yenisey kitabələrində göstərilən bu həqiqətləri göstərmək olar. Eramızın VI əsrinə aid “Eltəsir xaqanın şərəfinə kitabə” də onun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Qapağan xanın dilindən bu sözlər yazılıb: “Mən Qapağan, Eltəsir xaqanın elində tərbiyə aldım. Eli (səltənəti, dövləti) Yabğa oğlu Sabra Tamğansur, onun kiçik qardaşı Zoğa Bilgə Tamğan Tarkan, ümumən mənim altmış beş ulu (hökmdar) babalarım yaratmışlar, indi bu taxtda mən əyləşirəm”.

“Altmış beş” ulu babaların yaratdığı el birliyi, dövlət səltənəti!

VI əsrədək bu sayda hökmdarları olan bir elin, dövlətin, səltənətin tarixi, əzəməti, ənənəvi inkişafı barədə bu fikir az söz demir. “Göy Türk” xaqanlığı məhz bu zəmin, bu kök, bu ənənə üzərində ucalmışdı. Bu tarix nə qədər olmalıdır? Bu ən azı gedib çıxır bizim ulu hökmdar babamız Bilqamıs – Gilqamıs padşahın (e.ə.2800-2700-ci illər) zamanına çıxır. Ondan da əvvəl “Qızıl əsr” dövrü olub: Ur, Tel – El Obyed xaqanlıqlarını göstərmək olar. Bu dövlətlərin ərazisi Dəclə-Fərat (İkiçay, yunanca Mesopotamiya) çayları, Böyük Çin Səddi (bu səddin altı doldurulub türk tayfalarının cəsədləri ilə – M.A.). Orxon-Yenisey vadilərindən tutmuş Kaspi və Yevko pontuna (Qara dəniz), oradan da Urmiya gölü sahillərinədək olan sahələri birləşdirən az və ya çox fasilələr aravermələrlə vahid hakimiyyətin tarixidir ki, təxminən yeddi min illik bir dövrü əhatə edir. İkiçay arası arxeoloji tapıntıların elmi tədqiqat nəticələrini nəzərə alsaq bu tarix daha qədimdir, 10 min ildən artıq bir tarixdir”.

Cəsarətli ulularımız yaratmış olduqları 65 hökmdarlarının bir hissəsi başlayıb hələ ilk tayfa birliklərindən və bu sayı davamçıları çatdırmışlar 131 (professor Fazil Qaraoğluya görə), onlardan 17 imperatorluq, 41 dövlətlər, qalanları bəyliklər, atabəyliklər, sultanlıqlar, xanlıqlar və axırıncıları da hələ ki, respublikalarla (cümhuriyyətlə) tamamlanıb. Bunlardan Azərbaycan ərazisində erkən tayfa dövlət qurumları e.ə. 3-2-ci minilliklərdə: Aratta, Lullubi, Quti (Kuti). ilk birləşmə dövləti Manna – e.ə.IX əsrdə, Midiya dövləti e.ə. IX əsrdə, Turan imperiyası və nəhayət Atropatena e.ə. 343-328-ci ildə meydana gəlib.

Bizim qədim Manna, Midiya dövlətlərinin ərazilərində Atropatena qərar tutmuşdu və şimalda əhalisinin əksəriyyəti türk xalqları olan Albaniya ilə birlikdə Azərbaycan adı ilə tamamlanmışdı. Bu ərazilərdə ilk sakinləri əcdadlarımızdan gələn öz soy köklərini, ənənələrini qoruyub saxlayan türk xalqlarının toplumundan yaranan ilk dövlətlərin birləşmələri nəticəsində Azərbaycan Cümhurriyəti xalqları ilə birlikdə onların davamçısı olaraq hal-hazırda öz ənənələri ilə birlikdə yaşayır. Mahmud Kaşğarlıya əsasən: “İsgəndər Makedoniyalının yürüşləri zamanı, onun qarşısına çıxan gənc Su xaqanı, Uyğur elləri güclü müqavimətlərinin qarşısında çaşıb qalmışdı. Su xaqanının torpağı, xalqı xilas etmək üçün öz hərbi fəndi, sursatı olduğunu İsgəndər Makedoniyalı təsdiq etmişdi”.

Sonra meydana Böyük Hun imperiyası çıxıb. Mete – Mətə imperatoru qonşu Çin ordularının hücumlarından təngə gələrək çinlilərin öz dəsti-xətti ilə cavablarını verə bilmişdi. Növbəti döyüşdə 300 minlik hun ordusu 320 minlik Çin ordusu ilə qarşılaşdıqda, Mete üçün həm Su xaqanının İsgəndərə qarşı işlətdiyi hərbi fəndi, həm də Metenin özünəməxsus taktika – döyüş fəndi işlədilmişdi. Çin imperatoru Kaonu 320 minlik ordusu ilə birgə arxasınca sürərək, geri çəkilmə, “aldatma taktikası” ilə yorur, üç tərəfdən hündür dağlarla əhatə olunmuş bir yarğana təpir, mühasirəyə alır ki ordunun hər tərəfdən əli üzülür, yollar bağlanır, mərkəzlə əlaqə kəsilir, ərzaq tükənir, atların yemi qurtarır. Acından qırılmaq təhlükəsi yaranır. Mühasirə 7 gün çəkir. Mete gözlənilmədən mühasirəni açır.

Müharibələr tarixində bu çox rüsvayçı məğlubiyyət sayılır. Mühasirənin açılması imperatorun xilası ilə bağlı plan tutulması, sandıq-sandıq qızıl hədiyyə bəxşiş verilməli, və s. barədə nə qədər yazsalar, məsələni müxtəlif yerlərə yozsalar da, hələlik yer üzərində heç kəs “plan” haqqında bir məlumat əldə edə, əsl həqiqəti öyrənə bilməmişdir. Nə üçün Mete belə etmişdir? Bu “planı”, bu sirri Qərb, həm də Çinin öz tarixçiləri ört-basdır edib, əsl həqiqəti deməyib və ya demək istəməyiblər. Xüsusilə, Çin alimləri qəsdən və rüsvayçılığın üstündən keçib onu gizlədiblər. Çünki bu çox ağır bir məğlubiyyət idi. Maraqldıdır ki, B.Öğəl də “Böyük Hun imperiyası” əsərində bu sirri aça bilmir, üstündən keçir.

Əslində isə bununla Mete çinlilərə sübut etmək istəmişdi ki, mən Mete bircə oxumu korlamadan, bircə qılıncımı korşaltmadan, imperatorlarla birgə 320 minlik ordunu bax beləcə məhv edər, acından öldürərdim. Amma bunu etmədim. Tanrı övladı olduğumu, türk olduğumu göstərdim. Türk torpağı toxunulmazdır, müqəddəsdir! Bunu dərk edib və rədd olub gedin! Baxın, həmin açılmayan sirrin əsl mənası, həqiqəti də budur!

Mete-Mətə öz övladlarına:

“Mən sizlərə oldum xaqan,
Alayım yay ilə qalxan,
Tale bizə olsun nişan,
Qurd səsi olsun bizə uran. ” -dedi.
“Ey oğullarım, mən çox yaşlandım,
Çox döyüşlərə girib-çıxdım,
Düşmənlərimi hey yenib sındırdım,
Dostlarımı sevindirdim.
Tanrıya borc ödədim,
Lazım olanı hey söylədim.
Mən artıq yaşlanıram,
Sizin olsun mənim yurdum” -dedi.

Bundan sonra Türkdən qorunmaq üçün dünya memarlıq sənətinin möcüzəsi sayılan “Böyük Çin Səddi” çəkildi. Lakin bu sədd də “münaqişələrə sədd çəkə, son qoya bilmədi”.

Yeni erada qüdrətli Deşti-Qıpçaq hökmranlığı yarandı. Atillanın başçılıq etdiyi bu hökmranlıq öz gücü və əzəməti ilə Roma imperiyasını, Bizansı arxada qoydu, onları həqir əyalətə qəzaya bənzətdi. Mənbələrdə bu möhtəşəm hökmdarlığın sərhədləri “Deşti-Qıpçaq Qərbdə Alpdan, Dunayın mənşəyindən, bu nəhəng çayın başlanğıcından başlayırdı və minlərlə kilometr Şərqə – Baykal gölündən də Şərqə uzanırdı”, “Təkcə Avropa yox, Çin də ona vergi verirdi”, Çinlə təxminən beş əsr müqəddəs müharibə getdi. Qıpçaqların yığcam ordusu çinlilərin milyonluq ordularını dəfələrlə məğlub etdi. Nəticə etibarilə qələbə döyüş meydanında həll olunmadı. Diplomatiya mahir olan çinlilər qıpçaqların – türklərin cəmiyyətinə nifaq toxumu səpdilər.

Və axır ki, onları şimal və cənub qollarına ayırdılar. Cənublular çinlilərlə sülh bağladılar, şimallılar isə Qərbə hərəkət etdilər, beləliklə də, xalqların Böyük köçü başlandı. O, böyük ərazilərin qüdrətli igidləri, hansılar ki, kiçik köçlər zamanı vəhşi təbiəti əhilləşdirə-əhilləşdirə şəhərlər salırdılar, dövlətlər qururdular, özlərinə məxsus mədəniyyət yradırdılar, daimi yeniliklər əldə edirdilər, yadellilərə isə bu xoş gəlmirdi. Paxıllıq əlamətindən toqquşmalar əmələ gəlirdi. Belə toqquşmalarda da türklər məcburən özlərini müdafiə etmək üçün silah hazırlayırdılar, taktika işlədirdilər, göyə müraciət edərək, “Göy Tenqri”ni (Tanrını) köməyə çağırırdılar. Məhz bundan sonra tarixdə “Göy Türklər” kimi onların adları qalır.

Böyük İsgəndər, Sezar və Hannibalın ölümündən sonra Avropanın tarixində böyük rol oynayan bir hökmdar yetişdi. Orduları ilə bütün Avropanı dolaşan, iki böyük imperatoru diz çökdürən, türkün şanını Volqa və Atlantik sahillərinə qədər yayan bu böyük hökmdar atamız Atilla idi. Atalarından Mete Mətə xan necə bütün Asiyanı başdan-başa fəth etmişdisə, Atilla da Avropanı başdan-başa fəth etmişdi. O hiddətlə: “Əgər bir gün hökmdar olsam, onlara bizim necə bir millət olduğumuzu göstərəcəyəm, keçilməz zənn etdikləri dağlarını başlarına yıxacağam”, – deyərdi.

Atilla hun Mete nəslinin davamçısı idi. O, xan olar-olmaz çağlarında araya salınmış nifaqları götürmək üçün çalışırdı bu qəbiləni və millətləri bir-birilə birləşməyə çağırırdı. Atilla imperator olandan sonra özünün Tanrı tərəfindən xristianları cəzalandırmaq üçün göndərildiyinə, “Mən Tanrının qılıncıyam” və ya “Mən Tanrının qırmancıyam” deyərək, dünyanı zəbt edəcəyinə inanırdı. Bu zaman onun 34 yaşı var idi (434-cü il). Onun belə deməyinin səbəbi vardı, çünki kiçik köçlər zamanı yadellilər türklərin demək olar bütün inanc əlamətlərini əllərindən alırdılar, özlərini dinlərindən (inamlarından) döndərirdilər, tabe olmayanı öldürürdülər.

Odur ki, Atillada qisas hissiyyatı güclənirdi. Atilla başa keçdiyi zaman hunların sərhədləri Qara dənizdən Ren çayına qədər uzanırdı. Bu böyük ölkə: Rusiya, Rumıniya, Yuqoslaviyanın şimalı, Macarıstan, Avstriya və Çexoslovakiyanı içərisinə alırdı. Paytaxtı isə Macarıstan sayılırdı. Roma imperiyasını müharibəsiz məğlub etdikdə, (Roma papası Birinci Leo Atillanın qarşısında diz çökdükdən sonra onu ayağa qaldırır və geriyə qayıdır) bu əhvalatı qeyd edərkən burnundan qan açılır, beləliklə də həyatla 53 yaşında vidalaşır (454-cü ildə). Onun zəfərləri əvəzedilməzdir.

Göy Türk xaqanlığı dövründə ümumtürk tarixinin, türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin qızıl səhifələri yazılmış – “Gül-Tekin kitabələri”, “Mogilyan xan” (Bilgə xan), “Topukuk” kitabələri yaranmışdır. Bu abidələrdə ümumiliklə türk xalqlarının birliyi, tale-müqəddəratı və gələcəyi ilə bağlı bütün zamanlar üçün gərəkli olan məsləhətlər qoyulur, hadisələrin gedişi, mövcud vəziyyət təhlil olunur, xalqı yaşatma, ölməyə qoymamağın yolları göstərilir, bu müqəddəs işə xalqı və onun rəhbərlərini necə səfərbər etməyin əsasları şərh edilir. Məsələn, “Gül-Tekin” kitabəsində 50 il davam edən Çin ərazisindən xilas olmağın sirləri açılır, müstəqilliyin, azadlığın ilahi bir nemət olduğu nəsillərə təlqin edilir, tövsiyə olunur.

Kitabədə xalqın öz dilindən deyilir: “Türk qara camaatı hamısı onda demiş: “Elim olan xalq idim, elim indi hanı? El birliyini kimə qazanıram?” – demiş, “Xaqanlı xalq idim, xaqanım indi hanı? Hansı xaqana işimi-gücümü verirəm?” – deyirmiş. Belə deyib çinlilərə düşmən olmuşlar. Türk xalqı “özümüzü öldürəyin, urukumizi üzəyin” – deyirmiş, yox olmağa gedirmiş.

Budur, əsarətdən cana doymuş xalq özünü yox etmək istərkən, bu anda Tanrı, Ana torpaq, Su öz mənəvii qüdrətini göstərir, xalqı tutub qaldırır, xilas edir. Qədim türklərdə Tanrı, Ana torpaq, Su ümid işığıdır, İlahi qüvvədir, güc rəmzidir. Buna görə ucadır, müqəddəsdir, ona olan inam böyükdür. “Göy türk” məzmunu da buradan çıxıb: “Göy Tanrı övladları!” – deməkdir. Kitabədə deyilir: “Uca türk Tanrısı, türk müqəddəs Torpağı, Suyu” belə demiş: “Türk xalqı yox olan deyil – deyib, xalq yaşasın-deyib, atam Eltərisi, anam Elbilgə xatını Tanrı başı üstündə tutub yuxarı qaldırmış. Atam xaqan əvvəlcə 17 ərlə irəli çıxmışdı”.

Tarix boyu Türk Çinlə cəngicidalda olub və Türk – Çin münasibətləri öz əksini aydın şəkildə tapıb. Burada bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi: Göy Türk xaqanlığının əsasını qoyan Bumin və İstemi xaqan qardaşlarından sonra, 582-ci ildə Çin diplomatiyasının (Deşti – Qıpçaqda olduğu kimi) işə girişməsi nəticəsində Göy Türkləri iki yerə parçalanır.

Bu vaxt Çin xaqanı türklərin başçısı Şetu xaqana məktub yazaraq vəd verir ki, onun təkrar qüdrətli xaqan olması üçün çalışacaqdır, bu şərtlə ki, o türklərin dillərini, mənəvi keyfiyyətlərini, adət-ənənələrini dəyişdirməli, türklər Çin mədəniyyətini tanımalıdırlar. Şetu xaqanın məktuba yazdığı cavabında: “Sizə hər il vergi göndərəcək, bütün vaxtımı sizə sərf edəcək, sözünüzü dinləyəcəyəm. Amma sizin qanunlarınızı mənimsəməyə gəlincə, bizim mədəniyyətimiz və qədimdən qalma adətlərimiz çox uzaq keçmişlərdən gəlir ki, mən özüm də indiyə qədər bunlardan tək birisini belə dəyişdirməyə cəsarət etməmişəm. Çünki türk xalqı bütövlükdə eyni qəlbə malikdir”.

Bu, Çin tabeliyi dövründə Türk xaqanın yaranmış vəziyyətə münasibəti öz dililə dediyi sözlər idi. Lakin Şetu xaqan çılğınlıq etmişdi, siyasət işlətməmişdi, məktuba cavabında öz daxilini açıb tökmüş, böyük cəsarət və qətiyyətlə həqiqəti Çin xaqanının üzünə çırpmışdı. Bu isə ona çox ağır oturdu, bütün kinli nəzərləri özünə tərəf yönəltdi, düşməni ayıq saldı. Nəticədə 584-cü ildə o, Çin əsarətinə boyun əyməli oldu.

“Gül-Tekin kitabələri”ndə məhz bu məsələ ilə bağlı Şetu və Abo xan nəzərdə tutaraq, yazır: “Bəyləri, xalqı düz olmadığı üçün, Çin xalqı aranı qarışdırdığı üçün, yolundan azdırdığı üçün, böyükləri kiçiklərlə savaşdırdığı üçün, bəylərin xalqla arasını vurduğu üçün Türk xalqı mövcud elin birliyini, xaqanlıqlarını itirmişdi”.

Göy Türk xaqanlıqlarının əsasları qoyulduğu ilk dövrdən Çin öz diplomatiyasını işə salıb Türkü beləcə parçalamağa səy göstərdi və buna nail oldu. Beləliklə, 50 il türk Çinin əsarəti altında qaldı. Lakin ağıllı başlar bu əsarətdən qurtarmağın yolunu göstərdi və fəaliyyətə başladılar. Eltəris xaqan, Qapağan xan, Bilgə xaqan, Gül-Tekin və Tonyukuk parçalanmış türk tayfalarını birləşdirmək, xaqanlığı bərpa etmək üçün daha tədbirli, ağıllı oldular, türk xalqını əsarətdən qurtardılar, xaqanlığı ucaltdılar, xalqı yaşatdılar. Göy Türk xaqanlığı Türk dövlətçiliyi tarixində öz tarixi rolunu oynadı.

Bilgə xaqanın sal daşlara son söz olaraq həkk etdirdiyi bu tövsiyəni biz həmişə xatırlamalı, yadda saxlamalıyıq:

“Ey Türk milləti, Bəylər! Sözümü eşidin! Türk milətini toplayıb el-obaların vəsfini bu daşa yazdım. Millət yenə səhv edərsə, öləcəyini də daşa həkk elədim. Hər nə sözüm varsa yazdım. Ona baxaraq, bilin indiki türk bəyləri”.

Bilgə xaqan “Türklərim, cəmi bəylərim, cəmi millətim! Qazanıb əl tutduğum bu yerdən, xaqanından ayrılmasan yaxşılıq görəcəksən. Elində otursan, dərdsiz olacaqsan. Sözlərimdə yanlış varmı? Türk, titrə və özünə gəl”. Gül-Tekin

Beləliklə də həyat davam edirdi.

Bütün dünyaya yayılmış; istər Ural-Altay – Böyük Səhra, istərsə də Qafqazdan ta İkiçay arasına kimi yayılan türk xalqları təkrarən az qalmışdı ki, tamamilə öz mənliklərini, ənənələrini, tarixlərini, mədəniyyətlərini, dinlərini və dillərini unutsunlar unutduranların vasitəsilə. Yaxşıdır ki, belə bir məqamda, yenə də erməninin “xəstəliyi” bəxtimizdan vaxtından tez başını qaldırdı və türkü “silkələyib” özünə qayıtmasına bir şans yaratdı.

Əlbəttə, itkilər, qurbanlar hesabına. Bu hadisələr bir 15-20 il sonra baş versəydi, nəticəsi nə ilə qurtaracağını demək çox çətindir. Bir də “kim – kim” olduğunu açıq-aydın gördük. Bu “oyunlar” hələ I Pyotrun ermənilərə himayədar olduğundan çox-çox əvvəl IV-VI əsrlərdən başlayan Çinin və Qərbin təzyiqləri nəticəsində soyqırımlar hesabına məcburi xristianlaşma siyasəti aparılan oyunların özülü qoyulmuşdu. O zamandan başlayan bu siyasət Sovetlər imperiyasında zirvə nöqtəsinə çatdırıldı.

Çünki Moskva Kremlində oturan erməni, yəhudi lobbiləri rusu əllərində saxlayıb idarə edirdilər “məsləhətçilər” kimi. Elə siyasət qurulmuşdu ki, imperiyanın daxilində dədə-baba torpaqlarında yaşayan türk xalqları olan haqsızlıqlara qarşı heç səslərini də çıxara bilmirdilər. Türk respublikalarında aparılan assimilyasiya siyasətində əsas – qoy türk savadsız olsun, lakin bu üç millətin – yəhudi, rus və erməni qızını, qadınını alırdısa, o, vəzifə sahibi ola bilərdi. Kremldə bu “xanımların” sözləri keçirdi, ərlərinin yox. və hansısa bədbəxtin evdə sözü “çəp” gətirəndə “vay” olurdu onun halına.

Türkü ateizm siyasəti ilə zəncirləyib yuxuya verdikləri zamandan az qalmışdı ki, bir əsr olsun. Lakin əgər XX əsrin əvvəlində və axırındakı münaqişələri də nəzərə alsaq düz 100 il olur artıqlamasyla.

Vaxtilə (VI-IX əsrə kimi) Deşt – Qıpçak (Altay – Böyük Səhra) türklərini Qərb iyeuzitləri Roma papasının istəkləri ilə vəhşicəsinə aparılan xristianlaşma hesabına ərazi Rusiya adlanıb özləri isə rus olublar (bu barədə aşağıda ətraflı yazı olacaq) və beləliklə də kim olduqlarını unudublar (onlara məcburən unutdurublar) soyqırımlar, vandalizm, superfaşizm hesabına.

Belə yerdə, vaxtilə, Qebbelsin dediyi sözləri (hansılar siyasi əhəmiyyət daşıyırdı) qeyd etməyim yerinə düşərdi: “Hər hansı bir xalqın əlindən onun tarixini al, bir nəsildən sonra (50 il) o bir topluma çevriləcək, ikinci nəsildən sonra (daha 50 il) isə onları kimə istəsən çevirmək asandır, tarixlərini də özləri unudacaqlar”.

Bu siyasət oyunları kimə və nəyə lazımdır? Bəs deyilmi insanlara zülm verilib? Məgər dost-qardaş kimi yaşamaq günahdır? Hamı gərək iudey və ya xristian olmalıdır? Əksinə, xalqları və onların mədəniyyətlərini qorumaq lazımdır. Bu çox vacib məsələdir. Ümum İlahi Səması altında Ulu Tanrının insanlara bəxş etdiyi azad həyat tərzilə yaşamaq hamıya aiddir. Kim deyir ki, Qərbə – Avropaya və yaxud Şərqə qatılmayaq? Əksinə, qatılmaqla bir-birimizdən ən yaxşı xüsusiyyətlərimizi qəbul edib, mənfilərə – yox – deməliyik. Lakin heç kəsə icazə verilmir onun əlindən mənliyini, mədəniyyətini, dilini, dinini, tarixini, ərazi bütövlüyünü alsın.

Bu, Allah qarşısında böyük günah və qadağadır. Bəs deyilmi bu xalqları qarşı-qarşıya qoymaq? Mənə elə gəlir ki, hələ e.ə.ki dövrlərdə, hansısa kiçik köçlər zəmanəsində türkün hansısa bir qolundan olan Armen adında bir xırda xalq köç edib Altaydan və onu Qərbdə “çeviriblər” erməniyə və bununla da “oyun” başlayıb inkişaf etməyə. Çünki son 20 ildə üzə çıxan “zəncirlənmiş” tarix təsdiq edib gürcülərin, ermənilərin türk xalqlarından olmalarını. Diqqətlə tarixi izləsək, belə də var. Lakin ailədə hamı bir xasiyyətdə olmadığı kimi, ermənilərdən Qərb gələcək işləri üçün bir silah kimi istifadə edərək, onları “çevirib” bu “xəstəlik” xasiyyətli erməniyə və buraxıb dünyanın canına. Qebbels dediyi siyasət də həmin o qədimdən gələn siyasətin əks sədasıdır ki, o ifadə edib.

Və bu siyasət ötürülə-ötürülə davam edir, tükənmək bilmir, özü də “erməni silahından” istifadə etməklə. Beləliklə, 1990-cı ilə kimi Azərbaycanda baş verən ilk hadisələr (Əsgəran, Topxana, 20 yanvar) sonra zəncirvari Gürcüstanda, Fərqanədə və yenə Azərbaycanda davamı müşahidə olundu. Türklərə, xüsusən də azəri-türklər üçün “böyük qardaşın” satqınlığı ağılasığmaz, acınacaqlı haldı. Çaşqınlıq yarandı birdən-birə fəlakətin ortaya atılmasıyla, səbəblər meydanlarda keçirilən mitinqlərdə axtarılırdı, həmin toplumların içinə təzədən “Şiyə – sünnü” tumurcuqları atıldı. nələr-nələr. 1992-ci ilin fevral ayında, Xocalı soyqırımından sonra isə, xalq nikbinləşdi, köməksiz hala düşdü, başıaşağı gəzdi.

Hamı bir səslə deyirdi, bir-birindən soruşurdu, Kremlə yazılırdı ardı kəsilmədən məktublar, teleqramlar soruşulurdu – nəyə əsasən “böyük qardaş” erməni “xəstəliyinə” yaşıl yol verdi? Niyə! Axı, Azərbaycan SSRİ cəmiyyətində aparıcı rol oynayırdı, hər zaman, hər sahəsində. II Böyük Vətən Müharibəsinin qələbəsi demək olar Azərbaycan nefti, sənayesi, iqtisadi və türk cəngavərlərinin, o cümlədən azəri-türklərin şücaətləri hesabına oldu, bədbəxt alkoqolçu rusun və satqın erməninin hesabına yox.

Belə bir əhalinin nikbin, əlacsız, daxili münaqişələri vaxtında nəhayət 1993-1994-cü illərdə Heydər Əliyevin gəlişiylə millətdə hansısa inam yarandı, baxmayaraq ki, yenə əlavə torpaqlarımız getdi (hələ də, indiyə kimi bu, sirr olaraq qalıb ki, müharibəsiz nəyə əsasən rayonlar boşaldı və qaçqınlar üz tutdular Bakıya. Kim onları qorxutdu, kim bu təxribatın yiyəsi oldu, kim?). Lakin Heydər Əliyevin millətə çağırışı, səfərbər olmaları haqqında və müraciəti “kim nə bacarır, bilir, yazsın və yaysın dünyaya işğalçılar və təxribatçılardan, mən icazə verirəm”. Elə bil bu çağırış qədim əcdadlarımızın çağırışı kimi səsləndi. “Türk, titrə və özünə gəl. ” Bununla da özümüzə gəlməyə yollar açıldı.

Hələ qədimlərdən türk xalqının gizlədilmiş – zəncirlənmiş tarixi yavaş-yavaş başladı üzə çıxmağa. Tarixçilər, yazıçılar, müstəqil yazarlar üz tutdular kitabxanalara, arxivlərə, hətta dünya miqyasında olan arxivlərinə. Gizli kitablar yenidən çap olunurdu, təzələri yazılırdı və millət bu yolda fərəhlə maariflənirdi. Millət fəallaşdı, birləşmə prosesi gücləndi, ümid yeri işıqlandı. Lakin dünya ictimaiyyəti, BMT, ATƏM, Minsk qrupu və başqa təşkilatların laqeydliyi erməni “xəstəliyinin müalicəsini” bilə-bilə artıq 25 ildir ki, süni halda uzadılır. Biz isə haqqın yolunu gözləməklə “atəşkəs cəbhəsində” ayda heç olmasa, 1-2 igid balalarımızı qurban verməklə ümidimizi üzmürük.

Nə üçün?! Yəni “demokratik ölkələrin” gücü çatmır balaca superfaşist Ermənistana, onları demokratik yolla otuzdursunlar olmayan öz yerlərinə? Mənə elə gəlir ki, bunun əlacı vaxtilə 1918-ci ildə ABŞ Ali Komissarı Mark L.Bristolun müraciətlə dediyi erməni “xəstəliyinə” aid sözləri: “Niyə ermənilər haqqında hərtərəfli həqiqət açılıb deyilməsin? Sadəcə gəlin birlikdə hamımız çıxaq və deyək ermənilər kimdir”, yerinə düşərdi. Artıq vaxt çatıb bunu deməyə.

Bəli, hamı: həm təşkilatlar, həm dünya ölkələrinin ictimaiyyəti, xüsusən də Amerika, Rusiya, İngiltərə, Fransa və BMT bir səslə onları birdəfəlik yerlərinə otuzdursalar və ikili standartlara son qoyulsa, bu hamı üçün xeyirli olar. Çünki, bu “xəstəliyə düçar edilən” erməni yer üzündə elə bir yer yoxdur ki, onların “tumu” səpələnməsin və beyinlərinə həkk olunan “yer mənim” sözü cücərdikdə başlanır terrorçuluq ərazi tələbi. Bu xasiyyətlərinə görə də çox ölkələrdən vaxtilə qovula-qovula sıqan-qul kimi peyda olmuşdular I Pyotrun qapısına.

Mark L.Bristol vaxtilə düz nəticə çıxarmışdı və bunu indi də yerinə yetirmək gec deyil. Superfaşizm bütün dünya üçün təhlükəlidir, tək türklər üçün yox. Ancaq qorxuram bu “bəziləri” üçün əlverişli deyil, çünki erməni onların əlində öz işlərini görmək üçün marionet oyuncağıdır.

Erməni “xəstəliyinin” ilk mərhələsində onlar çox uzaqgörənlik etmişlər gələcəkdə qurmalarını ört-basdır etmək üçün. Belə ki, ikili standartdan istifadə edərək, türklərin üzünə gülüb, arxalarında onlara daim xəyanət ediblər. Beləliklə, bu xəyanətlərin nəticəsində həmin zamanlarda Yunan, Bizans, Roma, Pars, Alban. yazarlarına özlərini yazıq göstərməklə başlayıblar qurma nağıllar danışmağa heç vaxt olmayan qondarma “Böyük Ermənistan” dövləti və padşahları haqqında. Onları inandırdıqdan sonra başlayıblar özlərinə tarix yazdırmağa, əlifba icad etdirməyə. Hansılar öz əksini Herodotun, Strabonun, Buzandın və s. əsərlərində tapıb.

Bizim Sovet dövründəki üç tomluq Azərbaycan tarixində erməni daşnaklarına, onların fəallıqlarına və olmayan qondarma “Böyük Ermənistan” dövlətinə, padşahlarına geniş yer verilmişdir. Həmçinin 1994-cü ildə rəhmətlik Z.Bünyadovun və J.Yusifovun redaktorluğu ilə yazılan Azərbaycan tarixində də tez-tez Ermənistan dövlətinin adı çəkilir, ancaq yeri göstərilmir. Bunlar hamısı adamda nifrət hissi yaradır, çünki ermənilər bizim haqqımızda öz tarixlərində bu qədər yazmazdılar. Onu da deyim ki, bizim alimlərimizə imkan verilməyib ki, erməniyə birdəfəlik deyilsin, – “ay Xay, sənin heç vaxt, heç yerdə dövlətin olmayıb, heç yurdunu da tanımırsan, ancaq bil ki, sən Sibir ağcaqanadısan, terrorçuluğunla dünya insanlarına, o cümlədən də türklərə divan tutursan, baxmayaraq ki, deyilənlərə görə özün də türk ola-ola”. Yəqin belə yerdə vaxtilə belə bir misal çəkilib: “Başqa yerdə düşmən axtarmaq lazım deyil, düşmən türkün öz içindədir” (erməninin kimliyi haqqında aşağıda ayrıca yazı gedəcək).

Bu yerdə də, əcdadımız Gül-Tekin xanın bizlərə qoyub getdiyi vəsiyyətini təkrarən nəzərinizə çatdırmağım yerinə düşərdi.

“Məgər həqiqətən düşmənçilik
daxil olub biz türklərə? YOX!
Düşmənçilik daim deyil.
Düşmənin ağzından çıxan söz
Zəhər oldu biz türklərə.
Qoy həqiqət sözü dərman –
Məlhəm olsun bizlərə”.

Görün, babamız Gül-Tekin nə gözəl müdrik vəsiyyətini bizlərə qoyub gedib. Kaş bunu ermənilər (deyilənlərə görə, əgər ermənilərdə bir damla türk qanı varsa) başa düşə və lazımsız qanlı oyundan canlarını xilas etmiş olardılar. Həqiqət nə qədər acı olsa da, onu bilmək – bilməməkdən, xalqını zülmə aparmaqdan yaxşı və vacibdir. Çünki onun gizli sirlərinin açılması xeyir gətirər deyiblər. Ermənilərin beyinlərinə “qondarma nağıllar” o dərəcədə həkk edilib ki, “maraqları olanların” əllərində yazıq-xəstə marionet oyuncağı olublar. Əlbəttə, bir xalqın belə bir “xəstəliyə” düçar edilməsi və “maraqları olanların” kənarda qalıb həzz almaları böyük bir fəlakətdi. Çünki daşnak ermənilər başa düşmürlər ki, o, “həzz alanların” əlləri və ambisiyalarıyla erməni xalqını uçuruma aparırlar öz ambisiyaları ilə. Firavan yaşayırdılar, nəyə lazım idi bu qədər qan tökmək?! Hələ Azərbaycan “Böyük Ermənistan” adlandırılmalıydımı?!

Bildiyimiz kimi, türk xalqına daima qadağalar qoyulub. Lakin buna baxmayaraq, canında, damarlarında türk qanı axan hətta xristianlığı qəbul etmiş olsa belə, o, gec-tez özünü büruzə verir və qayıdır “Göy Tenqrisinə (Tanrıya) Onun sonuncu olan İslam dininə. Belələri çoxdur. Əgər həqiqətən erməni türk soyludursa – qan özünü büruzə verəcək.

Qanla bağlı bir hekayə oxuculara çatdırmaq istərdim. Çoxdan oxuduğum Şirvan Şahlar haqqında bir kitabda yazılmışdı: “Bir gün şah yaxınları və ailəsiylə çıxır şəhərdən kənara səyahətə. Uzaqdan görür bir çoban yanında bir gənc oğlan uşağı ilə qoyun otarırlar. Şah yaxınlaşdıqda onlarla söhbət zamanı bilir ki, oğlan sinədən şeir deyir. Atasının razılığı ilə oğlanı gətirir saraya. Xeyli vaxt keçdikdən sonra şah yenə də çıxır səyahətə və gənc saray şairini də aparır. Gənc şair uzaqdan atasını gördükdə çaşqınlıq hissi duyur. Bunu görən Şah deyir “oğlum get atanla görüş”. Ata-bala görüşdükdə ata oğlunun görkəminə valeh olur, lakin öz görkəmindən utanmış kimi olur. Oğluna deyir: “oğlum, mən çox şadam ki, sənin belə görkəmin və şahın yanında hörmətin var”. Oğlu isə deyir: “ata, mən nəyəm, mənim canımda axan sənin qanındır məni belə edən”. Görün nə qədər böyük qiymət verib oğul atasının qanından olduğuna. Sağ olsunlar ata-baba qanlarını qoruyub saxlayanlar.

Türklərə qarşı gizli müharibə hələ e.ə.ki dövrdən başlanmışdı və onların mədəniyyətlərini, inanclarını və s. əllərindən aldıqdan sonra, 494-cü ildən Qərb kilsəsi I Roma saboru tərəfindən başlanıb açıq ideoloji düşmənçiliyə. Artıq VII əsrdə formalaşır və Böyük Qriqori papasının planına daxil olunmuşdu. Orta əsrlərin əvvəllərindən Avropada türkün mədəniyyətinə aid olan abidələr məhv edildikdən sonra, dəyişikliklər olunmuşdu. Rusiyada isə bu dəyişikliklər Romanovlar sülaləsi ilə bağlıdır.

Beləliklə, türkləri gözləri götürməyənlər daimi öz “işlərini” görüblər və görməkdə davam edirlər. Türklərin tarixinə aid olan sənədlər isə məhv olanlar – məhv olunub, gizlədilənlər – gizlədilib, lakin elələri də var ki, hansılar Ana torpağın qoynunda qorunmaqdadır və səbirsizliklə gözləyirlər öz axtaran varislərini. Əlbəttə, dünya vicdanlı alimləri türkün tarixini tam açılmasının üzərində çalışanlar çox olub və davam edənlər də var. Mən inanıram ki, gec-tez türkün həqiqətləri zindandan üzə çıxacaq. Mütləq çıxmalıdır! Və çıxmaqdadır!

Əsrimizin astanasında qıpçak Murad Adji coğrafiya alimi oxucularına təqdim etdiyi 1128 səhifəlik «Aziatskaə Evropa, Velikaə Stepğ, Törki i Mir» kitabı adamı titrədir, heyrətə gətirir. Kitabın adının aşağısında yazılıb «Tan, ma Vostoke maçimalsə Zapad i eqo kultura…» (Orada, Şərqdə başlanıb Qərb və onun mədəniyyəti. ). Mən bu kitabı 2007-ci ildə oxuyandan sonra, uzun müddət heyrət içində yaşadım, tez-tez gedirdim Akadem marketə, bəlkə müəlliflə rastlaşam, öz minnətdarlığımı bildirəm onun əsl türk hünəri ilə yazdığı əsərə, elminə, səbrlə topladığı bütün dünya arxivlərindən faktiki sənədlər üçün. Hansılar min illər boyu sirr olaraq, türkdən gizlədilmişdi. Murad Adji heç nədən qorxmadan, mərd türk-qıpçaq oğlu, türkə xəyanət edənlərin; yer üzündən onları silmək istəyənlərin iç üzlərini açıb.

Bu, böyük bir hünərli qəhrəmanlıqdı. Ona, mən bir ana kimi möhkəm cansağlığı, bütün işlərində uğurlar arzulayıram. Allah əmanətində olsun deyirəm. Bu kitabı alıb oxumağa dəyər. Tariximizin həqiqətlərini bilmək üçün. Çünki əsl həqiqətlər əsasən qədim xəritələr əsasında izlənilib, hansılar ki, məhv olmayıb.

Murad Adji yazdığı əsərində vicdanlı türkoloq alimlərdən misal olaraq göstərir: “1960-cı illərdə akademik Okladnikov Altayın Ullinka çayının sahilində tapdığı ən qədim insan dayanacağı olan yer, hansının 200 min il yaşı olub. Demək olar həmin vaxtdan insan mədəniyyəti başlanıb. Bəzi arxeoloqlar isə iddia edirlər ki, bu mədəniyyət ondan da əvvəl olub. Əlbəttə, Okladnikovun kəşfi onun işində çox çətinliklər yaradıb, senzura daim onu izləyib və buna görə də türk mədəniyyəti əvəz olunub “altay”, “sibir” mədəniyyəti və yaxud “mixaylovskaya”, “dyakovskaya”.

Bu çətinliklərdən keçənlərdən biri də arxeoloq – professor S.İ.Rudenko olmuşdu. O, tapıntılarının açıqlamasında heç yarısını da deməyib. Lakin onun istedadına əsasən bu gün alimlərə çətin olmadan onun açmadığı sirlərinə geniş açıqlamalar verilir. Əlbəttə, zaman gələcək həm Rudenkonu, həm də Okladnikovu arxeologiya elminin korifeylərinin klassiki atası hesab ediləcəklər. Onlar öz işlərini vicdanla yerinə yetiriblər senzurayla əhatə olduqları zamanda və gələcək nəsil onların taktikalarının sirlərindən faydalanacaqlar, yalnız türk arxeologiyasından.

O zaman ört-basdır olunmuş türkün sirlərini tam açıqlamasına görə: türmə, sibir, ölüm, ən sadəsi işdən qovulub elmi adı itirmək idi. Həmin zamanlarda, bu sahədə nə qədər əldə olunan tapıntılar təzədən ört-basdır edildi Sibir çöllərində, Altayda, Qafqazda isə arxeologiyaya “barmaqarası” baxılırdı, “bu elmi inkişaf etdirmək olmazdı”, qadağan idi.

Qazax akademiki A.X.Marqulan tapdığı onlarla qədim türk şəhərlərini kanallarıyla, meydanlarıyla, inanc tikililəriylə qələmə ala bilmədiyi üçün mövzusunu dəyişməyə məcbur olub. Çünki buna Moskva öz diktəsiylə Alma-Ataya qadağa qoymuşdu. Belə misallar saysız-hesabsızdır.

Türkün o zamankı tarixi yaxşı oxunur Sintaşta və Arkaim qazıntılarında Ön Ural qədim şəhərlərində. Burada o zamanlarda metallurgiyanın əsası qoyulub türkün əcdadlarının əqli və əlləriylə. Türklər kəşf etmişdilər metaləritmə üsulunu. Bu adamları Temur adlandırırdılar və o zamanlardan da bu sənətə böyük hörmət və ehtiram yaranıb. Bu sənətin sirlərini bilənlərə “Temirxanı”, “Temirbulatovu”, “Temirovı” adlandırırdılar və onların nəsillərinə bir İlahi vergilisi olanlar kimi baxılırdı. Metaləritmə sirri daima atadan-oğula keçir və bir sirr kimi qalırdı. Belə bir inam da var idi ki, metalla işləyən insan İlahi müdrikliyi ilə qeyd olunub.

Onlara icazə verilmirdi başqa tayfa qızlarıyla evlənməyə (metalla işləməyənlərə), ona görə ki, birdən bilmədən sirrin açılması üçün. Sirr, sirr kimi qalmalı idi”. Beləliklə də, getdikcə türklər gəlib çıxdılar elmi-texniki inqilaba, təsərrüfata və çarxı icad etdilər. Dəmir fundamentindən başlandı hökumətlər qurulmağa, qılınc, qalxan və s. hərbi sursatlar, təsərrüfat, mədəniyyət, bəzək əşyalarının hazırlanmasına. Türklərin o zamanlarda kəşf etdiklərini başqa xalqlar bilmədən qoruyub saxlayırdılar keçmişin yadigarı kimi (ağıllı adamdırlar, çünki hara fırlansalar kök birdir və ikinci bəşər övladı da Nuh (ə.) üç oğlundan – türklərdən Şərqdən başlanıb).

Düşmənləri isə, türkün inkişafını, mədəniyyətini ləkələmək üçün paxıllıqdan onlara cürbəcür adlarla – “varvarı”, “vandalı”, “başkəsənlər”, “pantürkizm” və s. hələ qədimlərdən türklərə öz adlarını qoyaraq, damğalamışdılar bu adlarla. Bu düşmənlər o dərəcədə savadsız, mədəniyyətsizdilər ki, Qorbaçov, Jirinovski və onlara bənzərlər (erməniləri heç demək istəmirəm, çünki onlar yazıqdırlar, onları həmin o düşmənlər o kökə salıblar), insan kimi səviyyədən düşüblər yırtıcı heyvan dərəcəsinə. Lakin dünyanın səviyyəli insanları türklərin bu kəşf etdikləri mədəniyyətləri qəbul edirlər, özləri kəşf etmədən. Onu da deyim, türklərə bir damğa da vurulub “koçevniki” – köçərilər. Müasir dövrdə, müasir dildə buna miqrasiya deyilir. Bu hal-hazırdakı şəraitdə də gedən miqrasiya göz qabağındadır. Misal, Qorbaçov miqrasiya edib “öz yəhudi və daşnak” massonlarının yanına.

Qaldı ki, Altay-Böyük Səhra və Şimali, Cənubi Qafqazda köçəri yaşayış məntəqələri heç zaman olmayıb və bu iddianı ortaya atanlar çox böyük səhv edirlər və mədəniyyətsizliklərini, bisavadlıqlarını artıq dəfə təsdir edirlər. Və hər hansı bir ədəbiyyatda “koçevniki – köçəri” sözləri gedirsə, o mütləq “məqsədlə” yazdırılıb. Çünki bu yerlər türklərin ilk ata-baba yurdları olub və kəşf, icad etdikləri ocaqları da buna sübutdur. Köçərilər (qaraçılar) heç vaxt şəhər salmayıblar və heç yurdlarının da harada olduğunu da bilmirlər.

Bir palatkalı ərəbələriylə kef çəkə-çəkə gəzirlər özləri üçün dünyanı. Türklər isə yuxarıda göstərilən ərazilərdə şəhərlər inşa etmişdilər, sənətkarlar yetişdirmişdilər – metalla işləyənlər, dəmirçilər, zərgərlər, xalçaçılar, cürbəcür parça-krujeva toxuyanlar, qızıl-gümüş saplarla əl işləri (araxçınlar və s. tikilirdi bu saplarla), çini qablar üzərində naxışlar çəkilirdi, nənələrin otlardan hazırladıqları dərmanlar (hansı ki, indi Rusiyada «Babuşkinı reüeptı» adlanırlar) və s. hələ çox-çox ən qədimlərdən nəsildən-nəslə keçən türkün kəşfləridir.

Türklər xalqlara ayrıldıqda və hansısa səbəbdən miqrasiya edilərkən yaymışdılar öz mədəniyyətlərini bütün dünyaya və o cümlədən də Qərbə. Odur ki, Murad Adji yazıb: “Orada – Şərqdə başlanıb Qərb və onun mədəniyyəti”. Bununla o, Qərbə bildirir ki, “bilin, sizin də kökünüz türkdür, düşmənçilik kimə lazımdır? Məgər qardaş, dost kimi yaşamaq mümkün deyil, mütləq qardaş qanı tökmək lazımdır? Adəmin oğlu Qabil kimi və ömürlük düşmən olmaq üçün?” Burada, yuxarıda göstərilən babamız Gül-Tekinin sözləri yerinə düşərdi. Alimlər bir qənaətə gəliblər ki, keçmişin sirrlərini açmaq üçün hər bir dövlətdə olan kurqanlar açılıb öyrənilsin. Çünki türkün can dostu və xilaskarı olan əcdadlarından qalan kurqanlar hər şeyi öz yerinə qoya bilər.

Murad Adjiya əsasən Pazırık təpəsində (kurqanında) tapılan yuxarıda adları çəkilən əşyaları nəzərdə tutur və buna sübut olmasını irəli sürür. O yazısında davam edir: “Arxeoloji tapıntılar əcdadlarımızdan qalan bir sirri də bizə açıb, taxta şəhərciyini ağacdan hazırlanmış toyuq hininə bənzər, böyük olmayan evlər. ” Görünür, qədim insanlar bunları icad edəndən sonra dağlardakı mağaraları tərk edib və bu evlərə köçüblər. Sonralar isə bu evləri genişləndiriblər – otaqlara ayırıblar, hansıları ağac sütunlarından inşa ediblər. Türklərin izləri olan yerlərdə indi də belə evlərə rast gəlmək olar. Evlərin içində peçlər tikilir, qış vaxtı içində çörək, xörək, çay hazırlanır və üstündə rahat 2-3 nəfər də yata bilərdi.

Azərbaycanda gəlmə rus kəndlərində də bu peçlərə rast gəlmək olar. Qaldı ki, evlərə və bu peçlərə bunlar məxsusdurlar Altay türklərinə. Yay üçün isə nisbətən xırda həyətdə tikilirdi. Təndir isə eləcə də mis qabları Qafqaza – Cənubi Qafqaz türklərinə məxsusdu. Bu kəşflər, icadlar türk əcdadlarımızdan bizlərə qalan yadigardırlar. Lakin bunlar hamısı bizə dəqiqliyi ilə məlum deyildi. Qebbelsin dediyi iki nəsildən sonra xalq kim olduğunu unudur. Bizi də o vəziyyətə salanlar elə hər tərəfdən zəncirləmişdilər ki, Stalin SSRİ-dən kənar çıxmağa icazə vermirdi. Lenin qırğınlar törətdiyinə görə Yer də onu qəbul etmir – quruyub taxtanın içində qalıb və s.

Biz M.Qorbaçovu çox pisləyirik, xüsusən də mən ona düşmənə baxan kimi baxıram. Lakin onun “perestroyka – yenidənqurma” reforması və Qarabağ məsələsilə elə düşünürdü ki, azərbaycanlıları erməni-rus quldur qoşunlarına qırdıracaq və “yazıq” ermənilərə 1920-ci ildə əldə edilən Azərbaycanın torpaqlarında Ermənistanı genişləndirərəcək, “Böyük Ermənistan” yaradacaq və qalan rüşvətini də erməni lobbilərindən alacaq. Ancaq bilmədi ki, onun reforması SSRİ-nin 16 respublikalarına azadlıq, müstəqillik gətirəcək.

Azərbaycanın müstəqilliyi isə qan bahasına əldə edilsə də, o bütün yuxuya getmiş türkləri oyatdı və Gül-Tekin baba demişkən onları titrətdi. Heydər Əliyevin xalqa müraciəti isə “kim nə bilir, nə bacarır yazsın və dünyaya yaysın, mən icazə verirəm”, senzuranı ləğv etməsi elə bil türk həqiqətlərinin, başına gələn bəlaların üzə çıxarılmasına yol açdı. Bir an, elə bil uzaqlardan Gül-Tekin babanın səsi ucaldı və övladlarına var səsi ilə dedi: “Türk, titrə və özünə gəl!” Bununla da Heydər Əliyev ulularımıza qovuşdu, özü də ulu oldu. Allah bütün ulularımıza rəhmət eləsin, şəhidlərimizlə birlikdə. Amin!

Qebbels dediyi isə “. 100 ildən sonra xalq kimliyini bilməyəcək” ehtimalını, qərbin səyi qarşısında puça çıxdı. Mən əminəm, gec-tez türk əcdadlarımızın qolları olan: ruslar, ermənilər, kürdlər, talışlar, ləzgilər və hətta yəhudilər (ikinci bəşər övladı olan türklərdən yaranan yəhudilər) qəflətən oyanıb bütün ayrı-seçkiliklərə və düşmənçiliklərə yox deyiləcək, şeytan, şeytana bənzərlər yox olacaq, Ulu Tanrımız (Göy Tenqri) Səma taxtından bizlərə baxıb sevinəcək. Amin! Bu işi sülhməramlıqla türk xalqları edəcək.

Murad Adji yazır: “. Zaman çatdı, türklərə Altay darısqallıq etdi. Torpaq çatmırdı insanları məhsuluyla yedirməyə. Bu səbəbdən qocalar qalırdı, cavanlar isə üz verirdi Böyük Səhranın vəhşi çöllərinə. Oraları əhilləşdirib məskən salırdılar, şəhərlər inşa edirdilər, xaqanlıqlar yaradırdılar. Bu proses adlanırdı ilk kiçik köçlər”.

Altaydan yollar açılırdı dünyanın dörd tərəfinə. Əcdadlar üçün ayrılıq çox çətin idi, çünki Altay onlar üçün bir dünya idi. Bura Vətən idi. Sibirin cənub dağları, Baykal (Bay-göl) həqiqətən türkün bir dünyası idi, əsas yeri idi türk mədəniyyətinin. Altayı türklər “Tenqri-Tay” (türkcə – “Allah dağı”) və yaxud “Edem” (“Əcdad torpağı”) adlandırırdılar. Buradan ilk dəfə bizim eramızın birinci əsrində köçə addım atıldı.

Düz getmək – Şərqə, sağa – Cənuba, sola – Şimala, geriyə isə – Qərbə idi yollar. Sol yollar – şimala, qısa olsa da, çıxırdı tayqanın bataqlıqlarına. Bəziləri bu yolla getdilər və çıxdılar Lena (türkcə “İlin” – «Vostoçmaə» – Şərq) çayının sahillərinə və orada qaldılar. Bunları sonralar “yakutlar” kimi tanıdılar. Yenisey (“Enesay” – “Ana çay”) və Obi (“Abe – nənə çay) çaylar da nəzərdən qaçırılmadı. Oralarda da məskunlaşanlar tapıldılar. Altaydan şərqə yolları uzun və ağır olduğu üçün ora köç edən demək olar ki, tapılmadı. Cənub yolları da var idi, hansılar ki, sıxıntıda yaşayan insanların məsələsini (çünki oranın öz məskunları var idi) həll etmək qeyri-mümkün idi. Türklər insan məskunlaşan yerlərə girmirdilər. Onlar əhilləşdirilməmiş torpaqlarda yerləşirdilər.

Nəhayət, türk atlıları daxil oldular Hindistana və oradan da başlandı Günəşli padşahlıq sülaləsi. Türklər orada Kuşan xanlığının özülünü qoyaraq, birləşdirdilər indiki Orta Asiyanın, Əfqanıstanın, Pakistanın və Şimali Hindistanın torpaqlarını. Qeyd edilir ki, I-III əsrlər və bütün “Hindistan dövrü” türk tarixi türklərlə unudulub (unutdurulub), lakin unudulmayıb nə Hindistanda, nə də İranda. Orada əvvəllərdəki kimi, Kaşin xanı (78-128-ci illər) ilahiləşdiriblər. Onun təmiz, saf ruhlu, ürəkli olması, Allaha – Böyük Göy Tenqriyə inamına və bir də buddiizmin şimal qolunun əsasını qoyduğu üçün Kaşin xan kıpçak və bütün türklərin mədəniyyətinin simvoluna çevrildi uzaq Hindistanda.

Türklər nə təhər gəlirdilər, elə də yoxa çıxırdılar, heç kəsə zərər vermədən. Hər bir olduqları yerlərdə abadlıq etdikdə öz mədəniyyət, inanc izlərini tikililəri ilə birlikdə qoyub tərk edirdilər dinməz-söyləməz.

Kaşin xanın padşahlığı zamanı pulların üstü xan Erke və ya Kanerke adı daşıyırdı. Altay Kuşan (Kaşmir) ilə yaşayırdı və minlərlə türk Tenqrianlar şimaldan buraya, Kaşin tikdiyi müqəddəs yerlərə ibadətə, baş əyməyə gəlirdilər.

Onda türklər buddiistlərə öyrətdilər (verdilər) Göy Allahına – Tenqri xana öz inam üsulunu. Bu həqiqət qeyd olunub buddiistlərin və Hindistanın tarixində. İndiyə kimi Şərqdə yadda saxlanılıb həmin türklərin müqəddəslikləri və müqəddəs ölkələri Şambxala (Şambkala – türkcə “işıq saçan qala”), bəzən Şambala da deyilir və Altayda yerləşir yeddi başı qarlı dağlarda, harada da, türklərin əlləri ilə dəmirdən hazırlanmış düzbucaqlı xaç sancılıb. O zaman da bu işarə xaç adlanırdı. Dünya vardjası. Lakin türklərə bunları unutdurdular, mənimsədilər. İki min il keçibsə də türklərin Hindistanda olmaları, saldıqları yolları hələ də qalmaqdadır. Biy traktı qalsa da, lakin qısaldılıb və ibadətə gələnlər də yoxdu. Tibetə gedən yollar da salamatdı Nerqin traktı ilə birlikdə. Böyük əfsuslar olsun ki, türklər daha bu yollar ilə getmirlər.Əcdadlarının tarixləri onların yaddaşlarından qətiyyətlə silinib. İki min beş yüz il əvvəl Altayda din konflikti yarandı və inam Göy Allahına – Tenqrisinə artdı. Bunu qəbul eləməyənlər üz tutdular Səhraya. Belələrini “skiflər” adlandırdılar, yəqin ki, «skitı» sözündən yəni «skitalsı» – yurdları olmayanlar. Lakin Rusiya akademik elmi “skiflər”i İran xalqlarına aid edirlər Herodota əsaslanaraq, arxeologiyanı inkar edərək.

Amma Qara dəniz səhralarında və Altay dağlarının “skif” arxeoloji abidələrinin eyni olduğu onların türk olduqlarını sübut edir. Buna baxmayaraq, Rusiya elmi “skifləri” kökü, yurdu olmayan xalq adlandırır, ancaq N.M.Karamzin buna cavab olaraq demişdi: “Xalqlar Göydən Yerə düşmürlər və heç nədən də yoxa çıxmırlar yerin altından. Birdən skiflərdən qalanlar olar? Bəlkə indi onların adları xristianlaşdırılmış çuvaşdılar? Çox qeyri-adidi bu türk xalqı – guya birdilər və bir az aralıdırlar” (Karamzin özü də türksoyludur). Çuvaşların mənəvi və inam mədəniyyətləri xristianlıqdan fərqlənir və çox yaxındı Altay türklərinə.

Xalq həmin mədəniyyəti özü hiss etmədən saxlayır və nəsildən-nəsilə mexaniki olaraq nişanələr saxlanılır. Beləliklə də çuvaşlar türk tarixinin diri səhifələridir. Skiflərin bir hissəsi də görünür Ukraynada qalmaqdadır. Onlar öz ana dillərini unudublar, lakin nə isə, hansısa detallara əsasən məişətdən təsdiqləyici qədim türk xalqını yada salır. Misal; əl tikmələri eyniliklə skiflərdəki kimidir, baş örtükləri, milli geyimləri, yas-basdırma mərasimləri. Bir sözlə, “skif səhifələri türk sirləri ilə doludur və Altay səhifələrində açıq-aydın oxunur”.

Qaynaqlara əsasən, II-V əsrlərdə xalqların Böyük Köçləri Altaydan gələcək həyatlarının yolu yalnız Səhradan idi, başqa yollar olmadığı üçün. Bu böyük, əzəmətli zəhmət on illərlə, daha da çox, türk xalqlarının yerləşdikləri, insan ayağı dəyməyən yerlərdə olurdu. Çünki onlar heç zaman işğalçı olmayıblar. Və onların dövlətlərini işğal edənlərə öz şücaətləri ilə nəyə qadir olduqlarını göstərməyi bacarıblar. Bu çətinlikləri və türklərin başına gələnləri izah etmək üçün çox səhifələr yazmaq lazımdır. Mən isə qısa məlumatlar verməyi söz vermişəm. Xalqların Böyük Səhrada köç etmələri ağılasığmaz böyük bir hadisəyə çevrilmişdi. Bəlkə də həmin köçlər zamanı insanlar quru yol üçün nəqliyyat icad ediblər – palatkalı evciklər çarxlar üstündə, atlara qoşmaqla.

Arxeoloji tapıntılara əsasən, görürük ki, yuxarıda deyildiyi kimi, köç zamanı kəndlər, şəhərlər, yollar, kanallar, körpülər, poçt dərələri salınırdı və daimi cavan nəsil vəhşi torpaqları abadlaşdıra-abadlaşdıra irəli gedirdilər. Bunlar hamısı bir ilin, hətta on ilin də işi deyil vəhşi təbiəti əhilləşdirmək. Odur ki, türklərin səhrada dolaşdıqlarını çoxları onlara cürbəcür adlarla damğalayırdılar, lakin onların zəhmətinin bəhrələrini görənlər həmin o Böyük Səhrada, görmək istəmirlər həqiqəti hətta arxeoloji faktlar əsasında. Türk tayfalarının köç zamanında əzab-əziyyətləri iki-üç əsrədək uzandı. Rahatlıq tapdıqca ailənin böyük uşaqları gedirdilər irəli ata-babalarını təkrarlayaraq, kiçiklər isə qalırdılar valideynləriylə. Bu ənənə türklərdə indi də qalmaqda davam edir, yəni evin kiçik oğlan uşağı ata yurdunda qalmalıdır.

O zamanlarda əgər oğlan uşağı atın balasını (dayçasını) böyütməyində, əhilləşdirilməsində iştirak etmirdisə, ona böyüyəndə at belinə minmək qadağan olunurdu. Və yaxud böyüdükcə ağac əkmirdisə, özünü müdafiə etmirdisə, özünə ev tikməkdə 30 yaşına kimi səy göstərmirdisə, ona qız vermirdilər. Bu ənənələr hələ də bəzi ölkələrdə qalmaqdadır. Yadımdadı, hələ SSRİ vaxtında Ukraynada bu ənənəni nümunə olaraq deyilirdi, yəni əgər bir gənc (oğlan, qız) 30 yaşına kimi özünü hər bir sahədə təxminləşdirə, öz sözünü deyə bilmirdisə, onu işə, ələlxüsus də vəzifəyə qəbul etmirdilər və evlənməyi də sual altında qalırdı.

Murad Adjiyə görə: “Böyük köç birdən-birə baş verə bilməzdi. O hələ VII əsr əvvəl türklər metalişləmə sənətini əldə etmiş və çarxı icad etdikdə bu fikir onlarda yarana bilmişdi. Planetimizin kəşfi və sirlərini öyrənmək onların Göy Tenqrisinə böyük inam və məhəbbətdən irəli gəlirdi və türkləri bu çox çətin, uzunmüddətli yollarda vəyhlərlə irəli aparırdı. Bu zəhmətli işləri görərkən bəzən əsrlər zamanı axıb gedirdi. Nəhayət, Yeddiçay müqəddəsliyi Səhrada çiçəkləndiyi göründü bərabərləndirilmiş Şamkalaya və başqa oazislərlə. Yenə də qazax akademiki A.X.Marqulana icazə verilmədi onların açıqlanmasına. ” Belə.

Böyük köç, Böyük Səhra türklərini gözügötürməyənlərin daimi dərdi-bəlaları olub (kontur planlar hazırlamaqla), onların həqiqətlərini örtüb-basdırmaqla. Əlbəttə, təbiətin ilk kəşfiyyatçıları olan, türklərin icad etdikləri mədəniyyət nümunələri, ənənələri heç də onların “vəhşi köçəri” olmalarının sübutuna gətirib çıxarmır. Necə ki, bunu xristianlar təbliğ edir. Əksinə, vəhşi, vandal özləridir ki, türklərin mədəniyyətlərinə aid olan simvollarını və s. mənimsəyərək, onlara daimi soyqırımlar, aralarında nifaqlar salıblar və türkü bir-biriylə üz-üzə qoyublar.

Murad Adjidan yenə də misal: “Böyük Səhrada türkün keçmiş sivilizasiyası qalmaqdadır. Bundan əlavə, Çin, Parsua, Ərəb xronikasındakı yazılar da bunları yadda saxlayır. 2500 il bundan əvvəl çox möcüzəli və maraqlı mədəniyyət Altaydan qərbə doğru yayılmağa başladı. Altay tezliklə dünya İlahi mərkəzinə çevrildi və bura gəlirdilər öyrənmək üçün, adı Tenqri-Tay idi. Görünür, bura gələnlərdən biri yəhudi Yeşua olub. Onun təəccüblənməsi atlıları gördükdə adlandırmışdı “Allah göndərişləri”, hansı ki, qeyd olunub qədim xristian kitabı olan Apokalipsisdə və dünya tarixində. Sonralar, Yeuşa adı olmuşdu “İusus Xristos” (İsa Məsihi). O, başqa yerdə, Altaydan başqa atlı ordusuna və Göy Allahına rast gələ bilməzdi”.

Qaynaqlarda göstərilənlərə əsasən türklər hər bir: maddi, mənəvi, mədəniyyət, inam və hərbi vəziyyətlərində heç kəsdən geridə deyildilər, əksinə, çox-çox irəli idilər. Məhz buna görə də paxıllıqlar nəticəsində cürbəcür hadisələr baş verirdi türklərə qarşı. Bu həqiqətləri nəinki Şərqin xronikaları, hətta ayrı-ayrı xalqların mifləri, əfsanələri də bunu təsdiqləyir. Misal; “Aktaş” haqqında əfsanə təsdiqləyir əfsanəvi türk xanın Aktaşın birinci Volqa çayına çatmasını və bütün torpaqları özünə tabe etməsi – İdeldən Qafqaza kimi. Qonşular onunla birlik axtarırdılar. Başqa əsərlərdə də var “parıldayan brilyant parıltılarıyla görünür türklərin hünərləri”. Lakin bunların adlarını indi hansı bir türk deyə bilər?

Murad Adjidan yenə: O yazır “Məşhur Britaniya ensiklopediyasında türklər haqqında yazılar var. Lakin Avropanı bir ideya maraqlandırır, avropasentrizm. Bütün dünya ona görünür Avropaya gələnlər kimi. Kim tanıyır vaxtında olan Balamir xanı? Necə yüksəlmişdi Xaraton padşahı? Necə özünü əbədiləşdirmişdi müdrik Donat? Köçərilərin monoqrafiyalarında onlar haqqında heç bir səhifə yoxdur.

Görünür, o monoqrafiyaları yazan müəlliflər fikirləşməyə də qorxurdular ki, türk padşahları: Balamir, Xaraton, Donat çıxarmışlar çöllüləri Avropaya və türklər qarşısında – Vizantiya və Roma hakimləri baş əymişlər, o cümlədən böyüklər – böyüyü olan türkün mərd oğlu Atilla, Roma papasını diz çökdürmüşdü və Böyük köçünü Avropada tamamlamışdı. Avropa onun ayağı altında idi və ona vergi verirdi. Atillanın ölümündən sonra onun 184 (!) oğlu qalmışdı, qızları isə sayılmamışdı.

Bundan sonra atalarının yerinə kimin keçəcəyi üstündə münaqişələr, nifaqlar başlanır və parçalanmalara gedir imperiya. Bu parçalanmalar o vaxt türkləri xalqlara ayırdı və başlandı bu tarix Avropada: burqundlardan, savoylardan, xarvatlardan, bavarlardan, saksonlardan, katalonlardan, serblərdən, çexlərdən, bolqarlardan, macarlardan və başqa “xırda xalqlar”. Beləliklə bir anda Avropa ölkələri yarandı və bu hadisə tarixçilərin heç ağlına da gəlmirdi. Elə bil birdən göydən yerə düşdü bu ölkələr. Başlandı qardaşlar müharibələri və nəsilbənəsil bu ziddiyyət gedirdi.

II-V əsrdə yaranmışdı nəhəng səhra ölkəsi Dəşt-i-Qıpçaq (kıpçak ümumtürklərə verilən addır M.A. tərəfindən simvol kimi).
Altaydan uzaqdakı torpaqlar Atilla vaxtında “alman” (türkcə uzaq deməkdi) adlanırdılar. Buradan da toponim Almaniya (Germaniya) ölkəsinin adı əmələ gəlir. Alman tayfalarının çoxunda göy gözlü, sümüklü üz türkün kök nişanəsindən xəbər verir və onların danışıqları da qədim türk ləhcəsidir. Elə də, ilk tarixi olan bir hissəsi Fransa, İtaliya, İngiltərə, Avstriya, Yuqoslaviya, Çexiya, Bolqariya. türkün izləri açıq-aydın hiss olunur. Arxiv materiallarına əsaslanaraq, bu ölkələr XVI əsrə kimi türk dilində danışıblar. Lakin Qərb kilsə inkvizisiyası zamanı bütün arxivlərdə “nəhəng təmizlik” aparılıb. Xoşbəxtlikdən gözdən qaçanlar olmuşdu və indi məcburiyyət qarşısında qalaraq unudulmuş (unutdurulmuş) türkün tarixi həmin sənədlərə əsasən üzə çıxır. Orta Avropada türklər yaşamışdı. Türk kimi də qalırlar, özlərini unutduraraq.

Əlbəttə, türk coğrafiyası Avropa xəritəsində qalmaqdadır. Onlara əsasən də türklərin tarixi oxunur. Misal olaraq Ulus Burqund nəslinin marşrutu Avropaya başlanıb Baykal dağlarından (orada əsli Şərq “burqund” toponimidir). Sonra Kaspi səhralarında, bir hissəsi Qafqaz ətəklərində yerləşdilər – Karaçayevdə, orada Burqund kəndi də var. 435-ci ildə ulus atasının Atilla olduğunu bildikdə çatdı Fransaya, orada Burqundiyanı möhkəmlətdi – Burqun – yurt etdi. Fransızlar – burqundlar indiyə kimi, öz türk mətbəxindən yeməklər, nə isə geyimdən, xırda detallardan, unudulmamış ənənələr və qaydalar hələ də davam edir. Eləcə də Savaoy ulusun marşrutu başlanırdı Terin-güldən (Baykal gölünün keçmiş adı) ta Orta Avropaya kimi. Terinq – türkcə bolluq sözünə oxşar bir sözdür. Savaoyları terinq – türinq adlandırırdılar. Atillanın tərəfdarlarını, burqundlarla və başqa türk tayfalarıyla birlikdə tarixini İordan qeyd edir – terinqlərin atçılıq məharətlərini. Köklü avropalılar o zaman at saxlamırdılar və inkişaf da etdirmirdilər və kumıs da içmirdilər.

“Balkan” Dunayda əsl qıpçaq meşəsinin adıdır. Türkcə dağ silsiləsi meşə ilə örtülmüş deməkdir, eləcə də bu ad Azərbaycanda da var (görünür, müəllif M.A.Belokanı nəzərdə tutur).

Böyük Səhranın türk sərhədləri İngiltərədə də, görünür, yadda qalmış ingilis-sakson yürüşlərində.

V-VI əsrlərdə türklər başçılıq edirdilər (ulus saklar və ya sakslar). Aborogenləri böldükdə kipçaklar möhkəmlənir, hökumət “adası” qurur Kent – yurtu, bu sonra olur Kent krallığı, hansı türkcə adlanır, “daş üstə qala”. Adanın içində isə Kala şəhəri qaldırılır. Buradan anqlosaksların yürüşləri hazırlanırdı və Ta-de-Kale körfəzindən yola salınırdı. Xəritələr bu informasiyanı da saxlayıb. Burada ən birinci abbat türk adını daşıyırdı Aydan – (şəffaf deməkdir) və aborogenlərə Göy Tenqriyə inam öyrədirdi.

Rusiyada, Moskvanın Kremlilə üzbəüz Moskva çayının sağ tərəfində Bolcuq adlanan yer var. Rus dilində belə söz yoxdu, türkcə isə palçıq deməkdir, rus dilinə tərcüməsi «boloto-qrəzğ» deyilir.

İndiki Rusiyanın səhra şəhərlərinin adları, kökləri türk sözlərinin mənasını daşıyır: Misal; “Orel” – Qartal – “yola düşmək”; Tula – “dolu”; Bryansk -Bryanerek – “birinci, böyük, əsas”; Saratov – Sarıtay – “sarı dağ”; Simbirsk – Simbir – “yeni qəbir”; Kaşira, Koloma, Kaluqa, Voronej, Penza, Çelyabinsk, Kurqan. bunların hamısının mənaları var. Yaddan çıxmış adlar çoxdur, hansılar türklərin ilk doğma vətənlərindən xəbər verir”.

Qədim coğrafiya xəritələri işğalçı İvan Qroznının və I Pyotrun izlərini də göstərirlər ki, necə işğalçı Rusiya öz torpaqlarını artırırdılar öz qonşularının hesabına, hansıları xəritələrdən çalışırlar qara tarix kimi yoxa çıxarsınlar, təzədən isə, özləri istədiyi kimi tarix yazsınlar”. Qoy yazsınlar! Türkün uzunmüddətli gizlədilmiş izləri artıq üzə çıxıb. İndi ağıllı başlar lazımdır ki, türkün mədəniyyətini anlamayanlara mədəni surətdə anlatsınlar.

Baxmayaraq ki, rusun kökü də türkdü, ancaq ona unutdurublar. Yenə bir misal Murad Adjidan “Təsadüfi deyil ki, qədim türk şəhəri Kipenzay, hansı ki, Avropa xəritələrində qeyd olunub, sonradan onun adı çevrilib rus şəhəri Penzaya və yaxud Şapaşkar – Çeboskar, Buruninej – Voronej, Çelaba – Çelyabinsk olublar”.

Beləliklə, Murad Adjinin axtarışlarının səyi nəticəsində gördüyümüz kimi, bu qədər sahələrin sahibləri olan türklər elə bil tarixdən yoxa çıxıblar. Hər vuruşlardan sonra ulus, ulusu yoxa çıxarırdılar (çıxartdırırdılar və yaxud yeni bir xalqa çevirirdilər və əritdirirdilər). Buna baxmayaraq, indiyə kimi nənə-baba əcdadlarının az da olsa, nişanələrinin izləri Avropada və başqa ölkələrdə qalmaqdadı.

Bunları yalnız və yalnız üzə çıxan sənədlər əsasında mədəniyyət əlaqələrilə üzə çıxarıb möhkəmlətmək olar. Çünki hələ yer kürəsində türk nəslinin canlı şahidləri türk dövlətlərində və s. yerlərdə, ən qabaqcıl, sülhməramlıların fəal iştirakçıları yaşamaqdadırlar.

Türklərin kompakt yaşadıqları yerlər başlayır bütün Qafqazdan ta İrana kimi, o cümlədən, bütöv Azərbaycan dövlətçiliyi, Türkiyə, Orta Asiya türk dövlətləri və Rusiyanın işğallarından sonra daxilində qalan türk avtonom respublikaları və dünyada yaşayan türk icmaları hansılar çoxluq təşkil edirlər, dünya xalqlar arasında və hamısı da sakitcə öz işləri ilə məşğuldurlar, heç bir kəsə toxunmadan. Yenə deyirəm, Murad Adjinin kitabını oxumağa dəyər.

O, çox ətraflı və dəqiq gizlədilmiş türk tarixinə istər Altaydan, istərsə də Qafqazdan geniş açıqlamalar verir. Mən, demək olar ki, bir neçə ola-olmaz məlumat verdim. O, Azərbaycan haqqında da qiymətli səhifələr az yazmayıb, hətta deyir “əgər mən faktiki sənədlərə arxalanmasaydım, ermənilər və s. məni parça-parça edərdilər”.

Türklər formalaşdıqca daimi əzab-əziyyətlərlə, çətinliklərlə üz-üzə qalıblar yadelli ölkələrin dini və dövlət xadimləri tərəfindən.

Türklərin mədəniyyətinə, inanc işarələrinə, əlyazmalarına yiyələnərək özlərini inamlarından – “Göy Tenqri”sindən (Tanrısından) rast gəldikcə, əsrlər boyu çalışıblar unutdursunlar, başqa dinlərə inandırsınlar, tabe olmayanları məhv ediblər, lakin nə köklərini, nə də inamlarını kəsə – undutdura bilməyiblər. Belə mühitlərdə türklərin Atillaları, Hunları, Teymuriləri, Gül-Tekinləri. Çingizxanları, Babəkləri, Cavanşirləri və s. kimiləri olub və olmaqda da davam edirlər, əlbəttə, Dədə Qorqud kimi ilhamvericiləri başda olmaqla, milli mərdlik, cəsur, vicdanlı şəxsiyyətləri mübarizə meydanına çıxıb və türkün kim olduqlarını dünyada özünü müdafiədə göstəriblər. O, çətin soyqırım zamanında həmçinin türklər arasında nifaqlar salınan ulus-ulusı qırdıqca Gül-Tekin xanın son sözlərindən min ildən artıq keçsə də, elə bil indi həkk olunub daşlara (mən bunu bilə-bilə təkrarlayıram).

“Məgər, həqiqətən düşmənçilik daxil olub biz türklərə. Yox! Düşmənçilik daimi deyil. Düşmənin ağzından çıxan söz zəhər oldu biz türklərə, qoy həqiqətin sözü dərman-məlhəm olsun bizlərə”. Amin!

Görün bu sözlərdə nə qədər müdriklik var. Odur ki, gəlin hamımız həqiqəti axtaraq, üzə çıxaraq və zirvələr fəth etmək üçün daha da zənginləşək.

Əsmət muxtarova türk xalqlarının tarixi

“Kitabxana xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir”

” Kitab hər bir xalqın tarixidir, mədəniyyətidir, elmidir, bu günüdür, sabahıdır, gələcəyidir. Kitab hər bir xalqın milli qüruru, vətənə məhəbbət mənbəyidir”

Professor Abuzər Xələfov faydalı ömür yaşamış, respublikada kitabxanaşünaslıq elminin banisi olmuş, böyük bir kitabxanaşünaslıq məktəbi yaratmışdır.

Bütövlükdə 25 il Kitabxanaçılıq fakültəsinin dekanı vəzifəsində işləyən A.Xələfov özünün təşəbbüskarlıq fəaliyyəti, təşkilatçılıq bacarığı və idarəçilik metodları ilə böyük nüfuz qazanmış, yüksəkixtisaslı milli kitabxanaşünas-biblioqraf kadrların hazırlanması istiqamətində səmərəli iş aparmışdır.

Professor Xələfovun fəal iştirakı ilə “Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı” hazırlanmışdır.

A.Xələfov yüksək səviyyəli alim, səriştəli pedaqoq-müəllim, təcrübəli rəhbər işçi, fəal ictimai xadimdir. Onun səmərəli elmi-tədqiqat fəaliyyəti həm Azərbaycanda, həm də xarici ölkələrdə geniş şöhrət qazanmışdır.

Əbülfəs QARAYEV,
Azərbaycan Respublikasının
Mədəniyyət və Turizm naziri

Bəşəriyyət tarixində elə şəxsiyyətlər olmuşdur ki, onların həyat və fəaliyyəti, qoyduğu izlər heç vaxt unudulmur, zaman keçdikcə daha parlaqlıqla özünü büruzə verir. Azərbaycan xalqı daim belə oğullarına güvənmiş, onların sözünün dəyərinə, zəkasının dərinliyinə pənah aparmışdır.

Biz fəxr edə bilərik ki, Bakı Dövlət Universiteti kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor, BMT yanında Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi Abuzər Alı oğlu Xələfov da belə şəxsiyyətlərdəndir.

Azərbaycanda opera, dramaturgiya, mətbuatın öz baniləri olduğu kimi, cəsarətlə deyə bilərik ki, kitabxanaşünaslıq elminin də banisi məhz Abuzər Xələfov olmuşdur.

Abuzər müəllim universitetimizin əsas sütunlarından biri kimi bu gün də yorulmadan fəaliyyət göstərir. Onun fəaliyyət sferası o qədər genişdir ki, BDU-nun elmi, pedaqoji və ictimai həyatını Abuzər müəllimsiz təsəvvür etmək çətindir. Yaşının bu kamillik çağında topladığı təcrübəni, bildiklərini gənc nəslə çatdırmaq üçün yorulmadan çalışır.

Abel MƏHƏRRƏMOV ,

Bakı Dövlət Universitetinin rektoru,
akademik, Əməkdar elm xadimi,
Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü

Mən Abuzər müəllimi universitetdə tələbə olduğum illərdən tanıyıram. O, bizim kursdan iki il əvvəl universiteti bitirmiş və gənc perspektivli kadr kimi kitabxanaşünaslıq kafedrasında müəllim vəzifəsində saxlanılmışdır. A.Xələfov müəllimlikdən professor və həmin kafedranın müdiri vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir.

Abuzər müəllimin elmi və pedaqoji fəaliyyətinin başlamasından bu günə qədər onun həyatı mənim gözüm önündə keçmişdir. Yarım əsrdən çoxdur ki, o, Universitetin Böyük Elmi Şurasının üzvüdür. Mən bütün vacib məsələlərin həllində Abuzər müəllimin prinsipial mövqeyinin şahidi olmuşam.

Professor A.Xələfov Azərbaycanda kitabxanaşünaslıq elminin banisi, milli kitabxanaşünaslıq elmi məktəbinin yaranması, ali kitabxanaçılıq-informasiya təhsilinin təşkilatçısı, görkəmli elm və mədəniyyət xadimi kimi ölkəmizdə və xaricdə yaxşı tanınan görkəmli ziyalılarımızdandır. Demək olar ki, respublikamızda fəaliyyət göstərən bütün kitabxanaşünas alimlər bu məktəbin – Abuzər Xələfov elmi məktəbinin yetişdirmələridir. O, ən qədim dövrlərdən zəmanəmizə qədər Azərbaycan kitabxana işinin tarixini və inkişaf istiqamətlərini hərtərəfli tədqiq etmiş, sanballı monoqrafiyaları ilə ölkəmizdə ilk dəfə olaraq bu sahənin bünövrəsini qoymuşdur.

Bəhram ƏSGƏROV,
Əməkdar elm xadimi, akademik

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yanında Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, Azərbaycan Kitabxanaçılar Cəmiyyətinin prezidenti, Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, tarix elmləri doktoru, respublikanın Əməkdar elm xadimi, əməkdar mədəniyyət işçisi, Prezident təqaüdçüsü, “Şöhrət” ordenli, professor Abuzər Xələfov Azərbaycanda milli kitabxanaşünaslıq elminin banisi, ölkəmizdə ali kitabxanaçılıq təhsilinin təşkilatçılarından biridir.

Azərbaycanda kitabxanaşünaslıq nəzəriyyəsinin elmi əsasını qoymuş Abuzər Xələfovun bir mütəxəssis, alim, şəxsiyyət kimi formalaşmasında Mir Cəlal Paşayev, Yusif Məmmədəliyev, Cəfər Xəndan, Məmməd Arif Dadaşzadə, Əliheydər Qarayev, Həmid Araslı kimi görkəmli alim-pedaqoqların böyük rolu olmuşdur. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Prezidenti, akademik Yusif Məmmədəliyev gənc alim Abuzər Xələfova daim dəstək olur, ondan diqqət və qayğısını əsirgəmirdi.

Böyük alimlərin elmi ənənələrini davam etdirərək A.Xələfov kitabxanaşünaslıq-biblioqrafiya sahəsində xüsusi elmi məktəb yaratmış, kitabxana işinin tarixi, nəzəriyyəsi, metodologiyası ilə bağlı geniş tədqiqatlar aparan onlarla elmlər doktoru və elmlər namizədinin hazırlanmasında elmi rəhbər, elmi məsləhətçi və ya opponent kimi iştirak etmişdir.

Sevda MƏMMƏDƏLİYEVA,

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm nazirinin müavini,
AMEA-nın müxbir üzvü,
fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Mən Abuzər müəllimi 1960-cı illərdən tanıyıram. O zaman Abuzər Xələfov Bakı Dövlət Universitetində yenicə fəaliyyətə başlayan kitabxanaçılıq fakültəsinin dekanı təyin olunmuşdu. Əlbəttə, hər bir işin başlanğıcı çox çətin olur. Bu dövrdə universitetdə belə bir fakültənin yaradılması Azərbaycan kitabxanaşünaslığı və biblioqrafiyaşünaslığı tarixində yeni bir mərhələnin başlanğıcı idi. Bu baxımdan şöbədən fakültəyə çevrilmiş kitabxanaçılıq fakültəsinin formalaşması, yeni kadrların işə cəlb olunması xüsusi işgüzarlıq və təşkilatçılıq tələb edirdi. Bütün bu işlərin ağırlığı gənc dekan A.Xələfovun üzərinə düşürdü. Ona görə də o, var gücü ilə çalışır, başçılıq etdiyi fakültənin inkişafı naminə səy göstərirdi.

Respublikamızda kitabxana işi sahəsində ilk elmlər namizədi və doktoru olan Abuzər Xələfov 25 il BDU-nun kitabxanaçılıq fakültəsinə rəhbərlik etmiş, həmin fakültəni SSRİ miqyasında tanınan aparıcı tədris müəssisələrindən birinə çevirməyi bacarmışdı. Demək olar ki, Azərbaycanda kitabxanaşünaslığın bir elm kimi formalaşması, inkişafı və tərəqqisi məhz professor A.Xələfovun adı ilə bağlıdır. 60 ildən çoxdur ki, kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıq ixtisasları üzrə kadr hazırlığı onun gərgin zəhməti və səmərəli fəaliyyəti sayəsində formalaşaraq bugünkü səviyyəyə gəlib çatmışdır. Ona görə də A.Xələfovu həmişə bu sahənin canlı salnaməsi hesab edirlər. Fakültənin elmi-tədqiqat, tədris, pedaqoji işi birbaşa onun təşkilatçılığı ilə formalaşmışdır.

Məsumə MƏLİKOVA,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü,
Əməkdar elm xadimi, hüquq elmləri doktoru,
professor

Yağı tapdağı altında qalmış ulu Göyçəmiz yalnız saz-söz sənətinin beşiyi olmayıb, Azərbaycan elminə, incəsənətinə, mədəniyyətinə bəxş etdiyi görkəmli elm xadimləri, ziyalıları ilə də tanınıbdır. Belə ziyalılardan biri də Azərbaycan kitabxanaçılıq elmi məktəbinin banisi, Əməkdar elm xadimi, BMT yanında Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, tarix elmləri doktoru, professor Abuzər Alı oğlu Xələfovdur.

Şəxsən tanıdığım, yüksək ziyalılığına, müdrikliyinə, təmkinli davranışına, sözün yerini bilməsinə – danışmaq lazım gələndə susmamasına, susmaq lazım gələndə danışmamasına, böyük natiqlik qabiliyyətinə məftun olduğum, ömrünün 85-ci ilinə qədəm qoyan görkəmli alim-pedaqoqun özünə şöhrət, elmimizə, təhsilimizə, mədəniyyətimizə fayda gətirən 65 illik səmərəli fəaliyyəti haqqında bu qısa yazıda nəyi xüsusi vurğulamaq, nəyi isə ikinci dərəcəli hesab etməkdə çox çətinlik çəkdim.

Ayrıca Abuzər müəllimin geniş dünyagörüşünü, yüksək təşkilatçılıq məharətini, uzaqgörənliyini qeyd etməliyəm. Mənim BDU-da əmək fəaliyyətinə başladığım 1971-ci ildən indiyə qədər müşahidə etdiyim, bütün rektorların strateji qərarlar qəbul edərkən Abuzər müəllimin məsləhətinə ehtiyac duymaları, onun müdrik fikirlərindən yararlanmaları faktı danılmazdır.

Bir ibrətamiz faktı da qeyd etmək istəyirəm ki, son dövrlərin informatlaşma tendensiyasını bəlkə gənclərdən də tez duyan, bunun zəruriliyini, faydasını hiss edənlərdən biri də məhz professor A.Xələfov idi. O, kitabxana işinin, kitabxanaşünaslıq elminin, təhsilinin yeni ideyalar, yeni texnologiyalar əsasında qurulmasının əsas təbliğatçısı, bu sahədə elmi əsaslı strateji xəttin hazırlanması məqsədilə BDU-da yaradılan “Kitabxanaların kompüterləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasının təşəbbüskarı və rəhbəri oldu.

Mən əziz Abuzər müəllimi qarşıdan gələn 85 illik yubileyi münasibəti ilə ürəkdən təbrik edir, ona hələ çox-çox uzun illər sağlam ömür, yaradıcı və səmərəli fəaliyyətində yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

Yusif Məmmədov,
Azərbaycan Respubliksı Təhsil nazirinin müşaviri,
AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor

1964-cü ilin yazında M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasında “Azərbaycan kitabı dünən, bu gün və sabah” mövzusunda elmi-nəzəri konfransı keçirilirdi. Konfransda mən Abbas Səhhətin yeni şeirlər kitabı barədə “Yenə öz santurunu çaldı zaman” adlı bir məruzə ilə çıxış etməliydim. Bu mənim elmi konfranslardakı tələbəlik illərində ilk çıxışım idi. Növbə mənə çatanda çıxışımı edib gecikdiyim dərsə çatmaq üçün tələsik zaldan çıxmaq istəyəndə işarə etdilər ki, “getmək olmaz, axıra qədər oturmaq lazımdır”. Mən də qayıdıb yerimdə oturdum. Axırda çıxışları dəyərləndirməyə, kiminə hədiyyə kitab, kiminə kinoteatrlara getməyə bilet hədiyyə etdilər. Mənim məruzəmi isə indi də xatirə kimi arxivimdə saxladığım birinci dərəcəli diploma layiq gördülər. Adım çəkiləndə qalxıb münsiflər heyətinin əyləşdiyi stola yaxınlaşmaq istəyirdim ki, bayaqdan bəri zalda hamının, xüsusən qızların diqqət mərkəzində olan ucaboylu, yaraşıqlı, xüsusi zövqlə geyinmiş gülərüzlü bir insan olan sədri qarşımda gördüm. O, əlimi sıxaraq diplomu mənə təqdim etdi:

– Təbrik edirəm, harada oxuyursan? – deyə mehribanlıqla soruşdu.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) ikinci kursunda oxuduğumu eşidəndə bir az sevinən, fərəhlənən kimi oldu:

– Nə yaxşı, universitetdə görüşərik, – deyə əlini qayğı ilə çiynimə qoyub elə əvvəlki mehribanlıqla sözünə davam etdi:

– Nə ehtiyacın, çətinliyin olsa, mənə müraciət etməyi unutma,- dedi.

Bu, o vaxt universitetdə yenicə təşkil edilmiş kitabxanaçılıq fakültəsinin dekanı Abuzər Xələfov idi”.

Azad NƏBİYEV,
AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Görkəmli kitabxanaşünas alim 60 ildən artıqdır ki, kitabxana işinin tarixi və nəzəriyyəsi problemləri ilə yanaşı, müntəzəm olaraq Azərbaycanda kitabxanaçılıq təhsilinin nəzəri və metodoloji əsasları məsələlərini hazırlayıb tətbiq etməklə də məşğuldur.

Ali təhsil sistemində tədris proseslərinin mahir bilicisi kimi tanınan professor A.Xələfov istər respublikamızda, istərsə də Bakı Dövlət Universitetində ali təhsilin yenidən qurulması və optimallaşdırılması ilə bağlı mühüm məsələlərin həllində yaxından iştirak edir və bu sahəyə öz sanballı töhfəsini verir.

Professor A.Xələfov yüksək səviyyəli alim, səriştəli pedaqoq-müəllim, təcrübəli rəhbər işçi, fəal ictimai xadimdir.

Professor A.Xələfovun elmi yaradıcılığında Azərbaycanda kitab və kitabxana mədəniyyətinin təşəkkülü və inkişaf tarixinin tədqiq edilib ümumiləşdirilməsi mühüm yer tutur.

Əsmət MUXTAROVA,
Türk xalqları tarixi kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor

Abuzər müəllim Azərbaycanımızın dilbər guşələrindən birində – Göyçə mahalında dünyaya göz açmışdır. O, uşaqlığı, yeniyetmə illərini burada keçirmiş və orta təhsil almışdır. Ailənin zəhmətkeş üzvlərindən biri kimi İkinci Dünya müharibəsinin o qanlı-qadalı illərində arxa cəbhə işlərində var qüvvəsini əsirgəməmişdir.

Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) filologiya fakültəsinə daxil olmuş və təhsilini əla qiymətlərlə başa vurmuşdur. Gələcəyi olan kadr kimi BDU-nun Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya kafedrasında müəllim vəzifəsinə təyin edilmişdir. Abuzər müəllimin elə bu ildən gərgin elmi-pedaqoji fəaliyyəti başlayır. Gənc ikən namizədlik və doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Az bir vaxtda Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda kitabxanaşünaslıq sahəsində görkəmli alim və elm fədaisi kimi tanınır. Ölkəmizdə kitabxanaşünaslıq fakültəsinin təşkili də çox hörmətli yubilyarın adı ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, böyük idarəçilik təcrübəsinə malik olan Abuzər müəllim 25 il özünün yaratdığı kitabxanaşünaslıq fakültəsinin dekanı vəzifəsində işləmişdir.

Görkəmli alim və bacarıqlı təşkilatçı, respublikamızda elm-təhsil təəssübkeşi olan professor A.Xələfov müvafiq elm sahəsinin inkişafı naminə var gücünü əsirgəməmiş və böyük uğurlar əldə etmişdir.

Professor A.Xələfov ilk dəfə olaraq Azərbaycanın kitabxanaşünaslıq tarixini geniş planda tədqiq etmiş və bu sahədə yazdığı fundamental əsərlər müəllifə böyük şöhrət gətirmişdir. Xalqımızın çoxəsrlik kitabxana tarixinin işıqlandırılmasında Abuzər müəllimin müstəsna xidmətləri vardır.

Tofiq VƏLİYEV,
tarix elmləri doktoru, professor

Bütün ibtidai, ali və akademik təhsilə gedən yollar kitabdan başlayır, kitabla davam edir. Kitab və kitabxana adının zəngin məzmunu vardır. Bu adlarda mədəniyyət və elm tariximiz, nailiyyətimiz, düşüncə tərzimiz, bir millət olaraq kimliyimiz, ideallarımız və s. tərənnüm olunur.

Kitablardan, yazılı mənbələrdə tariximiz, keçdiyimiz yolun mürəkkəbliyi daha aydın, məzmunlu əks olunmaqla zəngin informasiya alırıq. Onlardan daha səmərəli istifadə etmək, kitablarda əks olunan bilikləri mənəvi, maddi sərvətlərə və dünyəvi nailiyyətlərə çevirmək üçün onları adi oxucu kimi yox, kitabın və kitabxanaçılığın biliciləri kimi oxumaq-öyrənmək lazım gəlir.

Abuzər Xələfov kitabxanaçılıq təhsilinin müasir konsepsiyasının əsasını formalaşdırmışdır. O, yaratmış olduğu geniş profilli “Kitabxanaçılıq informatikası”, “Kitabxanaçılıq kompüterləşdirilməsi”, “Kitabxanaçılıq pedaqogikası”, “Kitabxanaçılıq psixologiyası”, “Kitabxana iqtisadiyyatı”, “Kitabxanaçı peşəsi” kimi istiqamətlərin yaranmasına dair qiymətli ideya və təkliflər vermişdir. Deyilənlər Abuzər müəllimin geniş dünyagörüşlü alimliyindən və yüksək səviyyəli təhsil işçisi olmasından xəbər verir. Məhz ona görə də professor təhsil islahatı dövründə bu sahədə çalışanların ön cərgəsində gedənlərdəndir.

Çoxlu sayda əsərlərin müəllifi, namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının rəhbəri olması onun elmi məktəbindən, Əməkdar mədəniyyət işçisi, elm xadimi olmaqla “Şöhrət” ordeninə layiq görülməsi dünya şöhrətli olmasından xəbər verir.

Şövqi GÖYÇAYLI,
Ətraf mühitin mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrasının müdiri,
Əməkdar elm xadimi, coğrafiya elmləri doktoru,
professor

Hər dəfə Abuzər Xələfovu düşünəndə mənə elə gəlir ki, orta əsrlərdə, yaxud da gələcək əsrlərdə bu dünyaya gəlsəydi yenə də elə həmin səliqə-səhmanı, müdrik danışığı, adamı dinləmək bəsirəti ilə fərqlənəcək, çevrəsindəkilərin də eyni mövqeyi qorumasına haqq qazandıracaqdı. Çünki böyük Şərq müdriklərinin zəka nurundan pay alan professor Abuzər Xələfovun kitablar aləmi ilə real həyat əlaqələrini vəhdətdə götürülməsi yalnız elmi və bilik səviyyəsi ilə sərhədlənmir. Bu həm də Abuzər müəllimin və onun kimi uşaqlıq və gənclik illəri İkinci Dünya müharibəsi dövrünə düşənlərin həyat təcrübəsindən qaynaqlanır. Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrindən “Saz” və “Tütək səsi” kimi əsərləri oxumaqla həmin gəncliyin iztirablarına aşina olmaq, onların kədər və sevincini duymaq, canında-qanında azadlıq, müstəqillik və yaşamaq eşqini görmək mümkündür. Belə bir tarixi gerçəkliyi görmüş insanın müasir Azərbaycana necə bir sevgiylə bağlandığını qiymətləndirmək isə çətin deyil.

Orta məktəb illəri 1941-1945-ci illərə təsadüf edən Abuzər Xələfov, sonrakı bərpa və quruculuq illərində qarşısına çıxan çətinliklər, iqtisadi problemlər axarında yeganə bir yol seçdi – elm və təhsil əldə etmək, bu yolla müasirlərinə, həmvətənlərinə xidmət göstərmək.

Mən Abuzər müəllimlə çox da yaxınlıq etməmişəm, onunla səfərdə olmamışam, çay süfrəsində deyib-gülməmişəm. Amma, mənə elə gəlir ki, bu müdrik insanla uzun illərdir ki, tanışam. Bu, onun sadə, aydın məntiqi, qayğıkeş münasibəti, el ağsaqqalına xas olan ərkyana söhbəti, hər kəsi yerişindən, duruşundan tanıması ilə bağlıdır, zənnindəyəm. Və bir də məni ona bağlayan ulu ozanımız Dədə Ələsgər yurdunun həqiqi mənada təəssübkeşi olması, saza, sözə, adət-ənənəyə, milli kimliyə böyük ehtiramla yanaşması, klassik irsə həqiqi varis olmasıdır.

Şamil VƏLİYEV,
Jurnalistika tarixi kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru,
professor

Abuzər Xələfov. Bu ad Azərbaycanda hamıya bəllidir. Elm sahəsində yeni istiqamət göstərən şəxslərə, milli elmə ixtiralar gətirənlərə bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da böyük hörmət var. Belə şəxslər çox da olmasa, az da deyil. Lakin xüsusi hörmət o şəxslərə göstərilir ki, onlar elmin yeni istiqamətini kəşf edib, həmin elmin zirvəsinə yüksəlirlər. Bu cür şəxslər çox azdır, onları, necə deyərlər, barmaqla saymaq olar. Mənim aləmimdə Abuzər Xələfov məhz belə nadir şəxslərdəndir.

1950-1955-ci illərdə Abuzər Xələfov Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin tələbəsi olmuş, həmin illərdə filologiya fakültəsinin görkəmli professorlarının mühazirə və seminar dərslərindən çox şey götürmüşdür. Ədəbiyyatşünaslığa girişdən Mir Cəlalın, folklordan Məmmədhüseyn Təhmasibin, qədim Azərbaycan ədəbiyyatından Mikayıl Rəfilinin, orta əsrlər ədəbiyyatından Həmid Araslının, XIX əsr ədəbiyyatından Feyzulla Qasımzadənin, XX əsr ədəbiyyatından Abbas Zamanovun, sovet ədəbiyyatından Cəfər Xəndanın, xarici ədəbiyyatdan Əli Sultanlının, rus ədəbiyyatından Məmməd Arifin , ədəbi tənqiddən Məmmədcəfər Cəfərovun, estetikadan Cəfər Cəfərovun dərslərindən bəhrələnməmək olardımı? Bu görkəmli pedaqoq və alimlər gənc nəslin elmə yiyələnmələrində müstəsna rol oynamışlar.

Kim bilir, bəlkə onların parlaq mühazirələrinin, maraqlı seminar dərslərinin təsiri altında Abuzər Xələfovun nə vaxtsa kitabxanaşünaslıq elminin müstəqil olmasına və bu sahədə də adları çəkilən alimlər yetişməsini arzulamağa vadar etdi?

Təsadüfi deyil ki, adları çəkilən görkəmli filoloq-alimlər də Abuzər Xələfovu digər tələbələrdən fərqləndirib, onun öz sıralarına qatılmağı üçün səylərini əsirgəmədilər.

Aqil HACIYEV,
Klassik Rus ədəbiyyatı kafedrasının müdiri,
filologiya elmləri doktoru, “Şöhrət” ordenli,
professor

Görkəmli elm xadimi, böyük şəxsiyyət və ziyalı Abuzər müəllim haqqında fikir söyləmək şərəfli olmaqla bərabər çox böyük məsuliyyət tələb edir.

Professor Abuzər Xələfovun adı çəkiləndə Azərbaycanda XX əsrin əllinci illərindən başlayaraq indiyə kimi elm və təhsilin formalaşması və inkişafı yada düşür. Çünki insanı şəxsiyyət edən və inkişaf etmiş bir bəşər övladına çevirən onun aldığı təhsil və ona savad verən müəllimlərdir. Bunların əsasında isə onun oxuduğu və mütaliə etdiyi kitablar durur. Bu isə sözün əsl mənasında Abuzər müəllim deməkdir. Qoy heç bir alimimiz, ziyalımız (əlbəttə hamımızın sevdiyi insanlar) inciməsin. Çünki Abuzər müəllimin bu sahədə müstəsna rolu vardır.

Biz kitab deyəndə onunla bağlı bütün sahələri düşünürük. Cəsarətlə demək olar ki, Abuzər müəllim nəinki Azərbaycanda, hətta Sovetlər İttifaqında kitabxanaşünaslıq elminin banisidir. Professor Abuzər Xələfov Milli kitabxanaşünaslıq elmi mərkəzini yaratmışdır. O, ali kitabxanaçılıq-informasiya təhsilinin əsasını qoymuşdur. Abuzər müəllim Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi və inkişaf istiqamətlərini hərtərəfli tədqiq etmiş böyük alimdir. Onun çoxsaylı tələbələri öz müəllim və rəhbərinin işlərini bacarıqla davam etdirirlər.

Əli ƏHMƏDOV,
Funksiyalar nəzəriyyəsi və funksional analiz kafedrasının müdiri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor

Professor A.Xələfovun əsli-soyu Vətənimizin təkrarsız, dilbər guşələrindən biri olan Göyçə mahalındandır. Göyçə mahalı deyərkən, ilk növbədə, onun dəyərli, şan-şöhrətli şəxsiyyətləri – adları tarixin şanlı səhifələrinə həkk olunmuş vətən övladları yada düşür. Miskin Abdal, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Nəcəf, Aşıq Əsəd, Qandal Nağı, Səmədağa, Mirzə Bəylər, Məşədi İsa, Hacı Nağı, Yunis Rzayev, Talıb Musayev, Qəşəm Aslanov, Tapdıq Əmiraslanov və başqa hörmətə və ehtirama layiq insanlar yada düşür. Professor Abuzər Xələfov da məhz belə ünlü şəxsiyyətlərin varislərindəndir. Cil kəndindən çıxan ilk elmlər doktoru, professor, kitabxanaçılıq fakültəsinin ilk dekanı (1962-ci ildə şöbə fakültəyə çevrilərkən) olub.

Abuzər müəllim haqqında, onun elmdəki xidmətləri barəsində ilk məlumatları, xoş söhbətləri ana babam Sədənağaclı (sonradan bu kənd Güney adlandırıldı) Allahverdi Məmmədoğlundan eşitmişəm. O zaman mən Bakıda tələbə idim. Abuzər müəllim ilə bütün Göyçə mahalı fəxr edirdi, el-obanın arzu olunan sevimli bir eloğlusu, möhtərəm qonağı idi. Göyçənin başqa sayılan kişiləri kimi, babam da həmişə yay aylarında Abuzər müəllim Vətənə gələndə vaxt tapıb onu evimizə qonaq çağırırdı. Professor Abuzər Xələfovdan əvvəl babam onun atası Alı kişi ilə, balabançı Əli kişi ilə (Abbas Mazanovun atası) çox yaxın idilər, dədə-baba dostluqları vardı. Atam Aşıq Oruc da Xələflilərlə çox yaxın münasibət saxlayırdı. Mən ali təhsilimi başa vurub Bakıda aspiranturada oxuyan dövrdə Abuzər müəllimlə tez-tez görüşüb hal-əhval tutmağa başladım. Çox vaxt atamla (o, dünyasını dəyişəndən sonra isə hərbçi polkovnik qardaşım Nəbi ilə) maraqlanar, onu xəbər alardım. Abuzər müəllim mayası zəhmətdən yoğrulan, tanıdıqları insanlara qayğı və ehtiramla yanaşan yaxşılıq etməkdən yorulmayan, köməyə ehtiyacı olanlara canıdildən əl tutan və bu işlərdən zövq alan, gənclərə doğru yol, ağıllı məsləhətlər verən təmənnasız bir ağsaqqaldır.

Görkəmli alim A.Xələfova bütün müsəlmanların ən müqəddəs arzuları və vəzifələri olan Həcc, Məşhəd və Kərbəla ziyarətlərinə getmək də nəsib olmuşdur.

Abuzər sözü ərəbcə “mənəvi baxımdan sahib duran” anlamında, farsca isə “qızıl suyu” mənasında işlənir. Bizim fikrimizcə, Abuzər müəllimin adı onun işinə, fəaliyyətinə uyğun bir məzmunu ifadə edir. O, bilik xəzinəsinə, elm xəzinəsinə, kitaba sahib duran bir şəxsiyyətdir.

İsmayıl MƏMMƏDOV,
Azərbaycan MEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor

Abuzər Xələfovun güclü təşkilatçılıq qabiliyyəti var. Abuzər Xələfov bu fakültəyə müəllim kimi, hər adamın gəlməsinə imkan vermədi, onu qorudu və öz yeganəliyini təmin edə bildi. Ona görə bu fakültəyə bəzən Abuzər Xələfovun fakültəsi də deyirlər.

Abuzər Xələfov BDU-nun ictimai həyatında fəal iştirak edir. Universitet tədris-metodşurasının üzvü, Ağsaqqallar Şurasının sədridir. BDU Nəşriyyat Şurasının sədri kimi çox məsuliyyətli işin öhdəsindən layiqincə gəlir. Proqram və dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin rəyə göndərilməsi, müzakirəsi xeyli zəhmət və vaxt tələb edir. İndiyə kimi yüzlərlə belə əsərlər bu şuranın müzakirəsindən keçib, qrif alıb, çap olunubdur. Abuzər Xələfov Universitetin Böyük Elmi Şurasının üzvü kimi də çox fəaldır. Çıxışlar edir, təkliflər irəli sürür, müzakirə olunan məsələlər haqqında sözünü deyir”.

Yusif SEYİDOV,
Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru,
professor, Prezident təqaüdçüsü

Professor Abuzər Alı oğlu Xələfovu mən 1950-ci illərdən tanıyıram. Mənimlə Abuzər müəllimin həyat yolumuzda az-çox oxşarlıq var. Hər ikimiz 1931-ci ilin dekabr ayında, qarlı bir gündə dünyaya gəlmişik. Mən Kürdəmir rayonunun Dəyirmanlı kəndində, Abuzər Xələfov isə Qərbi Azərbaycanda, Göyçə mahalının Cil kəndində. Hər ikimiz orta təhsilimizi kənd məktəbində almış, ali təhsil üçün isə Bakı Dövlət Universitetinə üz tutmuşuq. Ömrümüzü bu möhtəşəm elm və tədris ocağında keçirmişik. Ən böyük xoşbəxtliyimiz də elə bu olub. Xoşbəxtlik ona görə ki, BDU son 10 ildə möcüzəvi inkişaf edərək dünya şöhrəti qazanıb. Həmişə nümunəvi qonşu olmuşuq. Həyat amalımızda eynilik var: elmdə yaratmaq və xalqa yaymaq. Deyilənləri nəzərə alıb Abuzər Xələfov adlı bu böyük insan haqqında 85 illik yubileyi münasibətilə bir neçə söz deməyə cəsarət edirəm.

Abuzər müəllim hələ gənc yaşlarında ali təhsil qanunlarını yaxşı bilirdi. Metodiki baxımdan çətinliyə düşən müxtəlif ixtisas sahibləri onun yanına qaçırdılar. Mən də Abuzər müəllimə çox müraciət etmişəm. O, cavan ikən tədrisdə ağsaqqallıq edirdi. Ötən 60 ildə mən Abuzər Xələfovu həmişə və hər bir problemin həllində prinsipial görmüşəm. Ona görə yarım əsrdən çox bir müddətdə BDU-nun ağırlığını çiyinlərində saxlayan dayaqlardan biri kimi etiraf edilib, indi də elədir. “Hər bir qab gec-tez dolur, elm qabı isə heç vaxt dolmur” (Həzrət Əli).

Qara MUSTAFAYEV,
Onurğasızlar zoologiyası kafedrasının müdiri,
Əməkdar elm xadimi, biologiya elmləri doktoru, professor,
Prezident təqaüdçüsü

Abuzər Xələfov son dərəcə çalışqan, təşəbbüskar və olduqca səmimi, obyektiv insandır. Mən onu 40 ildən çoxdur ki, tanıyıram. Universitet daxilində və kənarda da Abuzər müəllim həmişə məzmunlu, məntiqli çıxışları ilə fərqlənib.

Abuzər müəllim Azərbaycanda kitabxana işinin tarixini və inkişafını mükəmməl tədqiq edən və topladığı zəngin materialları monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitləri şəklində oxuculara çatdıran görkəmli alim-tədqiqatçı və pedaqoqdur. O, nəinki kitabxanaçılıq fakültəsində, həm də BDU-nun kitabxana fondunun zənginləşməsində, bu sahədə ixtisasçı kadrların hazırlanmasında, seçilməsində də çox mühüm işlər görmüşdür.

A.Xələfov kitabxana işinin təşkilində novator alim kimi müasir informasiya vasitələrini – kompüter texnikasını və İnternet sistemini kitabxana sahəsində uğurla tətbiq etmişdir. O, hər zaman kitabxanaçılıq fakültəsinin və kafedraların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlər göstərmiş və göstərir.

Abuzər müəllim kitabxanaşünas alim kimi kitabxana işinin tarixi və nəzəriyyəsi problemləri ilə yanaşı, həm də bu istiqamətdə metodoloji məsələlərin də mahir bilicisidir.

Geniş diapazonlu biliyə, zəngin təcrübəyə, güclü idraka malik olan A.Xələfov Azərbaycanda nəinki təkcə kitabxanaşünaslığın, həm də mədəniyyətşünaslığın da uğurlu inkişafında böyük rol oynamış və oynayır.

A.Xələfov indiyədək onlarla dissertasiya işinə rəhbərlik və opponentlik etmişdir. Uzun illərdir ki, prof. A.Xələfov BDU-nun Elmi Şurasının üzvü kimi səmərəli fəaliyyət göstərmiş və həmişə də özünün dəyərli məsləhət və tövsiyələri ilə başqalarına nümunə olmuşdur.

Neymət QASIMOV,
Bitki fiziologiyası kafedrasının müdiri, Əməkdar elm xadimi,
ABŞ-ın İllinoys EA-nın həqiqi üzvü,
biologiya elmləri doktoru, professor

Abuzər Xələfovun portretini yaradarkən ən vacib dörd ştrixi – təbiətdə mövcud olan dörd ünsür qədər vəhdətləşmiş məqamı xatırlayıram: müəllim Abuzər Xələfov, alim Abuzər Xələfov, insan Abuzər Xələfov və vətəndaş Abuzər Xələfov. Abuzər müəllimlə ilk tanışlığımız ötən əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. Universitetə təzəcə daxil olmuşduq, kitabxanaçılıq şöbəsi filologiya fakültəsinin tərkibindən çıxaraq fakültəyə çevrilmişdi. Lakin bu çevrilmə yalnız hər hansı bir göstərişin, əmrin məntiqi nəticəsi deyildi, bu, həm də kitabxana işi sahəsində kadr potensialının formalaşmasının, kitabxanaçılığın bir elm kimi ortaya çıxmasının və bu elmə öndərlik edə biləcək, onun inkişafı naminə əlindən gələni əsirgəməyəcək bir insanın – Abuzər Xələfovun məsələyə olduqca ciddi və ardıcıl yanaşmasının bəhrəsi idi.

Professor Abuzər Xələfovu tanıyanlar yaxşı bilir ki, o, daim elmi axtarışlardadır. O, daim tədqiq edir, daim yazır, öyrənir, öyrədir. Bu mənada Abuzər Xələfovun hər hansı elmi əsəri haqqında “sonuncudur” deyə danışmaq olmur. Çünki onlarla monoqrafiyanın, elmi əsərin, yüzlərcə elmi məqalənin müəllifi həmişə kitabxana ictimaiyyətini yeni əsərləri ilə sevindirir, təşkilatlandırır, maarifləndirir. Bu isə Onun, yüksək pedaqoji keyfiyyətlərindən xəbər verir. Abuzər müəllimin elmi və pedaqoji fəaliyyəti bütöv bir vəhdət təşkil edir. Onun həyat salnaməsində alimlik və müəllimlik hər zaman qoşa addımlamış, bir-birini tamamlamışdır.

Abuzər müəllim kimi ziyalılar millətin yoluna işıq tutan, insanlara elm, təhsil, mənəviyyat nuru çiləyən, onu aydın sabaha aparan insanlardır. Ziyalı isə Vətən və millət yolunda zəkasını, intellektini əsirgəməyən insan olub yaxşıların yaxşısı, mənəviyyatca zəngin şəxsiyyətdir. Ziyalı millətinə, dövlətinə sədaqətli xidməti ilə, cəmiyyətə verdiklərinin sanbalı və miqyası ilə böyükdür. Abuzər Xələfov milli ziyalılıq meyarıdır, ustaddır. 85 yaşın mübarək, ustad.

Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu,
Elmi işlər üzrə direktor müavini,
filologiya elmləri doktoru

Böyük Azərbaycan maarifçiləri xalqı həmişə elmə səsləyib, kitabı Azərbaycan ailəsinin böyük sərvəti sayıblar. Respublikanın adlı-sanlı, şöhrətli universitetində – Bakı Dövlət Universitetində bu böyük maarifçilik ənənələrini məhəbbətlə yaşadan və sevə-sevə inkişaf etdirən görkəmli ziyalılarından biri də professor Abuzər Xələfovdur.

Professor A.Xələfov Azərbaycanın allı-güllü, bərli-bərəkətli, füsunkar guşələrindən birində, Qərbi Azərbaycanda, Göyçə mahalının unudulmaz Cil kəndində boya-başa çatmış, Azərbaycan xalq fəlsəfəsinin hikmətləri, ülvi etnopsixoloji və etnopedaqoji köklərdən qaynaqlanan böyük aşıq Ələsgərin əzəmətli nəğmələri ilə tərbiyə olunmuşdur. Onun sosiallaşmasında Cil kənd yeddiillik məktəbinin və Toxluca kənd orta məktəbinin, eyni zamanda Böyük Vətən müharibəsi illərində kolxozda işləməsi mühüm rol oynamışdır.

Özünün təfəkkürü, istedadı, intellekti ilə seçilən bütöv şəxsiyyət, Azərbaycan kitabxanaçılıq elminin inkişafında, kitabxanaçılıq kadrlarının formalaşmasında yorulmadan çalışan və böyük nailiyyətlər əldə etmiş professor Abuzər Xələfov müdriklik yaşının zirvəsindədir. Mən, əziz tələbə yoldaşımı, dostumu, qardaşımı, həmkarımı 85 illik yubileyi münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edir, ona uzun ömür, cansağlığı, övladlarının və nəvələrinin xoşbəxt olmasını arzulayıram.

Əbdül ƏLİZADƏ,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Ümumi psixologiya kafedrasının müdiri,
psixologiya elmləri doktoru, professor,
Prezident təqaüdçüsü

Abuzər Xələfov lap əvvəldən öz dünyasına, öz xarakterinə görə ixtisas seçib: kitabxanaşünaslıq. Virtual internet dünyasının indiki çağında, əlbəttə, kitab, kitabxana, kitabşünaslıq anlayışları cavan nəsil tərəfindən ironiya ilə qarşılana bilər. Amma Abuzər Xələfovun hələ 1962-ci ildə yaratdığı kitabxaçılıq fakültəsinin ötən əsrin 60-80-ci illərdəki fəaliyyətini göz önünə gətirin. Bütün dünyada “kitab bumu” kimi qiymətləndirilən o dövrdə kitab və kitabxana Allahın evi hesab olunan məscid qədər, kilsə qədər qiymətli idi. Bu qiymət, kitabı duyanların gözündə həmişə elə bu səviyyədə də qalacaq. Dünya klassiklərinin rus dilində nəfis şəkildə nəşr olunan, bu gün mənim də ev kitabxanamı bəzəyən yüzlərlə kitabı biz çox zaman kitab alverçilərindən on qat qiymətinə alırdıq. Belə bir zamanda Abuzər Xələfov Azərbaycanda kitab elminin, elmşünaslığının və kitabxanaçılığın ən səviyyəli, ustad alimi kimi qəbul olunurdu.

Abuzər müəllim 1962-ci ildən yaratdığı kitabxanaçılıq fakültəsinin müxtəlif vaxtlarda iyirmi beş il dekanı olmuş, 1963-cü ildən isə paralel olaraq Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya kafedrasına müdir seçilmiş və indi də həmin kafedraya rəhbərlik etməkdədir. Abuzər Xələfov tarixçi-kitabxanaşünas alimdir. Onun Azərbaycanda kitabxanaçılıq tarixinin tədqiqi milli mədəni-kulturologiya tariximizin qürur doğuran səhifələrinin tədqiqidir.

Cahangir MƏMMƏDLİ,
Jurnalistika fakültəsinin Jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasının müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor,
Prezident təqaüdçüsü

Professor Abuzər Xələfovu hələ universitetdə tələbə olduğum illərdən tanıyıram. Tanıdığım ötən 30-40 il ərzində nümunəvi təşkilatçılığı, işgüzarlığı, özünə və əhatəyə qarşı son dərəcə tələbkarlığı ilə özünün sakit yerişi və davranışı ilə bənzəri olmayan bir şəxsiyyət kimi xatirimdə həkk olunmuşdur.

Sakit və təmkinli hərəkətləri ilə, məntiqə söykənən mühakimələri ilə, istənilən şəraitdə, çəkinmədən öz sözünü yerində deyən cəsarətli və mərd bir insandır.

Şəxsiyyət haqqında deyilən sözlər insanın həyat fəaliyyətinə, ömür dünyasına söykənməlidir. Onun ömür karvanı şəxsiyyətinin bütövlüyü, müdrikliyi insanı düşündürür və valeh edir.

Öncə Abuzər müəllim xeyirxah, ədalətli və sadə bir insandır. Ona üz tutan hər bir adamı qəbul edir, təmkinlə dinləyib, səmimiyyətlə məsləhət verir, düzgün yol göstərir. O, elmimizin və təhsilimizin sayılan, seçilən ağsaqqallarındandır, böyük pedaqoqdur. Sözün əsl mənasında ağır anlarımızın məsləhətçisidir, təskinlik verən, sevinc və kədəri bölmək qabiliyyətinə malik olan böyük bir ürəyin sahibidir”.

Firudin SƏMƏNDƏROV,
Hüquq fakültəsinin Cinayət hüququ və
kriminalistika kafedrasının müdiri,
Əməkdar hüquqşünas, hüquq elmləri doktoru,
professor

Tarixi köklərdən və ənənələrdən qaynaqlanan Azərbaycan kitabxanaçılıq məktəbinin topladığı tarixi təcrübənin yaşadılmasında, zənginləşdirilməsində və inkişafında milli elmi korifeylərimizdən olan Abuzər Alı oğlu Xələfovun elmi-praktiki yaradıcılığı yarım əsrlik tarixə malik olsa da, bütöv bir məktəbdir. İndiyədək bu məktəbi bitirənlərin sırasına Azərbaycan yaşadıqca hələ neçə-neçə nəsillər qoşulacaq, kim bilir, hələ hansı zirvələr fəth ediləcəkdir.

Azərbaycanın elm və mədəniyyət məbədi olan Bakı Dövlət Universitetinin dünya şöhrətli alimlərindən olan Abuzər müəllimi yaxından tanımadan onun haqqında yazmaq, söz demək mümkünsüzdür. BDU-da birlikdə işlədiyimiz dövr ərzində mən onu təkcə elm və mədəniyyət fədaisi kimi yox, həm də yüksək intellekt sahibi olan qayğıkeş müəllim, ata və görkəmli təşkilatçı kimi tanımışam. Abuzər müəllim bu gün Dədə Qorqud böyüklüyünü, vüqarını və ağsaqqallığını yaşayan nəslin görkəmli nümayəndəsidir.

Ağalar ABBASBƏYLİ,
Beynəlxalq münasibətlər və iqtisadiyyat fakültəsinin Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının müdiri,
tarix elmləri doktoru, professor

Abuzər Xələfov mənim üçün bir insan, ziyalı və alim kimi etalondur. Heç şübhə etmirəm ki, mənim bu cümləmi eyni ilə yazmaq və demək istəyənlər onlarladır. Düşünəndə ki, sənin fikirlərini təsdiq edənlər çox olacaq, yazmaq asanlaşır.

Hamı onu xeyirxah insan, əsl ziyalı, yaxşı müəllim kimi tanıyır. Kiçik haşiyə çıxmaq istəyirəm: mən onunla tanış olanda lap gənc idim. Bizi BDU-nun (o vaxt ADU idi) kitabxanaçılıq fakültəsində müəllim-tələbə münasibətləri yaxınlaşdırmışdı. Doğrusu, müəllimin öz tələbəsinə, söhbət açdığım halda isə onun mənə belə səmimi, doğma münasibət göstərə biləcəyini əvvəllər ağlıma gətirməmişdim.

Onda 1979-cu il idi və mən universitetin kitabxanaçılıq fakültəsində təhsil alırdım. Sonra elə oldu ki, ordu sıralarına getdim və hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra artıq hüquq fakültəsinə daxil oldum. Lakin bundan sonra əziz müəllimimlə münasibətlərimiz qırılmadı. Əksinə, biz bir az da yaxınlaşdıq və o, mənim üçün həm də özümdən böyük dostuma, yolgöstərənə, hər addımda nümunə götürəcəyim insana çevrildi.

İndi mən Abuzər müəllimi artıq 35 ildən çoxdur tanıyıram. Odur ki, onun keçdiyi həyat yoluna, elmdə və təhsildə qazandığı müvəffəqiyyətlərə yaxından bələdəm. Bu uzun illər ərzindəki hər görüşümüzdə mən bu həssas, ən gözəl insani keyfiyyətləri özündə birləşdirən, mənən varlı şəxsiyyətin simasında bir dünya kəşf etmişəm.

İndi ömrünün müdriklik zirvəsində olan görkəmli alimə, əzizimiz Abuzər Xələfova sağlamlıq və gümrahlıqla dolu cansağlığı, uzun ömür arzulayırıq. Biz onun alim və pedaqoq qələmindən yeni-yeni əsərlər gözləyirik.

Alış QASIMOV,
Hüquq fakültəsinin Mülki proses, əmək və ekologiya hüququ kafedrasının müdiri,
hüquq elmləri doktoru, professor

Abuzər Xələfov altmış bir illik fəaliyyəti dövründə, hər bir ilin, onilliyin tələb və ehtiyaclarına uyğun inkişaf edən, xüsusilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin prinsiplərini əldə rəhbər tutan fəal təşkilatçı, ali təhsilin, ümumən müasir tədris prosesinin mahir bilicilərindəndir. Onun “Kitabxanaçılıq informatikası”, “Kitabxanaların kompüterləşdirilməsi”, “Kitabxanaçılıq pedaqogikası”, “Kitabxanaçılıq psixologiyası”, “Kitabxana iqtisadiyyatı”, “Kitabxana peşəsi” sahələrinin hər birinin formalaşması və inkişafı üçün irəli sürdüyü səmərəli təkliflərin, tövsiyə və dəyərli məsləhət və mülahizələrin xüsusi rolu olmuşdur.

Abuzər Xələfov indi də fakültənin, ümumən Azərbaycanda kitabxanaçılıq işinin böyük dayağı kimi fəaliyyətini davan etdirir. Odur ki, ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan müasir, müstəqil Azərbaycan dövləti onu səmərəli xidmətlərinə görə “Şöhrət” ordeni, Prezidentin fərdi təqaüdçüsü və digər fəxri mükafatlara layiq görmüşdür. Biz inanırıq ki, Abuzər Xələfov səmərəli fəaliyyətini bundan sonra da davam etdirəcək, daha yeni uğurlar qazanacaqdır. Bu yolda əziz dostumuz Abuzər Xələfova cansağlığı, yeni-yeni uğurlar arzulayırıq.

Abdulla ABASOV,
Filologiya fakültəsinin Müasir Azərbaycan
ədəbiyyatı kafedrasının professoru,
filologiya elmləri doktoru

Abuzər müəllim çox ədalətli bir şəxsiyyətdir. İnsanlar üçün xoşbəxtliyin qapısını ədalət açır. Bəşəriyyətin ən çox ədalətə ehtiyacı var. Çox görmüşəm ki, Abuzər müəllim ədalətsiz bir içi görən kimsəyə öz kəsərli sözünü deməsin. Mən elmimizin ağsaqqalının dilindən çox eşitmişəm ki, “Ədalətsizliyi görüb susmağın özü ədalətsizliyin içərisin-də iştirak etmək deməkdir”.

BDU-nun Ağsaqqallar Şurasının sədri, dünya şöhrətli alim nəfsinə hakim bir şəxsiyyətdir, yəni əqil və əxlaq insan şəxsiyyətinin ən böyük var-dövlətidir. Çünki insan var-dövlətini qoruyur. İnsanı isə əql və əxlaq qoruyur.

Abuzər müəllimlə Həcc və Məşhəd ziyarətində olarkən bu şəxsiyyətdə gördüklərimi qələmə almaq üçün bir kitab yazmaq lazımdır. Məşhəd ziyarətində bir hadisə yadımdan çıxmır. Azərbaycandan 30 nəfər ziyarətə gedənlərin içərisində bir nəfər harda gəldi çıxış edirdi və ona heç söz də vermirdilər. Həmin adam duran kimi özünü tərifləməyə başlayırdı. Abuzər müəllim axırda dözməyib böyük bir məclisdə durub dedi ki, bu alim bircə evlər idarəsinin müdiri işləmir, qalan bütün titulları vardır. Sonra da ona 30 nəfər ziyarətçinin yanında öz kəsərli sözlərini dedi.

Əyyub ƏZİZOV,
Kimya fakültəsinin Kimyanın tədrisi metodikası kafedrasının müdiri,
kimya elmləri doktoru, professor

Mən Abuzər müəllimi həmişə son dərəcə obyektiv, özünə və ətrafdakılara qarşı tələbkar, eyni zamanda xeyirxah, əlindən gələn imkanları daxilində köməkliyini əsirgəməyən bir insan kimi görmüşəm. Özünün astagəl, təmkinli davranışı, məntiqli və dolğun düşüncələri, fikirləri ilə Abuzər müəllim onu dinləyən hər kəsdə özünə qarşı dərin rəğbət və hörmət hissi yaradır. Onunla həmsöhbət olanlar ilk anlardan hiss edirlər ki, Abuzər müəllim hər bir sözün, ifadənin və fikrin məntiqinə diqqət yetirən bir insandır.

Neçə illərdir ki, Abuzər müəllim Bakı Dövlət Universitetində Nəşriyyat Şurasına rəhbərlik edir. Şuranın bir üzvü kimi mən həmişə Abuzər müəllimin müzakirə olunan məsələlərə son dərəcə obyektiv, qərəzsiz və səriştəli münasibətinin şahidi olmuşam. Daxil olan çap materialları və sənədləri haqqında ən xırda təfərrüatları səbr və təmkinlə təqdim etməklə Abuzər müəllim, hətta həmin sahənin mütəxəssisi olmayan Şura üzvlərində lazım olan təsəvvürü yarada bilir.

Oqtay ƏKBƏROV,
Kimya fakültəsinin Yüksəkmolekullu birləşmələr
kimyası kafedrasının müdiri,
Əməkdar müəllim, kimya elmləri doktoru,
professor

Prof. A.A.Xələfov böyük məsuliyyət hissi ilə çalışan, hər sözün mənasını qabaqcadan bilən adamdır. Görkəmli alimin xoşbəxtliyi ondadır ki, onun yazılı və şifahi nitqi son dərəcə zəngindir. Elmi məclislərdə, universitetdə keçirilən müxtəlif xarakterli tədbirlərdə çıxışlarına qulaq asmışam. O, həmişə diqqət mərkəzində olmağa çalışır, mövzuya uyğun elmi-nəzəri müddəaları faktik materiallarla çox gözəl əlaqələndirir, bu da dinləyicilərin marağına səbəb olur. Prof. A.Xələfov indi ahıl yaşında olsa da həmişə stol arxasındadır.

Prof. A.Xələfovun Kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri vəzifəsini uğurla yerinə yetirməsi sayəsində respublikamızda kitabxana işi əsas elmi-tədqiqat mərkəzinə çevrilmişdir.

Görkəmli alim öz işində sadə olduğu qədər də son dərəcə ciddidir. Uzun illərdən bəri müşahidəm əsasında belə nəticəyə gəlmişəm ki, Abuzər müəllim hər prinsipial məsələdə asanlıqla güzəştə getməyi sevmir, qeyri-səmimi cavabdan xoşu gəlmir. Universitetdə dekan olduğu illərdə professor Əli Sultanlının Abuzər müəllimin haqqında tələbə ilə söhbətinin şahidi olmuşam, indiyədək onu unuda bilmirəm. Prof. Əli Sultanlı tələbədən soruşur:

– Abuzər Xələfovun fakültəsində oxuyursan?

– O, çox ciddi adamdır ha!

Bəli, o, adamlarla münasibətində son dərəcə həlimdir, işində, tələbkarlıqda ciddidir. Prof. Abuzər Xələfov əsərlərində, elmi məclislərdəki məruzə və çıxışlarında Azərbaycan Respublikasında ali kitabxanaçılıq təhsilinin müasir konsepsiyasının əsasını formalaşdırmışdır.

Süleyman MƏMMƏDOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Azərbaycan tarixi kafedrasının müdiri,
Əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru,
professor

İnsanın ləyaqəti, böyüklüyü onun ruhi-mənəvi əzəməti ilə ölçülür. Ruhən böyük olan insanların sərvətləri öz şəxsiyyətləri olur. Belə insanlar yalnız ailəsinə, nəslinə, elinə-obasına deyil, bütöv Vətən övladlarına örnək olur. Belə örnək insanlardan biri Bakı Dövlət Universiteti Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin Kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi, BMT yanında Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, Prezident təqaüdçüsü, “Şöhrət” ordenli, tarix elmləri doktoru, professor Abuzər Alı oğlu Xələfovdur. Onun adı Azərbaycan elm tarixinə, kitabxanaşünaslıq elminin banisi, milli kitabxanaşünaslıq elmi məktəbinin yaradıcısı, ali kitabxanaçılıq-informasiya təhsilinin təşkilatçısı, görkəmli elm, təhsil və mədəniyyət xadimi kimi yazılıb. O, Azərbaycan kitabxanaçılıq elmini xarici ölkələrdə ləyaqətlə təmsil edən ziyalılarımızdan biridir. Xalqa ən çox fayda verən şəxs insanların ən yaxşısı sayılır.

Abuzər Xələfov şəxsiyyəti, yaradıcılığı və elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə xalqına daha çox fayda verən insanlardan biridir. Onun həyatının mənası zəhmətdir. Soyadının və adının qarşısına yazılan titullar, aldığı müxtəlif dövlət mükafatları, fəxri fərmanlar, orden və medallar onun yuxusuz gecələrinin, narahat gündüzlərinin, səbrlə yazıb-yaratmağının, arayıb-axtarmağının, sözünü yerində və vaxtında deməyinin nəticəsidir. İnsan kərpic kimidir, bişdikcə möhkəmlənir. Həyatın çətinlikləri, elm yolunun daşlı-kəsəkli yolları onu daha da möhkəmləndirib, qısa bir müddətdə şöhrətin uca zirvəsinə yüksəldib.

Abuzər müəllim mənim uşaqlıqdan idealım olub. Bizim kənddə elm yolunda ilk cığır açan, açdığı cığırı sonrakı illərdə geniş və şaqraq yola çevirən məhz Abuzər müəllim olmuşdur. Onun bu nümunəsinin və fədakarlığının nəticəsidir ki, doğma kəndimizdən onlarla elmlər namizədi və doktoru Azərbaycan elminin müxtəlif sahələrini ləyaqətlə təmsil edir”.

Fərrux RÜSTƏMOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Pedaqoji fakültəsinin dekanı,
Beynəlxalq pedaqoji Akademiyanın həqiqi üzvü,
Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının akademiki,
pedaqoji elmlər doktoru,
professor

Professor Abuzər Alı oğlu Xələfov orijinal təfəkkürə, özünəməxsus təlim-tərbiyə üslubuna, sadə ifadə və deyim tərzinə, məna və təsvir yükünə malik yaradıcı alim, şəxsiyyəti etibarı ilə kamil, fəlsəfi mühakimə və düşüncəyə, aydın duyuma, yüksək nitq mədəniyyətinə malik zəkalı ömür sahibi, böyük pedaqoq, gözəl ailə başçısı, zəhmətkeş alimdir.

Əmək və müharibə veteranı olan professor A.Xələfovun vətən və cəmiyyət qarşısındakı, elm, mədəniyyət və təhsilin inkişafındakı dövlət orqanlarının və bir sıra ictimai təşkilatların xüsusi mükafatları, medalları və fəxri fərmanları ilə dəyərləndirilmişdir. Belə ki, 1969-cu ildə kadr hazırlığı sahəsində xidmətlərinə görə “Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına, 2001-ci ildə isə kitabxanaşünaslıq elminin inkişafında böyük xidmətlərinə görə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüş ilk kitabxanaşünas alimdir. Görkəmli alim A.Xələfov 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Fərmanı ilə Bakı Dövlət Universitetinin 80 illiyi münasibətilə elm və təhsil sahələrindəki xidmətlərinə görə “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilmişdir.

Abuzər müəllim yaratmaq, mübarizə aparmaq üçün doğulan insanlardandır. Ulu Zərdüşt alimləri həyatın yol göstəriciləri adlandırırdı. Bu fikir sanki professor Abuzər Xələfov haqqında deyilib.

Əli ALLAHVERDİYEV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
İqtisadi nəzəriyyə kafedrasının müdiri,
iqtisad elmləri doktoru,
professor

Miqyaslı alim olmaqla yanaşı Abuzər müəllim Azərbaycan ali təhsil sistemində xüsusi yeri və nüfuzu olan ustad pedaqoqlarımızdan, söz sahibi olan müdrik ağsaqqallarımızdan biridir. Bütün şüurlu həyatını Bakı Dövlət Universitetinin inkişafına həsr etmiş professor Abuzər Xələfovun ən böyük əsəri Universitetin Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsidir. Fakültənin yaranması, onun elmi-pedaqoji kadr korpusunun formalaşması, 1962-ci ildən 25 il müddətində onun başında duran Abuzər müəllimin gərgin və yorulmaz əməyinin nəticəsidir. Abuzər müəllimin rəhbərliyi altında sovetlər birliyi dönəmində kitabxanaçılıq fakültəsinin adı Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyevdə fəaliyyət göstərən fakültələrlə birgə çəkilirdi. Bütün bunlar həm də Abuzər müəllimin böyük təhsil təşkilatçısı olmasını təsdiq edir.

Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi illərində ölkədə aparılan təhsil islahatlarının düzgün istiqamətlənməsində Abuzər müəllimin də xüsusi payı olduğunu qeyd etmək istərdim. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununun hazırlanması, müzakirəsi və qəbul olunması sahəsində professor Abuzər Xələfovun fəaliyyətini ayrıca qiymətləndirmək lazımdır.

İlham MUSTAFAYEV,
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Ali və
orta ixtisas təhsili şöbəsinin müdiri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor

İnsanın üzərinə düşən, boynunun borcu olan missiyaların hamısını mükəmməl şəkildə yerinə yetirən, özünün şərəfli adını daima ucalarda tutmağı bacaran, reputasiyasına zərrə qədər kölgə düşürməyən Abuzər müəllim örnək bir şəxsiyyətdir. Həyatda şərəfli ömür sürmək, hamının – həm kiçiyin, həm də böyüyün hörmətini qazanmaq, ömrün bütün mərhələlərində öz-özünün qarşısında hesabat verərkən həm razı qalmaq, həm də vicdanın üzünə dik baxa bilmək. Bütün bunlarla yanaşı elmin ən yüksək mərtəbəsinə qədər ucalmaq. Söz, hörmət, ehtiram sahibi olmaq. Öz yaradıcısı, tanrısı önündə, inancı qarşısında da mömin bir insan – müsəlman kimi Allahın rizasını qazanmaq. Bütün bunları həyata keçirə bilmək üçün bəzən bir ömür kifayət etmir.

Bakı Dövlət Universitetinin ən gözəl simalarından biri olan akademik, ən sevdiyi və pərəstiş etdiyi müəllimlərinin səviyyəsinədək yüksəlməyi və hər kəsə nəsib olmayan bir işi reallaşdırmağı bacardı. İndi bu nüfuzlu elm ocağında onun da adı öz sahəsinin banisi kimi çəkilir.

Kərim TAHİROV,
M.F.Axundov adına Azərbaycan
Milli Kitabxanasının direktoru,
Əməkdar mədəniyyət işçisi,
professor

Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafı milli dövlətçiliyimizin təməl prinsiplərindən biridir.

Bu gün dünyada sivilizasiyalı cəmiyyət uğrunda gedən mübarizədə kimin daha güclü olması təhsilin və elmin səviyyəsi ilə ölçülür. Elm elə bir sahədir ki, böyük istedada, xüsusi qabiliyyətə və dərin təfəkkürə malik olmadan burada uğur qazanmaq qeyri-mümkündür.

Elm fədakarlıq, mübarizlik, dönməzlik, inadkarlıq və qətiyyət tələb edən bir sahədir. Bütün bu keyfiyyətlərin hamısı Azərbaycanda kitabxanaşünaslıq elminin banisi, milli kitabxanaşünaslıq elmi məktəbinin yaradıcısı, görkəmli elm, mədəniyyət xadimi Abuzər Xələfovda cəmlənmişdir. O, nəinki ölkəmizdə, xaricdə də tanınan və Azərbaycanın adını yüksəklərə qaldıran bir ziyalıdır”.

Lətifə MƏMMƏDOVA,
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin Kitabxana sektorunun müdiri,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent

Zarvaraqlar: «Alpomish» — turkiy xalqlar merosi

Профессор Ҳасан Поксойнинг Буюк Британия илм даргоҳларида яратган дастлабки йирик асари «Алпомиш» Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида» деб номланган бўлиб, у Хартфорд шаҳрида (Коннектикут) монография туркумида 1989 йили босилиб чиққан.

«АЛПОМИШ» – ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР МЕРОСИ
Хайрулла Исматуллаев

Америкалик машҳур тарихчи олим Ҳасан Поксой билан мен саккиз йил олдин Ўрта Осиёга бағишланган халқаро бир йиғилишда танишгандим. Ўша йиғилиш мутасаддилари анжуманнннг биринчи куни мени бир олим қидириб юрганини айтишиб, у мени қайси ерда кутиб туришини ҳам айтишди. Мен ўша ерга борсам, баланд бўйли, соқол-мўйлов қўйган, ўта эамонавий кийинган, қўлида асо ушлаган ўрта ёшлардаги киши жилмайиб, мен томонга кела бошлади ва мулойимлик билан менинг саволимга жавоб қайтарди:

— Ҳа. Сизни қидириб юрган менман. Исмим — Ҳасан. Ҳасан Поксой, — деб ўзини таништирди.

Ҳасан Поксойни кўришим билан асримиз бошларидаги халқни саводли қиламан деб жонини жабборга беришга тайёр бўлган жасоратли жадидлар кўз олдимга келди. Ҳасанбекнинг шакл-шамойили, хатти-ҳаракати ва сўзлаш одоби жадидларни эслатарди.

Бир неча дақиқалардан сўнг биз худди эски қадрдонлардек суҳбатлаша бошладик. Ҳасан Поксой билим доирасининг жуда кенглиги, бир неча тилларда она тилидек суҳбатлаша олиши, самимийлиги ва энг муҳими барча туркий халқларни ўз халқи, бир халқ деб билиши мени мафтун этди. У тор доирада фикрламасди.

Ҳасан Поксой кам гапириб, кўп иш қиладиган инсонлар сираснга киради.

«Алпомиш» — бу туркий халқларнинг ўзлиги

Профессор Ҳасан Поксой (Hasan Bülent Paksoy)нинг Буюк Британия илм даргоҳларида яратган дастлабки йирик асари «Алпомиш» Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида» деб номланган бўлиб, у Хартфорд шаҳрида (Коннектикут) монография туркумида 1989 йили босилиб чиққан.

Муаллифнинг эътироф этишича, бу китоб Англиядаги асосан Бодлеан кутубхонаси, унинг Шарқ адабиётлари кутубхонаси, Оксфорд университетининт Шарқшунослин Институти, Муқаддас Антони коллежи, Муқаддас Антони коллежи қошидаги Яқин Шарқ маркази кутубхоналари, Лондон университетининт Шарқшунослин ва Африкашунослик бўлими, Британия кутубхонаси ва бошқа илмий марказларида сақланаётган асарлардан фойдаланиб, ҳамда машҳур ўртаосиёшунос олимлар ва мулойим кутубхона ходимларининг илтифотидан баҳраманд бўлиб яратилгандир.

Поксойнинг бу китоби кириш, тўрт боб, библиография, кўрсатқич ва иловадан иборат.

Поксой «Алпомиш» нинг Абубакир Диваев ва Ҳамид Олимжон нашрларини яхши ўрганган. Ғози Олим, З. В. Тўғон, М. Габдуллин, Ҳоди Зариф, В. Жирмунский ва Тўра Мирзаев каби олимларнинг тадқинотлари билан муаллиф танишиб чиққан ва бир қатор ўринларда шуларга суянган.

Ҳасан Поксой ўз китобига «Алпомиш»нинг 38 саҳифадан (832 қатордан) иборат бўлган 1901 йилги араб ёзувидаги Абубакир Диваев вариантини асос қилиб олган ва унинг тўла инглизча таржимасини ҳам китобига илова қилган.

Китобнинг биринчи боби «Алпомиш ва туркий достон жанри» га бағишланган бўлиб, бунда муаллиф «Алпомиш” Шарқий Олтой ва Ғарбий Ўрол тоғларндан тортиб Туркистонгача бўлган ҳудудда машҳур бўлиб, айтилиб келинаётган достон ҳақида фикр юритади. Достон туркий халқларнинг озодлик учун курашини ўзида акс эттиради » деган тўғри ғояни олға суриб, туркий достоннинг келиб чиқиши тарихини тадқиқ этади. «Ўғуз-нома», «Манас», Кўрўғли», «Қирққиз», «Тоҳир ва Зуҳра» каби халқ оғзаки ижодига мансуб асарлар билан «Алпомиш» достони ўртасидаги муносабат хусусида бу бобда билдирилган фикрлар фақат китобхонларни эмас, балки фолклоршуносларнинг ҳам эътиборини ўзига жалб этади.

Айрим ўринларда олға сурилган фикрлар ҳозирги баъзи туркийшунос олимлар томонидан тўғридан-тўғри қабул қилинмаслиги ҳам мумкин. Масалан, таниқли турк олими Абдуқодир Инон яратган «Ўғуз ҳоқон ҳақидаги достон илк достон — бирламчи достон бўлиб, бошқа достонлар мана шу достон таъсирида яратилган» деган назарияни Ҳ. Поксой келтиради ва бу назарияни тўлалигича қабул қилган кўринади.

Бошқа бир ўринда Ҳ. Поксой «Тоҳир ва Зуҳра» романтик достон бўлиб, «Алпомиш» асосида тўқилган» деган ҳукмга келса-да, буни аниқ далилламайди.

Китобнинг иккинчи боби «Алпомиш» достонининг йўқ қилишга ҳамда сақлашга 6ўлган уринишлар. Биринчи уриниш» деб номланиб, унда дастлаб Ўрта Осиёдаги рус мустамлакачилик сиёсати ва бу сиёсатга қарши ўртаосиёликлар олиб борган ҳаракатларнинг биринчи довони ёритилган. Мазкур бобнинг иккинчи қисмида шўро мустамлакачилик сиёсати, ягона Туркистоннинг бўлнб ташланиши, алифбони ўзгартириш сиёсати, «Алпомиш» достонининг манъ этилиши тарихи, илмий изоҳлар ва тарихий ҳужжатлар асосида батафсил баён қилинган. Бу масаланинг ёритиш бўйича бизда шу кунгача профессор Наим Каримов мақоласидан бошқа бирор эътиборли илмий тадқиқот ҳануз яратилгани йўқ.

Ҳ. Поксой бу масаланинг илдизини очиб ташлаган рус-шўро мустамлакачилик сиёсатининг асл моҳиятини биргина «Алпомиш»га бўлган муносабатда аниқ кўрсатиб бера олган.

Китобнинг учинчи бобида «Алпомиш» достони нашрлари ва уларнинг ўзига хос томонлари тадқиқ этилган.

Бундан деярли 99 йил олдин, 1901 йили Тошкентда Ильин босмахонасида чоп этилган «Алпомиш»нинг Абубакир Диваев нашри биринчи нашр бўлганлиги учун ҳам Ҳ. Поксой эътиборини ўзига жалб этган.

Достоннинг бу вариантини бахши Жумамурод Бекмуҳаммад ўғли тилидан ёзиб олинган бўлган.

Поксой «Алпомиш»нинг шу 1901 йилги нашрини унинг 1922 йилги қайта нашри билан қиёслайди ҳамда бир қатор фарқли ўринларини аниқлайди.

Бу бобнинг диққатга сазовор томони шундаки, унда «Алпомиш»нинг тил хусусиятларн тадқиқ этилган. Тадқиқотчининг ҳисобига қараганда, «Алпомиш»нинг бу нашри 9 мииг сўздан иборат.

Биргина 1923 -1987 йиллар ўртасида «Алпомиш» бўйича 185 та китоб ва илмий тадқиқотлар яратилганлигини ва шунингдек, 1981 йилгача Ўрта Осиё туркий тилларида достоннинг 55 та нашри чиққанлигини ҳам биз шу бобни ўқиб, биламиз.

Ўзбек фолклоршунослари, хусусан, фан доктори У. Тўйчиев, Б. Саримсоқов ва М Жўраевлар ҳозиргача «Алпомиш» достони қачон яратилганлиги хусусида республика матбуоти саҳифасида баҳслашиб юрибдилар. Бу масалани ҳам Ҳасан Поксой бундан ЗЗ йил олдин нашр этилган ишида ёритиб берган.

Ҳ. Поксой олимлардан А. К. Боровков, Ҳоди Зариф, В. Жирмунский, 3. В. Тўғоннинг бу масалага оид фикрларини кенг таҳлил қилиб, мантиқан тўғри хулосалар чиқарган.

Ҳ. Поксой Алпомиш сўзининг келиб чиқиш тарихи — этимологиясини ҳам аниқлашга ҳаракат қилиб, бу сўзнинг илмда мавжуд бир неча изоҳларини келтиради. Ҳ. Поксойнинг ёзишича, Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи Тарокима» асарида Кармишбейнинг қизи, Мамишбейнинг хотини Барчин номи эслатилиб ўтилади. Таниқли турк олими Абдулқодир Иноннинг таҳминига қараганда, «Алпомиш» сўзи «Алп» ва «Мамиш» сўзларининг қўшилишидан ҳосил бўлган: Алп+Мамиш > Алпомиш.

Олим «Алпомиш» сўзининг яна бир этимологиясини бериб, бунда бу сўз «Алп» ва «эмиш» сўзларидан ясалган деган фикрни олға суради: Алп + эмиш > Алпомиш.

Бизнинг ўйлашимизча, бу этимологик хулосалар ўзининг лингвистик изоҳини талаб қилади.

Ҳ. Поксой ҳам бошқа бир қатор тадқиқотчилар каби «Алпомиш» достони Ўрта Оснё туркий халқлари томонидан яратилганлигини кўплаб далиллар билан исботлашга ҳаракат қилган. Ҳасанбекнинг аниқлашига кўра, Ўрта Осиёдаги ҳар бир туркий халқ «Алпомиш»нинг энг камида бир неча вариантига эга бўлиб, бу ҳол достон туркий халқлар бўлиниб кетмасидан олдин яратилганлигини исботловчи далилдир. «Алпомиш» илк, алп достондир. Бошқа бир Ўрта Осиё туркнй достони «Алпомиш» каби буюк бирлаштирувчи, туркий халқларнинг ўзлигини ифодаловчи хусусиятга эга эмас.

Китобнинг мана шу бобига «Алпомиш»нинг инглизча тўла таржимаси илова қилинган ҳамда таржимага 141 та изоҳ берилган. Бу достоннинг русча ва немисча таржималари ҳам мавжудлиги мутахассисларга маълум. Бу икки таржимага хос муштарак бир камчилик бор:

а) » Алпомиш» ни қаторма-қатор таржимадан Лев Пенковский рус тилига ағдарган. Л. Пенковский «Алпомиш»нинг асл матни, тили буйича алифни ҳам билмайдиган таржимон бўлган;

б) «Алпомиш»нинг немисча таржимаси мана шу русча нашри орқали амалга оширилган. Достонни немис тилига ағдарган таржимон асл матн билан таниш бўлмаган, асар руҳини, тил хусусиятини, албатта, билмаган. Достоннинг русча таржимасида йўл қўйилган камчиликлар немисча нашрида яна қайтарилган.

Англиянинг Оксфорд университетида Ҳасан Поксой амалга оширган достоннинг инглизча таржимаси асл нусхадан хорижий тилга қилинган биринчи таржима ҳисобланади.

Ҳ. Поксой китобининг 4-боби ҳам «Алпомиш» достонини йўқ қилишга ҳамда сақлашга бўлган уринишлар. Биринчи уриниш» деб аталиб, 2-нчи бобнинг давомини эслатади.

Мазкур бобнинг биринчи қисмида Ҳ. Поксой «Алпомиш»нинг ўзбекча, қозоқча ва қорақалпоқча вариантлари устида тўхталади, улар ўртасидаги фарқларни аниқлайди, достоннинг нашрлари, ноширлари ва тадқиқотчиларя хусусида қиэиқ маълумотлар беради.

Унинг кўрсатишича, Фозил Йўлдош ўғли оғзидан 1928 йили ёзиб олинган «Алпомиш» 14 минг сатрдан иборат. Достоннинг бу варианти Ҳамид Олимжон томонидан 1939 йили қисқартирилиб нашр этилган. Лев Пенковский эса мана шу нашрни рус тилига иккн марта қисқартириб таржима қилган.

Поксой «Алпомиш»нинг 1899 йилги Қозон («Қисса-и Алпомиш»), 1918 йилги Тошкент («Туркестанская ведомость») нашрларини ҳам қиёсий ўрганган.

Юсуф бин Хожа Шайхулислом ўғли оғзидан 1899 йили ёзиб олинган «Алпомиш» варианти бу бобда Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган вариант билан қиёслаб тадқиқ зтилган.

Кичик Осиё, Туркияда «Бамси Байрак» номи билан маълум бўлган достон, Ҳ. Поксойнинг фикрича, «Алпомиш» достонининг бир вариантидир. «Алпомиш» ва «Бамси Байрак» достонларининг қиёсига бағишлаб, Ҳ. Поксой алоҳида илмий иш ҳам эълон қилган.

Тадқиқотчи рус шўро адабиётчиси Жирмунскийнинг «Алпомиш» достонига оид айтган фикрларини таниқли ўзбен олими Ҳоди Зариф домла асарлари билан қиёслаб чиқиб, ажойиб бир ҳақиқатни тиклаган. Ҳ. Поксойнинг хулосасига кўра, Жирмунский ўз мансаб ва обрўларини Ҳоди Зариф ёзганлари асосида топган. Ҳасанбекнинг Оксфорд университети ўқувхоналарида бундан 38 йил олдин чиқарган бу хулосасига ҳозирги кунларда жуда кўп Ўрта Осиёлик мунавварлар қўл қўйган бўлардилар. Ҳасанбен ўртаосиёлик ҳамкасблари айта олмасдан, дилларида тугиб юрган гапни ўз китобида бутун дунёга эшиттириб, баралла айтган.

Уч мамлакатда илм олган аллома

Ҳасан Туркияда 1948 йили туғилган. Ўша ердаги Измир ўқитувчилар коллежини тугатиб, АҚШ га ўқиш учун келган. У 197б йили Даллас шаҳридаги Техас университетини битирган. Шундан сўнг Буюк Британияга бориб, докторантурани Англиянинг машҳур Оксфорд университетида ўқиб тугатган ва докторлик диссертациясини ўша ерда ёзиб, ёқлаган. Ҳасанбек уч мамлакатда илм олиб, олимлик даражасига кўтарилган алломадир.

Тарихдан маълумки, мустамлакачилар биринчи навбатда ерли халқнинг ўзига хос тарихий ёдгорликларини, анъаналарини, ўзлигини йўқ қилишга ҳаракат қиладилар. Ва кўпинча шу ўзига хосликларни ўша ернинг ўзидан чиққан, ерли сотқинлар қўли билан йўқ қилишга уринадилар.

Ҳаммага равшан, Ўрта Осиё халқларининг энг машҳур тарихий, адабий ёдгорликларидан бири «Алпомиш» достонидир. Мустамлакачилар ўзларининг чиркин қўлларини бу достонга ҳам уриб, 50-нчи йилларда «Алпомиш»ни ман этишга муваффақ бўлгандилар. Бу ҳол Ҳасанбек докторант бўлган Англиядаги Оксфорд университети олимлари эътиборидан ҳам четда қолмаганди. Поксой Оксфорд университети муҳитида «Алпомиш» ни чуқур тадқиқ эта бошлади ва натижада шу мавзуни докторлик диссертацияси сифатида ҳимоя қилди.

Поксойнинг Ўрта Осиё тарихи ва адабиётига бағишланган илмий тадқиқотлари Буюк Британия. Америка, Туркия, Германия, Франция, Япония, Голландияда чоп этилган. У бир вақтнинг ўзида АҚШ ҳамда Оврўпо мамлакатларида жойлашган бир қатор халқаро ташкилотлар таркибида маслаҳатчи вазифаларида ҳам фаолият кўрсатган.

Узоқ йиллар мобайнида Ҳасан Поксой дунёга донғи кетган Ҳарвард университети Яқин Шарқ тадқиқотлари марказида ва бир вақтнинг ўзида Марказий Коннектикут университети тарих бўлимида, кейинчалик Амҳерстдаги Массачуссетс университетида профессор лавозимларида ишлаб келди. Сўнгги йиллари Ҳасанбек Франклин университетида ҳам профессорлгини қиляпти.

АҚШ университетларида дарс бериш билан бирга Поксой ноширлик иши бипан ҳам шуғулланди. Ҳ. Поксой АҚШ да Ўрта Осиёни тадқиқ этиш уюшмасини тузиб, унга президент бўлиб ҳам сайланди, ҳамда «Ўрта Осиёни тадқиқ этиш уюшмаси бюллетени» га бош муҳаррирлик ҳам қилди.

Улуғбек «Зиж» и, Ҳусайн Бойқаро рисоласидан тортиб, ҳозирти ўзбек тарихий ҳикояларигача бўлган мавзулардаги илмий тадқиқотлар мана шу бюллетен орқали кенг ўқувчилар оммасига тақдим этилди.

Ҳ. Поксой яратган илмий ишлар

Шу кунларгача Поксой қаламига мансуб қирқдан ортиқ катта илмий тадиқиотлар АҚШ ва Оврўпо мамлакатларида босилиб чиққан. «Алпомиш. Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида», «Ўрта Осиё ёдгорликлари» , «Ўрта Осиё бўйича қўлланма. Тарихнинг қайта кашф этилиши», «Турк тарихи тўпламлари», «Овросиё этюдлари», » Ўрта Осиёнинг янги достонлари» , «Алпомиш» ва «Бамси Байрак» каби ишлари шулар жумласидандир.

Ғарб дунёсида Ҳасан Поксой Ўрта Осиё адабиёти ва тарихи бўйича энг кўп иш яратган ва яратаётган ўрта бўғин олимлардан ҳисобланади.

Ўрта Осиё туркий республикаларида тарих ва адабиётшунослик бўйича қандай ишлар майдонга келаётганлигини кузатиб бориш анча меҳнат талаб қиладиган юмушлардан саналади. Ҳасанбек бу соҳаларда яратилаётган барча ишлар билан таниш, ва муҳим ери шундаки, диққатга сазовор илмий тадқиқотларга тезлик билан ўз муносабатини билдиради ва Ғарб матбуотида бу ишларга оид ўз фикрларини чоп эттиради. Бир неча мисоллар келтираман:

Ёш ўзбек адиби Алишер Ибодин(ов) қаламига мансуб «Қуёш ҳам олов» («Гулистон», 1980, 9-сон) ҳикояси туркий халқларнинг тарихига алоқаси бўлганлиги сабабли Поксой эътиборини ўзига тортди. Ҳ. Поксой бу ҳикоя бўйича илмий тадқиқот ёзди ҳамда Алишер ҳикоясини инглиз тилига тўла таржима қилиб, чоп эттирди.

Алишер Ибодиновнинг бу ҳикояси тўғрисида фикр юритиб, уни тўла таржима қилар экан, Ҳасан домла ҳикояга 124 та изоҳ берди. Ёш ўзбек адиби Алишер айтмоқчи бўлган ҳар бир фикрни, ҳар бир тарихий шахсни Ғарб ўқувчисига тушинтиришга, унинг онгига етказишга ҳаракат қилди. Бундай ишни Ғарб дунёсида бошқа бир адибнинг асари учун ҳеч ким бажармайди. Бироқ Ҳасанбек бажарди, бу ишни у амалга оширди. Бунинг боиси шуки, Ўрта Осиё — Турон — Туркистон тарихи унинг ҳам ота-­боболари, бутун авлодлари тарихи эди. Тарихий имконият туғилганида бир ёш ўзбек бу ҳақда тўғри гапларни ёзишга жазм этибди. Нечун оламга машҳур Оксфорд ва Ҳарвард университетларининг профессори даражасига кўтарилган Ҳасанбен ўз боболари тарихини ва бу тарих ҳақида ёзган бир ёш адибни ҳимоя этмасин?!

Ҳ. Поксой фан доктори Бахтиёр Назаровнинг 1987 йили Блумингтон шаҳридаги Индиана университетида ўтган халқаро Олтойшунослик Конференциясига тақдим этилган «Қутадғу билиг. Туркий халқлар эстетик тафаккурининг биринчи ёзма ёдгорликларидан» илмий маърузасини, ҳамда ўзбек матбуотида чоп қилинган бир қатор материалларни ҳам шарҳ, изоҳлар билан инглиз тилида бостириб чиқарган

Ҳ. Поксойнинг севган соҳаларидан бири туркий халқлар фолклоридир. «Алпомиш» ҳақида катта асар яратган бўлса-­да, у қайта-қайта бу мавзуга мурожаат этади, туркий халқлар қаҳрамонлиги, донолиги акс эттирилган бу достоннинг янги қирраларини топишга, айтилмаган фикрларни айтишга ҳаракат қилади. Бошқа тадқиқотчиларнинг «Алпомиш» га бағишланган асарлари майдонга келса, Ҳасан домла, албатта, биринчи бўлиб бу ишга ўз муносабатини билдиради. Мабодо бирор олимнинг иши ёқиб қолса, тезликда уни шарҳлайди, инглиз тилига таржима қилади ва ўз изоҳлари билан АҚШ ёки Оврўпо матбуотида чоп эттиради. Айрим ҳолларда ўзбек олимлари ишларини бошқа мутахассисларга таржима қилдириб, ўз журналида чоп этади.

Фан доктори Наим Каримовнинг «Алпомиш»нинг қатли ом этилиши» («Шарқ юлдузи», 1992, 12-сон) тадқиқоти илк бор АҚШ нинг Мадсон шаҳридаги Висконсин университети тадқиқотчиси Шон Лайонс томонидан таржима қилинганди. Поксой бу ишни ўзи муҳаррирлик қилаётган «Ўрта Осиёни тадқиқ этиш бюллетени»да босиб чиқарди.

«Алпомиш» достонининг минг йиллик тўйи муносабати билан машҳур олим Ҳасан Поксой ҳақида ёэишимга тўғри келди. Ёзиш ниятини Ҳасанбек билмайди. Мен унга бу ҳақда хабар бермадим, барча нашр этган асарлари руйхатини сўрамадим. Ўзимда йиғилган илмий тадқиқотлари билангина чегараландим. Боиси, Ҳасанбек ўзи ҳақида кўп гапирмайди, бошқаларнинг мақташини ҳам истамайди. Чин олимларга хос бўлган фақат бир нарсани ёқтиради: кам гапириб, кўп, халол, сифатлн ишлашни.

Буюк Навоий ҳазратларн пок олимлар хусусида ушбу мисраларни ёзган эканлар:

Бировким қилса олимларга таъзим,
Қилур гўёки пайғамбарга таъзим,

Ҳадис ўлмиш набийдин бўйла ҳадис,
Ки «Опим келди пайғамбарга ворис».

Ҳасан Поксой туфайли «Алпомиш» достони сўнгги 20 йил давомида Ғарб дунёсида янада кенг тарқалди, машҳур бўлди.

Бу сафар «Алпомиш» туфайли биз Ҳарвард университети профессори Ҳасан Поксойни ўз ота-боболари юртига тарғиб этишни, олимга эса амалга оширган барча қутли ишлари учун таъзим этишни бурч санадик.

«ALPOMISH» – TURKIY XALQLAR MEROSI
Xayrulla Ismatullaev

Amerikalik mashhur tarixchi olim Hasan Poksoy bilan men sakkiz yil oldin O’rta Osiyoga bag’ishlangan xalqaro bir yig’ilishda tanishgandim. O’sha yig’ilish mutasaddilari anjumannnng birinchi kuni meni bir olim qidirib yurganini aytishib, u meni qaysi yerda kutib turishini ham aytishdi. Men o’sha yerga borsam, baland bo’yli, soqol-mo’ylov qo’ygan, o’ta eamonaviy kiyingan, qo’lida aso ushlagan o’rta yoshlardagi kishi jilmayib, men tomonga kela boshladi va muloyimlik bilan mening savolimga javob qaytardi:

— Ha. Sizni qidirib yurgan menman. Ismim — Hasan. Hasan Poksoy, — deb o’zini tanishtirdi.

Hasan Poksoyni ko’rishim bilan asrimiz boshlaridagi xalqni savodli qilaman deb jonini jabborga berishga tayyor bo’lgan jasoratli jadidlar ko’z oldimga keldi. Hasanbekning shakl-shamoyili, xatti harakati va so’zlash odobi jadidlarni eslatardi.

Bir necha daqiqalardan so’ng biz xuddi eski qadrdonlardek suhbatlasha boshladik. Hasan Poksoy bilim doirasining juda kengligi, bir necha tillarda ona tilidek suhbatlasha olishi, samimiyligi va eng muhimi barcha turkiy xalqlarni o’z xalqi, bir xalq deb bilishi meni maftun etdi. U tor doirada fikrlamasdi.

Hasan Poksoy kam gapirib, ko’p ish qiladigan insonlar sirasnga kiradi.

«Alpomish» — bu turkiy xalqlarning o’zligi

Professor Hasan Poksoy (Hasan Bulent Paksoy)ning Buyuk Britaniya ilm dargohlarida yaratgan dastlabki yirik asari «Alpomish» O’rta Osiyoning o’zligi rus hukmi ostida» deb nomlangan bo’lib, u Xartford shahrida (Konnektikut) monografiya turkumida 1989 yili bosilib chiqqan.

Muallifning e’tirof etishicha, bu kitob Angliyadagi asosan Bodlean kutubxonasi, uning Sharq adabiyotlari kutubxonasi, Oksford universitetinint Sharqshunoslin Instituti, Muqaddas Antoni kolleji, Muqaddas Antoni kolleji qoshidagi Yaqin Sharq markazi kutubxonalari, London universitetinint Sharqshunoslin va Afrikashunoslik bo’limi, Britaniya kutubxonasi va boshqa ilmiy markazlarida saqlanayotgan asarlardan foydalanib, hamda mashhur o’rtaosiyoshunos olimlar va muloyim kutubxona xodimlarining iltifotidan bahramand bo’lib yaratilgandir.

Poksoyning bu kitobi kirish, to’rt bob, bibliografiya, ko’rsatqich va ilovadan iborat.

Poksoy «Alpomish» ning Abubakir Divaev va Hamid Olimjon nashrlarini yaxshi o’rgangan. G’ozi Olim, Z. V. To’g’on, M. Gabdullin, Hodi Zarif, V. Jirmunskiy va To’ra Mirzaev kabi olimlarning tadqinotlari bilan muallif tanishib chiqqan va bir qator o’rinlarda shularga suyangan.

Hasan Poksoy o’z kitobiga «Alpomish»ning 38 sahifadan (832 qatordan) iborat bo’lgan 1901 yilgi arab yozuvidagi Abubakir Divaev variantini asos qilib olgan va uning to’la inglizcha tarjimasini ham kitobiga ilova qilgan.

Kitobning birinchi bobi «Alpomish va turkiy doston janri» ga bag’ishlangan bo’lib, bunda muallif «Alpomish” Sharqiy Oltoy va G’arbiy O’rol tog’larndan tortib Turkistongacha bo’lgan hududda mashhur bo’lib, aytilib kelinayotgan doston haqida fikr yuritadi. Doston turkiy xalqlarning ozodlik uchun kurashini o’zida aks ettiradi » degan to’g’ri g’oyani olg’a surib, turkiy dostonning kelib chiqishi tarixini tadqiq etadi. «O’g’uz-noma», «Manas», Ko’ro’g’li», «Qirqqiz», «Tohir va Zuhra» kabi xalq og’zaki ijodiga mansub asarlar bilan «Alpomish» dostoni o’rtasidagi munosabat xususida bu bobda bildirilgan fikrlar faqat kitobxonlarni emas, balki folklorshunoslarning ham e’tiborini o’ziga jalb etadi.

Ayrim o’rinlarda olg’a surilgan fikrlar hozirgi ba’zi turkiyshunos olimlar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinmasligi ham mumkin. Masalan, taniqli turk olimi Abduqodir Inon yaratgan «O’g’uz hoqon haqidagi doston ilk doston — birlamchi doston bo’lib, boshqa dostonlar mana shu doston ta’sirida yaratilgan» degan nazariyani H. Poksoy keltiradi va bu nazariyani to’laligicha qabul qilgan ko’rinadi.

Boshqa bir o’rinda H. Poksoy «Tohir va Zuhra» romantik doston bo’lib, «Alpomish» asosida to’qilgan» degan hukmga kelsa-da, buni aniq dalillamaydi.

Kitobning ikkinchi bobi «Alpomish» dostonining yo’q qilishga hamda saqlashga 6o’lgan urinishlar. Birinchi urinish» deb nomlanib, unda dastlab O’rta Osiyodagi rus mustamlakachilik siyosati va bu siyosatga qarshi o’rtaosiyoliklar olib borgan harakatlarning birinchi dovoni yoritilgan. Mazkur bobning ikkinchi qismida sho’ro mustamlakachilik siyosati, yagona Turkistonning bo’lnb tashlanishi, alifboni o’zgartirish siyosati, «Alpomish» dostonining man’ etilishi tarixi, ilmiy izohlar va tarixiy hujjatlar asosida batafsil bayon qilingan. Bu masalaning yoritish bo’yicha bizda shu kungacha professor Naim Karimov maqolasidan boshqa biror e’tiborli ilmiy tadqiqot hanuz yaratilgani yo’q.

H. Poksoy bu masalaning ildizini ochib tashlagan rus-sho’ro mustamlakachilik siyosatining asl mohiyatini birgina «Alpomish»ga bo’lgan munosabatda aniq ko’rsatib bera olgan.

Kitobning uchinchi bobida «Alpomish» dostoni nashrlari va ularning o’ziga xos tomonlari tadqiq etilgan.

Bundan deyarli 99 yil oldin, 1901 yili Toshkentda Il`in bosmaxonasida chop etilgan «Alpomish»ning Abubakir Divaev nashri birinchi nashr bo’lganligi uchun ham H. Poksoy e’tiborini o’ziga jalb etgan.

Dostonning bu variantini baxshi Jumamurod Bekmuhammad o’g’li tilidan yozib olingan bo’lgan.

Poksoy «Alpomish»ning shu 1901 yilgi nashrini uning 1922 yilgi qayta nashri bilan qiyoslaydi hamda bir qator farqli o’rinlarini aniqlaydi.

Bu bobning diqqatga sazovor tomoni shundaki, unda «Alpomish»ning til xususiyatlarn tadqiq etilgan. Tadqiqotchining hisobiga qaraganda, «Alpomish»ning bu nashri 9 miig so’zdan iborat.

Birgina 1923 -1987 yillar o’rtasida «Alpomish» bo’yicha 185 ta kitob va ilmiy tadqiqotlar yaratilganligini va shuningdek, 1981 yilgacha O’rta Osiyo turkiy tillarida dostonning 55 ta nashri chiqqanligini ham biz shu bobni o’qib, bilamiz.

O’zbek folklorshunoslari, xususan, fan doktori U. To’ychiev, B. Sarimsoqov va M Jo’raevlar hozirgacha «Alpomish» dostoni qachon yaratilganligi xususida respublika matbuoti sahifasida bahslashib yuribdilar. Bu masalani ham Hasan Poksoy bundan ZZ yil oldin nashr etilgan ishida yoritib bergan.

H. Poksoy olimlardan A. K. Borovkov, Hodi Zarif, V. Jirmunskiy, 3. V. To’g’onning bu masalaga oid fikrlarini keng tahlil qilib, mantiqan to’g’ri xulosalar chiqargan.

H. Poksoy Alpomish so’zining kelib chiqish tarixi — etimologiyasini ham aniqlashga harakat qilib, bu so’zning ilmda mavjud bir necha izohlarini keltiradi. H. Poksoyning yozishicha, Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai Tarokima» asarida Karmishbeyning qizi, Mamishbeyning xotini Barchin nomi eslatilib o’tiladi. Taniqli turk olimi Abdulqodir Inonning tahminiga qaraganda, «Alpomish» so’zi «Alp» va «Mamish» so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan: Alp+Mamish > Alpomish.

Olim «Alpomish» so’zining yana bir etimologiyasini berib, bunda bu so’z «Alp» va «emish» so’zlaridan yasalgan degan fikrni olg’a suradi: Alp + emish > Alpomish.

Bizning o’ylashimizcha, bu etimologik xulosalar o’zining lingvistik izohini talab qiladi.

H. Poksoy ham boshqa bir qator tadqiqotchilar kabi «Alpomish» dostoni O’rta Osnyo turkiy xalqlari tomonidan yaratilganligini ko’plab dalillar bilan isbotlashga harakat qilgan. Hasanbekning aniqlashiga ko’ra, O’rta Osiyodagi har bir turkiy xalq «Alpomish»ning eng kamida bir necha variantiga ega bo’lib, bu hol doston turkiy xalqlar bo’linib ketmasidan oldin yaratilganligini isbotlovchi dalildir. «Alpomish» ilk, alp dostondir. Boshqa bir O’rta Osiyo turkny dostoni «Alpomish» kabi buyuk birlashtiruvchi, turkiy xalqlarning o’zligini ifodalovchi xususiyatga ega emas.

Kitobning mana shu bobiga «Alpomish»ning inglizcha to’la tarjimasi ilova qilingan hamda tarjimaga 141 ta izoh berilgan. Bu dostonning ruscha va nemischa tarjimalari ham mavjudligi mutaxassislarga ma’lum. Bu ikki tarjimaga xos mushtarak bir kamchilik bor:

a) » Alpomish» ni qatorma-qator tarjimadan Lev Penkovskiy rus tiliga ag’dargan. L. Penkovskiy «Alpomish»ning asl matni, tili buyicha alifni ham bilmaydigan tarjimon bo’lgan;

b) «Alpomish»ning nemischa tarjimasi mana shu ruscha nashri orqali amalga oshirilgan. Dostonni nemis tiliga ag’dargan tarjimon asl matn bilan tanish bo’lmagan, asar ruhini, til
xususiyatini, albatta, bilmagan. Dostonning ruscha tarjimasida yo’l qo’yilgan kamchiliklar nemischa nashrida yana qaytarilgan.

Angliyaning Oksford universitetida Hasan Poksoy amalga oshirgan dostonning inglizcha tarjimasi asl nusxadan xorijiy tilga qilingan birinchi tarjima hisoblanadi.

H. Poksoy kitobining 4-bobi ham «Alpomish» dostonini yo’q qilishga hamda saqlashga bo’lgan urinishlar. Birinchi urinish» deb atalib, 2-nchi bobning davomini eslatadi.

Mazkur bobning birinchi qismida H. Poksoy «Alpomish»ning o’zbekcha, qozoqcha va qoraqalpoqcha variantlari ustida to’xtaladi, ular o’rtasidagi farqlarni aniqlaydi, dostonning nashrlari, noshirlari va tadqiqotchilarya xususida qieiq ma’lumotlar beradi.

Uning ko’rsatishicha, Fozil Yo’ldosh o’g’li og’zidan 1928 yili yozib olingan «Alpomish» 14 ming satrdan iborat. Dostonning bu varianti Hamid Olimjon tomonidan 1939 yili qisqartirilib nashr etilgan. Lev Penkovskiy esa mana shu nashrni rus tiliga ikkn marta qisqartirib tarjima qilgan.

Poksoy «Alpomish»ning 1899 yilgi Qozon («Qissa-i Alpomish»), 1918 yilgi Toshkent («Turkestanskaya vedomost`») nashrlarini ham qiyosiy o’rgangan.

Yusuf bin Xoja Shayxulislom o’g’li og’zidan 1899 yili yozib olingan «Alpomish» varianti bu bobda Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olingan variant bilan qiyoslab tadqiq ztilgan.

Kichik Osiyo, Turkiyada «Bamsi Bayrak» nomi bilan ma’lum bo’lgan doston, H. Poksoyning fikricha, «Alpomish» dostonining bir variantidir. «Alpomish» va «Bamsi Bayrak» dostonlarining qiyosiga bag’ishlab, H. Poksoy alohida ilmiy ish ham e’lon qilgan.

Tadqiqotchi rus sho’ro adabiyotchisi Jirmunskiyning «Alpomish» dostoniga oid aytgan fikrlarini taniqli o’zben olimi Hodi Zarif domla asarlari bilan qiyoslab chiqib, ajoyib bir haqiqatni tiklagan. H. Poksoyning xulosasiga ko’ra, Jirmunskiy o’z mansab va obro’larini Hodi Zarif yozganlari asosida topgan. Hasanbekning Oksford universiteti o’quvxonalarida bundan 38 yil oldin chiqargan bu xulosasiga hozirgi kunlarda juda ko’p O’rta Osiyolik munavvarlar qo’l qo’ygan bo’lardilar. Hasanben o’rtaosiyolik hamkasblari ayta olmasdan, dillarida tugib yurgan gapni o’z kitobida butun dunyoga eshittirib, baralla aytgan.

Uch mamlakatda ilm olgan alloma

Hasan Turkiyada 1948 yili tug’ilgan. O’sha
yerdagi Izmir o’qituvchilar kollejini tugatib, AQSH ga o’qish uchun kelgan. U 197b yili Dallas shahridagi Texas universitetini bitirgan. Shundan so’ng Buyuk Britaniyaga borib, doktoranturani Angliyaning mashhur Oksford universitetida o’qib tugatgan va doktorlik dissertatsiyasini o’sha yerda yozib, yoqlagan. Hasanbek uch mamlakatda ilm olib, olimlik darajasiga ko’tarilgan allomadir.

Tarixdan ma’lumki, mustamlakachilar birinchi navbatda yerli xalqning o’ziga xos tarixiy yodgorliklarini, an’analarini, o’zligini yo’q qilishga harakat qiladilar. Va ko’pincha shu o’ziga xosliklarni o’sha yerning o’zidan chiqqan, yerli sotqinlar qo’li bilan yo’q qilishga urinadilar.

Hammaga ravshan, O’rta Osiyo xalqlarining eng mashhur tarixiy, adabiy yodgorliklaridan biri «Alpomish» dostonidir. Mustamlakachilar o’zlarining chirkin qo’llarini bu dostonga ham urib,
50-nchi yillarda «Alpomish»ni man etishga muvaffaq bo’lgandilar. Bu hol Hasanbek doktorant bo’lgan Angliyadagi Oksford universiteti olimlari e’tiboridan ham chetda qolmagandi. Poksoy Oksford universiteti muhitida «Alpomish» ni chuqur tadqiq eta boshladi va natijada shu mavzuni doktorlik dissertatsiyasi sifatida himoya qildi.

Poksoyning O’rta Osiyo tarixi va adabiyotiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlari Buyuk Britaniya. Amerika, Turkiya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Gollandiyada chop etilgan. U bir vaqtning o’zida AQSH hamda Ovro’po mamlakatlarida joylashgan bir qator xalqaro tashkilotlar tarkibida maslahatchi vazifalarida ham faoliyat ko’rsatgan.

Uzoq yillar mobaynida Hasan Poksoy dunyoga dong’i ketgan Harvard universiteti Yaqin Sharq tadqiqotlari markazida va bir vaqtning o’zida Markaziy Konnektikut universiteti tarix bo’limida, keyinchalik Amherstdagi Massachussets universitetida professor lavozimlarida ishlab keldi. So’nggi yillari Hasanbek Franklin universitetida ham professorlgini qilyapti.

AQSH universitetlarida dars berish bilan birga Poksoy noshirlik ishi bipan ham shug’ullandi. H. Poksoy AQSH da O’rta Osiyoni tadqiq etish uyushmasini tuzib, unga prezident bo’lib ham saylandi, hamda «O’rta Osiyoni tadqiq etish uyushmasi byulleteni» ga bosh muharrirlik ham qildi.

Ulug’bek «Zij» i, Husayn Boyqaro risolasidan tortib, hozirti o’zbek tarixiy hikoyalarigacha bo’lgan mavzulardagi ilmiy tadqiqotlar mana shu byulleten orqali keng o’quvchilar ommasiga taqdim etildi.

H. Poksoy yaratgan ilmiy ishlar

Shu kunlargacha Poksoy qalamiga mansub qirqdan ortiq katta ilmiy tadiqiotlar AQSH va Ovro’po mamlakatlarida bosilib chiqqan. «Alpomish. O’rta Osiyoning o’zligi rus hukmi ostida», «O’rta Osiyo yodgorliklari» , «O’rta Osiyo bo’yicha qo’llanma. Tarixning qayta kashf etilishi», «Turk tarixi to’plamlari», «Ovrosiyo etyudlari», » O’rta Osiyoning yangi dostonlari» , «Alpomish» va «Bamsi Bayrak» kabi ishlari shular jumlasidandir.

G’arb dunyosida Hasan Poksoy O’rta Osiyo adabiyoti va tarixi bo’yicha eng ko’p ish yaratgan va yaratayotgan o’rta bo’g’in olimlardan hisoblanadi.

O’rta Osiyo turkiy respublikalarida tarix va adabiyotshunoslik bo’yicha qanday ishlar maydonga kelayotganligini kuzatib borish ancha mehnat talab qiladigan yumushlardan sanaladi. Hasanbek bu sohalarda yaratilayotgan barcha ishlar bilan tanish, va muhim yeri shundaki, diqqatga sazovor ilmiy tadqiqotlarga tezlik bilan o’z munosabatini bildiradi va G’arb matbuotida bu ishlarga oid o’z fikrlarini chop ettiradi. Bir necha misollar keltiraman:

Yosh o’zbek adibi Alisher Ibodin(ov) qalamiga mansub «Quyosh ham olov» («Guliston», 1980, 9-son) hikoyasi turkiy xalqlarning tarixiga aloqasi bo’lganligi sababli Poksoy e’tiborini o’ziga tortdi. H. Poksoy bu hikoya bo’yicha ilmiy tadqiqot yozdi hamda Alisher hikoyasini ingliz tiliga to’la tarjima qilib, chop ettirdi.

Alisher Ibodinovning bu hikoyasi to’g’risida fikr yuritib, uni to’la tarjima qilar ekan, Hasan domla hikoyaga 124 ta izoh berdi. Yosh o’zbek adibi Alisher aytmoqchi bo’lgan har bir fikrni, har bir tarixiy shaxsni G’arb o’quvchisiga tushintirishga, uning ongiga yetkazishga harakat qildi. Bunday ishni G’arb dunyosida boshqa bir adibning asari uchun hech kim bajarmaydi. Biroq Hasanbek bajardi, bu ishni u amalga oshirdi. Buning boisi shuki, O’rta Osiyo — Turon — Turkiston tarixi uning ham ota-­bobolari, butun avlodlari tarixi edi. Tarixiy imkoniyat tug’ilganida bir yosh o’zbek bu haqda to’g’ri gaplarni yozishga jazm etibdi. Nechun olamga mashhur Oksford va Harvard universitetlarining professori darajasiga ko’tarilgan Hasanben o’z bobolari tarixini va bu tarix haqida yozgan bir yosh adibni himoya etmasin?!

H. Poksoy fan doktori Baxtiyor Nazarovning 1987 yili Blumington shahridagi Indiana universitetida o’tgan xalqaro Oltoyshunoslik Konferentsiyasiga taqdim etilgan «Qutadg’u bilig. Turkiy xalqlar estetik tafakkurining birinchi yozma yodgorliklaridan» ilmiy ma’ruzasini, hamda o’zbek matbuotida chop qilingan bir qator materiallarni ham sharh, izohlar bilan ingliz tilida bostirib chiqargan

H. Poksoyning sevgan sohalaridan biri turkiy xalqlar folkloridir. «Alpomish» haqida katta asar yaratgan bo’lsa-­da, u qayta-qayta bu mavzuga murojaat etadi, turkiy xalqlar qahramonligi, donoligi aks ettirilgan bu dostonning yangi qirralarini topishga, aytilmagan fikrlarni aytishga harakat qiladi. Boshqa tadqiqotchilarning «Alpomish» ga bag’ishlangan asarlari maydonga kelsa, Hasan domla, albatta, birinchi bo’lib bu ishga o’z munosabatini bildiradi. Mabodo biror olimning ishi yoqib qolsa, tezlikda uni sharhlaydi, ingliz tiliga tarjima qiladi va o’z izohlari bilan AQSH yoki Ovro’po matbuotida chop ettiradi. Ayrim hollarda o’zbek olimlari ishlarini boshqa mutaxassislarga tarjima qildirib, o’z jurnalida chop etadi.

Fan doktori Naim Karimovning «Alpomish»ning qatli om etilishi» («Sharq yulduzi», 1992, 12-son) tadqiqoti ilk bor AQSH ning Madson shahridagi Viskonsin universiteti tadqiqotchisi Shon Layons tomonidan tarjima qilingandi. Poksoy bu ishni o’zi muharrirlik qilayotgan «O’rta Osiyoni tadqiq etish byulleteni»da bosib chiqardi.

«Alpomish» dostonining ming yillik to’yi munosabati bilan mashhur olim Hasan Poksoy haqida yoeishimga to’g’ri keldi. Yozish niyatini Hasanbek bilmaydi. Men unga bu haqda xabar bermadim, barcha nashr etgan asarlari ruyxatini so’ramadim. O’zimda yig’ilgan ilmiy tadqiqotlari bilangina chegaralandim. Boisi, Hasanbek o’zi haqida ko’p gapirmaydi, boshqalarning maqtashini ham istamaydi. Chin olimlarga xos bo’lgan faqat bir narsani yoqtiradi: kam gapirib, ko’p, xalol, sifatln ishlashni.

Buyuk Navoiy hazratlarn pok olimlar xususida ushbu misralarni yozgan ekanlar:

Birovkim qilsa olimlarga ta’zim,
Qilur go’yoki payg’ambarga ta’zim,

Hadis o’lmish nabiydin bo’yla hadis,
Ki «Opim keldi payg’ambarga voris».

Hasan Poksoy tufayli «Alpomish» dostoni so’nggi 20 yil davomida G’arb dunyosida yanada keng tarqaldi, mashhur bo’ldi.

Bu safar «Alpomish» tufayli biz Harvard universiteti professori Hasan Poksoyni o’z ota-bobolari yurtiga targ’ib etishni, olimga esa amalga oshirgan barcha qutli ishlari uchun ta’zim etishni burch sanadik.