Esmed Muxtarova – Wikipedia

Əsməd İmamməmməd qızı Muxtarova ( d. 1944, Buzovna, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan tarixçisi, tarix elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universitetinin “Türk xalqları tarixi” kafedrasının müdiri [1] [2] , “Tarix və onun problemləri” nəzəri, elmi, metodik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru [3] .

Türk xalqlarının orta əsrlərdə mədəniyyəti

Maarif. Məktəb və mədrəsələr. Yazı. Erkən orta əsrlərdə türk xalqları müxtəlif yazı növlərindən istifadə etmişlər. Bu isə türklərdə məktəb və mədrəsələrin olduğunu göstərir. Məscid yanında təşkil edilmiş məktəblər, mədrəsələrdən fərqli olaraq ib­tidai təhsil verirdi. Mərkəzi Asiyadakı Səmərqənd, Buxara, Xarəzm, Mərv şəhərlərində mədrəsələr var idi.
Orxon-Yenisey abidələri türk xalqlarına məxsus yazdı mənbədir. Bu abidənin adı ilk dəfə XII əsr tarixçisi Əlaəddin Ata Məlikin «Cüveyni-tarixi-cahangüşə» əsərində çəkilir. Orxon-Yenisey abidələrinin mövcudluğu uzun müddət Avropa ölkələrində və Rusiyada məlum olmamışdı. Onları ilk dəfə XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İsveç arasında baş vermiş müharibədə Poltava döyüşündə əsir düşmüş İsveç zabiti Filipp Starlenberq üzə çıxarmışdı. 0,13 il Sibirdə Tobol əyalətində yaşamış, həmin ərazinin keçmiş xalqları haqqında materiallar toplamış, həm də Orxon-Yenisey abidələrinin üzünü çıxarmış və vətənində dərc etdirmişdi.
Bundan sonra bu abidələrə Rusiya və Danimarkada maraq yaranmışdı. Danimarka alimi Vilhelm Tomson 1893-cü ildə Orxon-Yenisey abidələrinin türklərə məxsus olduğunu sübut etmişdi. Rus alimi V.Radlov bu abidə haqqında çoxcildli kitab yazmışdır.
Orxon-Yenisey abidələri V-VIII əsrlərə aiddir, Göytürklərə məxsusdur. Əlifba 38 hərfdən ibarətdir. Onun 34-dü samit, 4-dü saitdir. Yuxarıdan aşağıya doğru yazdır. Bu abidələrin bir hissəsi Şimali Monqolustanda Orxon çay vadisində tapılmış və” Orxon abidələri” adlanır. 725-735-ci illərdə tikilən Orxon abidələrinin sayı 13 ədəddir. Onların ən məşhuru Göytürk xaqanı Bilgə xaqan, onun qardaşı Gül Tigin və baş vəzir Tonyukuk üçün qoyulmuşdur.

Elm. Erkən orta əsrlərdə türk xalqlarının əsas elmi mərkəzləri Mərkəzi Asiyada Ürgənc, Mərv, Buxara, Səmərqənd, Xarəzm şəhərləri idi. Qəznəli sultan Mahmudun sarayında 400 alim və şair çalışırdı. Mərvdə 10 kitabxana var idi. Bu şəhərlərdə İbn Sina, Fərabi, Biruni, Yusif Balasaqunlu, Mahmud Qaşqari və b. alimlər çalışmışlar.
Əbu Əli İbn Sina (980-1037) görkəmli alim, həkim, şair idi. O Mərkəzi Asiya və İranda yaşamış, 5 cilddən ibarət «Tibb ensiklopediyası» və «Tibb elminin qanunu» əsərlərini yazmışdı. Onun kitabları başqa dillərə tərcümə olunmuşdur. Avropada «Avitsenna» kimi tanınır. Azərbaycan filosofu Bəhmənyarın müəllimi olmuşdur.
Görkəmli alim Fərabi (870-950) Aristoteldən sonra ikinci müəllim fəxri adına layiq görülmüşdür. Aristoteldən sonra elmlərin təsnifatını vermiş ikinci alimdir.
Əbu Reyhan əl Biruni (973-1048) müxtəlif elm sahələri ilə məşğul olmuşdur. O, kəndlərin, şəhərlərin və digər coğrafi obyektlərin yerini dəqiq müəyyən etmək üçün diametri təqribən 5 metrə yaxın olan ilk qlobus düzəltmişdi. Biruni türk xalqlarının yaşadığı ərazilər, onların adət-ənənə və mərasimləri haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. O, Hind dənizi ilə Qərb dənizi, yəni Hind okeanı ilə Atlantik okeanının Afrikadan cənubda dar bir boğaz vasitəsilə birləşdiyini söyləmişdi. «Hindistan» adlı əsərində ilk dəfə yerin günəş ətrafında fırlanması ideyasını irəli sürmüş,hind astronomu Brahmaquptanın «Yer hərəkətdə, göylər isə sükunətdədir» fikrini əsaslandırmışdır. Onun «Astronomiya və ulduzlara dair Məsud cədvəli» əsərində riyaziyyat, astronomiya, coğrafiyaya dair dərin elmi biliklər öz əksini tapmışdır. Biruni Azərbaycanın Bakı, Dərbənd, Təbriz, Ərdəbil və digər şəhərlərinin olduğu yerin en və uzunluq dairələri barədə məlumat vermişdir.
Həmçinin oxu: Müsəlman ailəmləri və tibb

Türk xalqlarının ədəbiyyat və incəsənəti. Türk xalqları ədəbiyyatının 5 min ildən çox tarixi var. Bu xalqların tarix və ədəbiyyatını əks etdirən mənbələr yaddaşla ağızdan-ağıza keçən xalq yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu mənbələr türklərin əsrlərdən bəri yaratdığını qoruyub saxlamışdı. Hun türklərinin «Oğuz xaqan», göytürklərin «Boz qurd», uyğur türklərinin «Köç» dastanları islama qədər yayılmışdır. Islamdan sonra Qaraxanlı türkləri «Satuq Buğra xan», Azərbaycan türkləri «Kitabi Dədə Qorqud», qırğızlar «Manas» dastanlarını yaratmışlar.
IX əsrdə yaşamış Aprincur Tikin adlı uyğur şairinin iki şeri bizə gəlib çatmışdır. Qaraxanlı dövlətinin görkəmli mütəfəkkiri Yusif Balasaqunlu «Kutadqu bilik» («Xoşbəxtlik bəxş edən elm») əsərini 1069-cu ildə yazmışdır. Əsər Qaraxanlı hökmdarı Buğra Qara xana həsr edilmişdir. Şairə görə, elm işıq, alim isə məşəldir. Öz dövrünün müdrik şairi Əhməd Yasəvi «Həqiqətlər heybəsi» adlı əsərində biliyə, humanizmə geniş yer vermişdir.
Türk xalqlarında memarlıq da inkişaf etmişdir. Türküstan ərazisində zəngin, müdafiə divarlarının hündürlüyü 20 metr olan şəhərlər var idi. Türk dövlətlərinin sərhədlərində müdafiə qalaları, keşikçi qüllələri tikilirdi. Göytürklər öz xaqanlarının şərəfinə bəngüdaşlar adlandırılan heykəllər qoyurdular. Bunlardan ən möhtəşəmi Bilqə xaqana, Gül Tikinə, Tonyukuka qoyulan bəngudaşlardır. Ulu Bazar məscidi, ikinci Mahmud türbəsi Hindistana yürüş zamanı əldə edilmiş qənimət hesabına tikilmiş zəfər abidələri Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. Bu Qəznəvilərin memarlığa qayğısını göstərir. İslamdan əvvəl türklərdə rəssamlıq və. heykəltəraşlıq da inkişaf etmişdir. Türk xalqlarında yazı olmadığı bir vaxtda «ozan», «akın», «Baksı», «Saman» adlanan musiqiçilər sazın müşayiəti ilə dastanlar söyləyirdilər. Dastanlarda türklərin ilk musiqi aləti qopuzdan daha çox danışılır.VIII əsrlərdə yaşamış Yulluq Tikinin qoşduğu və Orxon abidələri vasitəsi ilə bizə çatmış mahnısı türk musiqisinin inkişafını göstərir.

Türklərdə din. İslama qədər türklər Göy tanrı dininə inanırdılar. Türklərin ikinci inancı ululara sitayiş idi. Türklər ululara böyük məzarlar tikir, abidələr qoyurdular.
Erkən orta əsrlərdə türk mədəniyyəti həmin dövr Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı idi. 1989- cu ildə Azərbaycanda göytürk əlifbası ilə yazılmış qəbirüstü abidə aşkar edilmişdir. Göytürklərin məzarlarından, o cümlədən Gül Tikin abidəsindən qoçbaşı heykəllər tapılmışdır. Belə heykəllər Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) və Gürcüstanda aşkar edilmişdir. Beləliklə, bütün bunlar göstərir ki, qədim türk mədəniyyəti türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin ortaq mədəniyyətidir. Qırğız türklərinin «Manas» dastanının 1000 illiyi 1995-ci ilin avqustunda, «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanının 1300 illiyi 2000-ci ilin aprelində türk xalqlarının bayramı kimi qeyd edildi.

Esmed Muxtarova – Wikipedia

Əsməd İmamməmməd qızı Muxtarova ( d. 1944, Buzovna, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan tarixçisi, tarix elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universitetinin “Türk xalqları tarixi” kafedrasının müdiri [1] [2] , “Tarix və onun problemləri” nəzəri, elmi, metodik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru [3] .

Mündəricat

• 1 Həyatı
• 2 Fəaliyyəti
• 3 Tədqiqat sahəsi
• 4 Seçilmiş əsərləri
• 5 Kitablar
• 6 Təltifləri
• 7 İstinadlar

1944-cü ildə Bakı şəhəri Buzovna qəsəbəsində anadan olub. Buzovna qəsəbəsində 125 saylı orta məktəbdə təhsil alıb. 1967-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1974-cü ildə “Azərbaycan SSR-də ali təhsilin inkişafı (1959–1965-ci illər)” adlı namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib. 1991-ci ildə “Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı fəhlələri” adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib.

Fəaliyyəti

1967–1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin əyani aspirantı olub. 1971-ci ildən həmin fakültədə “SSRİ tarixi” kafedrasında çalışır. 1992-ci ildən “Türk və Qafqaz xalqları tarixi kafedrası”nda çalışır. 1999-cu ildən həmin kafedranın müdiridir. “Türk və Qafqaz xalqları tarixi (qədim və orta əsrlər dövrü)” fənni üzrə bakalavr pilləsində dərs aparır. Magistratura təhsil pilləsində “Türk dünyasi tarixi” ixtisasında “Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi (qədim dövr və orta əsrlər)”; “Regionşünasliq-Qafqazşünasliq” ixtisasında “Qafqaza türk axınları” problemləri üzrə dərslər aparır. 40-dan çox məqalənin, 2 monoqrafiyanın, 2 kitabın müəllifidir. Rəhbəri olduğu 1 aspirant və 3 dissertant namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışlar. 1999-cu ildə nəşr etdirdiyi “Türk xalqlarının tarixi (qədim dövr və ota əsrlər)” dərsliyinə görə “Xatun” jurnalının redaksiya heyətinin və “Xatun” Əbədi Məclisinin təşkilat komitəsinin qərarı ilə “Sara Xatun” adına fəxri diplomla təltif edilib. 1997-ci ildən nəşr olunmasina başlanmış, təsisçisi və baş redaktoru olduğu “Tarix və onun problemləri” elmi, nəzəri, metodik jurnal vasitəsi ilə Sank-Peterburqun Azərbaycanlı diasporası ilə, Moskva Dövlət Universiteti ilə, Daşkənd Universiteti ilə, İsrail, İran, Almaniya ilə əlaqələr yaradılmışdır. Azərbaycan-Koreya Mədəniyyət Mübadiləsi Assosiasiyasının təşkil etdiyi konfransda iştirak etmişdir (Bakı, 2006).

Tədqiqat sahəsi

Türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixini tədqiq edir.

Seçilmiş əsərləri

• Əsməd Muxtarova, Nisbət Mehdiyeva, Altay Göyüşov. Türk xalqlarının tarixi (qədim dövrlərdən günümüzə qədər). Vahid proqram. Bakı: Adiloğlu, 2012
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Təhsilin magistratura pilləsi üçün proqram.B., 2002
• Əsməd Muxtarova. Qafqaza türk axınları. Təhsilin magistratura pilləsi üçün proqram, B., 2008
• Əsməd Muxtarova. Türk dünyasının Əbədiyaşar lideri // “Tarix və onun problemləri” jurnalı. Xüsusi buraxılış. Bakı Dövlət Universiteti, 2004
• Əsməd Muxtarova, Qabil Əliyev. Fədakar elm adamı // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, № 2.
• Əsməd Muxtarova. Ustad alim və Böyük müəllim // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, 2005, № 1.
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqları tarixinin tarixşünaslığı // “Tarix və onun problemləri” jurnali, 2005, № 4.
• Əsməd Muxtarova. Судебная система и судопроизводство в Азербайджане и России // “Tarix və onun problemləri” jurnali, 2006, № 2. (həmmüəllif)
• Əsməd Muxtarova. “A view to Korean Azerbaijan historical relations”, 2006, the 1st. new international silk Road Cultural and Akademic Conferebce. 2006 New Silk Road International Siterary Symposium: Baku, 23rd june, 2006.
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və erkən orta əsrlər) // Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, № 4.
• Əsməd Muxtarova. Skiflər Qafqaza yürüşləri // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, 2007, № 3 (həmmüəllif).
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və erkən orta əsrlər) // Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2007, № 1.
• Əsməd Muxtarova. Türk dünyasının əbədiyaşar lideri Heydər Əliyev ömrünün əfsanəyə çevrilmiş səhifələrindən // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 85-ci ildönümü münasibətilə Tarix fakültəsi əməkdaşlarının elmi-praktik konfransının materialları. B., 2008.
• Əsməd Muxtarova, Səidə Əli qızı. Milli qürur və iftixar doğuran ömür (Y.Mahmudovun anadan olmasının 70 illiyi) // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1–2, s.483–488
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Dünya və milli mədəniyyətin korifeyləri // Tarix və onun problemləri, 2010, № 4, s.13–19 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Türk xalqlarının orta əsrlərdə məişəti və mənəvi mədəniyyəti // Tarix və onun problemləri, 2011, № 2, s.5–11 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova, Gülnar Useynova. Krım tatarlarının Vətənə geri gönmək uğrunda mübarizəsi // Tarix və onun problemləri, 2012, № 3, s.72–80 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova. Azərbaycanın müasir türk dünyasına inteqrasiyası prosesi və Heydər Əliyev // Tarix və onun problemləri, 2013, № 2 (Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90), s.34–40
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Orta əsrlərdə Türkmənistan xalqılarının mədəniyyətinin və elminin inkişafı // Tarix və onun problemləri, 2013, № 4, S.5–11 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova. Bakı Dövlət Universiteti “Türk xalqları tarixi” tədrisinin mərkəzidir // Tarix və onun problemləri, 2014, № 4 (Bakı Dövlət Universitetinin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş XÜSUSİ BURAXILIŞ), S.17–26
• Manixeizmin qəbulu və Uyğurların sosial-mədəni həyatında təsiri. Tarix və Onun problemləri N1, səh, 26–312016
• Türk Xalqalrının Mədəniyyət tarixində ibtidai dinlərin rolu. Tarix və Onun problemləri N 3. Bakı.2017 5–11
• “Türk xalqlarının tarixinə dair mənbələr (Qıpçaqlar haqqında məlumat verən mənbələr)”. Türk Tarixi jurnalında (Turkish Historical Review 2017 .8.294–306) — Türk xalqlarının mədəniyyət tarixində ibtidai dinlərin rolu (“Tarix və onun problem-ləri” jurnalı 2017, № 3, s. 18 – 22)
• Qədim Türklərdə Totemizm və Onqon kultu(“Tarix və onun problem¬ləri” jurnalı 2017.№ 41, s. 18 – 22)
• XIX əsrin II yarısında Osmanlı İmperiyasında Ermənlərin inglis-rus rəqabətindən yararlanmaq cəhdləri: Erməni məsələsi-nin meydana gəlməsi. hımmüəllif Şəbnəm Cəfərova. Tarix və Onun Problemləri № 1, 2018, s. 41–51.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin əsərlərində İnsan və inkişaf etmiş modeli bağlı məsələlər. Tarix və Onun problemləri, N2. 2018, s. 13–19.
• Azərbaycan Xalq Cünhuriyyətinin yuxarı Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində erməni separatizm güclənməsi. həmmüəlif Taleh Cəfərov. Tarix və Onun Problemləri, N2 2018. s. 20–25

• Aqrar sənaye kompleksi şəraitində fəhlə kadrlarının hazırlanması. B., 1972. Monoqrafiya
• Совхозы СССР. Б., 1976, Monoqrafiya,
• Türk xalqlarının tarixi (qədim dövr və orta əsrlər). Bakı, 1999. -Dərslik (2008-ci ildə əlavələr edilmiş və təkmilləşdirilmiş yeni nəşr).
• Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və orta əsrlər). Bakı, 2002. Təhsilin magistratura pilləsi üçün dərs vəsaiti. [4]

Təltifləri

• III dərəcəli “Əmək” ordeni (2019) [5] ;
• “Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)” yubiley medalı (2019) [6] .

İstinadlar

1. ↑”Muxtarova Əsməd Immaməddin qızı”. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2018-10-23 .
2. ↑”TÜRK XALQLARI TARİXİ KAFEDRASI”. 2022-03-08 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-10-29 .
3. ↑”Tarix və onun problemləri”. 2022-03-08 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-10-29 .
4. ↑MUXTAROVA ƏSMƏD IMAMMƏMMƏD QIZI
5. ↑İlham Əliyev orden və medallar verdi [ölü keçid]
6. ↑” ” Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019)” yubiley medalı ilə təltif olunanlar” (PDF) . 2019-11-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF) . İstifadə tarixi: 2019-11-27 .

türk xalqlarının tarixi

AZ Ə RBAYCAN RESPUBL İ KASI T Ə HS İ L NAZ İ RL İ Y İ AZ Ə RBAYCAN DÖVL Ə T İ QT İ SAD UN İ VERS İ TET İ RAM İ N QURBANOV TÜRK XALQLARININ TAR İ X İ D ə rs v ə saiti II hiss ə Az ə rbaycan Respublikası t ə hsil nazirinin 09.07.2010-cu il tarixli 1069 saylı ə mri il ə d ə rs v ə saiti kimi t ə sdiq edilmi ş dir. BAKI – 2011

Post on 06-Feb-2017

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY AZRBAYCAN DVLT QTSAD UNVERSTET RAMN QURBANOV TRK XALQLARININ TARX Drs vsaiti II hiss Azrbaycan Respublikas thsil nazirinin 09.07.2010-cu il tarixli 1069 sayl mri il drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir. BAKI – 2011
• 2 Elmi redaktor: t.e.d., prof. B.M.Abdullayev Ryilr: t.e.d., prof. O.B.Sultanov t.e.d., prof. S.A.Mmmdov Ramin Qurbanov. Trk xalqlarnn tarixi. Ali mktblrin Azrbaycan blmlri n drs vsaiti. Bak: qtisad Universiteti Nriyyat, 2011. – 216 sh. Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin Beynlxalq m-nasibtlr ixtisas zr thsil alan tlblri n nzrd tu-tulmu drs vsaiti trk xalqlarnn yeni v masir dvrnn ta-rixin hsr olunmudur. Burada Rusiyann Orta Asiyan ial etmsi, ialdan sonra Rusiyann blgd yaratd hrbi-in-zibati idaretm sistemin, elc d Volqaboyu, Sibir v Krmda hyata keirilmi burjua islahatlarna da yer veril-midir. Eyni zamanda trk xalqlarnn Birinci v kinci Dnya mhariblri dvrnd sosial-iqtisadi vziyytlri drs vsai-tind z ksini tapmdr. Masir dvrd Azrbaycann trk dvltlri il siyasi laqlri, trk dvlt balarnn oxtrfli laqlr sistemind itirak da iqlandrlmdr. Drs vsai-tinin mzmunu Trk xalqlarnn tarixi fnninin proqramna uyundur. Azrbaycan tarixi fnni beynlxalq mnasibtlr ixtisasnda ayrca fnn kimi tdris olunduundan drs vsai-tind Azrbaycan trklrinin tarixin yer verilmmidir. Ramin Qurbanov – 2011 qtisad Universiteti – 2011
• 3 M N D R C A T RUSYANIN ORTA ASYANI AL ETMS 1. XIX srin birinci yarsnda Rusiyann Orta Asiya xalqlar il iqtisadi v siyasi laqlri. 2. Orta Asiyada Rusiya v ngiltr mbarizsi. 3. Orta Asiyann ial v blgnin Rusiyaya birldirilmsi. 4. Orta Asiyada ar Rusiyasnn siyasti. Hrbi-inzibati idaretm. XIX SRD VOLQABOYU, SBR V KRIM 1. Volqaboyu, Sibir v Krm XIX srin birinci yarsnda. 2. XIX srin 60-70-ci illrinin burjua islahatlar. 3. Kapitalist mnasibtlrinin inkiaf. OSMANLI MPERYASI XIX-XX SRN VVLLRND 1. XIX srin birinci yarsnda Osmanl imperiyasnn iqtisadi v siyasi vziyyti. 2. Osmanl imperiyas XIX srin ikinci yarsnda. 3. Gnc trklr v Balkan mhariblri. 4. Osmanl imperiyas Birinci Dnya mharibsi illrind. TRK XALQLARI XX SRN VVLLRND 1.Trk xalqlar birinci rus inqilab rfsi v inqilab illrind. 2. Rusiya Dumalarnda trk deputatlarnn faliyyti
• 4 3. Trk xalqlar yaayan blglrd Stolpin aqrar islahatnn hyata keirilmsi. 4. Trk xalqlar Birinci Dnya mharibsi illrind. 5. 1917-ci il fevral inqilabndan sonra Orta Asiya, Volqaboyu, Sibir v Krmda ictimai-siyasi vziyyt. TRKY CMHURYYTNN YARANMASI. TRKY CMHURYYT XX SRN 20-80-C LLRND 1. Milli-azadlq hrkat v Trkiy Cmhuriyytinin yaranmas. 2. Trkiy Cmhuriyyti 20-40-c illrd. 3. Trkiy Cmhuriyyti 50-80-ci illrd. TRK XALQLARI SSR-nin TRKBND 1. SSR-nin tkili. 20-30-cu illrd trk xalqlarnn sosial-iqtisdi vziyyti. 2. kinci Dnya mharibsi v trk xalqlar. 3. Trk xalqlar 50-80-ci illrd. TRK DVLTLR XX SRN 90-c LLR-XXI SRN VVLLRND 1. Azrbaycan-Trkiy mnasibtlri. 2. Azrbaycan Respublikasnn Orta Asiyann trk dvltlri il laqlri. 3. Trk dvltlri oxtrfli siyasi laqlr sistemind. dbiyyat siyahs.
• 5 RUSYANIN ORTA ASYANI AL ETMS 1. XIX srin birinci yarsnda Rusiyann Orta Asiya xalqlar il iqtisadi v siyasi laqlri Orta Asiya xalqlar ictimai-iqtisadi, siyasi v mdni in- kiaf sviyysin gr gerid qalrdlar. zbklr, qaraqal-paqlar oturaq hyat trzin keslr d onlar hl d kri maldarlqdan tamamil l kmmidilr. Qazaxlar, qrzlar v trkmnlrin ox hisssi kri idilr. Qazaxstann tsr-rfat hyatnda sntkarlq v ticart d mhm yer tuturdu. Dri mmulat, keilik v yun emal kimi maldarlqla bal olan snt sahlri inkiaf etmidi. Mbadil sciyysi dayan ticart, sasn yay mvsmnd aullar arasnda hyata keirilirdi. Qazax klrinin birliyin aul deyilirdi. Qazaxstan Kokand, Buxara, Xiv xanlqlar il ticart laqlri saxlayr, maldarlq mhsullar v mal-qara ixrac edir, kinilik mh-sullar idxal edirdi. lk razisinin geniliyi v lverili yolla-rn olmamas daxili v xarici ticartin inkiafna mane olurdu. halinin ksriyytinin kri v yarmkri hyat trzi keirmsi, feodal-patriarxal qaydalarnn hkmranl, juzlar arasnda iqtisadi laqlrin zifliyi Qazaxstanda vahid v mr-kzldirilmi dvlt yaratmaa imkan vermirdi. Qazaxstan razisinin bir hisssi – Kiik v Orta juz XVIII srin 30-40-c illrindn Rusiya imperiyasnn trkibin daxil idi. Qazaxs-tanda Kiik v Orta juz Rusiya trfindn ial edildikdn sonra bu lk il iqtisadi-ticart laqlri genilnmy balan-md.Yerli sntkarlq mhsullar Rusiyadan gtirilmi ucuz mallarla rqabt apara bilmirdi. Bu da yerli mhsullarn qiy-mtlrinin aa dmsin sbb olurdu. Qazaxstan tdricn inkiaf edn rus snayesi n xammal bazasna evrilirdi. Qazaxstanda xalqn mvcud sul-idary qar etirazlar getdikc geni miqyas alrd. ar hkumti is juzlara tsirini gclndirirdi. Bel raitd qazaxlar XIX srin birinci yarsnda
• 6 rus mstmlkilrin qar mbariz aparmdlar. Lakin on-larn mstqillik v siyasi birlm urunda apardqlar m-bariz uursuzluqla nticlndi. Qazaxstann hl Rusiyaya tabe edilmmi cnub hisssi siyasi chtdn Orta Asiya xan-lqlar il bal idi. Oturaq hali mskunlaan blglrd -hrlr d var idi ki, onlar ticart v snt mrkzlri idi. Oturaq hali, birinci nvbd zbklr Orta Asiyann Buxara, Kokand v Xiv xanlqlarndan ibart olan sas dvlt birlmsi ya-ratmdlar. Bunlarn hr birind zbklrdn baqa digr milltlrdn olan oxlu hali yaayrd. Orta Asiya xanlqlarndan n byy Kokand xanl idi. Xanln sas razisi Frqan hvzsi idi ki, burada zbk, tacik v qrzlar yaayrd. Daknd bu xanln trkibin daxil idi v lverili corafi mvqed yerlirdi. kinilik v kri rayonlar birldirn nqtd yerln Dakndin corafi mvqeyi qdimdn onun inkiafna lverili tsir gstrirdi. Orta Asiya il Rusiyann iqtisadi laqlrinin inkiaf Da-kndin ticart hmiyytini artrd. Daknd v bir ox srhd mntqlri urunda xanlqlar arasnda uzun srn mhariblr gedirdi. Kokand xanlnda Kokand v Daknddn baqa halisi ticart v sntkarlqla mul olan ndican, Naman-qan, Margilan, Xocnt, imknd kimi hrlr var idi. Buxara xanl Kokand xanlnn cnub-qrbind yerl-irdi. Buxara xanlnn sas hisssini Zrfan vadisi tkil edirdi ki, burada zbklr v qismn taciklr yaayrdlar. Orta Asiyann qdim mdni v iqtisadi mrkzlri olan Buxara v Smrqnd bu xanln trkibin daxil idi. Buxara xanlnn razisind olan hrlrd sntkarlq yksk inkiaf etmi, pambq v ipk paralar toxunur, mis v tuncdan dulusuluq mmulatlar v soyuq silah hazrlanrd. hrlrd sntkarlar istehsal sahlri zr sexlrd birlmidilr. Xiv xanlnn torpaqlar Amudryann aa axn bo-yunda yerlmidi. razisin v halisinin sayna gr Xiv xanl digr xanlqlardan xeyli kiik idi. Bu xanlqlardan
• 7 baqa Orta Asiyann cnub hisssind bir ne xrda feodal birlmlri var idi ki, bunlar da gah bu xanlqlarn hakimiyyti altna dr, gah da onlardan ayrlrdlar. Xanlqlarda yaayan tayfalar arasnda daim hrbi toqqumalar ba verirdi ki, bu da xalq ktllrinin vziyytini daha da arladrrd. Vergilrin btn arl kndlilrin v sntkarlarn zrin drd. Vergilri xann mmurlar toplayrdlar. Onlar halinin hesa-bna yaayr v olmazn zbanalqlar edirdilr. XIX srin birinci yarsnda Orta Asiyann ran, fqans-tan, in v Rusiya kimi qonu lklrl ticart laqlri var idi. XIX srin 20-40-c illrind Rusiyann Orta Asiya xalqlar il ticarti daha mvffqiyytl inkiaf edirdi. Rusiya hkum-tinin bir sra tdbirlri buna kmk edirdi. Karvan yolu il Orenburq v Petropavlovsk, hminin karvan v su yolu il Htrxan vasitsil Orta Asiyadan Rusiyaya yun, quru meyv, pambq aparlrd. Qazaxstandan Orenburqa mal-qara apar-lrd. Rusiya Orta Asiya il ticart laqlrini genilndirmk n dmir, polad, mis, uqun v onlardan hazrlanan mhsul-larn da xanlqlara gtirilmsin icaz vermidi. Rusiya bazar il laqlrin genilnmsi xanlqlar n byk perspektivlr ard. XIX srin birici yarsnda Orta Asiya iqtisadi chtdn Ru-siyann tsiri altna dmd. Bununla laqdar olaraq, tica-rtin inkiaf v mt-pul mnasibtlrin keilmsi tsr-rfatn natural qapalln datmaa balamd. Bu region il ticart laqlrinin inkiaf etdirilmsind mara olan ar hkumti rus tacirlrin himayilik edirdi. Rusiya dvlti Orta Asiya il iqtisadi laqlri mhkmlndirmk v geniln-dirmk n bir sra tdbirlr grmd. Bel ki, ticart yollar mhafiz olunur, tacirlr myyn imtiyaz v stnlklr ve-rilir, gmrk haqqnn minimuma endirilmsi ticart laq-lrin msbt tsir gstrirdi. Rusiya Orta Asiya bazarnda z mvqeyini mhkmlndirmy alrd. Orta Asiya il Rusiya arasnda yerli mhsullarla mal dvriyysi getdikc artrd.
• 8 arizm Orta Asiyan zngin pambq mnbyi v rus sna-yesinin, xsusil onun srtl inkiaf edn sahlrinin mallar n mhm bazar kimi qiymtlndirirdi. Orta Asiya bazarnn Rusiya iqtisadiyyat n bel byk hmiyyt malik olmas Rusiyan Orta Asiyada riksiz hkmranla can atmaa svq edirdi. Orta Asiya Rusiyann ran, fqanstan, Hindistan v inl ticart aparmasna imkan yaradrd. Orta Asiya il iq-tisadi laqlrin inkiafndan istifad edn arizim bu yerlrd mstmlk iallarn genilndirmy alrd. ar Rusi-yasnn hakim dairlri Orta Asiya torpaqlar v xalqlar haqqnda z hrbi-mstmlk siyastini hazrlayb hyata ke-irmy alrdlar. ar Rusiyasnn Orta Asiyaya yiyln-msi, onun geni ial xarici siyast planlarnn hyata kei-rilmsini asanladrmal idi. Nfuzlu hrbi v mmur dairlri ial olunacaq razilrd glirli v yksk vziflr tutma arzu edirdilr. ar hkumti bildirirdi ki, Rusiyann Orta Asiya il ticart laqlrinin genilndirilmsi v thlksizliyin tmin edilmsi n, ilk nvbd, Xiv xanl alnmaldr. Rusiyann Buxara il diplomatik mnasibtlri Xivy nisbtn daha yax idi. Xanlqlar arasndak hrbi toqqumalar zaman xiv-lilr rus karvanlarn Buxaraya buraxmamaa alrdlar. 1839-1840-c illrd ar I Nikolayn icazsi il Orenburq hrbi qubernatoru general V.Perovski Xivy yr etdi. Lakin ruslar iki ay rzind btn canl qvvlrinin xeyli hisssini itirrk geri qaytmaa mcbur oldular. Lakin davam etdiriln dan-qlar nticsind ld olunan razla sasn Xiv xan Ru-siyaya qar dmnilik hrktlrin yol vermmyi, ticart karvanlarna hcum etmmyi v rus mallarna qoyulan gm-ry 5 faiz qdr azaldlmas thdn z zrin gtrd. Rusiya XIX srin birinci yarsnda Orta Asiya msl-sin byk maraq gstrirdi. Rus diplomatlarnn faliyyt-lrinin genilnmsi il laqdar olaraq xanlqlarn iqtisadi v siyasi vziyyti, Orta Asiyaya gedn karvan yollar hrtrfli
• 9 yrnilirdi. Bu dvrd Orta Asiyada mvcud olan vziyyt ar Rusiyas n lverili idi. Xanlqlar arasnda birlik yox idi v hr bir xanlq digrinin hesabna z razisini genilndirmy alrd. Kokand xanlnda vziyyt daha mrkkb idi. Burada yaayan xalqlar arasnda daim mnaqilr olurdu. Feodallar arasnda gedn mbarizlr d xanlq hakimiyytini zifldirdi. Rusiya Orta Asiyada mvcud olan xanlqlar ara-sndak daxili kimlrdn istifad etmkl siyasi laqlrini genilndirir, glck planlarn hyata keirmk n mvafiq tdbirlr proqram zr hrkt edirdi. XIX srin ortalarnda ar hkumti Orta Asiyaya doru planl kild irlilmy balad. Bu istiqamtd ar hkumti Srdrya aynn mnsbind bir sra istehkam v qalalarn in-asna balad. Rusiyann Orta Asiya xanlqlar il XIX srin vvllrindn genilnn ticart laqlri, eyni zamanda Rusi-yann Orta Asiya xalqlarna gclnn siyasi v mdni tsiri, bu razini birldirmkd arizm n lverili rait yaratd. Orta Asiya geni yarmdair klind rus srhdlri il hat edilmidi. Rusiyann Srdrya boyunca irlilmsi Cnubi Qazaxstan halisi zrind z hakimiyytini itirmk istmyn Kokand xanlnn mqavimtin sbb oldu. Rusiyann hrbi dstlri Kokand qvvlrini sxdrrdlar. Orenburq general-qubernatoru Perovskinin dstsi 1853-c ilin yaynda Srdrya ay sahilindki mhm strateji mntq olan Kokand qalasn ald. Kokand xanlar hmin qalaya arxalanaraq qazaxlarn xeyli hisssini uzun mddt zlrin tabe vziyytind saxlamdlar. 1854-c ild Alma-Ata qsbsinin yerind ruslar trfindn Vernoye istehkamnn tmli qoyuldu ki, bu yer sonralar byyb Vern (Alma-Ata) hrin evrildi. Semipalatinskdn Vernya qdr Sibir xtti adlanan yeni bir hrbi yol kildi. 1854-c ild Rusiyann hakim dairlri Srdrya il Sibir hrbi xtlrini birldirmk qrarna gldilr. Bu xtlrin birldi-rilmsi btn Qazaxstann Rusiya trkibin qatlmasna rait yaratmal idi. Bellikl, arizm Orta Asiya xanlqlarna qar
• 10 hlledici yrlr hazrlard. Lakin bu planlarn hyata keirilmsi bir mddt txir salnmal oldu. Buna sbb Ru-siyann Krm mharibsind mlubiyyti il onun beynlxalq vziyytinin xeyli ziflmsi v Rusiyada thkimilik hqu-qunun lv edilmsi il bal hazrlq ilri idi. 2.Orta Asiyada Rusiya v ngiltr mbarizsi XIX srin birinci yarsnda Orta Asiya xanlqlarnda siyasi vziyyt qeyri-sabit idi. Xanlqlar arasnda gedn m-hariblr, ayr-ayr blglrd xalq syanlar, qonu dvltlrl mnaqilr xanlqlar zifldirdi. Bel bir vziyyt Rusiya v ngiltr kimi dvltlrin Orta Asiyaya maran artrrd. Rusiyann xarici siyasi mnafeyi baqa byk dvltlrin, ilk nvbd ngiltrnin mnafeyi il toqquurdu, nki ngiltr ninki Yaxn rqd, habel Orta v Uzaq rqd d Rusiyann gcl dmni idi. ngiltr-Rusiya ziddiyytlri, xsusn, Orta Asiyada ox mrkkblmidi, ona gr ki, Kokand, Buxara, Xiv xanlqlarndan hr iki lk lverili sat bazarlar v z snayesi n xammal mnblri kimi istifad etmy alrd. Sat bazarlar l keirmk mqsdil ngiltr eyni vaxtda iki istiqamtdn: Hindistan, fqanstan istiqamtindn v Qara dniz sahillrindn Asiya daxilin nfuz etmy alrd. Bellikl, ngiltr Yaxn v Orta rqd iqtisadi stnlyn mhkmltmk v bu rayonda ruslarn rqabtini qrmaq, hm d Orta Asiyan Rusiyaya qar mliyyat meydanna evirmk istyirdi. ngilis casuslar fqanstanda mskn salmdlar v Orta Asiya xanlqlarna daxil olurdular. Onlar, z nvbsind, yerli halidn d sralarna casuslar clb edirdilr. XIX srin 20-ci illrind ngiltr casuslar hm kfiyyat, hm d yerli halini Rusiyaya qar svq etmk mqsdil Orta Asiyaya glirdilr. 1824-c ild bir ne ngiltr vtnda tacir ad il
• 11 Buxaraya glib gizli kild hrin plann kmidilr. Buxara v Xivd bzi yerli tacirlr d ingilis casuslar idi. ngiltr-fqanstan mharibsi il laqdar olaraq 1838-ci ildn ingilislrin Orta Asiyaya nfuz etmsi gclndi. ngilis casuslar trfindn thrik ediln Xiv hrbi dstlri rus kar-vanlarna tez-tez hcum edirdilr. Buna cavab olaraq Orenburq general-qubernatoru A.Perovski 1839-cu ilin noyabrnda 5 min nfrlik hrbi dst il Xiv xanlna hcuma kedi. Lakin Perovski xeyli canl qvv v texnika itirrk geri kilmidi. XIX srin 40-c illrindn ingilislrin Orta Asiyaya soxulmas gclndi. 1840-c ild Xivy gln iki ngiltr casusu Xiv xann inandrmaa alrdlar ki, ruslar Xivy buraxmasn v ruslar Xivy hcuma hazrlar. Lakin Xiv xan onlara inanmadndan ingilis casuslar geri qaytmdlar. XIX srin 50-ci illrind ingilislr Kokand v Xiv xanlarn z trfl-rin kmk n fqanstan mirindn istifad edrk xanlq-larla Rusiya arasnda yaranm iqtisadi laqlri pozmaq ist-yirdilr. Lakin onlarn bu chdi ba tutmad. Bel ki, ingi-lislrdn pul yardm v lazmi silah alm fqanlarn xanlq-larn razisin hcumlar mvffqiyyt qazanmad. Xanlqla-rn lap srhdlri yaxnlnda ina ediln istehkam v qalalar Rusiyann bu blgd hkmranln tmin edir, Orta Asiyann qti ial n rait yaradr, bu rayonda ngiltrnin ms-tmlkilik siyastini xeyli mhdudladrrd. Krm mharibsind ngiltrnin Trkiyni mdafiy etmsi v Rusiyaya qar hrbi mliyyatlarda itiraknn bir sbbi d Rusiyan Qafqaz v Orta Asiyadan sxdrb -xartmaq idi. ngiltr Rusiyaya qar Trkiy bada olmaqla Orta Asiya xanlqlarnn ittifaqn yaratmaa alrd. Lakin xanlqlar arasnda mvcud davt v kimlr onlarn bir-lmsin mane olurdu. ngiltr Rusiyaya qar nzrd tut-duu ittifaq yarada bilmdi. ar Rusiyas Krm mharib-sindn sonra znn Orta Asiya siyastindn ninki l kdi, ksin, onu daha da gclndirdi. Rusiya ehtiyat edirdi ki,
• 12 ngiltr aq kild Orta Asiyaya daxil olar, ona gr d bu regiona hcuma kemyi srtlndirdi. Rusiyann Orta Asiyaya doru irlilmsi ngiltr il kskin rqabt raitind ba verirdi.Xanlqlarla srhdd toqquma zaman rus sgrlri dflrl Orta Asiya dylrindn ingilis silahlar l keir-midilr. arizmin Orta Asiyaya sahib olmaq istmsi, onun geni ial xarici siyast planlarnn hyata keirilmsini asanladrmaqla yana, Yaxn v Orta rqdki mbahisli msllrd ngiltry tzyiq gstrmk n arizm mn-ftli ola bilrdi. Rusiyann Orta Asiyadak mvffqiyyti n-giltrnin Rusiya leyhin yeni kampaniyaya balamasna sbb oldu. ngiltr 1865-ci ild diplomatik tzyiq yolu il Rusiyan Orta Asiyadak iallarndan l kmy mcbur etmk ists d buna nail ola bilmdi. Bel olduqda, ngiltr mstmlkilri fqanstanda v Qaqarda z fitnlrini gc-lndirdilr. ngilislrin bu siyasti nticsind rus tacirlri f-qanstan v Qaqardan qovuldular. ngilis mvrtilri v casuslar fqanstan silahla tchiz edir v onu Amudrya boyundak yerlri ial etmy thrik edirdi. 1869-cu ild ingilis hkumti ar hkumtin Orta Asiyada bitrf zona yaratmaq haqqnda tklif verdi. Bitrf zona hr iki dvlt n toxunulmaz olmal idi. Rusiya hkumti buna razlq verdi v bu zonaya fqanstan da daxil etmyi irli srd. Bununla, Rusiya ngiltr trfindn fqanstann ial edilmsinin qar-sn almaq istyirdi. ngiltr buna qar Rusiyann hima-ysind olan imal vilaytlri hesabna bitrf zonan geni-lndirmyi irli srd. Bu is hr iki trfin bitrf zona haq-qnda razla gl bilmmsin sbb oldu. 1873-c ild Xiv xanlnn mrkzi rus qounlar trfindn tutuldu. Xivnin ial ciddi beynlxalq tzyiq olmadan qbul edildi. Yalnz n-giltr z etirazn bildirdi. 1873-c ild ngiltr il Rusiya arasnda balanm sazi gr-ginliyi mvqqti olaraq zifltdi. Bu sazi sasn, Rusiya fqanstanda ngiltrnin hakim hququnu qbul edirdi. ngiltr Xivy qar tlblrindn l
• 13 kir v bununla da Xiv xanlnn Rusiya trfindn siyasi chtdn tabe edilmsin razlq verirdi. ngiltr il sonrak danqlarda Rusiya trfi bildirdi ki, Rusiya Orta Asiyada n Buxaraya doru, n d trkmn dznliklrind razilrini genilndirmk fikrind deyil. ngiltrd hakimiyyt glmi mhafizkarlar is Britaniya mstmlk imperiyasn geni-lndirmyi gizltmirdilr. 1876-c ilin fevralnda Rusiya hkumti ngiltrnin yeni mvqeyi il laqdar olaraq 1873-c il saziini mdafi etdiyini bildirdi. Bununla yana, gstrdi ki, hr iki dvlt srbst faliyyt gstrmk hququnu znd saxlayr. Bundan istifad edrk ar hkumti 1876-c ild Kokand xanlnn Rusiya imperiyasna birldirilmsi haqqnda frman verdi. XIX srin 80-ci illrinin vvllrind Orta Asiyada Rusiya ngiltrnin gcl mqavimtin rast glirdi. ngiltr onun protektoratl altnda olan fqanstan vasitsil Trkm-nistanda iallara can atrd. Rusiya Trkmnistanda irli-ldikc ngiltr-Rusiya mnasibtlri yenidn pisldi. 1881-ci ild Skobelovun bal altnda Axal-Tkin dznliyi, il sonra 1884-c ild Mrv hri tutuldu. Rus qounlar bilava-sit fqanstan sahillrin xdlar. Lakin fqanstann sr-hdlri hl dqiq myyn edilmmidi. 1885-ci ilin martnda ingilislrin thriki il fqan qo-unlar v general Komarovun rus ordu dstlri arasnda toq-quma ba verdi. fqanlar mlub edildikd v rus qounlar fqanstann imalna daxil olduqda, ngiltrd yenidn narahatlq yarand. Avropada bel hesab edilirdi ki, ngiltr il Rusiya arasnda mharib labddr. Lakin kskin ixtilaflar 1885-ci ilin sentyabrnda Peterburqda ngiltr-Rusiya sazi-inin imzalanmas il baa atd. Sazi sasn, Rusiya-fqa-nstan srhdi myyn edildi v ngiltr trkmn torpaqlar zrind Rusiyann hququnu qbul etdi. Eyni zamanda Rusiya fqanstann daxili ilrin qarmamaq hdliyi gtrd. 1895-ci ild ngiltr il Rusiya arasnda yeni sazi imzaland.
• 14 Bu sazi Rusiya, fqanstan v Hindistan arasnda randan Pa-mir qdr srhd xtlrinin myyn edilmsi il baa atd. ngiltrnin Trkmnistan ial etmk planlar hyata ke-irilmdi. 3. Orta Asiyann ial v blgnin Rusiyaya birldirilmsi Orta Asiya torpaqlarnn siyasi chtdn tabe edilmsi mslsi XIX srin 60-c illrind Rusiyann hakim dairlri qarsnda tam kskinliyi il durdu. Orta Asiya mslsi Rusi-yann istr hkumt, istrs d ticart-snaye dairlrinin diq-qtini getdikc daha ox clb edirdi. Rus snaye mhsullarnn Avropa bazarlarnda Avropann daha ox inkiaf etmi sna-yesi il rqabt davam gtirmdiyi bir raitd Orta Asiyada yeni bazarlarn ld edilmsi Rusiya n xsusil vacib idi. str daxili vziyyt, istrs d xarici rait Rusiyan Orta Asiyaya qar daha inaml addmlar atmaa svq edirdi. 1859-cu ild Qazaxstanla imali Qrzstann srhdind Kastek istehkam yaradld. Bu, Kokand xanlnn irilrin irlil-my imkan yaradrd. Btn bunlar srhdd Rusiya il Ko-kand xanlnn hrbi qvvlrinin toqqumasna gtirib -xartd. ar Rusiyas yalnz 1864-c ild Orta Asiyada qti iallara balad. Rus qounlarnn hl XIX srin 40-c ill-rinin sonu 50-ci illrind Orta Asiya xanlqlarna qar balanan hrbi mliyyatlar XIX srin 60-70-ci illrind bir ne mrhldn kedi. 1.1864-1865-ci illrd Kokand xanlna qar hrbi y-rlr; 2.1866-1868-ci illrd Buxara xanlna qar hrbi y-rlr; 3.1873-c il Xiv xanlna qar hrbi yrlr; 1864-c ild rus qounlar z hcumlarn rqd Ver-ndan v imalda Perovskdan balayaraq Kokand xanlnn
• 15 srhdlrin daxil oldular. Kokandllarn aalq etdiklri liyyi-Ata, Trkstan v imknd hrlri 1864-c ild rus qounlar trfindn tutuldu.Orta Asiyann n byk hri, ninki tkc Kokand xanlnn, hm d btn Orta Asiyann mhm iqtisadi mrkzi olan Daknd 1865-ci ilin yaynda general ernyayevin qounlarna tslim oldu. Kokand xannn qvvlri tezlikl tam mlubiyyt urad. Buxara miri Kokand xannn mlubiyytini grdkd, Kokand xanln ial etmk n lverili mqam olduu qrarna gldi. Buxara mirinin Kokand xanlna mdaxil etmsi, Buxara xanlna qar hrbi mliyyata balamaq n ar generallarna bhan oldu. 1866-c ilin yaznda Buxara xanl-nn qounlar Xocnt hri trafnda ar mlubiyyt urad. Rus qounlar Xocnti, Cizki, Ura-Tyubni tutdular. Rus qounlar trfindn tutulmu yerlrd 1867-ci ild Tr-kstan general qubernatorluu yaradld. General-qubernator-luun mrkzi Daknd hri idi. General K.Kaufman Trks-tann ilk general-qubernatoru tyin edildi. General-qubernatora Orta Asiya xanlqlar il mstqil hrbi mliyyat v diploma-tik danqlar aparmaq slahiyyti verilmidi. Cizkin alnmas Zrfan vadisin-Buxara xanlnn mrkz hrlri Smr-qnd v Buxaraya yol ad. Orta Asiyann qdim hr-lrindn biri olan Smrqnd 1868-ci il mayn 2-d tslim oldu. Rus qounlarna qar hcuma ken Buxara xanlnn hrbi qvvlri Buxara yolunu qoruyan Zrbulaq ykskliklrind yeni mlubiyyt uradlar. 1864-1868-ci illrd rus qounla-rnn hrbi mliyyatlar zaman Kokand v Buxara xanlqlar mlub oldular. 1868-ci ilin yanvarnda Rusiya il Kokand arasnda, hmin ilin iyun aynda is Buxara il slh mqavilsi imzaland. Slh mqavillrinin rtlrin sasn Kokand xan Xudayar v Buxara miri Mzffrddin Rusiyann vassalln qbul edir, ial edilmi yerlrin Rusiyaya atmasn qbul edir v hr iki xanln razisind Rusiya tblrinin azad ticart etmk hququnu tanyrdlar. Buxara miri Rusiyaya 500 min
• 16 manat tzminat vermyi hdsin gtrd. 1873-c ild ge-neral Kaufmann komandanl altnda rus qounlar Xiv xan-lnn razisin daxil oldu. Xiv hri 1873-cu il mayn 29-da tslim oldu. 1873-c ilin avqustunda trflr arasnda slh m-qavilsi baland. Xiv xanl Amudryann sa sahilindki yerlri Rusiyaya verdi, Rusiyann vassal olma qbul etdi. Rusiya tacirlri gmrk vergisindn tamamil azad edilirdi. Xiv xan 2,2 milyon manat mblind tzminat vermyi h-dsin gtrd. Bellikl, Rusiya on il rzind Orta Asiya xanlqlarnn mqavimtini qrd, razilri v hquqlar xeyli mhdudlad-rlan Kokand v Xiv xanlar v Buxara miri Rusiya im-periyasnn vassallar oldular. slind is bu xanlqlarda ixtiyar Rusiya hkumt orqanlarnn lind idi. 1873-c ild Xudayar xana qar syan ba verdi. syana xanlarla dmniliyi olan ayr-ayr iri feodallar, mslman ruhanilri d qoulmudular. Dmn qar mqdds mharib kimi dini ar da ortala atlmd. nki syanlara milli v dini arlar tlgin olun-duqda onlar dmn qar daha amansz olurdular. Daha geni yaylmaq qorxusu olan antifeodal syann vstindn qorxan Rusiya hkumti syan yatrmaq n blgy xeyli hrbi qvv gndrdi. syanlar rus qounlarna qar mbarizy qalxdlar, bellikl d antifeodal syan milli-azadlq xarakteri alaraq mstmlkilik leyhin ynldildi. Xalq irisind hrt qazanm Pulat xan xalq ktllrinin bas oldu. Xal-qn ikaytlrini Pulat xan z dinl-yir v xalq n xsusil ar olan vergilri tamamil lv edirdi. Pulat xan 1875-ci ilin oktyabrnda ndican yaxnlnda mlub edildi. Kortbii xarakter dayan bu syanlarn tkilati chtdn zif idar edilmsi, syanlarn pis silahlanmas, vahid rhbrliyin olma-mas mlubiyyt gtirib xarmd. Orta Asiyada ruslar bel uzunmddtli v qtiyytli mbariz il rastlamamdlar. Xalq syan yatrldqdan sonra, 1876-c il fevraln 19-da Ko-kand xanl lv edilmi v bu vaxtadk Kokand xannn ha-
• 17 kimiyyti altnda qalan yerlr Frqan vilayti ad altnda Rusi-yann trkibin daxil oldu. Hl ruslar trfindn Xiv yrnn hazrlanmas il laqdar olaraq, Xzr dnizinin rq sahilind 1869-cu ild Krasnovodsk hrinin tmli qoyulmudur. Xiv xanl tabe edildikdn sonra trkmnlrin yaad razilr Rusiya tsi-rinin yaylmas n sas baza Krasnovodsk oldu. Krasnovod-skdan rq doru Orta Asiyada ilk dmiryolu kilmy ba-lad. Dmiryolu knlr rus qounlarnn arxasnca gedirdilr. Ruslara qar trkmn tayfalar gcl mqavimt gstrirdilr. Axal-Tkin vahsi v Gytp qalas urunda mbariz 1877-ci ildn 1881-ci il qdr davam etdi. 1881-ci ilin yanvarnda Gytp qalas v Aqabad,1884-c ild is Mrv hri rus qounlar trfindn ial olundu. Trkmnistann btn razisi XIX srin 80-ci illrinin ortalarnda Rusiyann trkibin daxil edildi. 1895-ci ild Pamirin alnmas il Orta Asiyann Rusi-yaya birldirilmsi baa atm oldu. Bellikl,kiik bir tarixi dvr rzind Rusiyann Orta Asiya il bal planlar tam hyata kedi. Orta Asiyann sosial-iqtisadi v siyasi geriliyi v xanlqlarn hrbi qvvlrinin zifliyi bu blgnin Rusiya trfindn ialn asanladrd. a-rizmin ialna qar hr eydn vvl feodal-yanlar v mslman ruhanilri fal x edirdilr. n byk xlar 1885-ci il Frqan v 1898-ci il ndican syan olmudur. Lakin bu syanlar rus hrbi qvvlri trfindn amanszlqla yatrlmdr. z nfuzlarn, torpaq mlklrini v glirlrini itirmkdn qorxan hakim tbq v mslman ruhanilri fal mqavimt gstrs-lr d xanlqlar mlubiyytdn qurtara bilmdilr. Orta Asiyada yrdln milli-mstmlkilik siyasti Rusiyann hakim dairlrinin xtti idi. Bu siyast Orta Asiya xalqlarna yeni ar iqtisadi v milli zlm gtirdi. ar Rusiyasnn ar mstmlki siyastin baxmayaraq, Orta Asiyann Rusiyaya qatlmas onlarn tsrrfatlarnn Rusiya-nn iqtisadi hyat v dnya mt dvriyysin clb edil-
• 18 msind myyn rol oynamdr. Bu da ntic etibar il re-gionda iqtisadi v sosial dyiikliklr sbb olmudur. mt-pul mnasibtlrinin v bazar n mhsul istehsalnn inkiaf muzdlu mkdn istifady gtirib -xartmd. Yerli burjua-ziya v fhl sinfinin tkkl prosesi balanmd. Rusiyadan gln elmi ekspedisiyalar trfindn Orta Asiyann tdqiq edilmsin balanld. Elm, maarif v shiyynin inkiafna bir qdr diqqt artrld. Rus alimlri Orta Asiyann maddi eh-tiyatlar, tarix v mdniyytinin yrnilmsin baladlar. B-tn bunlarla yana Orta Asiya xalqlarnn siyasi mstqilliyin son qoyuldu. 4. Orta Asiyada ar Rusiyasnn siyasti. Hrbi-inzibati idaretm Orta Asiyann Rusiyaya birldirilmsi Orta Asiya xalqlarnn btn ictimai-siyasi, iqtisadi v mdni hyatnda dyiikliklr sbb oldu. ar Rusiyas Orta Asiyan z ms-tmlksi hesab edirdi. ar generallar v mmurlar Orta Asiya razisind yeni inzibati-siyasi blg, yeni hrbi-inzibati idar qaydalar tdbiq etdilr. 1867-ci ild yaradlm Trks-tan general-qubernatorluunda tdricn Srdrya, Mavrnnhr, Frqan, Smrqnd, Zakaspi vilaytlri yarand. 1867-ci il sasnamsin gr Trkstan vilaytlr, qzalara v nahi-ylr blnrd. nzibati blg tayfa blgs nzr aln-madan razi prinsipi zr aparlrd. Bu da tayfalar zifltmy ynldilmidi. XIX srin 50-ci illrinin ortalar v 60-c ill-rinin vvlrind Rusiya tbliyini qbul etmi sskkul, u, Tyanan dann tklrind yaayan qrzlar Qrbi Sibir general-qubernatorluunun Semipalatinsk vilaytinin Altay mahalna daxil edilmidi. Qazaxstann byk hisssi 1882-ci ildk Orenburq ge-neral-qubernatorluunun Ural v Turqay vilaytlrin, Qrbi Sibir general-qubernatorluunun Akmolinsk v Semipalatinsk
• 19 vilaytlrin daxil idi. 1882-ci ildn is btn bu vilaytlr yeni tkil edilmi Step general-qubernatorluunun trkibin daxil edildi. Torpaqlar xeyli azaldlan v Rusiya aslln qbul edn Buxara v Xiv xanlqlar ar hkumti orqanlarnn n-zarti altnda olan xan v mir trfindn vvlki kimi idar olunurdu. Rusiyaya birldirildikdn sonra da Qazaxstan, z-bkistan, Qrzstan v Trkmnistan razilri mxtlif in-zibati-siyasi vahidlr arasnda paralanm olaraq qaldlar. Lakin indi bu yerlri yerli feodallar deyil, ar mmurlar istdiklri kimi blmdlr. 1867-ci il sasnamsi general-qubernatora byk slahiyytlr vermidi. Bu slahiyytlr qonu lklrl diplo-matik laqlr qurmaq, halidn alnan verginin miqdarn myyn etmk, rus vtndalnn verilmsi, bdc zr v-saitin xrclnmsi, yerli halidn olan xslr n lm czas haqqnda hkmn tsdiqi v fv olunmas daxil idi. Qazaxstann ox hisssinin idar olunmas haqqnda 1868-ci il v 1891- ci ild nr edilmi sasnamlr qazax xalqnn hyat v mitind dyiiklik etdi. sasnamlr gr, sultanlar v nsli zadganlarn nmayndlri qazaxlarn idar olunmasnda intiyazlarn v rhbr mvqelrini itirdilr. Vilaytlr qzalara, qzalar is volost v aullara blnd. Hr bir volostda, txminn 2 mindk ev,aulda is 120-200 ev var idi. Bu cr inzibati blg khn qbil-tayfa birlmlrinin dalmasna sbb olurdu. Vilayt v qzalarda hkumt idar-lrin v mhkmlr rus mmurlar balq edirdilr. Volost v aula balar yerli qazaxlarn irisindn seilirdi. 1868-ci il sasnamsi btn qazax torpaqlarn dvlt mlkiyyti elan edir v bununla da qazax torpaqlarnn mstmlky evril-msi n hquqi sas yaradrd. Orta Asiya torpaqlarnda hrbi rejim ttbiq edildi. Btn hrbi hakimiyyt tamamil Tr-kstan general-qubernatorununun lind idi. Vilaytlri is hrbi qubernatorlar idar edirdilr. Orta Asiyada brqrar ol-mu hrbi-mmur idar sulu uzun mddt davam etdi. Hmin
• 20 idar suluna arxalanaraq ar Rusiyas tabe edilmi xalqlar ar zlm altnda saxlayrd. Vilaytlrin hrbi qubernatorlar vzifsini dayan ar generallarnn yerli hali zrind qeyri-mhdud hakimiyyti var idi. Bel idariliyin btn arl xalq ktllrinin zrin drd. Yerli by v xanlar rus hku-mti trfindn mdafi olunurdu, nki onlar mrkzi haki-miyytin yerlrd siyasi dayan tkil edirdilr. ar m-murlar v zabitlri yeni lkd kobud kild aalq edir, x-zinni talan edir v yerli halidn zorla rvt alrdlar. 1891-ci il sasnamsind torpaqdan istifad v vergi qaydalar myynldirilmidi. sasnamd kri tayfa-larn istifadsind olan artq torpaqlar llrindn alnrd. Bu sasnamnin qbulundan sonra Yeddisu vilaytind qa-zaxlarn istifadsind olan 838 min desyatin v Srdrya vilay-tind 159 min desyatin torpaq sahsi msadir edilmidi. Eyni zamanda torpaqlarn icary verilmsin mhdudiyyt qoyul-murdu. ar hkumti feodal zadganlarn torpaq hquqlarnn bir qdr mhdudladrlmas siyastini yeritmy balad. Bu siyast lknin idar edilmsi haqqnda 1886-c il sas-namsind tsbit edildi. Feodallar trfindn icary veriln torpaqlar nsli mlkiyyt hququ sasnda bu torpaqlar bec-rn kndlilrin lin kedi. Bu proses nticsind, yoxsullarn torpaq sahlrini satn alan qolomaqlarn torpaq mlklri artd. Lakin bu proses feodal mnasibtlrini tamamil aradan qaldrmad.Qolomaqlar kndlilri feodal sullar il istismar edirdilr. 1886-c il sasnamsi Rusiyann trkibin daxil edilmi olan Orta Asiya razisind vvlki torpaq vergilrini dvlt trfindn alnan torpaq vergisi il vz etdi. Yerli hku-mt orqanlar trfindn alnan vergilr v mxtlif ar r-sumlar xalq ktllrinin vziyytini daha da arladrrd. Tor-paq mnasibtlrind, vergi sistemind ba vern bu dyiik-liklr Buxara v Xiv xanlqlarna amil edilmdi. 1886-c il
• 21 sasnamsi ial olunmu razilrin Rusiyaya daha mhkm balanlmas mqsdi dayrd. ar Rusiyasnn Orta Asiyadak siyasti xalq ktll-rinin qanuni narazlna sbb olur v bzi hallarda bu nara-zlqlar syanlara gtirib xarrd. Bu syanlara yerli feodallar v mslman ruhanilri balq edirdilr ki, onlar da bu -xlardan z mqsdlri n istifad edirdilr. Yerli feodal-larn bu syanlara qoulmasndan istifad edn hkumt or-qanlar onlar l almaq yolu il bu xlar asanlqla yat-rrdlar. ar Rusiyas mrkzi quberniyalardan kndlilri Tr-kstana krmkl Orta Asiyada ruslardan ibart zn sosial dayaq yaratmaq istyirdi. Orta Asiyaya krln kndlilr xsusi imtiyazlar da verilirdi. Bel ki, hr bir kiiy 30 desyatin torpaq sahsi ayrlmas nzrd tutulurdu. Glmlr btn vergi mkllfiyytlrdn azad edilmidilr. Htta onlara hrbi mkllfiyytdn d mhlt verilirdi. Bu siyast nticsind yerli hali z doma yurdlarndan krlr v onlar myyn tinliklrl zlirdilr. Mskunlama nticsind vvllr yal-nz kri maldarlq n istifad ediln yerlrd kinilik inkiaf etmy balayrd. Qazaxstann daha mnbit torpa olan imal v qismnd cnub-rq hisssind kinilik inkiaf edirdi. ar hkumti krm siyastini hyata keirmk n Orta Asiyann yerli halisindn xeyli torpaq sahsi msadir etmidi. slind ar Rusiyasnn torpaq siyasti Orta Asiyann btnlkl Rusiyann mstmlksin evrilmsi, blgd gl-mlrin yerldirilmsi, rusladrma siyastinin aparlmas mqsdi il hyata keirilirdi. ar Rusiyasnn krm siya-sti hm d hrbi-strateji v siyasi xarakter dayrd. Orta Asiyada vvllr hrbi-strateji mqsdlr n -kiln dmir yollar indi lknin iqtisadi inkiafnda da byk rol oynayrd. Zakaspi dmiryolu 1885-ci ild Aqabad, 1888-ci ild Smrqnd, 1898-ci ild Daknd v 1899-cu ild is ndicana atdrld. 1899-cu ild inasna balanan Orenburq-
• 22 Daknd dmiryol xtti 1906-c ildn istifady verilmidi. Rusiyann kapitalist tsrrfatnn tlbat elmin v ictimaiy-ytin diqqtini Orta Asiyann tbii srvtlrinin yrnilmsin v ondan istifad edilmsin clb edirdi. Xzr dnizinin Trkmnistan sahillrind v Frqand neft xarlmas ilri-n balanlmd. Orta Asiyada pambqln inkiaf, xsusil byk hmiyyt ksb edirdi. Pambqln inkiaf daxili Rusiya bazarnn artan tlbat il bal idi. Orta Asiya Rusi-yann sas pambq bazasna evrilmy balad. Trkstann snayesind i raiti olduqca ar, myin mhafizsi is lazimi sviyyd tkil olunmurdu. Yerli milltlrdn olan fhllrin vziyyti dzlmz idi. Mhz bu sbbdn d zavod fhllrinin iqtisadi xarakter dayan ttillri ba verirdi.
• 23 XIX SRD VOLQABOYU, SBR V KRIM 1.Volqaboyu, Sibir v Krm XIX srin birinci yarsnda XVI srin ikinci yarsndan balayaraq – XVI srin son-larna qdr Rusiya Volqaboyu v Sibirin ialn baa atdrd. Volqaboyu v Sibir torpaqlarnn ruslar trfindn mnimsnil-msi prosesi baland. Volqaboyu v Sibird yeni hrlr meydana gldi. Rusiya feodallar Volqaboyunda torpaqlar l keirir v kndlilri sart altna alrdlar. halinin zorla xris-tianladrlmas baland, milli zlm v xalqlar arasnda milli v dini dmniliyi qzdrmaq siyasti yeridilirdi. Rusiyann Sibir xalqlar il laqlri genilndi. Rus feodallarnn yeni razilr l keirmkd v bu razilrdn glir gtrmkd mara vard. Xaricd xz tlbat artd ki, bu tlbat da yalnz Sibir xzi dy bilrdi. Volqaboyu v Si-birin ial olunmasnn hrbi-strateji hmiyyti d var idi. Bu yerlrin ial edilmsi il Orta Asiyann irilrin doru yollar ald. Rus feodallar v tacirlri Sibirin yerli halisini sart al-tna almaa v qart etmy baladlar. Rusiyadan kb g-lnlr Sibir torpaqlarn istifady verir, kinilikl mul olurdular. 1774-c il Kiik Qaynarca slh il Rusiya Krm v Kuban tatarlarnn Osmanl dvltinin asllndan xmasna nail oldu. Krmda Ker v Yeniqala Rusiyaya verilirdi. 1783-c ild axrnc Krm xan ahin Gray hakimiyytdn l kdi, Krm v Kuban torpaqlar Rusiyaya birldirildi. Krm xanl Tavriya vilayti adlandrld. 1802-ci ildn is Tavriya vilayti quberniya adlandrlmdr. Rusiyadan bura krlnlr yerli halinin torpa hesabna mskunladrlr v onlara xsusi imtiyazlar verilirdi. Bununla laqdar olaraq kb glnlrin say artmaa balamd. XIX srin birinci yarsnda Rusiya iqtisadiyyatnda byk dyiikliklr ba verdi. Rusiya iqtisa-
• 24 diyyat n knd tsrrfat mhm rol oynayrd. Rusiyada btn tbqlr torpa azad surtd alb satmaq olmazd. Buna gr d kapitalist knd tsrrfat sahibkarln inkiaf etdirmyin mmknly son drc mhdudlamd. Mlk-darlarn ksriyyti torpaq zrindki inhisar hququndan istifad edrk, kndlilrin pay torpaqlarn azaltmaq v biyar genilndirmkl z tsrrfatlarn thkimilik zminind davam etdirirdilr. Nticd kndli tsrrfat ziflyirdi. Bu-nun nticsind lknin halisinin artd v ayr-ayr tsrrfat sahlrinin qeyri-brabr inkiaf etdiyi bir raitd knd tsr-rfatnda bhran vziyyti gclnirdi. XIX srin birinci yarsnda trk xalqlarnn mskunla-d razilrd sosial-iqtisadi inkiaf eyni sviyyd olmamd. Volqaboyunun knd tsrrfatnda zif olsa da inkiaf var idi. Volqaboyunun knd tsrrfat zif inkiaf ets d kndd ictimai tbqlm getdikc artrd. Yoxsul kndlilrin vziy-yti arlar, dvlt kndlilrin veriln torpaqlar hr il aza-lrd. Blgy rus kndlilrinin krlmsi mstmlkilik siyastini gclndirirdi. XIX srin 40-c illrind Volqabo-yunda dvlt kndlilri arasnda kartof qiyamlar adlandrlan geni hrkat baland. Bu hrkat dvlt torpaqlarnda knd-lilrin kartof kmy mcbur edilmsin qar ynlmidi. Kiselyov islahatna gr dvlt kndlilri n ttbiq ediln qaydalar kndlilri sart altna alman yeni formas idi. Yeni tkil olunan dvlt mlklri nazirliyinin bas tyin edilmi P.Kiselyov islahatn tbbss v fal trfdar idi. Btn dvlt kndlilri bu nazirliyin srncamna verilirdi. slahatn mqsdi dvlt glirlrini artrmaqdan v mlkdarlara knd-lilri nec idar etmk lazm olduunu gstrmkdn ibart idi. slahata sasn dvlt kndlilri n yerli idaretm orqanlar yaradld. Bu tdbirlr mvcud sistemi qoruyub saxlamaq v mhkmlndirmk, feodal iqtisadiyyatnn bhrann ziflt-mk mqsdil grlrd. Kiselyov islahat knd icmalarnn ilrin qarmaa imkan yaratm, vergilri artrmd. Kndli-
• 25 lrin hrkat el gcl idi ki, hrbi dairlr bir sra yerlrd ox tinlikl sakitlik yarada bildilr. Sibir kndlilri kinilik, maldarlq v balqlqla m-ul olurdular. vvllr olduu kimi, XIX srin birinci yar-snda da Sibir Rusiyann mrkzi quberniyalarndan halinin krlmsi davam etmidi. Krlnlrin ox hisssi Sibirin knd tsrrfatna yararl torpaqlarnda mskunlardlar. Bu is Sibir xalqlarnn kiniliyi yrnib oturaq hyat trzin ke-msin rait yaradrd. Sibird knd icmalar feodal asll raitind faliyyt gstrirdi. Mlkdar torpaq sahibliyinin olmamas, bo torpaqlarn mvcudluu v torpaqlarn zbt edil-msi kndlilrin ictimai tbqlmsin sbb olurdu. XIX srin birinci yarsnda kiniliyin qeyri-brabr inkiaf etm-sin baxmayaraq, knd tsrrfat mhsullarnn istehsalnda artm zn gstrirdi. Sibir kb glnlrin kin sahlrini genilndirmsi knd tsrrfat mhsullarnn artmna sbb olmudu. Krmn knd tsrrfatnda maldarlq, kinilik, ba-lq sas yer tuturdu. Knd halisinin xeyli hisssinin pay tor-paqlar olmadna gr torpa icary gtrrdlr. sasn yerli kndlilrin vziyyti arlamd. Bel ki, kb gln-lr yerli halinin hesabna torpaqlar verilmi, bir hisssi d satn almaq yolu il torpaq ld etmidilr. Knd tsrrfatnda muzdlu mkdn geni istifad olunmaa balanmd. Bu da kndd mt-pul mnasibtlrinin inkiafn srtlndirirdi. mt-pul mnasibtlri inkiaf etdikc mlkdar tsrrfatlar bazar laqlrin clb olunurdu. Onlardan bzilri kapitalist sahibkarl yolu il getmy alrd, lakin mlkdarlarn ksriyyti torpaq zrindki inhisar hququndan istifad edrk z tsrrfatlarn thkimilik zminind genilndirir-dilr. Nticd kndli tsrrfat ziflyir, bununla da istehsal-nn xsusi tsrrfatnn olmas sarslrd. Bu is iri mlkdar torpaq sahibliyinin meydana xmasna sbb olurdu.
• 26 Rusiyada metal emal edn khn rayonlar arxada qoymu Ural snayesi XIX srin birinci yarsnda xeyli inkiaf etmidi. Uralda zavodlarn yaradlmas xsusi sahibkarln nticsi idi v daxili bazarda dmir, mis tlbatn artma-sndan, xarici ticartin inkiafndan irli glirdi. Bu zavodlarda muzdlu fhllrin v thkim edilmi kndlilrin myindn is-tifad edilirdi. Sonradan muzdlu fhllrin xeyli hisssi daimi thkim edilmilr evrilir v slind zavod sahiblrindn th-kimi asll vziyytin drdlr. Volqaboyunun mdn-zavod mssislrind iin byk hisssi muzdlu fhllr trfindn grlrd. Muzdlu fhllrin byk ksriyytindn kapitalist snayesinin inkiaf etdiyi, kndlilrin tbqlmsi prosesinin getdiyi yerlrd istifad olunurdu. hrlrd v snaye rayonlarnda oxlu muzdlu fhl cmlirdi. Su nq-liyyatnda, gmiqayrmada v ykvurma-ykboaltma ilrind muzdlu mk byk hmiyyt ksb edirdi. Volqa su yolunda fasilsiz olaraq oxlu gmi hrkt edirdi. Bunlar n mxtlif tipli v su basml ay gmilri idi. Bu gmilr taxl, mal-qara, duz, dmir v baqa snaye mallar dayrdlar. Volqa-boyun-da yerln hrlr Orta Asiya v Cnubi Qafqazla ticart laqlrini genilndirirdilr. Daxili bazarn v xarici ticart laqlrinin genilnmsi iqtisadi inkiafn nticsi idi. Sna-yenin v ticartin inkiaf feodal cmiyyti sistemind burjua-ziyann yaranmasna gtirib xartd. Kapitalizmin tkkl prosesind snaye aparc rol oynayrd v snaye thkimiliyin lv olunmasn daha tkidl tlb edirdi. Zngin tbii srvtlr malik olan Sibird sas sah da-mdn snayesi idi. Lakin da-mdn snayesind texniki gerilik zn gstrirdi. Sibird torpaq yollarn bksi by-yrd v son drc uzun olan byk Sibir yolu Sibiri Avropa Rusiyas il birldirirdi. Yenisey v Lena kimi suyu ox olan Sibir aylarndan yk damalar n istifad edilirdi. Sibir Rusiyann xarici ticartind mhm rol oynayrd. Rusiya Sibir vasitsil Orta Asiya, in v Monqolustan il ticart edirdi.
• 27 Rusiyadan bu yerlr toxuculuq mhsullar, dmir, mis, metal mmulatlar ixrac olunur, ay, ipk, pambq paralar, ini m-mulat idxal edilirdi. Krm Rusiyaya ilhaq edildikdn sonra Rusiya Qara d-niz sahillrindki torpaqlarn xeyli genilndirdi. Hmin vaxt-dan etibarn Rusiyann Qara dniz ticarti baland. Rusiya h-kumti Qara dniz sahillrind bir sra ticart limanlarnn al-dn elan etdi. 1794-c ild is Odessa aq liman elan olun-du. Qara dniz limanlarnda gmrk rsumlar aa salnd. XIX srin vvllrindn Krmda yeni hrlr salnr, hali artr v ticart genilnirdi. Sevastopol, Simferopol v Ker kimi hrlr getdikc byyrd. Krmda krpic, duz emal v rablq zavodlar faliyyt gstrirdi. Srtl mskunlaan Qara dniz sahillri, Kuban v Krm mumrusiya bazarna daxil olurdu. oxmilltli Rusiya xalqlar ar mtlqiyytinin zlm-n z zrlrind daha ox hiss edirdilr. ar hkumti milli ucqarlarda birinci nvbd hl kemi vaxtlardan saxlanlm olan mstqil idarlri lv edir, sonra da bununla kifayt-lnmyrk, qti surtd rusladrma siyasti yeridirdi. Tatarla-rn, baqrdlarn, uvalarn v baqa xalqlarn rusladrlmas gclndirildi. Milli zlm mdniyyt sahsind v ictimai h-yatn baqa sahlrind, hminin dini sahd zn gstrirdi. 2. XIX srin 60-70-ci illrinin burjua islahatlar ar Rusiyasnn ar mlubiyyti il qurtaran Krm mharibsi lkd ictimai-iqtisadi bhrann inkiafn srt-lndirdi. Bu mharib thkimilik Rusiyasnn rklyn v gcszlyn gstrdi. Kapitalist dvltlri il toqqumada Rusiyann hrbi v iqtisadi chtdn geriliyi aq surtd zn gstrdi. Mharib v onun iqtisadi tsiri nticsind kndlil-rin vziyytinin pislmsi onlarn zadgan-mlkdarlara qar mbarizsini gclndirdi. Kndlilr thkimilik zlmn qar
• 28 daha fal x etmy baladlar. Rusiyann mrkzi rayonlar il yana Volqaboyu v Krmda da kndli xlar ba verirdi. Mlkdarlara qar kndli xlarnn say ilbil artrd. Rusiya imperiyasnn ucqarlarnda kndli hrkat il birlikd milli zlm qar xalqlarn mbarizsi d davam edirdi. Kndlilr yalnz mlkdar hakimiyytindn xsn azad olmaq urunda deyil, eyni zamanda torpaq urunda da mbariz aparrdlar. Xalqn etiraz zn n mxtlif formalarda gstrirdi. Knd-lilr tyc vermkdn v biyara getmkdn imtina edir, mlk-darlar v onlarn tsrrfatlarn idar ednlri ldrr, sahib-karlarn yanndan qardlar. Kndlilrin ktlvi qama hallar artrd ki, bu da sinfi mbariznin yaylm formalarndan biri idi. 1859-cu ilin birinci yarsnda rab iltizam sistemin qar ynlmi hrkat znn vstin v ktlviliyin gr daha qorxulu idi. Bu hrkat Rusiyann mrkzi rayonlar il yana Volqaboyu, Krm v Uralboyunu da hat etmidi. -rab iltizam sistemin qar evrilmi hrkat hkm srmkd olan thkimilik zlmnn btn sistemin qar ylb top-lanm nifrtin ktlvi ifadsi idi. Ba vermi hrkat kndli ktllrinin byk potensial qvvy malik olduunu sbut edir, inqilabi raitin yarandn gstrirdi. Volqaboyunda knd tsrrfat bhran keirirdi. Kndlilrin ictimai tbq-lm prosesinin gclnmsin baxmayaraq, feodal-thkimilik qaydalar vvlki kimi davam edirdi. Mlkdar v kndli torpaqlarnda knd tsrrfat ilri khn qayda il aparlrd. Mlkdarlar kndlilrin istismarn gclndirirdilr v thkimli kndlilrin ksriyytini biyar tsrrfatna keirirdilr. XIX srin ikinci yarsnda yeni dmir yollarnn tikintisind sasn mlkdar kndlilri irisindn xm oxlu fhl cmlmi-di. Onlar amansz istismar edilir, qeyri-insani raitd ilyir-dilr. Volqa-Don yolunun tikintisind bir il rzind 2000 fhl-dn 500- lmd. Kndlilr bu zlm ktlvi halda qa-maqla, idn imtina etmkl v sahibkarlara qar xlarla
• 29 cavab verirdilr. Kndlilrin mbarizsi il fabriklrdki fhllrin mbarizsi qovuurdu. Aa mk haqq, ar rejim, sahibkar v zavod mdiriyyti trfindn ediln zoraklq v zbanalq fhllri mlkdar kndlilrinin vziyytindn he d yax olmayan bir vziyyt salrd. Fhllr zlrinin iqti-sadi vziyytlrini yaxladrmaq urunda mbariz apararaq slind thkimiliy qar da xrdlar, nki onlardan oxu hllik mlkdarlardan asl idi. Rusiyann mrkzi rayonlarnda olduu kimi Krmn knd tsrrfatnda da kapitalist mnasibtlri inkiaf edirdi. Krm mharibsi regionun tsrrfat hyatna byk zrb vur-mudu. Krmda sosial-iqtisadi vziyyt arlamd. Mharib il bal halinin myyn hisssi yaay yerlrini trk etmidi ki, bu da kin sahlrinin becrilmmsin sbb olurdu. Eyni zamanda tkimilik istehsal mnasibtlri d msuldar qvv-lrin inkiafna mane olurdu. Krmda kapitalizmin tkkl prosesind snaye aparc rol oynayrd. Krmda snayenin inkiaf sahsind inkiaf var idi. Snaye mhsullarnn hcmi ildnil artrd, hm d artm srti mexanikldirilmi istehsal sahlrind daha ox idi. Sibird natural tsrrfat v feodal-patriarxal mnasi-btlr qalmaqda idi. Kndlilrin oxu aztorpaql idi. Burada kinilik mdniyytinin aa olmas, texnikann geriliyi stnlk tkil edirdi. Sibir ar Rusiyasnn geni mstmlk istismar obyekti idi. arizm ucqarlarn iqtisadi inkiafn mh-dudladraraq, bu yerlrdn snaye mallarnn sat bazar v xammal mnbyi kimi istifad etmk siyasti yeridirdi. Feodalizm xsusiyytlrini xeyli drcd qoruyub saxlam bu rayonlarn iqtisadiyyatnn ox gerid qalmas zn gstrirdi. Rusiyada 1861-ci il fevraln 19-da Thkimilik asll-ndan xm kndlilr haqqnda sasnam verildi. Hkumt islahat vasitsil lknin iqtisadiyyatn v siyasi quruluu kapitalizm tmli zrin keirirdi. Kndlilrin xsn azad edilmsi mslsi, azad edilmi kndlilrin pay torpaqlar v
• 30 mkllfiyytlri haqqnda msl, pay torpaqlarnn kndlilr trfindn satn alnmas mslsi v kndli idarsi tkili haqqnda msl 1861-ci il 19 fevral qanunlarnn sasn tkil edirdi. Qanun elan ediln gndn thkimli kndlilr xsi azadlq verilirdi. Hmin gndn etibarn mlkdar artq kndli zrind aalq ed bilmz v onun xsi hyatna mdaxil ed bilmzdi. Bundan baqa kndlilr z xahilrin gr ic-timai znidar orqanlarnda itirak ed bilr, baqa silklr ke bilr, z yaay yerlrindn ged bilr, mktblr v qullua daxil ola bilrdilr. 1861-ci il kndli islahatna gr kndlilr torpaq alr-dlar, lakin onu pulla, mhdudladrlm hcmd v xsusi rtlrl mlkdarlardan alrdlar. Mlkdarlar zlrin mxsus olan btn torpaq zrind mlkiyyt hququnu saxlayrdlar. Mlkdarlarn kndlilrl knll razl sasnda onlara verdiyi pay torpann ls qanunla myyn edilmi hcm-dn artq ola bilmzdi, bu hcm imperiyann mxtlif yerlri n 3 desyatindn 12 desyatindk nzrd tutulurdu. gr kndlinin istifadsind qanunla myyn edilmi hcmdn artq torpaq olardsa mlkdarn bu artq torpa ksib gtr-my ixtiyar var idi. Kndlinin torpa myyn edilmi hcmdn az olardsa onlara lav torpaq pay verilmirdi. Knd-linin pay torpa xalis kin torpa deyildi. 1861-ci il islahatna qdr orta kndli pay torpa 4,4 desyatin brabr idis, isla-hatdan sonra azalb 3,6 desyatin endi. slahat elan olunandan sonra ilk 9 il rzind kndlinin pay torpandan imtina etmk hququ yox idi, demli, kndli bu mddt irisind knd cmiyytinin trkibindn xa bilmzdi. Bu mddt qurtar-dqdan sonra da kndlinin cmiyytdn xmas n ox mh-dudiyyt vard. Azad edilmi kndlinin pul v mhsul mkll-fiyytlrini mntzm yerin yetirmsi zrind ellik zmant qoyulmudu. Borclu olanlar knd cmiyytinin qrar il lav ilr gndril bilrdilr.
• 31 Mlkdar v kndlinin knll razl sasnda kn-dlinin pay torpan almas n hkumt dnc mliyyat tkil etdi. dnc mliyyat kndlilri aldatmaq, onlar mlk-darn xeyrin soymaq idi. Torpaq n bazar qiymti deyil, kndlinin mlkdara verdiyi tycnn miqdarna gr hesab-lanan bir mbl vermk lazm glirdi. Bu mbl torpan hqiqi dyrindn xeyli artq idi v kndli onu vermkl yalnz torpa deyil, znn xsi azadln da alm olurdu. Kndli vvlcdn mlkdara pay torpann dyrinin 20-25 faizini nd pulla vermli idi. Hkumt mlkdara dnc pulunu birdflik ld etmk imkan yaratmaq n qalan 75-80 faizi kndlinin vzin ona verirdi, kndli is hmin borcu 49 il mddtind ild 6 faiz stn glmk rti il dvlt dmli idi. dnc keilmsi mvqqti mkllfiyyt mnasibtlrini aradan qaldrr, bellikl d feodal asll sistemini lv edir-di. Lakin imperiyann ucqarlarnda kndliy borc pul verilm-midi, onun torpa satn alma mcburi deyildi v bunun n myyn vaxt qoyulmamd. Bu, arizmin milli-mstm-lk siyastinin tzahr idi. Rusiyann ucqar vilaytlri n islahat daha gec v x-susi sasnam- lr zr keirildi. Trk xalqlar yaayan bl-glrd hyata keirilmi torpaq islahat sahibkar kndlilrin byk hisssinin torpaqszlamas il nticlnmidi. nki kndlilr vergi v digr borclar dy bilmdiklrin gr mlkdarlar kndlilrin pay torpaqlarn icary gtrr, bu torpaqlarda hmin kndlilrin zlrini ildirdilr. car md-dti qurtardqdan sonra is mlkdarlar bu torpaqlar geri qaytarmrdlar. Trk xalqlar yaayan razilrd torpa satn almaq n el ar rtlr qoyulmudu ki, bu blglrd feo-dal mnasibtlrinin lv edilmsi 1913-c ildk uzand. Kndli islahat Sibir kndlilrinin sas hisssini hat etm-midi. Lakin thkimiliyin lvi Sibir krlnlrin artma-sna v kapitalizmin inkiafna tsir etmidi. Bu dvrd
• 32 Mrkzi Asiyada Rusiya iallar davam etdiyindn kndli islahatnn hyata keirilmsi bura amil edilmmidi. Kndlilr verilmi qanunlarda bu cr azadlq gzlmir-dilr. Hr yerd kndlrd gizli hycanlar mahid olunurdu. Bu gizli hycanlar bu v ya baqa yerlrd biyara xmaqdan imtina etmk, sahibkarlarn srncamlarna tabe olmamaqda zn gstrirdi. n byk hadislr Penza, Tambov v Kazan quberniyalarnda ba verdi. Kazan quberniyasnn Bezdna kn-dind Anton Petrov sasnamlri oxuyarkn onlar knd-lilrin mnafeyin uyun izah edirdi. Burada da kndlilr ma-nifestin mzmununa inanmayb, mlkdar v mmurlar trfin-dn gizldiln sil azadl axtarmaa baladlar. Kndlilr mlkdarlar n ilmkdn imtina etmy baladlar. Hqiqi azadlq haqqnda mlumat almaq n hr trfdn kndlilr Bezdnaya axb glirdilr. Hrbi dstlrl buraya glmi general Apraksin, Anton Petrovun tslim verilmsini tlb etdi. Lakin kndlilr generaln mrini yerin yetirmkdn boyun qardlar. sgrlr at adlar, oxlu ln v yaralanan oldu. Anton Petrov tutuldu v shra mhkmsinin hkm il camaat qarsnda glllndi. Bezdna kndindki hadislrin xbri geni yayld, demokratik ziyallar irisind hiddt v nifrt sbb oldu. 1861-ci il islahatndan sonra fhl xlar da geniln-my balad. Fhllrin kapitalistlrin istismarna mruz qal-d Uralda fhllr pay torpaqlarndan da istifad etdikl-rindn onlarn tlblrind kndlilrin mnafeyi d ks olun-mudu. Nizamnam frmanlarnn ttbiq edilmsi Demidov-larn zavodunda fhllrin hycanna sbb oldu. 1863-c ilin yanvarnda fhllr nizamnam frmanlar zr myyn ediln pay torpandan imtina etmk, becrdiklri torpan onlarn z llrind qalmasn istdilr. Nizamnam frmanlar-nn ttbiqi fhllrin vziyytini lav mkllfiyytlrl ar-ladrrd. Bu bir ox zavodlarda hyacanlarn ba vermsin sbb olmudu. Fhl v kndlilrin xlar inqilabi-
• 33 demokratik hrkatn inkiaf n lverili zmin oldu. Kazan quberniyas da inqilabi-demokratik hrkatn mrkzin ev-rilirdi. Thkimilik hququnun lv edilmsi mhkm, hr, hrbi v maarif sahsind burjua islahatlarnn keirilmsi mslsini qarya qoydu. Bu islahatlarn hyata keirilmsi lknin iqtisadi inkiafnn btn gediindn irli glirdi. Bu islahatalr btn Rusiyada, eyni zamanda Volqaboyu, Sibir v Krmda ba vern sosial-iqtisadi dyiikliklrl, feodal mnasi-btlrinin kapitalist istehsal mnasibtlri il vz olunmaa balamas il bilavasit bal idi. Adlarn qeyd etdiyimiz isla-hatlar vvlc Rusiyann daxili quberniyalarnda keirilmi, sonra is imperiyann ucqarlarna amil edilmidi. XIX srin 60-c illrindki n iri islahatlardan biri zem-stvo idarlri yaradlmasndan ibart idi. 1864-c il yanvarn 1-d Quberniya v qza zemstvo idarlri haqqnda qanun verilmidi. sasnamy gr zemstvo idarlri btn silkl-rin nmayndlrindn ibart olmal idi ki, bu da formal olaraq burjua nmayndliyi prinsipin uyun glirdi.Yerli ilrin idar olunmas zemstvo idarlrinin ixtiyarna verilmidi. Zemstvo idarsin vvllr yalnz imtiyazl silk aid olanlarn seki hququ var idis, yeni qanuna gr ham, yni vergi vern hali sekilrd itirak ed bilrdi. Zemstvo idarlrind rus zadganlarna rhbr rol verilmidi. Zemstvolar hr yerd ttbiq edilmdi. Zadgan mlkdar torpaq sahibliyi olmayan, yaxud zif olan bir sra quberniyalar zemstvo idarlrindn mhrum edimidi. Htrxan, Sibir, Qafqaz v Orta Asiyada bel idarlr yaradlmad. Zemstvo idarlrinin vziflri hr bir quberniya v qzann yerli tsrrfatnn mnft v ehtiyaclarna aid ilr-l, yni yerli tsrrfat ilri il myyn edilirdi. Bu vziflr balca olaraq yerli nqliyyat yollarn qaydada saxlamaq, haliy tibbi yardm tkil etmk,mktblr tikdirmk v digr kiik tsrrfat ilrindn ibart idi. Zemstvo idarlri quber-
• 34 natorun xsind hkumt oqanlarnn nzartin tabe edil-midi. Zemstvolarn hr hans bir qrar mvcud qanunlara v ya mumi dvlt mnafeyin zidd olduqda, qubernatorun bu qrarlar dayandrmaq hququ var idi. Zemstvolara inzibati slahiyyt verilmmidi, onlar z qrarlarn zemstvolara tabe olmayan yerli qza v quberniya idarlri vasitsil hyata ke-irmli idilr. Zemstvolarn hquqlarn mhdudladrmaa alaraq hkumt 1866-c ildn etibarn onlara qar hcuma kemy baalyr. 1866-c il noyabrn 21-d veriln qanun, zemstvo idarlrinin maliyy vsaitini xeyli mhdudladrrd. 1867-ci il iyunun 13-d veriln qanun zemstvo idarlrin qubernatorlardan icazsiz z qrar v hesabatlarn nr etdir-myi qadaan edirdi. Btn bunlar hkumtin zemstvo idar-lrinin hquqlarn mhdudladrmaq istyindn irli glirdi. 1870-ci il 16 iyun hr sasnamsi zr silksiz hr idarsi orqanlar yaradlrd. Bu orqanlar mlak senzi sasnda 4 ild bir df seilirdi. gr vvllr hr dumalarna seki-lrd yalnz imtiyazl silk mnsub xslrin itirak etmk h-ququ var idis, yeni sasnamy gr ham, yni hrd ya-ayb vergi vern hali sekid itirak ed bilrdi. hr z-nidarsinin slahiyytlrin hrin abadl, yanndan m-hafiz tdbirlri, ticart v snaye ilrin himaydarlq etmk, habel shiyy v maarifin ehtiyaclar qaysna qalmaq daxil idi. ar hkumti alrd ki,hr znidar orqanlarnda tatar, baqrd, uva v baqa rus olmayan xalqlarn nmayn-dlri az tmsil olunsunlar. mumiyytl, hr sasnamsi Volqaboyu, Sibir v Krmn hrlrind daha mhdud kild ttbiq edilmidi. hr islahatnn btnlkl yarmq v m-hud keirilmsin baxmayaraq, bu islahatn hyata keirilmsi, islahatdan vvlki dvrd hrlrin idar olunmasna nisbtn irliy dogru bir addm idi. Bu islahat hr tsrrfatnn inkiaf n hr halda lverili rait yaradrd. Mhkm islahat haqqnda sasnam 1864-c il no-yabrn 20-d tsdiq edilmidi. slahatin mhkm quruluuna
• 35 v mhkm prosesin gtirdiyi dyiikliklr, islahatdan v-vlki mhkm nnlrindn v tcrbsindn xeyli frq-lnirdi. Yeni mhkm qanun qarsnda btn silklrin formal brabrliyi mhkmnin aql v hakimlrin mstqilliyi, mhkm orqanlarnn sadldirilmsi prinsiplri sasinda qurulurdu. Lakin yeni mhkmnin qeyd ediln burjua xsu-siyytlrinin el dzlilri var idi ki, bunlar mahiyytc burjua prinsiplrin zidd idi. Hakimlrin mstqilliyi son drc rti idi. Lakin ar hkumti bu df d znn milli ms-tmlk siyastin sadiq qalaraq Rusiyaya nisbtn ucqarlarda mhkm islahatin yarmq keirmidi. Rusiyada hakimlr seildiyi halda, ucqarlarda tyin olunur, hm d yalnz ruslardan tyin olunur v ilr rus dilind aparlrd. Xalqn dili, adt nnsi il tan olmayan hakimlrin faliyytind zba-nalq hkm srrd. Mhkm islahat Orta Asiyada, Sibird, Ufa, Orenburq v Htrxan quberniyalarnda ttbiq edilmdi. Mhkm islahatnn o dvrn burjua islahatlarindan biri olmasna baxmayaraq, btn baqa islahatlarda oldugu kimi, bu islahatda da feodal- thkimilik qalqlar saxlanmd. Krm mharibsindki mlubiyyt silahl qvvlrin yenidn tkilini bir vzif olaraq qarya qoydu. Sinfi ziddiy-ytlrin kskinlmsi v inqilabi hrkatn artmas da hku-mti dvlt hakimiyytinin sas olan ordunu mhkmltmk n tdbirlr grmy vadar etdi. Milyutin hrbi nazir tyin edildikdn sonra, 1862-ci ildn etibarn hrbi dyiikliklr keirilmy baland. Daha yksk ixtisasl hrbi mtxssislr heyti hazrlamaq n hrbi akademiyalar tsis olunmu v dnizilik mktbi yaradlmd. Yeni tlblr uyun olaraq hrbi nazirlik yenidn tkil edilmi, lkni hrbi dairlr blmdlr. 1874-c ild Rusiyada hrbi mkllfiyyt haq-qnda nizamnam tsdiq edildi. Hrbi islahat ordunun komp-lektldirilmsi prinsiplrinin dyidirilmsindn, sgr top-lamaq sistemindn, btn silklr zr hrbi mkllfiyyt keilmsindn ibart idi. Bu qanuna sasn, mnsub olduu
• 36 silkdn asl olmayaraq 20 yana atm btn kii halisi hrbi mkllfiyyt clb olunmal idi. Quru qounlarda hrbi xidmt mddti 6 il hqiqi qulluq v 9 il ehtiyat qulluq, do-nanmada 7 il hqiqi qulluq v 3 il ehtiyat qulluq myyn edilirdi. Thsil alm xslr n hqiqi hrbi xidmt mddti xeyli azaldlrd. Orduda xidmt etmyi btn silklr amil etmsin baxmayaraq, nizamnam halinin myyn bir hiss-sini, sasn mslmanlar mxtlif sbblr gr hrbi xid-mtdn azad edirdi. Kapitalizmin inkiaf xalq maarifi sahsind d islahat keirilmsini zruri etdi. 1864-c ild tsdiq edilmi sasna-my gr ibtidai xalq mktblri artq ictimai mssislr v xsusi xslr trfindn hkumt orqanlarnn icazsi il ala bilrdi. Bu, mktb bksinin genilnmsin sbb oldu. Lakin tdris iin rhbrlik hkumt orqanlarnn lind qalrd. Gimnaziyalarda thsil haqqnn ox yksk olmas v gimnazi-yalarn saynn is az olmas aa tbqlrin uaqlarnn thsil almaq imkann mhdudladrrd. XIX srin 60-70-ci illrind xsusi ali thsil mktblri ald. Xsusi v ictimai tbbs nticsind Moskvada, Peterburqda, Kazanda ali qadn kurslar ald. btidai mktblr barsind hkumt, inzibati nzarti hr vasit il gclndirmk vzifsini qarya qoyurdu. Bu mqsdl 1869-cu ild hr bir quberniyada xalq mktblri m-fttii vzifsi myyn edildi. mumiyytl, arizmin milli ucqarlarda o, cmldn trk xalqlar yaayan razilrd hyata keirdiyi islahatlar sasn yerlrd mstmlk hakimiyytini mhkmlndirmk mqsdi gdrd. XIX srin 60-70-ci illrinin burjua islahatlar kapitalist mnasibtlrinin inkiafnda mhm rol oynamd. 3.Kapitalist mnasibtlrinin inkiaf Thkimilik hququ lv edildikdn sonra Rusiyada ka-pitalist mnasibtlri inkiaf etmy balad. Mhsuldar qv-
• 37 vlrl istehsal mnasibtlri arasndak ziddiyytlr tamamil aradan qalxmasa da, ox zifldi. Bu is mhsuldar qvvlrin srtl inkiafna v cmiyytin sinfi quruluunda xeyli dyiikliklr sbb oldu. ar hkumti z iqtisadi siyastind ilk nvbd mlkdar sinfinin mnafeyini mdafi edirdi. Bel ki, hkumt mlkdar sinfinin z torpaq mlkiyytini lind saxlamasnda v bu torpaqlardan mmkn qdr ox glir g-trmsind maraql idi. Kapitalist tsrrfat sistemin ken mlkdarlar indi yeni knd tsrrfat alt v manlarn daha ox ttbiq etmy balayr, bzi hallarda oxtarlal nvbli kin keirdilr. Lakin kndlilrin sas ktlsi torpa vvlki khn altlrl becrirdilr. Thkimilik hququ lv edildikdn sonra mlkdarlar z tsrrfatlarn yeni rait, kapitalist raitin uyunla-drmal oldular. Mlkdarlarn z tsrrfatlarn feodal tsr-rfatndan kapitalist tsrrfatna evirib yenidn qurmas onlar n tin idi. Kapitalist istehsal n tlb olunan rtlr hl yox idi. Muzdla almaa adt etmi fhl sinfi lazm idi v kndli avadanl mlkdar avadanl il vz edilmli idi. Btn bu rtlr tdricn hyata keiril bilrdi. Mlkdarlar hm kapitalist, hm d biyar sisteminin xsusiyytlrini znd birldirn keid tsrrfat sistemindn istifad edirdilr. slahatdan sonrak illrin mlkdar tsrrfat mhz iki siste-min, ilyib-dm sistemi il kapitalist sisteminin laqln-dirilmsin saslanrd. lyib-dm sistemi ondan ibart idi ki, kndlilr mlkdarn torpan z altlri v i heyvanlar il bec-rirdilr. Bunun mqabilind mlkdar ox zaman z torpann bir hisssini kndlilrin istifadsin verirdi. Bzn mlkdar kndlinin haqqn mhsulla v ya pulla dyirdi. ox zaman bu pul v ya mhsul kndliy qabaqcadan, tarla ilri balanma-mdan verilirdi, bellikl d, kndlilr ilyib borclarn v borclarn faizlrini dyirdilr. Tsrrfat kapitalist sistemi il idar etdikd mlkdar z n i heyvan v knd tsrrfat
• 38 altlri almal idi, halbuki thkimilik hququ dvrnd onun i heyvan v knd tsrrfat altlri yox idi v torpa onun tutduu fhllr becrirdilr. lyib-dm sistemind torpan becrilmsi mlk-dara kapitalist sistemind olduundan ucuz baa glirdi, lakin becrm iinin keyfiyyti xeyli aa olur v az mhsul alnrd. Kapitalist sistemi i heyvan v knd tsrrfat alti almaq, hminin dvriyy vsaiti n mlkdardan xrc tlb edir-dis d, kiniliyin satlq mhsulunun artd bir raitd ona ilyib-dm sistemindkindn xeyli ox glir verirdi. lyib-dm sistemi il kapitalist sistemi hr ikisi eyni tsrrfatda mvcud idi. Tsrrfat sahibi hr iki sistemi laqlndirrk, ilrin bir qismini ilyib-dm sistemi il, digr qismini is kapitalist sulu il grdrrd. slahatdan sonrak dvrd Rusiyada kapitalizmin inki-af milli ucqarlarn, o cmldn trk xalqlarnn tbii srvt-lrini mnimsmy ynldilmidi. Hmin mstmlk blg-lrind kapitalist mnasibtlrinin meydana glmsi v geni-lnmsi, z nvbsind bu blglrin mumi iqtisadi inkiaf yoluna clb olunmas n myyn rait yaradrd. Lakin mrkzi Rusiya quberniyalarna nisbtn trk xalqlar yaayan blglrd kapitalizm nisbtn lng inkiaf edirdi. Volqaboyunda kndli tsrrfatlarnn kapitalist tmli zrin keirilmsi n yenidn qurulmas prosesi daha m-rkkb v daha tin gedirdi. Mkllfiyytlr, dnilr v vergilr altnda ziln, mlkdarlar trfindn amanszcasna istismar ediln kndlilr yeni rait tez bir zamanda uyunlaa bilmirdilr. Thkimilik qalqlarnn xsusil gcl olduu Orta Volqaboyu rayonlarnda mlkdarlarn byk bir hisssi ilyib-dm tsrrfat sistemini gclndirirdilr. Volqaboyu-nun taxllq rayonlarnda mlkdarlar knd tsrrfat man-lar ttbiqini oxaltmaqla taxl istehsal dyrini aa salmaa alrdlar. Lakin tsrrfat bu kild yenidn tkil etmk n mlkdarlarn oxunun pul vsaiti v i bacar yox idi.
• 39 Onlar ilyib-dm sistemini genilndirmk yolu il t-srrfata srf olunan xrclrin pulunu azaltmaa alrdlar. lyib-dm sisteminin stn yer tutduu rayonlarda thkim-ilik qalqlarnn gclnmsi mahid olunurdu. lyib-dm sisteminin sas bazas ortabab kndlilr idi. Kndlilrin tbqlmsi prosesind ortabab tbqnin azalmas ilyib-dm sisteminin tsrrfatn kapitalist sistemi trfindn sxdrlmasna sbb olurdu. Volqaboyunda kapitalist qaydalar sasnda qurulan bir sra tsrrfatlar meydana glmidi. Burada muzdlu mkdn, tkmil istehsal altlrindn, bzn is knd tsrrfat manla-rndan istifad olunurdu. Burjuaziya nmayndlri, rus zad-ganlar v ayr-ayr mlkdarlara mxsus olan bu cr tsrr-fatlarn say o qdr d ox deyildi. Lakin mumilikd islahat-dan sonra Volqaboyunun knd tsrrfatnda kapitalist mna-sibtlri inkiaf etmy balamd. Orta Volqaboyu rayon-larnda kndlilrin vziyyti xsusil ar idi. Bu yerlrd ciddi torpaqszlqla yana, thkimilik qalqlar da gcl idi. halinin tbii artm nticsind torpaqszlq getdikc artrd. Bu is kndlinin iqtisadi chtdn mlkdardan aslln daha da gclndirirdi. Bu dvrd arizmin krm siyastinin geni miqyas almas da yerli kndlilrin torpaa ehtiyacn artrmd. Thkimilik hququ lv ediln zaman Rusiyada iri snaye balca olaraq manufakturadan fabrik keid pillsind idi. Snayed icbari mk stn yer tuturdu ki, bu da texniki trqqini lngidirdi. Thkimilik hququnun lv edilmsi snayed icbari myi aradan qaldrd. Lakin muzdlu my keilmsi asan i deyildi v mvafiq sahlrd istehsaln azal-masna sbb olurdu. Thkimilik hququnun lvindn sonra Rusiyada kapitalist snayesi inkiaf etmy balamd. Volqaboyu rayonlarnda fabrik-zavod snayesi kapitalist inkiaf yoluna keirdi. 80-ci illrd istehsaln tmrkzlmsi il iri kapitalist snaye sahlri yaranrd. Snayenin inkiaf il laqdar burjuaziya v fhl sinfi formalard. Snaye sah-
• 40 lrin milli kapital qoyuluu getdikc artrd. Tatar milli bur-juaziyas yerli ii qvvsindn istifad etmy alrd. Milli burjuaziya ld etdiyi kapital hesabna yeni xz, dri v baqa yngl snaye mssislri ard. Baqrdstanda kapitalizmin inkiaf da-mdn, me v fabrik-zavod snayesind zn gstrirdi. Baqrdstanda kapitalist snayesinin inkiaf il brabr bir ox snt sah-lrinin manufaktura sviyysin ykslmsi cmiyytd sasl dyiikliklrin ba vermsin sbb olmudu. Kapitalist c-miyytinin burjuaziya v fhl sinfi tkkl tapmd. Sna-yenin inkiafna baxmayaraq Baqrdstan yen d Rusiyann knd tsrrfat blgsi olaraq qalrd. Rusiyada iri fabrik-zavod snayesi il yana nqliyyat da inkiaf edirdi. Dmiryol tikintisinin, aylarda v dnizlrd gmiiliyin srtl inkiaf etmsi islahatdan sonrak dvr n sciyyvi idi. Su yollar il danan yklrin sas hisssi Volqa hvzsinin v onu Baltik dnizi il birldirn su sistemlrinin payna drd. XIX srin 80-ci illrind dmiryol kilii srtl davam edirdi. Bu onillik rzind Batuma qdr uzanan Zaqafqaziya dmiryolu, Aqabada qdr uzanan Zakaspi dmiryolu, Volqa zrindki Pokrovskdan Ural ayna qdr Ural dmiryolu, Xarkov v Donbas Orta v Aa Volqaboyu il birldirn Xarkov-Balaov-Kamin dmiryolu kilmidi. 1880-1890-c illrd dmiryollarnda yk danmas iki df artmd. Dmiryol kilii v dmiryollar il yk danma-snn artmas rayonlararas laqnin v tsrrfat laqlrinin mhkmlnmsin sbb olurdu. Dmiryol kiliinin geni-lnmsi bir-birindn ox uzaq iqtisadi rayonlar olan Rusiyada daxili bazarn genilnmsi v dnya bazar il ticart la-qlrinin mhkmlnmsin sbb oldu. Yollar hm dvlt trfindn, hm d xsusi irktlr trfindn kilirdi. Sibirin knd tsrrfat ilk nvbd mrkzi Rusiya qu-berniyalarndan mlkdar torpaq sahibliyinin olmamas il frqlnirdi. Bundan baqa, Sibird kiniliy yararl olan v
• 41 hl becrilmyn oxlu torpaq var idi. Buna gr d Sibir kndlilrinin bir oxu Rusiyann halisi sx olan yerlrinin kndlilrindn yax yaayrdlar. Lakin Sibir kndind ox zaman varllara muzdurluq edn yoxsullar da var idi. Sibirin geni torpaq sahlri Rusiyadan kb glnlrin diqqtini clb edirdi. Lakin 60-70-ci illrd kb glnlr hl ox deyildi. Sibir ild 12 mindk adam kb glirdi. 90-c illrd Sibir dmiryolunun kilmsinin km hrkat n byk h-miyyti oldu. O, Sibir knlrin yolunu xeyli asanladrr-d.1881-ci ildn 1900-c ildk Sibir v Uzaq rq quber-niyalarna txminn bir milyon adam kmd. Sibir kb glnlrin say, Sibir halisinin tbii artmndan xeyli ox idi. Knlrin sas axn Qrbi Sibir, xsusil Altaya ynlmidi. Sibir dmiryolunun kilmsi Sibir taxlnn Rusiya ba-zarna xarlmasna yol ad. Sibird buda kini artmaa balad. Sibird dincqoyma tarlalq sistemi stn yer tutur-du. Dmiryolu saysind Qrbi Sibird ya istehsal inkiaf etmy balad. Ya qismn daxili bazara aparlr, sas etibar il xaric ixrac edilirdi. Bellikl,dmiryol kilii XIX srin axrlarnda Sibird taxlln v maldarln inkiafna rait yaratd. Rusiyann knd tsrrfatnda Sibirin rolu artmaa balad. Rusiyann milli ucqarlar arasnda Krm kapitalizmin inkiaf srtin gr xeyli frqlnirdi. slahata qdr Krmda mt-pul mnasibtlri d inkiaf etmidi. Thkimilik hququnun lvi v Krma dmiryolun kilmsi buraya daimi v mvsmi ilmk n ucuz ii qvvsinin axnn gcln-dirmidi. Dmiryol xttinin kilii Krmn iqtisadiyyatnn in-kiafnda mhm rol oynayrd. Bel ki,dmiryolu Krm Rusi-yann mrkzi snaye rayonlar il laqlndirir, knd tsr-rfat mhsullarnn danmasn asanladrrd. Krmda da yeni mssislr almd. Sevastopolda n iri mssislr gmi tmiri mssislri idi. Krmda torpan iri torpaq sahiblrinin lind cmlnmsi prosesi gclnmidi. Kndlrd ictimai
• 42 tbqlm Rusiyaya nisbtn daha srtl gedirdi. Kndd ictimai tbqlm prosesinin kapitalist snayesinin inkiaf n d mhm hmiyyti var idi. Kndlilrin tbqlmsi daxili bazarn genilnmsi n rait yaradrd. Krm lknin xarici ticart laqlrind mhm yer tuturdu. Rusiya imperiyasnn btn milli ucqarlar n hmin ucqarlarda mhsuldar qvvlrin inkiafn lngidn mumi sbb milli-mstmlk zlm idi. arizm z siyasi mqsdlri n trk xalqlar yaayan blglrd feodal mnasibtlrini mdafi edirdi. arizm ucqarlarn iqtisadi inkiafn mh-dudladraraq, onlardan snaye mallarnn sat bazar kimi, xammal mnbyi kimi istifad etmk siyasti yeridirdi. Bel siyast tkc ucqar rayonlarn inkiaf n deyil, btvlkd lk n mnfi nticlr verirdi. Lakin iknin kapitalist-csin inkiaf arizm trfindn ucqarlarn iqtisadiyyatnn salnd buxovlar aradan qaldraraq onlar vahid iqtisadi sis-tem clb edirdi. Milli ucqarlarn hm lknin mrkzi il, hm d z aralarndak iqtisadi laqlri artb mhkmlnirdi. Kapi-talizm inkiaf etdikc, hmin milli ucqarlar get-ged kapitalist Rusiyas iqtisadiyyatnn trkib hisslrin evrilirdi.
• 43 OSMANLI MPERYASI XIX-XX SRN VVLLRND 1. XIX srin birinci yarsnda Osmanl imperiyasnn iqtisadi v siyasi vziyyti XIX sr dnyann n byk imperiyalarndan biri olan Osmanl n tin dvrlrdn biri idi. Bu sr Osmanl tarixin gerilm dvr kimi daxil olmudur. XIX srin vvllrindn Osmanl imperiyasnn geriliyi, ziflmsi daha aq kild zn gstrmy balad. Artq XVIII srin sonlarnda Os-manl imperiyasnn taleyi Qrb dvltlrindn asl idi. Avro-pann Fransa, Rusiya, ngiltr kimi dvltlri Osmanl dvl-tini ziflmsini srtlndirmk n llrindn glni edir-dilr. Onlar imperiyann xristian xalqlarn dvlt qar qald-rrdlar. Htta trk olmayan mslman xalqlarn da dvlt qar qaldrmaa alr v istdiklrin atrdlar. Hmin dvrd Osmanl dvltin qar rq mslsi plan ortaya atlmd. Osmanl imperiyasnn mruz qald iqtisadi v si-yasi bhran bu dvrd daha da gclndi. Fransa burjua inqilab v ngiltrd snaye evrilii buna z tsirini gstrirdi. Av-ropada kapitalist mnasibtlri gclndiyi bir halda, Osmanl hl d feodalizm dvrn yaayrd. Knd tsrrfat bhran irisind idi. Osmanl dvlti z tarixind ilk df idi ki, xaricdn borc almaq mcburiyytind idi, lakin bu da vziyyti dzltmy kifayt etmirdi. Rusiya-Osmanl mhariblrind Osmanlnn mlubiyyti Osmanlnn ial altnda olan Balkan lklrind, Misir v rbistan yarmadasnda milli-azadlq hrkatna tkan verdi. Osmanl imperiyasnn tnzzlnn qarsn almaq mqsdil islahatlar keirilmy baland. III Slimin (1789-1807) Nizami-Cdid(Yeni qurulu) adlanan islahatlarnda torpaq sahibliyini tnzimlmk, ordu v donanman Avropa qaydasnda yenidn qurmaq, sasn hrbi mqsdlr n
• 44 manufaktura istehsaln genilndirmk v baqa msllr nzrd tutulmudu. 1791-ci ild III Slim ordunun Avropa qaydasnda qurulmas haqqnda srncam verdi. slahatlarn sasn ordu quruculuu tkil edirdi. 1793-c ild Osmanl sultan III Slim ordu islahatna balad. Ordu islahat Avropa hrbilrinin rhbrliyi altnda aparlrd. Bu dvr imperiyada nisbi sakitlik idi. Nizami-Cdid ad altnda veriln bir isla-hatla 1793-c ild yeni bir ordu quruldu. Bundan sonra yeni-rilr islahatn nticsind yeniri ordusunun mhv edilm-sindn ehtiyat edrk, bu islahata qar xdlar. Mhz bu za-man Napoleon Bonapart Misirin ialna balamd. Ehram-lar savanda qlb qazanan Napoleon Cnuba trf ynldi v burda Osmanl qounu il qarlama artq labd idi. slind Napoleon apard iallar nticsind artq Osmanl il qonu olmudu. Tbii ki, bu Osmanl hkumtini narahat edirdi. Napoleon is rq olan maran Rumelid deyil, mhz Os-manl Afrikasnda davam etdirmyi sedi. Napoleonun mq-sdi Adniz v Orta rqd ngiltr v Rusiyann gclnm-sini dayandrmaq, Misir vasitsil Hindistan zrind strateji stnlyn artrmaq istyn ingilislr mane olmaq v bununla da Fransann hrbi, strateji gcn tmin etmk idi. Napoleonun Misir yr, 1806-c ild Rusiya il m-haribnin balanmas, 1807-ci ild stanbulda yenirilrin qi-yam III Slimin hakimiyytin v Nizami-Cdid islahatla-rna son qoydu. Napoleonun iallar il Avropada mrkkb bir v-ziyyt yaranmd. Bel bir raitd Napoleonun apard i-al mhariblr Osmanl dvlti il Rusiyan yaxnladrd. 1805-ci ild Rusiya il Osmanl arasnda mqavil imzaland. Qara dniz boazlarn Rusiya v Trkiy birlikd qorumal idi. Bu mqavild rus hrbi gmilrinin Bosfor v Dardanel boazlarndan kemk hququ tsdiq edilirdi. Rusiyann Balkanlarda fallamas Austerlits dyndn sonra Osmanl dvltini Fransa il yaxnladrd.
• 45 1806-c ild rus qounlarnn Valaxiya v Moldovan tutmas Osmanl dvltinin Rusiyaya mharib elan etmsin sbb oldu. 1807-ci ild Fransa il Rusiyann imzalad Tilzit slhnd Osmanl imperiyasnn lehin sayla bilm-yck bir ox hkmlr var idi. Tilzit slh mqavilsinin rtlri Avropada siyasi nfuz dairlrinin Fransa il Rusiya arasnda bldrlmsini nzrd tuturdu. Napoleon sve v Trkiy barsind Rusiyaya hrkt srbstliyi verdi, I Aleksandr is Qrbi Avropada Napoleonun eyni hrkt srbstliyini tsdiq etdi. Napoleon I Aleksandr Rusiyann kontinental sistem daxil olmaa v ngiltr il diplomatik mnasibtlri ksmy d raz sald. Rusiyann Trkiy il balanm mharibsi 1811-ci ildk snk surtd aparld v Rusiya n he bir hmiy-ytli ntic vermdi. Fransa il hrbi toqqumann yaxnlad raitd Trkiy il mharibnin qurtarmasn srtlndirmk lazm idi. 1811-ci ild M.Kutuzov trklr qar mliyyat apa-ran orduya komandan tyin edildi. Trklr umlu qalasnda mlub olduqdan sonra Dunay aynn sol sahilin kedilr. Bu vaxt Kutuzov srtli ks-hml il Dunay aynn sa sahilini tutdu v trklrin geriy yolunu ksdi. Trkiy ordusu mhasi-ry alnd. Mharib meydanndak mvffqiyytdn istifad edn Kutuzov 1812-ci ilin maynda Buxarestd trklrl slh balad. Buxarest slhnn rtlrin gr Bessarabiya Rusi-yaya kedi v Dunay aynda Rusiya gmilrinin gedi-gli hququ tsdiq edildi. Osmanl dvlti Rusiyann Qafqazdak i-allarn tanmal oldu. Serbiyaya is znidar hququ verildi. Moldova v Valaxiya Osmanl dvltin qald. Eyni za-manda siyasi v hrbi mhkumlarn fvin qrar verildi. Osmanl dvlti zrind qlb v onunla slh mqavilsinin balanmas Napoleonun Trkiynin simasnda Rusiya leyhin mttfiq qazanmaq niyytlrini pozdu. Bellikl, Osmanl imperiyas 1806-1812-ci illr mharibsind mlub oldu.
• 46 Fransa inqilabnn gtirdiyi milliyyti fikirlrl tml-lndiriln, arxasnda Rusiya v digr Avropa dvltlrinin durduu etnik v mhlli syanlar bu dvrd daha da alovland. Buxarest mqavilsin sasn bzi imtiyazalr alan serblr buna rmn yenidn ayaa qalxd. 1821 -ci ild Moreyada yunan-lar syan qaldrdlar, onlar da serblr kimi mstqillik tlb edirdilr v Avropa dvltlri trfindn daha byk dsty malik idilr. vvlc, byk dvltlr Balkan hadislrin qarmaq istmirdilr. Onlar yunanlarn syanna trk sultanna qar qiyam kimi baxrdlar. Rusiya z protektorat altnda Balkanlarda yunan dvlti yaratmaq istrdi, xsusil ona gr ki, yunanlar Rusiyaya meyl gstrirdilr. Avropada inqilabi hrkatn artd bir raitd Mqdds ittifaqa nifaq sal-maqdan qorxan I Aleksandr yunanlarn syanna kmk gstr-mkdn imtina etdi. Lakin yunan syannn genilnmsi bu msly beynlxalq mnasibtin dyimsin sbb oldu. I Nikolay daha qtiyytl hrkt etmy balad. O, hakimiyyt glnd taliyada v spaniyada inqilabi hrkat dadlmd. Mqdds ittifaqn birliyi vvlki kimi zruri deyildi. Digr trfdn, rq mslsind Rusiyann qtiy-ytsizliyi Balkan xalqlar arasnda onu nfuzdan sala bilrdi. I Nikolay Balkan hadislrin son qoymaq niyytind olduunu bildirdi. Rusiya istmirdi ki, yunan mslsinin hllind tbbs ngiltry kesin. Rusiyann birtrfli qaydada yunan mslsin qarmasn v onun Yaxn rqd tsiri-nin artmasn istmyn ngiltr 1826-c ilin aprelin 4-d Ru-siya il Peterburqda sazi imzalad. I Nikolay yunan m-slsind ngiltr il mkdalq etmy razlq verrk, ngiltr-Rusiya saziin zruri halda ona Trkiyy qar tk-bana x etmk azadl vern bnd saldrd. 1826-c ilin oktyabrnda Rusiya Trkiy il Akkerman konvensiyasn balad, bu konvensiyaya gr Rusiyann Du-nay knyazlqlarna v Serbiyaya himayiliyi qanunildirildi. Rusiyann mstqil xna yol vermk istmyn ngiltr v
• 47 Fransa Trkiy qounlarnn Yunanstana gndrilmsin mane olmaq n Yunanstan sahillrini birg mhasir etmk haq-qnda Rusiya il razla gldilr. Lakin mttfiqlrin eskadra-s Trkiy donanmasnn yerldiyi Navara limanna daxil olduqda trklr at adlar. iddtli dy ba verdi. Trkiy donanmas demk olar btnlkl mhv edildi. ngiltr v Fransa sfirlri hiddtlnmi sultan sakitldirmy alr v min edirdilr ki, onlarn dvltlri Trkiy il mharib etmk istmirlr. Rusiya-Trkiy mharibsi ba verrs Rusiyaya kmk etmycklr. Sultan II Mahmud Akkerman mqavi-lsini pozdu v z tblrini Rusiyaya qar mhariby a-rd. Rusiya-Trkiy mharibsi 1828-ci ilin maynda balad. Hrbi mliyyatlar Qafqazda v Balkanlarda aparlrd. Balkan-larda Trkiy ordusu Rusiya qounlarna gcl mqavimt gstrirdi. Balkanlarda rus ordusu dy-dy Prut v Dunay aylarn kedi, Brailov v Varnan ial etdi. Lakin Silistriya v umlan ala bilmyn rus qounlar Dunayn sol sahilin qaytd. al olunmu qalalarda rus qarnizonlar sax-land. Qafqazda Paskeviin ordusu btn yay irlilyrk Qars, Axaltsixi, Axalkalakini v baqa qalalar tutdu. Paske-viin qounlar rzurumu l keirrk Trabzona doru hrkt edirdilr. Rusiya ordusu Balkanlar keib dirnni tutmudu. stanbulun squtuna yol vermmk n qrb dvltlri sultan slh danqlar aparmaa svq etdilr. Osmanl sultan II Mah-mud Rusiyaya slh danqlarna balama tklif etdi v trflr arasnda danqlar baland. 1829-cu il sentyabrn 14-d Rusiya il Osmanl dvlti arasnda dirn slh imzaland. Bu Osmanllarn Kiik Qay-narcadan sonra imzaladqlar n ar slh idi. Rusiya Dunayn deltasndak adalar, Kuban aynn mnsbindn mqdds Nikolay krpsndk Qara dniz sahillrini, Axaltsixi v Axal-kalakini, hminin 33 milyon manat tzminat alrd. Daha sonra mqavil Qara dniz boazlarnda Rusiyann v xarici lklrin ticart gmilrinin azad gedi-gliin v Osmanl
• 48 imperiyas razisind rus tacirlrinin ticart azadlna tminat verirdi.Osmanl trfi Cnubi Qafqazn Rusiya trfindn ialn tanyrd. Nhayt, mqavild Moldaviyann, Valaxi-yann v Serbiyann muxtariyyat tsdiq olundu. Yunanstann mstqilliyi haqqnda 3 dvltin protokolu Osmanl dvltin qbul etdirildi. Az sonra yni, 1830-cu ild Yunanstann istiq-laliyyti d elan edildi. Yunanstann mstqilliyinin brpas v dirn slh Osmanl imperiyasnn ziflmsini gstrdi. Misir paas M-hmmdli yaranm raitdn istifad edib stanbula hcum etmk qrarna gldi. Onun mqsdi Misirin mstqilliyin nail olmaq idi. 1832-ci ild Misir qounu Suriyan l keirdi, Konya yaxnlndak dyd Osmanl ordusu ar m-lubiyyt urad. Yaranm vziyytdn x yolu axtaran II Mahmud Fransa v ngiltrdn yardm istmy mcbur oldu. Fransa rdd cavab verdikdn sonra, ngiltr Avstriya vasitsil kmk etmk qrarna gldi. Bu vaxt Mhmmd-linin Yaxn rqd mhkmln bilmsindn qorxuya dn Rusiya gzlnilmdn Osmanlya yardm lini uzatd. 1833-c il fevral-aprelind Bosforun Asiya sahilindki nkr-skl yaxnlnda 14 min rus sgri quruya xarld. 1833-c ild sultan il onun rsmi vassal olan Mhmmdli arasnda K-tahya slh imzaland v Misir ordusunun hcumu dayan-drld. Bu mqavily gr M-hmmdlinin Misir valiliyin Suriyada lav olundu. 1833-c il iyulun 8-d Trkiy il Rusiya arasnda nkr-skl mqavilsi imzaland. Mqavi-ly sasn, hr iki trf razladrlm siyast yeritmyi t-rflr min-amanlq v thlksizliyi tmin etmy ehtiyac duyduqda bir-birin kmk etmyi hdsin gtrrd. M-qavilnin gizli maddsi Trkiyni Rusiyaya yardm gstrmk hdiliyindn azad edirdi, lakin bunun vzind Rusiyann tlbi Trkiynin xarici hrbi gmilr boazlardan kemy icaz vermmsi idi. Mqavildn sonra rus qounlar Tr-kiyni trk etdi. rb rqind Mhmmdlinin mvqelrinin
• 49 mhkmlnmsi il he bir vchl razlamayan ngiltr 1838-ci ild balanm trk-ingilis ticart konvensiyasna Misir caniininin mhl qoymamasndan istifad edrk sultan Mah-mudla Mhmmdli arasnda yeni mnaqi trtdi. 1839-cu ild iyulun 24-d Suriyann imalnda, Nzib kndi yaxn-l-nda sultan ordusu il Misir qounlar arasnda ba vermi dyd trklr mlub oldu. Vziyytin arln grn Tr-kiy hkumti barq yollar axtarmaa balad. Lakin 1839-cu il iyulun 27-d ngiltr, Rusiya, Fransa v Avstriya Trkiyy kollektiv nota gndrrk bildirdilr ki, onlarn ra-zl olmadan Mhmmdli il slh danqlar apara bilmz, Sultan bu mr tabe olmaa mcbur oldu.1840-c ild London-da bir trfdn Trkiy, o biri trfdn d ngiltr, Rusiya, Avstriya v Prussiya arasnda sazi imzaland. Bu sazi Osmanl imperiyasnn btvlyn v istiqlaliyytini tmin etmy nzart prdsi altnda hmin dvltlrin Trkiy zrind qyyumluunu tsbit edirdi. Sazi btn dvltlrin hrbi gmilrinin Bosfor v Dardanel glmsini qadaan edirdi. Sazid Mhmmdliy verilmli olan tlblr d gs-trilmidi. gr, bu tlblr rdd edilrdis, onda sazi ba-lam dvltlr silaha l atacaqlarn hdlrin gtrmdlr. Mhmmdli vvlc bu ultimatumu rdd etdi, sonradan sultana xrac vermyi, ordusunu 18 min nfrdk azaltmaa raz oldu v 1838-ci il trk-ingilis konvensiyasn qbul etmyi hdsin gtrd. Misir mslsini hll etdikdn sonra 13 iyul 1841-ci ild Osmanl, ngiltr, Rusiya, Fransa, Avstriya v Prussiya dvltlri Londonda boazlar haqqnda mqavil imzaladlar. Sazi gr Trkiynin itirak etmdiyi mharib zaman Qara dniz boazlar btn dvltlrin hrbi gmilri n balanmal idi, Trkiynin itirak etdiyi mharib zaman is Trkiy hkumti istdiyi lknin hrbi gmilrini boazlardan buraxa bilrdi. XIX srin I yarsnda lkd xarici kapitaln aal trk ticart v snaye burjuaziyasn ox pis bir vziyyt salmd.
• 50 Xarici kapitalistlr z iqtisadi stnly v kapitulyasiya h-quqlarndan istifad edrk hazr snaye mhsullarnn idxaln v knd tsrrfat mhsullarnn ixracn z llrind cml-dirmidilr. Osmanlnn kapitalist dvltlrinin xammal baza-sna evrilmsi prosesi gclnirdi. Osmanlnn iqtisadiyyat getdikc daha ox birtrfli kild inkiaf edirdi. Bellikl, XIX srin 30-50-ci illrind Osmanlnn hm siyasi, hm iq-tisadi chtdn Avropann iri dvltlrinin, balca olaraq ngil-tr v Fransann mstmlksin evrilmsi n zmin ya-ranmd. Osmanl dvltinin geriliyini baa dn mtrqqi qvvlr islahatlarn keirilmsini istyirdilr. Onlar bu yolla Avropa dvltlrinin Osmanl dvltinin daxili ilrin qar-masnn qarsn almaq, daxili bhran zifltmk niyytind idilr. Sultan II Mahmud hakimiyytinin son illrind islahatlar keirmy balad, bel ki o, imperiyann ciddi bir islahata eh-tiyac olduunu yax anlayrd. Yeni nazirliklr quruldu, bun-lardan n nmlisi Ticart nazirliyi idi. Ba vzirin slahiy-ytlrinin azaldlmas v onun ilrinin nazirlr paylanlmas sarayn qvvtlnmsi il nticlndi. halinin siyahya aln-mas aparld, thsil sahsind ciddi qrarlar qbul olundu, hrbi mktblr ald. Lakin II Mahmud islahatlarn tamamla-ya bilmdi, o, 1839-cu ild vfat etdi v hakimiyyt Mahmu-dun byk olu bdlmcid gldi. Trkiy tarixind o, tnzimat padah kimi tannr. Bel ki, 1839-cu il noyabrn 3-d Musatafa Rid paann komissiyas trfindn sultann ali frman elan edildi. Bu frman Glxana saraynda oxunduu n Glxana frmanadland. Frmanda Osmanl imperiya-snn halisinin hyat, rf v mlak thlksizliyinin tmini elan edilirdi. Glxana frman xristian xalqlarn hququnu daha da genilndirdi. Tnzimat dvrnd xristian tblr dvlt qar faliyytlrini daha da gclndirdilr. kinci n vacib msl vergi mslsi idi. Vergi hr ksin bacarna gr myyn edilmli v bundan artq alnmamaml idi.
• 51 1840-c ild vergi toplanmas tamamil qaydaya salnd. Bel ki, vergi toplama ii valilrin v mltzimlrin lindn alnaraq maal xsusi maliyy mmurlarnn lin kedi. Valilr is yalnz asayi v hrbi ilrl mul olmal idilr. Toplanan pullar birbaa xziny thvil verilmli idi. ltizam sistemi lv edildi. Orduya ar qaydaya salnmal idi. Hrbi xid-mt mddti azaldlmal idi. Dini etiqadndan asl olmayaraq imperiyada yaayan btn zmrlr hquq v vzif chtdn tam brabr elan edildi. Bu islahatlar bir trfdn sultan Mah-mud islahatlarnn davam, digr trfdn is yeni islahatlarn balancn qoydu. Trkiy tarixnaslnda buna tnzimati xeyriyy deyilir. 1843-c ild veriln yeni islahatla ordunun yeni quruluu myyn edildi. Orduda xidmt mddti 15 ildn 5 il endirildi. Hquq sahsind d islahatlar keirildi. 1840-c ild cza qanunnamsi xd. Hquq sahsind aparlan isla-hatlarda sasn fransz hququndan bhrlnmidilr. Btn osmanllarn qanun qarsnda brabr olmas vurulanrd. Tnzimati-xeyriyy Mustafa Rid paa trfindn hazrlan-md. O, mtrqqi fikirli bir xs idi, lakin ox tssf ki, frmandan qsa bir mddt sonra paa vzifdn knarla-drld. nki onunla eyni ideya v mqsdd olan adamlar ox az idi. Tnzimati-xeyriyy demk olar ki, stanbulda yerln btn xarici lk sfirliklrin gndrilmidi. Btn mhdud chtlrin v tam ttbiq olunmamasna baxmayaraq bu isla-hatlar burjua sciyysi dayrd, birbaa lknin inkiafna xid-mt edirdi. 2. Osmanl imperiyas XIX srin ikinci yarsnda 1848-1849-cu illr inqilabna qar Avropa irticasnn qlbsind Rusiya mhm rol oynam, beynlxalq almd mvqeyi gclnmidi. Bu qlb Rusiyann Yaxn rqd itir-diyi mvqelri brpa etmsi n I Nikolaya yaranm lverili vziyytdn istifad etmy rait yaradrd. Lakin I Nikolay
• 52 yanlmd, Avropann iri dvltlri Osmanl imperiyasnn ziflmsind maraql olmalarna baxmayaraq, Rusiyann Bal-kanlarda v Yaxn rqd mhkmlnmsin d yol vermk istmirdilr. Mqdds yerlrl bal diplomatik ixtilaf Rusiyann mvqeyinin dzgn olmadn gstrdi. Xristianlar n m-qdds saylan bu yerlrin mdafisi katolik v pravoslavlar arasnda bir rqabt mvzusu idi. Ruslar bu msld pravos-lavlarn, franszlar is katoliklrin arxasnda idi. ar Nikolay hesab edir di ki, ingilislrl dil tapsa,mslni hll ed bilr. Rusiya alrd ki, Trkiy ona sultann btn pravoslav tb-lrini mdafi etmy icaz versin. Trkiy sultan mqdds yerlr mslsind gzt hazr olduunu bildirdi. Rusiyann stanbuldak sfiri Menikov grd ki, Dunay knyazlqlarn tutmaq n bhan ldn xr, Trkiy il Rusiya arasnda yeni mqavil balamaq tlbi il x etdi. Trkiy trfi ngiltr sfiri il mslhtlndn sonra Rusiyann tlbini rdd etdi. 1853-c il iyunun 4-d Trkiy sultan imperiya ra-zisind xristian pravoslav kilssinin hquq v imtiyazlarna tminat vern frman imzalad. 1853-c il iyunun 21-d Rusiya ordusu Prut ayn keib Dunay knyazlqlarna daxil oldu. ngiltr v Fransa sfirlrinin tkidi il 1853-c ilin oktyabrnda Trkiy Rusiyaya mharib elan etdi.Krm mha-ribsinin sbblri balca olaraq Yaxn rqd v Balkanlarda ngiltr, Fransa, Rusiya v qismn Avstriyann mstmlk-ilik mnafelrinin toqqumas idi. Hm ngiltr, Fransa, hm d Rusiya bu mharibd eyni mqsd, yni gstriln ra-yonlarda hkmranla can atrdlar, lakin onlar mxtlif yol-larla gedirdilr. Osmanl dvltinin Rusiyaya qar daimi ks qvv olmas v onun thlksizliyini qorxu altnda saxlamas ngiltr v Fransa n srfli olduuna gr onlar Osmanl imperiyasn ancaq sart altna almaq istyirdilr. Rusiya is Osmanllar Balkan yarmadasndan v boazlardan sxdrb xartmaa alrd. ngiltr v Fransa Osmanl dvltind
• 53 mhkmlndikdn sonra Rusiyan Qara dniz sahillrindn sxdrb xartmaq v bellikl, Yaxn rqd onun hcumu-nun qarsn almaq midind idilr. Osmanl dvlti is Krm v Qafqaz Rusiyadan qoparmaa can atrd. Eyni zamanda mharibd itirak edn dvltlrin hr biri qlb qazanmaq v bununla z xalqlarnn diqqtini daxili tinliklrdn yayn-drmaq istyirdilr. Flstindki mqdds yerlr stnd katolik v pravoslavlar arasnda gedn mbahis mharib n sas bhan olmudu. Mharibnin ilk mrhlsind Osmanl dvlti il tk-btk mbarizd Rusiya myyn uurlara nail oldu. 1853-c ilin noyabr aynda Sinop buxtasnda dniz dy oldu. Rus gmilri Sinopun mslman mhlllrini xbr vermdn topa tutdular, dinc halinin byk bir hisssi ld v yaraland. Bu hadis Avropaya Sinop qtliam ad il atdrld. Mhz bu dy Avropann mhariby qatlmasn surtlndirdi. Bel ki, hmin vaxt ngilis v fransz qounlar stanbulda idi v onlar burda ikn Rusiyann bel etmsini zlrin thqir saydlar. Amma bhsiz ki, sil msl imperialistlr arasndak rqabt idi. Nhayt, 1854-c il martn 27-28-d Fransa v ngiltr Rusiyaya mharib elan etdi. Daha nc is Osmanl, ngiltr v Fransa mqavil imzalayaraq, Krm sava blgsi olaraq qbul etdilr. Eyni zamanda Prussiya v Avstriya Rusiyadan Dunay knyazlndan z qoununu xartma tlb etdi. Bal-kanlarda Silistriya qalasnn mhasirsi Rusiyann l-qolunu balamd. Onlarn tlbi il 1854-c ilin iyulunda rus qo-unlar Silistriyan mhasirdn xarmaa v Dunay knyazlq-larn boaltmaa mcbur oldular. 1854-c ilin yaynda trk qounlar Qafqazda yeni mlubiyytlr dar oldular. Buna gr hmin ilin payzndan mttfiqlr Krmda mliyyata baladlar. ngilis-fransz ordusu Yevpatoriya yaxnlnda quruya xd, sonra da cnuba, Sevastopola doru hrkt etdi. 1855- ci ilin sentyabrnda Sevastopol l keirildi. Blk d, m-
• 54 harib davam ed bilrdi. Lakin Avstriyann ultimatumu Rusi-yan slh mcbur etdi. Qafqaz cbhsind dylrin Rusi-yann xeyrin olmasna baxmayaraq, bu mharibnin gediin hlledici tsir gstrmirdi. Rusiya biabr kild mlubiy-yt urad. 1856-c il martn 30-da Parisd Rusiya il mtt-fiqlr arasnda mqavil imzaland. Paris danqlarnda Os-manl, ngiltr, Fransa, Prussiya, Rusiya, Avstriya, Sardiniya krall itirak edirdi. Baxmayaraq ki, Osmanl imperiyas Krm mharibsind qalib gldi v danqlarda qalib dvlt kimi tmsil olunurdu, o, bu slhl siyasi trfdn itkilr verdi. Mqavily sasn Rusiya Bessarabiyann bir hisssini Mol-daviyaya verdi. Dunay aynn mnsbi il birlikd Qara dnizd hrbi donanma v sahilboyu hrbi dniz cbbxanalar saxlamaq hququnu da itirirdi, nticd Rusiyann Qara dniz sahili mdafisiz qalrd. Mqavily gr Trkiy xristianla-rna v Dunay knyazlqlarna himayilik btn byk dvlt-lr hval edilirdi. Mharib vaxt ial edilmi razilr m-badil edilmli idi, bununla laqdar olaraq Rusiya Qars Tr-kiyy qaytarrd, mttfiqlr is Sevastopoldan, Yevpatoriya-dan v ial etdiklri digr rus hrlrindn imtina edirdilr. 1856-c il fevraln 18-d Osmanl sultan lkd isla-hatlarn keirilmsi haqqnda yeni bir frman verdi. Bu frman 1836-c il frmanndan onunla frqlnirdi ki, burda Fransa v ngiltrnin Trkiyy tqdim etdiyi memorandum ttbiq edilmidi. Bu frman qeyri-mslmanlara mslmanlarla bra-br hquqlar verir, dini etiqadndan asl olmayaraq, btn tblrin xsiyyt v mlkiyyt thlksizliyinin tmin olun-masn, insan rfinin qorunmasn tsdiq edirdi. Burada yol-larn kilmsi, banklarn almas, Avropa dvltlrinin kapi-talndan, hminin elm v incsntin nailiyytlrindn istifad edilmsi nzrd tutulmudu. Bzi dyiikliklri istisna etmk-l tnzimatn ikinci mrhlsi d lkd sasl dyiikliklr gtirib xarmad. mperiya feodal-mtlqiyyt qaydalar v sultanlarn iradsi il idar olunurdu. Xarici dvltlr hl d
• 55 Osmanlnn daxili ilrin qarmaqda davam edirdilr. lk-nin milli srvti komprador burjuaziya trfindn talan olu-nurdu. mperiann maliyy vziyyti lap ar raitd idi, bel ki, hr mharibd olduu kimi Krm mharibsind d ma-liyy sistemi alt-st oldu, Avropadan byk miqdarda borc alnd. Artq 1860-c ild Avropa maliyy dairlri Osmanlya borc vermkdn imtina edirdilr. Hkumtin 400 milyon xa-rici borcu var idi v stlik bir fransz i adam il balanan sazi sasn ondan byk miqdarda, byk faizl borc gt-rlmd. slind Avropa dvltlrinin mqsdi srlrdir hrbi yolla kdr bilmdiklri imperiyan iqtisadi aslla salmaq v tdricn mstmlky evirmk idi. lkdki ar vziyyt xalq ktllrinin etirazna sbb olurdu, bir sra yerlrd p-raknd olsa da, kndli syanlar ba verirdi. 1859-cu ild sul-tan devirmk msdi il mdrs tlblri, mmurlar v za-bitlrin tkil etdiklri qsdin st ald. Onlarn oxu hbs edildi v stanbuldak Glli hbsxanasna salnd. Ona gr d bu hadis Glli tbbs adn almd. Osmanl dvltinin oxmilltli ictimai quruluu, masir tlblr cavab vermyn siyasi-intellektual sviyysi Qrbin inkiaf qarsnda gerilmkd idi. Bu, Osmanl dvlt xadimlri trfindn erkn drk edilmidi. Bu vziyytdn xilas olmaq n irli srln x yollarndak frqlr Osmanl ziyallarnn birliyini pozdu v mbahislr sbb oldu. Lakin Osmanl ziyallar sasl bir dyiiklik ehtiyacnn mvcud olmas fikrind birldilr. Qrb trzindki islahatlar ciddi bir mqavimtl qarlamad. XIX srin ikinci yarsnda Trkiy-nin siyasi hyatna istiqamt verck yeni bir ziyal nsli ortaya xd. Ziyallar xalqn nicat yolunu maariflnmkd, konsti-tusiyal monarxiyada grrdlr. mperiya tarixind Avropa anlamnda ilk mstqillik hrkat Yeni Osmanllar hrkatdr. 1831-ci ild Osmanlda ilk qzet ap olunmudur. 1864-c ild hkumtin mtbuat ni-zamnamsi il bel qzetlr qadaa qoyulmas 1865-ci ild
• 56 Belqrad meliyind tkil olunan bir gizli toplantda tkilat qurmaqla nticlndi. Bu tkilata Namiq Kamal, brahim inasi, Sbhi Paazad, Rad Qayazad v li Suvi kimi ziyallar daxil idi. Qsa mddt rzind gizli tkilatn zvlri-nin say 245 nfr oldu. Onlar sultana birbaa v aq mk-tublar gndrmy baladlar. Nticd bir oxu v fallar sr-gn olundu. Yeni Os-manllar cmiyytinin azadlqda olan zvlri Londanda Mxbir adl qzet xarmaa baladlar. Daha sonra Namiq Kamal Londnda Hrriyyt qzetini -xarmaa balad. Lakin bunlar hams cmi bir il davam eldi. Hm daxili ziddiyytlrin yaranmas, hm d hkumtin tzyiqi il cmiyyt tdricn dald. 50-70-ci illrin isalahatlar lknin mhsuldar qvvl-rinin inkiafna yol aa bilmdi v xalq ktllrinin vziyyti yaxlamad. Knd tsrrfatnda demk olar ki, he bir inkiaf yox idi. Torpan khn qaydalarla becrilmsi, ar vergilr, feodal zorakl bol mhsul