Sosiologiya cəmiyyət

Artıq bizə məlumdur ki, alman mütəfəkkiri Maks Veber (1864–1920) sosial fəlsəfənin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Öz əsərlərində bir çox yeni kantçı ideyalarını inkişaf etdirmiş lakin onun baxışları bütövlükdə həmin ideyalara uyğun gəlməmişdir. Vebe­rin fəlsəfi– sosioloji baxışlarına müxtəlif cərəyanların nümayəndələrinin təsiri olmuşdur. Onların sırasında yeni kantçı H.Rikkert, dialektik materialist fəlsəfənin banisi K.Marks, sonra isə H.Ma­k­ia­velli, T.Hobbs, F.Nitşe və b. olmuşdur. Veber özü «Protestant eti­ka­sı və kapitalizm ruhu», «Təsərrüfat və cəmiyyət», «Sosial– elmi və sosial– siyasi idrakın obyektivliyi», «Mədəniyyət haqqında elmin məntiqi sahəsində tənqidi tədqiqatlar», «Əsas sosioloji anlayışlar» və s. əsərlərini yazmışdır. M.Veberin nəzəri sosiologiya kimi xarakterizə etdiyi sosial fəlsəfə, onun fikrincə, istər qrup, istərsə, də ayrıca götürülmüş şəxs olsun, adamların davranış və fəaliyyətini öyrənməlidir.
Ümumiyyətlə, cəmiyyət haqqında XX əsrdə siyasi və akademik dairələrdə Maks Veber kimi məşhur olan alimi barmaqla göstərmək olar. Maks Veber siniflərin və sinfi mübarizənin mövcudluğunu inkar etməyərək, eyni zamanda həm cəmiyyətin sosial strukturunda, həm də dövlət formalarında «start» və partiyaların roluna böyük diqqət yetirmişlər. Bunun üçün O, inandırıcı dəlillər gətirməsə də cəmiyyəti üç müstəqil qaydaya bölür. Onlar öz prinsipləri ilə iqtisadi, sosial və siyasi fəaliyyətinin özünəməxsus sistemi olmuşdur. Siniflər fəaliyyət göstərir və öz mahiyyətini iqtisadi nizamda təzahür etdirir. Stratlar özünü sosial nizamda ifadə etdirdiyi halda, partiyalar siyasi nizamda fəaliyyət göstərirlər.
Veberə görə, siniflər eyni sinfi situasiyada duran adamlar qrupudur. O, cəmi üç sinfi ayırır.
Birincisi, mülkiyyətçilər sinfidir. İkincisi, qazanc sinfidir. Buraya bank əməliyyatları ilə məşğul olanlar, ticarət və xidmət sahəsində çalışanlar da daxildir. Üçüncüsü, sosial sinifdir. Hər bir sinif də öz növbəsində adamların müxtəlif qruplarını əhatə edir ki, onların hesabına sinif formalaşır. Bu və ya digər sinfə mənsubiyyət istehsal vasitələrinə olan münasibətlərinə görə deyil, tamamilə sərbəst kriteriyalarla, xüsusilə tələbatın səviyyəsi ilə mülkiyyətə malik olmaq forması ilə müəyyən olunur.
Sinfi təbəqələşmə mülkiyyətin forma və ölçüsünü müəyyən dərəcədə daha çox həll edir. Bu cür sinif yaratmaq prinsipində səbəbkarlar aşağıdıkı kimi təcəssüm olunur: qul sahibləri, torpaq sahibləri, mədən sahibləri, iş alətləri və təchizat sahibləri, gəmi sahibləri. Qiymətli sərvətlər– zərgərlik və bədii dəyərlər sahibləri, maliyyə sələmçiləri. İkincisi, mülkiyyəti olmayan siniflərdir. Buraya: mülkiy­yət obyektləri, yaxud qullar, sinifləşdirilmiş adamlar, yaxud antik mənada proletarlar, boclular, «kasıblar» daxildir.
Üçüncü sinfə: kommersantlar, sənayeçilər, silah istehsalçıları, kənd təsərrüfatı sahibkarları, işbazlar, bankirlər, maliyyəçilər, azad ixtisas sahibləri (vəkillər, həkimlər, artistlər), başqa sözlə desək, yüksək təhsil görmüş qabiliyyətli adamlar daxildir. Minus işarəsi ilə qazanc sinfinə daxil olanlar sırasına istehsalın xüsusi keyfiyyətli sahələrində çalışanlar da aiddir. Burada yüksək ixtisaslı, yarımixtisaslı və ixtisassız fəhlələr təmsil olunur. Buraya eyni zamanda «orta sinifləri», müstəqil sənətkarları və kəndliləri də əlavə edirlər. Bundan əlavə, onlara qoşulanlar içərisində dövlət xidmətində olan və yaxud xüsusi bizneslə məşğul olanlar da vardır.
Sosial siniflərə bütövlükdə proletariat, xırda burjuaziya, ziyalılar, mülkiyyətə malik olmayan mühəndislər və ümumiyyətlə məmurlar daxildir. Məşğuliyyəti bilinməyən məmurlar və təhsil sistemində çalışan adamlar buraya əlavə olunur. Veberdə, nədənsə bu sinifdə minusla olan qruplar yoxdur. Bu siniflər qrupu arasında «orta sinif» də vardır ki, buraya öz mülkiyyəti hesab etdikləri ixtisası, təhsili hesabına mövcudluğunu təmin edən sosial qruplar da daxildir. Bir sinifdən digər sinifə keçmə o qədər də çətin deyildir. Çünki sinif yaradan əlamətlər çoxdan aradan qaldırılmışdır. Yəni siniflər arasında kəskin fərqlər qoymaq qeyri– mümkündür. Ola bilər elə buna görə də Veber sinfi mübarizənin mövcudluğunu etiraf etsə də, onu özünəməxsus şəkildə başa düşür. Çünki onun təlimində istismar edilən siniflər yoxdur. Qulları, proletarları, borcluları və «kasıbları» minus işarəsi ilə də olsa belə sahibkarlar sinfinə daxil edir. Veber sinif və strata arasında fərq qoyur. Bu fərq ondadır ki, siniflər istehsal və əmtəə münasibətlərinin inkişafı prosesində yarandığı halda, stratalar ictimai həyatın bütün sahələrində təlabat prinsiplərinin qoyulması dərəcəsində təzahür edir. Öz məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü siniflər, stratalar və siyasi partiyalar cəmiyyətdə hakimiyyəti ələ almaq uğrunda mübarizə aparırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Veber siyasi partiyaları sosial bazasından ayırır, onlara asılı olmayan, müstəqil kimi baxır. Eyni zamanda bütün müasir tarix sübut edir ki, siyasi partiyalar yaranır və müəyyən sosial qüvvələrin mənafeyini müdafiə etmək məqsədi ilə fəaliyyət göstərirlər.

Cəmiyyətin sosial strukturu və Insanlarin etnik birlikləri

cəmiyyəti, onda gedən mürəkkəb prosesləri, adamlar arasındakı münasibətləri düzgün anlamaq üçün mühüm, hətta mən deyərdim fundamental vəzifələrdən biri kimi onun sosial strukturu və etnik birliklər məsələsini təhlil etmək lazımdır. Hazırda praktiki olaraq hər bir dövlət qurumu mürəkkəb sosial struktura malikdir. Və orada adamların müxtəlif etnik (milli) birlikləri mövcuddur.
Müasir fəlsəfədə cəmiyyətin sosial strukturunun mahiyyəti və təbiətinə dair baxışlar bir sıra konsepsiyalarda cəmləşmişdir. Bunlar­dan üçü üzərində bir az ətraflı dayanaq. Birinci konsepsiya siniflərin mövcudluğunu inkar edir və onların əvəzində qrup halında sosialqurumları qoyur və iddia edir ki, həmin qrupların köməyi ilə insan münasibətləri hərtərəfli nəzərdən keçirilə bilər. Bu konsepsiyanı Amerika sosioloqları T.Parsons (1902– 1979), P.Lazarsfeld (1901– 1976) və digər mütəfəkkirlər fəal surətdə təbliğ etmişlər. İkin­ci qrupa cəmiyyətdə siniflərin və sosial qrupların mövcudluğunu qəbul edən marksistləri göstərmək olar. Üçüncü konsepsiyanın nümayəndəsi kimi artıq dönə– dönə adını çəkdiyimiz M.Veberi qeyd edə bilərik.

a) Sosial stratifikasiya konsepsiyası

Sosial həyatın müxtəlif məsləkli sosioloqlarını məşğul edən başlıca problemlərindən biri müasir cəmiyyətin «stratifikasiyasıdır» (strata– geologiyadan götürülmüş termindir), onun ictimai təbəqələrinin və ya qruplarının müəyyən edilməsidir. Sosial qruplar nəzəriyyəsi amerikan sosiologiyasının patriarxı olan Eduard Ross ilə başlanır. O, həmin anlayışı əsrimizin əvvəllərində işə salmışdır. Rossun fikrincə, cəmiyyət sosial qrupların məcmusundan ibarətdir. Fərdin ictimai həyatı– onun qrupdakı həyatda və qruparası münasibətlərdə iştirakıdır. Lakin belə düşünmək yanlış olardı ki, guya həmin sosioloqlar sinifli cəmiyyətin əsas ictimai qruplarından– ictimai siniflərdən bəhs edir. Qruplar əraziyə, peşələrə, məşğələlərin bənzərliyinə və s. görə götürülür. Belə bir təsnifatda, məsələn, polad əridənlər sırasında həm polad kralları, həm də fəhlələr daxil edilir. Hələ 50– 60– cı illərdə Amerikada cəmiyyətin ictimai qruplarının belə bir təsnifatı verilmişdi: «İcma qrupları; ailə qrupları; tərbiyə qrupları; irq qrupları, mülki qruplar və siyasi təşkilatlarda birləşən qruplar» və s.
«Qruplardaxili» və «qruplararası» münasibətlər sosioloqlar tərəfindən araşdırılarkən «sosial nəzarət» öz üzvlərinin münasibətlərini tənzim etmək üçün qrupun müəyyən etdiyi «tənzimedici normalardır». Bu cür «nəzarət»anlayışına adətləri, dəbləri, ictimai fikrin təsirini daxil edirlər. Eyni zamanda zorakılıq kimi tətbiq edilən vasitələri də qeyd edirlər. Bəzi nəzəriyyəçilər göstərirlər ki, kapitalizm cəmiyyətində müxtəlif ictimai təbəqələrin tədriclə birləşib «vahid orta sinif» təşkil etməsi prosesi gedir. Həmin «vahid orta sinfin» bütün sinifləri əhatə etməsi baş verir. Qərb sosioloqları göstərir ki, kapitalizm cəmiyyətində adamların bir sinifdən başqa siniflərə keçməsi üçün hədsiz imkan yaranmışdır, «açıq siniflər», «açıq cəmiyyət» deyilənlər meydana gəlmişdir.
«Sosial çeviklik» kimi kateqoriyadan istifadə edən ideoloqlar deyirlər ki, kapitalizm cəmiyyətində siniflər «açıq» olmuşdur, keçmişdə isə onlar «qapalı» idi, «bağlı» idi.
Bir çox silk maneələri olan feodalizmə nisbətən kapitalizm, əlbəttə, böyük çeviklik verir.
Qərb sosiologiyasında «Elita» nəzəriyyəsi də müəyyən dərəcədə yayılmışdı. Bu nəzəriyyəyə görə, insanlar fitrətən qeyri– bərabərdir və guya insanların qeyri– bərabər istedadının bu psixoloji əsası üzərində cəmiyyətin yuxarı təbəqəsi, «elita» adlanan təbəqə yaranır, «seçmələr» təbəqəsi meydana gəlir. Psixik münasibətlər bütün ictimai münasibətlərin əsasının əsası elan edildiyinə görə sosioloqun belə bir iddiası üçün imkan yaranmış olur ki, öz istedadı ilə bir qədər fərqlənən ayrı– ayrı fərdləri psixik münasibətlər dairəsinin özü «yuxarıya» qaldırır.
«Elita» nəzəriyyəsinin tarixi kökləri «qəhrəman və camaat» nəzəriyyəsinə gedib çıxır. Həmin nəzəriyyəni Paris Kommunası dağıdıldıqdan sonra hələ Karleyl kimi subyektiv sosioloqlar, sonra isə fransız sosioloqu Qabriel Tard və b. təbliğ edirdilər. Bəzi sosioloqların fikrincə, müasir kapitalizmin «elitası»– direktorlar, müdirlər, mühəndislər və texniklər təbəqəsidir. Texnokratiya adlanan nəzəriyyənin tərəfdarları deyirlər ki, hakimiyyət həmişə həmin elitanın əlində olmuşdur.
Ümumiyyətlə, obyektiv yanaşma baxımından bu nəzəriyyənin həm qüsurları, həm də müsbət cəhətləri vardır. Bunu isə qətiyyən nəzərdən qaçırmaq olmaz.

b) K.Marks və cəmiyyətin sosial-sinfi strukturu

Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, cəmiyyətin sosial– sinfi stru­k­turu hərtərəfli şəkildə marksizm klassikləri tərəfindən işlənmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, siniflər və onların arasında mübari­zə­nin mövcudluğunu marksizmin kəşfi hesab etmək olmaz. Bu nəzə­riyyə fransız tarixçiləri. O cümlədən F.Gizo (1787–1874), J.N.O.Tyer­­ri (1795– 1884), F.Min (1796– 1884) və A.Tyerri (1797– 1877) tərəfindən kəşf edilmişdir. Onların əsərlərində sinfi məna­fe­lərin formalaşması prosesi və siniflərarası mübarizənin tarixi inki­şafı hərtərəfli təhlil edilmişdir. Haqqında söhbət gedən dövrün iqti­sadçıları isə siniflərin iqtisadi anatomiyasını verə bilmişlər. Həmin dövrdən başlayaraq ictimai həyatın sinfi təhlili ictimai elmlərdə mühüm yer tutur. K.Marks 5 mart 1852– ci ildə İosif Veydemeyerə məktubunda yazırdı: « …mənə gəldikdə nə müasir cəmiyyətdə si­nif­­lər mövcud olduğunu açmaq, nə də bunların arasında mübarizə get­di­yini kəşf etmək mənim xidmətim deyildir. Burjua tarixçiləri bu si­nif­lər mübarizəsinin tarixi inkişafını, burjua iqtisadçıları isə bu si­nif­lərin iqtisadi anatomiyasını məndən çox əvvəl şərh etmişlər. Mənim gördüyüm yeni iş bunu sübut etməkdən ibarət olmuşdur ki, 1) Si­nif­lərin mövcud olması ancaq istehsalın inkişafındakı müəyyən tarixi mərhələlərlə əlaqədardır, 2) Sinfi mübarizə hökmən prole­ta­riat diktaturasına doğru aparır, 3) Bu diktaturanın özü bütün si­nif­lə­rin məhv edilməsinə və sinifsiz cəmiyyətə doğru yalnız bir keçiddir» .
Marksizmə görə, siniflərin, ictimai təbəqələrin və qrupların məcmusu, onların qarşılıqlı münasibətləri sistemi cəmiyyətin sosial strukturunu təşkil edir.
Bir istehsal üsulunun yerini digəri tutduqda, sosial struktur dəyişilir, bir qisim siniflərin yerini başqaları tutur. Marksizm– leninizm banilərinin fikirlərini ümumiləşdirərək V.İ.Lenin siniflərin klassik tərifini vermişdir– «Sinif– tarixdə müəyyən ictimai istehsal sistemində tutuduqları mövqeyə görə, istehsal vasitələrinə olan öz münasibətələrinə (çox qismi qanunlarda möhkəmlədilib, rəsmləş­dirilən bu münasibətlərə) görə, ictimai əmək təşkilindəki rollarına görə, deməli, malik olduqları ictimai sərvətdən pay olmaq üsuluna və bu payın qədərinə görə fərqlənən böyük insan qruplarına deyilir. Siniflər elə insan qruplarıdır ki, müəyyən ictimai təsərrüfat ukladın­da tutduqları müxtəlif mövqeyə görə, bu qruplardan biri digərinin əməyini məniməsəyə bilir» (V.İ.Lenin).
cəmiyyətin sinfi bölgüsünün əsasını cəmiyyətin iqtisadi quruluşu təşkil edir, lakin bu bölgü cəmiyyətin siyasi quruluşunda da, mənəvi həyatında da inikas edir. Buna görə də marksizm baniləri sinfi ancaq iqtisadi bir kateqoriya deyil, habelə daha geniş bir ictimai kateqoriya kimi götürürdülər.
Sinfi cəmiyyətin tarixində üç əsas sinfi əsarət forması məlum­dur: köləlik, təhkimçilik, muzdlu əmək. Bu istismar üsullarından birinin yerini ardıcıl surətdə digərinin tutması iqtisadi asılılığın işçinin şəxsi asılılığının yerini tədriclə tutması demək idi.
Quldarlıq, habelə feodalizm şəraitində cəmiyyətin strukturu özünəməxsus bir libasda meydana çıxır. Şərqin bir sıra peşə birliyi ilə bağlı olan insanların qapalı qruplarından ibarət zümrələrə bölgü şəklini alırdı. Digər quldarlıq ölkələrində (Qədim Yunanıstanda, Ro­mada və b.), həmçinin feodalizm cəmiyyətində sinfi fərqlər döv­lət hakimiyyəti vasitəsilə əhalinin silk bölgüsündə hüquqi cəhətdən təsbit olunurdu. Hər silk üçün dövlətdə bu və ya digər mövqe, bu və ya digər hüquq və vəzifələr qanunla müəyyən edilmişdir. Sinfi bölgü zəminində meydana gələn hüquq bölgüsü eyni zamanda ona tamam uyğun gəlmirdi, oraya hakimiyyət və hüquqi imtiyazlar ieararxiyası ünsürü gətirirdi.
Kapitalist istehsal üsulu cəmiyyətin sinfi bölgüsünü sadələş­dirdi, silk imtiyazlarını aradan qaldırdı, hər halda prinsipcə ləğv etdi. Kapitalizmdə bilavasitə istehsalçılar– fəhlələr hüquqi cəhətdən azaddırlar. Lakin onlar istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətdən mərhumdur və kapitalistlərdən iqtisadi cəhətdən asılıdır. Buna görə də K.Marks və F.Engels kapitalist istismar üsulunu muzdlu köləlik adlandırmışlar. Beləliklə, antaqonist istehsal münasibətlərinin xarak­terindən müxtəlif istismar üsulları, bununla da birlikdə cəmiy­yətin siniflərə müxtəlif bölgüsü irəli gəlir. İbtidai icmanın dağıldığı vaxtdan etibarən cəmiyyətin bütün tarixində siniflər arasındakı mübarizə özünü göstərir. K.Marks və F.Engels «Kommunist Par­tiya­sının Manifesti»ndə kapitalizmin meydana gəlməsinə qədər sinfi mübarizənin əsas formalarını belə səciyyələndirmişlər: «Azad insan­la qul, patrisi ilə plebey, mülkədarla təhkimli, usta ilə şagird, müx­tə­sər, zalımla məzlum arasında əbədi bir antaqonizm olmuş, onlar gah gizli, gah da açıq şəkildə daim bir– biri ilə mübarizə aparmışlar və bu mübarizə həmişə bütün cəmiyyət binasının inqilabi surətdə yenidən qurulması və ya mübarizə edən siniflərin hamısının məhv olması ilə nəticələnmişdir». Kapitalizm dövrü sinfi mübarizənin daha da kəskinləşməsinə səbəb olmuşdur.
Bəs siniflər arasında mübarizə nə üstündə gedir? Bu mübarizə tarixən labüddürmü? Qərb tarixçiləri və sosioloqları iddia edirlər ki, bu mübarizə siniflərin arasında «anlaşılmazlıq», «qarşılıqlı surətdə bir– birini başa düşməmək» nəticəsidir, cəmiyyətin yuxarı hakim tə­bə­qələrinin bacarıqsız siyasətinin, «bədxah ünsürlərin təhrikinin» və i.a. nəticəsidir. Onlardan bir çoxu ədavət edən sinifləri birləşdirə bi­ləcək sosial və mənəvi sərvətlər axtarıb tapmağa çağırırlar. Lakin ba­rışmaz antaqonist mənafeyi olan sinifləri «ən yaxşı ideyalar və ya mənəvi sərvətlər vasitəsilə birləşdirmək mümkün olması ümidini irə­li sürmək məsələyə yanlış, idealist mövqelərdən yanaşmaq deməkdir.
Sinfi mübarizə müxtəlif siniflərin cəmiyyətdəki mövqeyinin əksliyindən və onların mənafeyi arasındakı ziddiyyətdən irəli gəlir.
Sinfi mübarizə cəmiyyət həyatının müxtəlif dairələrində– iqti­sadiyyatda, sosial, siyasi və mənəvi sahələrdə baş verir, düşmən sinfi passiv müqavimətdən onun mövqeləri üzərinə fəal hücuma və ən kəs­kin sinfi toqquşmalara qədər müxtəlif kəskinlik dərəcəsinə çata bilər, bu mübarizə gizli və ya açıq, kor– təbii və ya şüurlu olur. Sinfi mü­barizənin müəyyən formalarının başqaları ilə əvəz edilməsi və­ziy­yətin dəyişilməsindən, müxtəlif siniflərin mənafeyi arasında zid­diy­yət­lərin kəskinləşməsi dərəcəsindən, hər bir sinfin inkişafın­dan asılıdır.
Sinfi mübarizə formaları sinfi təşkil formaları ilə bağlıdır. Bu­nu proletariatın sinfi mübarizəsi timsalında xüsusilə aydın görmək olar. Proletariat kapitalizmə qarşı öz mübarizəsini üç başlıca formada: iqtisadi, siyasi və ideoloji mübarizə formalarında aparır.
İqtisadi mübarizə proletariatın sinfi mübarizəsinin tarixən ilk formasıdır. Bütün ölkələrdə fəhlələrin mübarizəsi onların öz yaxın gündəlik iqtisadi mənafeyini müdafiə etməsindən başlanmışdır. Onlar əmək haqqının yüksəldilməsi iş gününün qısaldılması, əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması və i.a. uğrunda mübarizə aparmışlar. Pro­letariatın ilk təşkilatları– proletariat üçün sinfi mübarizə mək­təbi olmuş. Həmkarlar ittifaqı da bu mübarizədə meydana gəlmişdir. İqtisadi mübarizə üçün ən mühüm vasitə tətillər, xüsusi və ümumi tətillərdir.
Gündəlik ehtiyaclar uğrunda iqtisadi mübarizənin fəhlə sinfi üçün çox böyük həyati əhəmiyyəti vardır. Lakin bu mübarizə fəhlə sinfini istismardan, təminatsızlıqdan xilas edə bilməz.
Siyasi mübarizə iqtisadi mübarizəyə böyük təsir göstərir bu mənada səciyyəvi hallardır ki, sosializmə qarşı mübarizə şəraitində kapitalistlər sinfi mübarizənin böyük kütləvi mübarizə halı almasın­dan qorxaraq, fəhlələrin tələblərinə bəzi güzəştlərə getməyə məcbur olur, zəhmətkeşlərin istismar edilməsində daha üstüörtülü formalar tətbiq etməyə can atırlar.
Siyasi mübarizə parlamentə, bələdiyyə idarələrinə və digər dövlət orqanlarına seçkilərdə iştirak etməkdən başlayaraq kütləvi nümayişlərə qədər, parlament tribunasından dini məqsədlərlə istifadə etməkdən hakimiyyət uğrunda inqilabi mübarizəyə qədər müxtəlif şəkillər alır.
Tarixən siyasi mübarizə intisadi mübarizənin ardınca inikşaf etmişdir, lakin öz əhəmiyyətinə görə o, birinci yer tutur, çünki o, sinfi mübarizənin daha yüksək formasıdır. Bu da aşağıdakılarla izah olunur.
1. İqtisadi mübarizədə fəhlə sinfinin ayrı– ayrı dəstələri (məsələn, ayrıca bir müəssisənin fəhlələri) öz istismarçılarına qarşı çıxa bilərlər, siyasi mübarizədə fəhlələr və kapitalistlər bir– birinə qarşı bütövlükdə siniflər kimi çıxırlar.
2. İqtisadi mübarizədə fəhlələr özlərinin ən yaxın, gündəlik mənafeyini, çox zaman fəhlə sinfinin ayrı– ayrı qruplarının məna­feyini, siyasi mübarizədə isə özlərinin ümdə, ümumsinfi mənafeynini müdafiə edirlər.
3. İqtisadi mübarizə siyasi mübarizədən ayrılıqda aparıldıqda iqtisadi mübarizədə fəhlələrdə yalnız treyd– yunion şüuru yaranır, yəni onlar özlərinin məhdud peşə mənafeyini anlayırlar; marksist partiyanın rəhbərliyi altında siyasi mübarizədə fəhlə sinfində həqi­qətən sinfi, proletar, sosialist şüuru yaranır, o, öz ümdə ümumsinfi mənafeyini, öz tarixi vəzifəsini, inqilabi vəzifələrini başa düşür.
4. İqtisadi mübarizə proletariatın həmkarlar ittifaqları halında təşkil olunmasını zəruri edir, siyasi mübarizə proletariatın sinfi təşkilinin ən yüksək forması olan marksist siyasi partiya yaranmasını tələb edir.
İqtisadi və siyasi mübarizə ilə yanaşı olaraq, proletariatın sinfi mübarizəsinin ən mühüm bir forması da ideoloji mübarizədir. Fəhlə sinfini geniş iqtisadi və xüsusilə siyasi mübarizəyə qaldırmaq üçün ona öz ümdə sinfi mənafeyini başa düşməkdə kömək etmək lazımdır. Fəhlə sinfi bunu marksizm– leninizm nəzəriyyəsi, elmi sosializm sayəsində başa düşür. Marksizm– leninizm nəzəriyyəsi ictimai inkişaf qanunlarını, kapitalizmin inkişafı qanunlarını kəşf edərək, fəhlə sinfinə istismardan azad olmaq uğrunda, sosializm uğrunda mübarizə yollarını və vasitələrini göstərmişdir. Fəhlə sinfinin, onun partiyalarının nəzəri, ideoloji mübarizəsi öz qarşısına fəhlələrin şüurunu burjua ideyalarından və mövhumatından azad etmək vəzifəsini qoyur. Kortəbii fəhlə hərəkatına marksist– sosialist ideologiyası gətirilməsi onu yüksək inkişaf pilləsinə qaldırır. Buna görə də sinfi mübarizənin digər formaları kimi, onun ideoloji forması da proletariatın qəti qələbəsi üçün eyni dərəcədə zəruridir.
Sinfi mübarizə inkişaf etmiş sinifli cəmiyyətlərin qanunauy­ğunluğu və hərəkətverici qüvvəsidir. Sinifli cəmiyyətlərin K.Marks və F.Engels tərəfindən kəşf edilən inkişaf qanunu ondan ibarətdir ki, «hər hansı bir tarixi mübarizə– istər siyasi, dini fəlsəfi, istərsə də hər hansı başqa ideoloji sahədə olsun,–əslində ictimai siniflər mü­ba­ri­zəsinin yalnız çox və ya az dərəcədə aydın ifadəsidir, bu siniflərin varlığı və bununla birlikdə onların bir– biri ilə toquşmaları isə on­la­rın iqtisadi vəziyyətinin inkişaf dərəcəsi ilə, istehsalın və bunun mü­əyyən etdiyi mübadilənin xarakteri və üsulu ilə bağlıdır». Engelsin sözləri ilə desək, enerjinin çevrilməsi qanunu təbiətşünaslıq üçün nə qədər əhəmiyyətlidirsə, həmin qanun tarix elmi üçün, sinifli cəmiyətin inkişafını başa düşmək üçün də eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir.

c) M.Veber və cəmiyyətin sosial strukturu

Artıq bizə məlumdur ki, alman mütəfəkkiri Maks Veber (1864–1920) sosial fəlsəfənin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Öz əsərlərində bir çox yeni kantçı ideyalarını inkişaf etdirmiş lakin onun baxışları bütövlükdə həmin ideyalara uyğun gəlməmişdir. Vebe­rin fəlsəfi– sosioloji baxışlarına müxtəlif cərəyanların nümayəndələrinin təsiri olmuşdur. Onların sırasında yeni kantçı H.Rikkert, dialektik materialist fəlsəfənin banisi K.Marks, sonra isə H.Ma­k­ia­velli, T.Hobbs, F.Nitşe və b. olmuşdur. Veber özü «Protestant eti­ka­sı və kapitalizm ruhu», «Təsərrüfat və cəmiyyət», «Sosial– elmi və sosial– siyasi idrakın obyektivliyi», «Mədəniyyət haqqında elmin məntiqi sahəsində tənqidi tədqiqatlar», «Əsas sosioloji anlayışlar» və s. əsərlərini yazmışdır. M.Veberin nəzəri sosiologiya kimi xarakterizə etdiyi sosial fəlsəfə, onun fikrincə, istər qrup, istərsə, də ayrıca götürülmüş şəxs olsun, adamların davranış və fəaliyyətini öyrənməlidir.
Ümumiyyətlə, cəmiyyət haqqında XX əsrdə siyasi və akademik dairələrdə Maks Veber kimi məşhur olan alimi barmaqla göstərmək olar. Maks Veber siniflərin və sinfi mübarizənin mövcudluğunu inkar etməyərək, eyni zamanda həm cəmiyyətin sosial strukturunda, həm də dövlət formalarında «start» və partiyaların roluna böyük diqqət yetirmişlər. Bunun üçün O, inandırıcı dəlillər gətirməsə də cəmiyyəti üç müstəqil qaydaya bölür. Onlar öz prinsipləri ilə iqtisadi, sosial və siyasi fəaliyyətinin özünəməxsus sistemi olmuşdur. Siniflər fəaliyyət göstərir və öz mahiyyətini iqtisadi nizamda təzahür etdirir. Stratlar özünü sosial nizamda ifadə etdirdiyi halda, partiyalar siyasi nizamda fəaliyyət göstərirlər.
Veberə görə, siniflər eyni sinfi situasiyada duran adamlar qrupudur. O, cəmi üç sinfi ayırır.
Birincisi, mülkiyyətçilər sinfidir. İkincisi, qazanc sinfidir. Buraya bank əməliyyatları ilə məşğul olanlar, ticarət və xidmət sahəsində çalışanlar da daxildir. Üçüncüsü, sosial sinifdir. Hər bir sinif də öz növbəsində adamların müxtəlif qruplarını əhatə edir ki, onların hesabına sinif formalaşır. Bu və ya digər sinfə mənsubiyyət istehsal vasitələrinə olan münasibətlərinə görə deyil, tamamilə sərbəst kriteriyalarla, xüsusilə tələbatın səviyyəsi ilə mülkiyyətə malik olmaq forması ilə müəyyən olunur.
Sinfi təbəqələşmə mülkiyyətin forma və ölçüsünü müəyyən dərəcədə daha çox həll edir. Bu cür sinif yaratmaq prinsipində səbəbkarlar aşağıdıkı kimi təcəssüm olunur: qul sahibləri, torpaq sahibləri, mədən sahibləri, iş alətləri və təchizat sahibləri, gəmi sahibləri. Qiymətli sərvətlər– zərgərlik və bədii dəyərlər sahibləri, maliyyə sələmçiləri. İkincisi, mülkiyyəti olmayan siniflərdir. Buraya: mülkiy­yət obyektləri, yaxud qullar, sinifləşdirilmiş adamlar, yaxud antik mənada proletarlar, boclular, «kasıblar» daxildir.
Üçüncü sinfə: kommersantlar, sənayeçilər, silah istehsalçıları, kənd təsərrüfatı sahibkarları, işbazlar, bankirlər, maliyyəçilər, azad ixtisas sahibləri (vəkillər, həkimlər, artistlər), başqa sözlə desək, yüksək təhsil görmüş qabiliyyətli adamlar daxildir. Minus işarəsi ilə qazanc sinfinə daxil olanlar sırasına istehsalın xüsusi keyfiyyətli sahələrində çalışanlar da aiddir. Burada yüksək ixtisaslı, yarımixtisaslı və ixtisassız fəhlələr təmsil olunur. Buraya eyni zamanda «orta sinifləri», müstəqil sənətkarları və kəndliləri də əlavə edirlər. Bundan əlavə, onlara qoşulanlar içərisində dövlət xidmətində olan və yaxud xüsusi bizneslə məşğul olanlar da vardır.
Sosial siniflərə bütövlükdə proletariat, xırda burjuaziya, ziyalılar, mülkiyyətə malik olmayan mühəndislər və ümumiyyətlə məmurlar daxildir. Məşğuliyyəti bilinməyən məmurlar və təhsil sistemində çalışan adamlar buraya əlavə olunur. Veberdə, nədənsə bu sinifdə minusla olan qruplar yoxdur. Bu siniflər qrupu arasında «orta sinif» də vardır ki, buraya öz mülkiyyəti hesab etdikləri ixtisası, təhsili hesabına mövcudluğunu təmin edən sosial qruplar da daxildir. Bir sinifdən digər sinifə keçmə o qədər də çətin deyildir. Çünki sinif yaradan əlamətlər çoxdan aradan qaldırılmışdır. Yəni siniflər arasında kəskin fərqlər qoymaq qeyri– mümkündür. Ola bilər elə buna görə də Veber sinfi mübarizənin mövcudluğunu etiraf etsə də, onu özünəməxsus şəkildə başa düşür. Çünki onun təlimində istismar edilən siniflər yoxdur. Qulları, proletarları, borcluları və «kasıbları» minus işarəsi ilə də olsa belə sahibkarlar sinfinə daxil edir. Veber sinif və strata arasında fərq qoyur. Bu fərq ondadır ki, siniflər istehsal və əmtəə münasibətlərinin inkişafı prosesində yarandığı halda, stratalar ictimai həyatın bütün sahələrində təlabat prinsiplərinin qoyulması dərəcəsində təzahür edir. Öz məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü siniflər, stratalar və siyasi partiyalar cəmiyyətdə hakimiyyəti ələ almaq uğrunda mübarizə aparırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Veber siyasi partiyaları sosial bazasından ayırır, onlara asılı olmayan, müstəqil kimi baxır. Eyni zamanda bütün müasir tarix sübut edir ki, siyasi partiyalar yaranır və müəyyən sosial qüvvələrin mənafeyini müdafiə etmək məqsədi ilə fəaliyyət göstərirlər.

ç) Adamların etnik birlik formaları

Adamların sosial birliklərindən əvvəl etnik birliklər mövcud olmuşdur. Sosial fəlsəfədə etnik birliklərin öyrənilməsinə çox gec başlanmışdır. Lakin öz əhəmiyyətinə görə bu problem aparıcı yerlərdən birini tutur.
İbtidai inkişaf mərhələlərində insanların başlıca birlik forması qəbilə, tayfa olmuşdur. Qəbilə qan qohumluğu və müəyyən təsərrüfat əlaqələri ilə, ümumi mənafeyi müdafiə etməklə bağlı olan və təbiətin kor– təbii qüvvələrinə qarşı birlikdə çıxış edən insanların tarixi birlik formasıdır. Qəbiləni ən qədim cəmiyyətdə mənşə birliyinə, ümumi dilə,ümumi adətlərə, əqidələrə, məişət və mədəniyyət əlamətlərinə malik ilkin istehsal kollektivindən ibarət sosial və etnik kollektiv adlandırmaq olar. Qəbilənin ümumi məskənləri və ov yerləri olmuşdur.
Qəbilənin iqtisadi əsası ibtidai icma mülkiyəti idi. Qəbiləni təşkil edən insanlar kollektiv ictimai mülkiyyət və məhsulların bərabərçiliklə bölüşdürülməsi əsasında birgə təsərrüfatla məşğul olurdu. Təsərrüfat fəlaiyyətinin dəyişilməsi və inkişafı cəmiyyətin qəbilə təşkili formalarının dəyişilməsinə gətirib çıxarırdı.
Tayfa insanların qəbilədə böyük olan, adətən tərkibində bir neçə minə qədər (bəzən hətta on minlərlə) adam olan birliyidir. Hər bir tay­fa azı iki qəbilədən ibarət olurdu. Tayfa daxilində hər bir qəbilə müstəqil sosial– istehsal vahidi olaraq qalırdı. Lakin eyni zamanda tay­­fa ictimai mülkiyyətin yeni formasını, ictimai təşkilin yeni növü­nü də doğurmuşdu. Qəbilə mülkiyyəti ilə yanaşı, tayfa mülkiyyəti də olur– hər şeydən əvvəl, ərazi (qəbilələrin məskən saldığı yer, ov yeri, ümu­mi otlaqlar və digər istifadəli yerlər) olur. Bütün tayfanı idarə et­mək tələbatı meydana gəlir, bununla əlaqədar olaraq başçılar– ka­hinlər, sərkərdələr, döyüşçülərin və yaşlı tayfa üzvlərinin ümumi yı­ğın­cağı ilə yanaşı tayfa şurası kimi idarəetmə orqanları meydana gəlir.
Marksizmə görə, insanların tarixi birliyi olmaq etibariylə xalq ən çox quldarlıq və feodalizm cəmiyyətləri üçün xarakterikdir. Müəy­yən bir xalqa mənsub olan adamları bir– biri ilə birləşdirən əlaqə vasitəsi daha qohumluq əlaqəsi deyildi; bu adamlara xas olan ümumi cəhətlərin (dil, ərazi və mədəniyyət birliyinin) ictimai– tarixi mənşəyi vardır. Lakin xalq birliyi də hələ çox sabit birlik deyildir. Möhkəm ərazi birliyi və sabit mədəniyyət ümumiliyi üçün vacib şərt olan iqtisadi həyat birliyi quldarlıq və feodalizm quruluşu şəraitində ola bilməzdi. Yalnız feodalizm pərakəndəliyini aradan qaldıran və vahid milli bazar yaranmasına gətirib çıxaran kapitalizmin təşəkkül tapması dövründə xalqların millətə çevrilməsi üçün lazımi ilkin şərait əmələ gəlir.
Adamların milli birliyini (ümumiliyini) irq məfhumu ilə qarışdırmaq olmaz. İnsanların irqlərə bölünməsi onların bədən quruluşunun irsi əlamətlərinə görə olan bir bölgüdür. Bir sıra əlamətlərdən (dərinin rəngindən, qafa tasının formasından, saçından və s.) asılı olaraq alimlər insanları üç əsas irqə, zənci irqinə, yaxud qara irqə və monqol irqinə, yaxud da sarı irqə bölürlər. Milli birlikdən fərqli olaraq irqi əlamətlər bioloji xassəyə malik olub, insan orqanizminin müəyyən təbii şəraitə uzun müddət uyğunlaşması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Eyni bir irqə müxtəlif millətlər mənsub ola bilərlər. Bəs millətin əsas əlamətləri hansılardır? Marksist ədəbiyyatda millət məfhumuna adətən verilən mənaya görə, millət– insanın tarixən əmələ gəlmiş sabit birliyidir ki, bu da dil, ərazi, iqtisadi həyat birliyi, mədəniyyət ümumiliyində təzəhür edən mənəviyyat birliyi zəminində meydana çıxmışdır. Milli birlik millətin daxilində sinfi fərqləri ləğv edə bilməz. Əksinə, bu fərqlər millətin bütün həyatında aydın təzahür olunur, onları mənafecə fərqli hissələrə parçalayır.
Marksizmə görə iqtisadi həyat birliyi olmadan millət yoxdur. Bir sözlə, biz yuxarıda adamların etnik birliyi haqqında marksizm konsepsiyasını nəzərdən keçirdik. İndi isə ikinci Veber konsepsiyasına diqqət yetirək. Biz yuxarıda gördük ki, adamların etnik birlik formaları tarixən keçici xarakter daşıyır.Bu onu göstərir ki, yeni iqtisadi münasibətlər yeni birliklər yaratmağa qadirdir.
Maks Veber öz həmfikirləri ilə birlikdə kapitalizmi ən mü­kəm­məl ictimai iqtisadi quruluş forması hesab etmişdir. Veber, mark­sizmdən fərqli olaraq, millətin yaranmasında iqtisadi şəraiti həlledici şərtlər sırasında saymamışdır. Ümumiyyətlə, Veber millətdən əvvəlki etnik birliklər haqqında susur. Onun fikrincə, millətə, onu səciyyələndirən empirik xassələrdən çıxış edərək tərif vermək olmaz. Veberə görə, müəyyən siyasi birliyə mənsub olub bir dövlətdə olan xalqla milləti eyniləşdirmək olmaz.O, etnik birliyin mövcud­luğundan çox cəmiyyətin sosial– iqtisadi birliklərinə daha böyük üs­tünlük verirdi. Ümumiyyətlə onun, nə mədəniyyət ümumiliyinə, nə dil birliyinə, xüsusi ilə millətə baxışları qərb sosiologiyasında mil­lə­tin ictimai həyatdakı münasibətdən demək olar ki,fərqlənmir. Bəzən milləti sosial qrupla eyniləşdirən və onları bir– birinə qarşı qoyan Veber millət və onun tarixi haqqında konkret olaraq heç nə demir.

Sosiologiya

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev
SOSIOLOGIYA

(Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti)
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 11 aprel 2005-ci il tarixili
233 sayl ı əmri ilə ali məktəblər üçün dərs vəsaiti kimi təsdiq
edilmişdir (Əlavə-lərlə təkrar nəşr).
Bakı – 2008

Elmi redaktorfəlsəfə eimbri doktoru, professor
1. ə.
RÜSTƏMOV
Rəyçilər: fəlsəfə elmləri doktoru, professor
H. R. İMANOV fəlsəfə elmləri doktoru,
professor N. M. MİKAYILOV
Vahidov F. Q.. Ağayev T. B. Sosiologiya. Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Bakı:
«Təknur» nəşriyyatı, 2008, 334 s.
Dərs vəsaitində sosiologiyanın nəzəri problemləri, həyatımızın yeni sosial hadisə və prosesləri, habelə
müasir nəzəri tədqiqatların nəticələri öz əksini tapmışdır. Vəsait ali məktəblərin tələbələri, habelə sosiologiya elminin
problemlərinə maraq göstərən şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

MÜNDƏRİCAT
Ön söz
I

fəsil
Sosiologiya cəmiyyət haqqında elmdir
1.

Sosiologiya elminin meydana gəlməsi və inkişafı
2.

Sosiologiyanın predmeti
3.

Sosiologiyanın funksiyaları
5.

Sosial qanunların mahiyyəti və təsnifatı. Sosiologiyanın kateqoriyaları
6.

Sosial-siyasi və humanitar elmlər sistemində sosiologiyanın yeri
II

fəsil.
Cəmiyyət mürəkkəb sosial-mədəni fenomendir
1.

Cəmiyyət ən ümumi sosial sistem kimi
2.

Cəmiyyətin sosial sistem kimi inkişafı
4.

Cəmiyyətin əlamətləri
5.

Cəmiyyətin tipologiyası
III

fəsil.
Şəxsiyyət sosial sistemdir
1.

Şəxsiyyət anlayışı
2.

Şəxsiyyətin sosiallaşması və onun mərhələləri
3.

Şəxsiyyətin sosial fəaliyyət mexanizmləri
4.

Şəxsiyyətin deviant davranışı
IV

fəsil. Sosial-ərazi birlikləri
1.

İlkin sosial-ərazi birlikləri anlayışı
2.

Şəhərin sosiologiyası
3.

Kəndin sosiologiyası
4.

Region spesifik sosial-ərazi sistemi kimi
V

fəsil. Sosial strukturun sosiologiyası
1.

Sosial struktur anlayışı
2.

Sosial strukturun əsas tərkib hissələri
3.

Sosial stratifıkasiya
4.

Müasir şəraitdə AR sosial strukturun başlıca inkişaf meylləri
VI

fəsil. Sosial qruplar
1.

Sosial qrup anlayışı. Qrupların təsnifatı
2.

Qrupun öyrənilməsinin əsas istiqamətləri
3.

Sosial qrupların dinamikası
4.

Kütlə sosial qrup kimi
VII

fəsil. Sosial mobillik
1.

Sosial mobillik anlayışı
2.

Sosial mobilliyin səciyyəvi xüsusiyyətləri
3.

Sosial mobilliyin inkişaf kanalları
VIII

fəsil. Sosial-etnik münasibətlərin sosiologiyası
1.

Sosial-etnik münasibətlərin mahiyyəti və səciyyəvi cəhətləri
2.

Milli-etnik problemlərin həlli yolları
3.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və onun tənzimlənməsinin dinamikası
4.

Müasir dövrdə sosial-etnik münaqişələrin kəskinləşməsinin səbəbləri

X fəsil.
XI fəsil.
XII fəsil.
IX fəsil.
1
.
2
.
3.
1
.
2
.
3.
1
.
2
.
3.
1
.
2
.
3.
4.
XIII

fəsil.
1
.
2
.
3.
4.
XIV

fəsil.
1
.
2
.
3.
XV

fəsil.
1
.
2
.
3.
4.
XVI

fəsil.
1
.
2
.
3.
4.
XVII

fəsil.
1
.
2
.
3.
4.
Sosial institutlar
«Sosial institut» anlayışı
İnstitutlaşma prosesi və onun inkişafı
Sosial institutların funksiyaları
Sosial təşkilatlar
Sosial təşkilatlann mahiyyəti
Sosial təşkilatların əsas elementləri
Sosial təşkilatlarm formal və qeyri-formal növləri
Sosial nəzarət
Sosial nəzarətin məzmunu və funksiyaları
Sosial nəzarətin strukturu
Sosial nəzarət metodları
Siyasətin sosiologiyası
Siyasətin sosiologiyası sosioloji elmin mühümsahəsi kimi
Siyasi institutların mahiyyəti və fəaliyyəti
Siyasi sosiallaşma
Siyasi mədəniyyət
İdarəetmənin sosiologiyası
İdarəetmənin sosial təbiəti və strukturu
Sosial idarəetmənin xarakter xüsusiyyətləri və struktur ünsürləri
Sosial idarəetmə mürəkkəb proses kimi
Sosial idarəetmə metodları
İctimai rəyin sosiologiyası
İctimai rəyin mahiyyəti
İctimai rəyin ifadə olunma vasitələri
KİV ictimai rəyin formalaşmasının qüdrətli amilidir
Hüquq sosiologiyası
Hüquq sosiologiyasmm predmeti
Şəxsiyyətin hüquqi sosiallaşması
Şəxsiyyətin hüquqi davranışı
Qanunvericilik sosiologiyasmm bəzi cəhətləri
Ailənin sosiologiyası
Ailənin mahiyyəti
Ailənin funksiyaları
Ailə strukturlannm tipologiyası
Nikah anlayışı və boşanma
Mənəvi həyatm sosiologiyası
Təhsilin sosiologiyası
Elmin sosiologiyası
Dinin sosiologiyası
Mədəniyyətin sosiologiyası
Ədəbiyyat siyahısı